४२० श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् । [ युद्धकाण्डम् ६ १ न्सर्वाञ्छरैःकालान्तकोपमैः। भयाप्रदुद्रावरणेलङ्कांप्रतिनिशाचरः । जगद्ममयपश्यनिर्वेदाखण्हंविशत् । निसृभिलांततःप्राप्य होमंचतेजिगीषया। ध्वंसितंवानरेन्द्रेतदभिचारात्मकं रिपोः । पुनरुत्थायपौलस्त्योरामेणसहयोधितुं । दिव्यंस्यन्दनमारुह्यराक्षसै र्निर्ययौबहिः” इदंनिर्गमनमाश्विनशुक्लप्रतिपदि । “‘ततःशतमखोदिव्यंरीहर्यश्वसंयुतम् । राघवायखसूतेनप्रेषयामासभक्तिमान् । तंतुमातलिनानीतमरुह्यरथसत्तमम्। स्तूयमानःसुरगणैर्युयुधे तेनरक्षसा ततोयुद्धमभूद्धोरैरामरावणयोर्महत् । सप्ताहिकमहोरात्रं शस्त्रास्त्रैरतिभीषणैः।’इति । ततः मातलिरथागमनदिनोत्तरं । एवंचनवम्यांतद्वधः । तदुक्तंकालिकापुराणे —‘रामस्यानुग्रहार्थं वैरावणस्यवधायच । रात्रावेवमहादेवीब्रह्मणाबोधितापुरा । ततस्तुयक्तनिद्रासनन्दायामश्विनेसिते । जगामनगरींलझांयत्रासीद्रा घवःपुरा’आगतइतिशेषः । इदंचागमनंरात्र्यन्ते । तदैवमातलिरथागमनं । ”‘तत्रगवामहादेवीतदातौरामलक्ष्मणौ । युद्धेनयोज यामासस्खयमन्तर्हितांबिका । राक्षसानांवानराणांजग्ध्वासामांसशोणितम् । रामरावणयोर्युद्धंसप्ताहंसान्ययोजयत् । व्यतीतेसप्तमे रात्रेनवभ्यांरावणंततः। रामेणघातयामासमहामायाजगन्मयी । यावत्तयोःखयंदेवीयुद्धकेलिमुदैक्षत । तावत्तुअष्टरात्राणिसउँदैवैः सुपूजिता । निहतेरावणवीरेनवम्यांसकलैसुरैः। विशेषपूजांदुर्गायाश्वलोकपितामहः ।” सकलैःसुरैरित्यस्यसहेतिशेषः । रामरा- वणबाणैस्तुयुद्धेचावेक्ष्यभीतिदम् । तृतीयायांतु लङ्कायाःपूर्वोत्तरदिशिस्थितम् । स्वातिनक्षत्रयुक्तायांभीर्तसुरबलंमहत् । शान्त्यर्थं वारयामासदेवेन्द्रोवचनाद्धरेः”। शान्त्यर्थं भयशन्त्यथे ।‘ततस्तुश्रवणेनाथदशम्यांचण्डिकांशुभाम् । विसृज्यचक्रेशन्यथैबलनी राजनंहरिः।” रिपुजनितभयशान्त्यर्थमित्यर्थः । “‘नीराजितबलःशक्रस्तत्ररामंसलक्ष्मणम् । संभाष्यप्रययौखगैसहदेवैःशचीपतिः । इतिवृत्तंपुराकल्पमनोःखायंभुवेऽन्तरे। पुराकल्पेयथावृत्तंप्रतिकल्पंतथैवतु । प्रवर्ततेखयंदेवीदैत्यानांनाशनायवै ” खायंभुवमन्वन् न्तररूपेपुराकल्पे इत्यर्थः । प्रतिकल्पं प्रतिमन्वन्तरमित्यर्थः। जलप्लवसामान्येनतत्रापिकल्पव्यवहारात् । “प्रतिकल्पंभवेद्रामोरावण पिराक्षसः । तथैवजायतेयुद्धतथैवत्रिदशागमः। एवंरामसहस्राणिरावणानांतथैवच । भवितव्यानिभूतानि तेषुदेवीप्रत्रर्तते । तांपूजन्तिसुराःसर्वेबलनीराजयन्तिच तथैवचनराःसर्वेकुर्युःपूजांतथाविधि बलनीराजनंराजाकुर्याद्वलविवृद्धये इति इयंचब्रह्मबोधितामहादेव्यनौप्रविष्टासीतैवभगवच्छक्तिरूपेतिप्रतिभाति । अतएवब्रह्मवैवर्तप्रथमैशविभागे प्रतिकल्पंविष्णोश्चरिः तंकीदृशमितिनारदप्रश्ब्रह्मवाक्यं – ‘सएवभगवानूनंप्रतिमन्वन्तरंमुने । वधायदुष्टदैत्यानांभूमिभारकृतांभुवि । कलिद्वापरयोः संधौभविष्यतिनसंशयः । प्रतिकल्पंत्वेवमेवभविष्यतिनसंशयः इति सहस्रकृत्खोरामोपिभविताब्रह्मणोदिने ” इतिव्र ह्मवैवर्तप्रथमविभागस्थैराधप्रतिकृष्णवाक्ये । दिनइतिजातावेकवचनं । दिनेष्वित्यर्थः । पूर्वप्रतिमन्वन्तरमित्युक्तेः । प्रति चतुर्युगंरामावतारइतिdनयुक्तं । चतुर्विंशतितमचतुर्युग्यांरामावतारस्याष्टाविंशतितमचतुर्युग्यकृष्णावतारस्यहरिवंशपुराणान्तरे चप्रसिद्धत्वादिति दिक् आग्निवेश्यरामायणमितिप्रसिद्धग्रन्थेतु ‘रामःपञ्चदशवर्षेषडुमषिमैथिलीम् उपयेमेखयोध्यायां द्वादशाब्दानुवाससः । सप्तविंशतिमेवर्षेवनवासमकल्पयत् । अष्टादशतुवर्षाणिसीतायातुतदाऽभवन् । त्रिरात्रमुदकाहारधातु- थेsर्लिफलाशनः । पञ्चमेचित्रकूटेतुरामोवासमकारयत् । अथत्रयोदशे वर्षेपञ्चवट्यांमहामनाः । रामोविरूपयामासघोरांर्प- णखांवने । ततोमसिताष्टम्यांमुहूर्ते वृन्दसंज्ञके । राघवाभ्यांविनासीतांजहारदशकन्धरः । माघेशुक्लचतुर्दश्यामितिपाठा- न्तरं । मार्गशुक्लदशम्यांतुवसन्तींरावणालये । संपातिर्दशमेमासेआचख्यौवानरेषुताम् । एकादश्यांमहेन्द्राग्रात्पुष्ठवेशतयो जनम् । तद्रात्रिशेषेसीतायादर्शनंहिहनूमतः । द्वादश्यांशिंशुपावृक्षेहनूमान्पर्यवस्थितः । तस्यांनिशायांसीतायाविश्वसालाप सत्कथाः । अक्षादिभिस्रयोदश्यांततोयुद्धमवर्तत । वधोद्यक्षकुमारस्यवनविध्वंसनंत तथा । ब्रह्मास्त्रेणचतुर्दश्यांबद्धःशकजिता कपिः । वहिनापुच्छयुतेनलङ्कायादहनंतथा । पौर्णमास्यांमहेन्द्राद्रौपुनरागमनंकपेः । मार्गासितप्रतिपदःपञ्चभिःपथिवास- तैः । पुनरागम्यषsहिध्वस्तंमधुवनंचतैः । सप्तम्मप्रत्यभिज्ञानदानंशुद्धिनिवेदनं । अष्टम्युत्तरफल्गुन्यांमुहूर्तविजयभिधे । मध्यं प्रातसहस्रांशौप्रस्थानंराघवस्यतु । वासरेसप्तमेंभोधौस्कन्धावारनिवेशनम् । पौषशुक्लप्रतिपदस्तृतीयायावद्बुधेः । उपस्थानंससैन्य स्यराघवस्यबभूवह। विभीषणश्चतुर्थावैरामेणसहसंगतः । समुद्रतरणार्थायप्रवृत्तमन्त्रउद्मः। प्रायोपवेशनंचतेरामोदिनचतुष्टयम् । समुद्रवरलाभश्चसेतूपायप्रकीर्तनम् । सेतोर्दशम्यामारंभत्रयोदश्यांसमापनम् । चतुर्दश्यांसुवेलाग्रामःसैन्यंन्यवेशयत् । पौर्णमा स्याद्वितीयान्तंत्रिदिनैःसैन्यतारणम् । तृतीयायादशम्यन्तंमन्त्रगुल्मनिवेशने । शुकसारणयोःसैन्यप्राप्तिरेकादशीदिने । माघेसिता यांद्वादश्यांसैन्यसंख्याकृतातुवै । सारणेनकपीनांसारासारोपवर्णनम् । त्रयोदश्याद्यमांयावलङ्कायांदिवसैनिभिः राबण:सैन्यसं ख्यानरणायोत्साहनंतथा। ययावथाङ्गदोख्यंमाघशुक्लादिवासरे । माघशुक्लद्वितीयादिदिनैःसप्तभिरेवतु । रक्षसांवानराणांचयुद्धमासीन् त्सुदारुणम् । माघशुक्लनवम्यांतरात्राविन्द्रजिता रणे।रामलक्ष्मणयोर्नागपाशैर्बन्धोबभूवह। नागपाशविमोक्षार्थदशम्यांगरुडोभ्यगात् अत्रावहारःकथितोदशम्यादिदिनद्वयम् । द्वादश्यामजनेयेनधूम्राक्षस्यवधःकृतः । त्रयोदश्यांतुतेनैवनिहतोकंपनोरणे। माघशुक्लचतु र्दश्यायावस्कृष्णादिवासरम् । त्रिदिनेनप्रहतस्यनीलेन विहितोवधः । माधासितद्वितीयायाश्चतुर्यंन्तंत्रिभिर्दिनैः । रामेणतुमुलेयुद्धे रावणोद्भावितोरणात् । पञ्चम्यास्वष्टमीयावद्रावणेनप्रबोधितः । कुंभकर्णःसमुत्तस्थाचत्रयुद्धेचतुर्दिनम् । कुंभकर्णादिनैःषद्भिर्नवम्या स्तुचतुर्दशीम् । रामेणनिहतोयुवेबहुवानरभक्षकः । अमावास्यादिनेशोकादवहारोबभूवह। फाल्गुनादिप्रतिपदश्चतुएँन्तदिनैस्ततः । नरान्तकप्रभृतयोनिहताःपद्मराक्षसाः । पञ्चम्याःसप्तमीयावदतिकायवधरुपहृत् । अष्टम्याद्वादशीयावन्निहूतौदिनपञ्चकात् ।
