सर्गः १११ ॥ श्रीमद्रोविन्दराजीयव्याख्यासमलंकृतम्। ४१९ तीतिभीष्मंप्रत्युक्तेभीष्मवाक्यंविराटपर्वणि–‘पञ्चमेपञ्चमेवर्षद्वौमासावुपजायतः । एषामप्यधिकामासाःपञ्चचद्वादशक्षपाः। त्रयोद शानांवर्षाणामितिमेधीयतेमतिः । सर्वेयथावच्चरितंयद्यदेभिःप्रतिश्रुतम्। एवमेतद्भवंज्ञात्वाततोबीभत्सुरागतः । सर्वेचैवमहात्मानः सर्वधर्मार्थकोविदाः । येषयुधिष्ठिरोराजाकस्माद्धर्मेऽपराभुयुः।’ इति । एवंचेदृशव्यवहरेतिथिबद्धद्वादशमासैरेववर्षगणनाधिकमा सगणनाचोचितैव । एवंचाधिकमासगणनायधर्माहानौन्याय्यत्वेचस्थितेकस्मान्नमस्तानुपेक्षेत भरतोवातानगणयेत् । एवं चामान्तमानेन चतुर्दशी । याऽऽश्विनकृष्णेपूर्णिमान्तमानेनकार्तिककृष्णेषघ्यांतत्समाप्तिरित्यायाति । अन्यथाचैत्रशुक्लदशम्या मारब्धस्यवनवासस्यषड्यांचतुर्दशवर्षसमाप्तिर्नकथमप्युपपद्यते । तद्णनेत्वेकादशदिनन्यूनषण्मासानांचतुर्दशवर्षेषुवृद्धावुपपद्यत एव, सा । तस्माद्वशदसमाप्युत्तरंत्रयोदशे किञ्चिब्यतीते अरण्यकाण्डोक्तास्मीत्याफाल्गुनाष्टम्यांरावणकृतसीतापहारः । ततश्चतुर्दशेकि थि यतीतेरामस्यलङ्कासमीपगनमें । ‘वर्ततेदशमोमासोद्वौतुशेषौप्लवङ्गम’ इतिसीतोक्तिःसावनमानेनखहरणदिनतःकालगणनया । तत्र ‘पूर्णचन्द्रप्रदीप्ताचेतिरामोत्यापौषशुक्लचतुर्दश्यांपूर्णिमायांवात्रिकूटशिखरप्राप्तीरामस्य । किंचहनूमतोलकाप्रवेशोत्तरंसीतादर्शनकाले ‘हिमव्यपायेनचशीतरश्मिरभ्युत्थितनैकसहस्ररश्मिः’इतिवाक्येन ‘डौमसौरक्षितव्यौमेयोऽवधिस्तेमयाकृतः' इतिरावणवाक्येन मार्गशुक्लदशम्युत्तरंहनुमतोलक्झांप्रवेशोदिनद्वयान्तरेलभ्यतइतिनिरूपितंसुन्दरकाण्डे । ततोमार्गकृष्णेऽष्टम्यांराघवप्रस्थानस्यान्यत्रो तस्वेनपौषपूर्णिमाखमेवोचितंतप्राप्तिदिनस्य । ततोदशपञ्चदिनानिसेनानिवेशदूतप्रेषणादिनागतानि । ततोयुद्धारंभः तत्रतदारभ्य भाद्रश्रावणोभयामान्तंलकापुराद्वहिःसेनयोःसंकुलयुद्धे । ततोबहुराक्षसक्षयेणभीताराक्षसालङ्कांप्रविष्टाइतितद्दिनेऽवहारः । तदुत्तरप्र तिपदिरात्राविन्द्रजित्कृतशरबन्धइत्यादि । अतएवशरबद्धराघवदर्शनकालेसीतावाक्यं-‘तीर्षासागरमक्षोभ्यंभ्रातरौगोष्पदेहत'इति । अनेनबहुदिनयुद्धेनबहुषुराक्षसेषुक्षयितेषुकतिपययूथपरूपेऽत्यल्पावशिष्टेसैन्येतयोःशरबन्धइतिलभ्यते । तथा ‘अयंतेसुमहान्कालः शयानस्यमहाबल'इतिकुंभकर्णप्रतिरावणोक्त्यासांप्रतंतन्निद्रयाःषण्मासाधिकखप्रतीतेरप्येवमेवोचितम् । निरूपितंचैतत्प्राक्सेतुब न्धादिवृत्तान्तंखुन जानीषइतिकुंभकर्णप्रतिरावणोक्त्यापूर्वमन्त्रकरणोत्तरंमध्येजागरणाभावस्यप्रतीतेः । किंचशरबन्धदिनंनकृष्णम्प्रति पत् । तस्याःपूर्णिमोत्तरत्वेनसंपूर्णरात्रीौचन्द्रसत्तया ‘तमिस्तमसिदारुणे’इत्याद्युक्तेरसंगत्यापत्तेः । अतःससा/शुक्लप्रतिपद्वाच्या । एवं चामान्तपक्षमात्रैयुद्ध मिल्यस्यात्यन्तमसङ्गस्यापत्तिः । यत्तु-अमायामेवरावणवधइति ततुनयुक्तं । इन्द्रजिद्वधोत्तरं ‘अभ्युत्थानंच मयैवकृष्णपक्षचतुर्दशीम् । कृखानियमावस्यांविजयायबलैर्युतः’ इतिरावणंप्रतिसुपार्श्वस्योक्त्याचतुर्दश्यांरावणप्रेषितबलवधोत्तर ममायनिर्गतरावणेनरामलक्ष्मणयोर्युद्धरात्रौलक्ष्मणस्यशक्तिघातोत्तरंरावणलङ्काप्रवेशस्योक्ततयाततोलक्ष्मणचिकित्सोत्तरंपुनारामरा वणयुद्धस्यवालमीकिनैवस्पष्टमुक्ततयातदसंभवात् । किंचादित्यहृदयस्य ‘आदित्यंप्रेक्ष्यजस्वेदपरंहर्षमवाप्तवान्इत्यनेनसूर्यदर्शनो- तरंजपस्योततयारावणमरणोत्तरं ‘स्थिरप्रभश्चप्यभवद्दिवाकरः'इत्युक्त्यादिवातद्वधप्रतीत्याचचरकाल्युद्धोत्तरंलक्ष्मणेशक्तिघातस्य तदर्थमोषधिपर्वतानयनस्यचोतत्वेनामारात्रौशक्तिघातप्रतीत्यारणाद्रावणापगमस्यप्रतीत्याचतद्विरोधात् । तथापालै–‘ततोजज्ञेम हायुद्धसंकुलंकपिरक्षसाम् । मध्याहेप्रथमंयुङ्प्रारब्धंप्रतिपद्यभूत् । प्रतिपदि शुक्लप्रतिपदीत्यर्थः । उक्तयुतेः ‘ततोनिशिसमागम्य मायावीशक्रजिद्वली । बबन्धनागपाशैस्तैराघवौचहरिव्रजन् । ततः चिरकालासंकुलयुद्धोत्तरं । अन्यथातस्यांनिशीत्येववदेत् अग्रेद्वितीयेऽहिषष्यामि तिचोत्तयादारुणेतमसीतिरामायणोक्त्याचभाद्रश्रवणोभयोत्तरप्रतिपचेतदितिबोध्यं । ‘वैनतेयस्तदाभ्येत्य तानिचाब्राण्यमोचयत् । द्वितीयेऽहनिघूम्राक्षीहनुमान्निजघानवै। तृतीयेऽहिवज़र्दीखङ्गचिच्छेदचाङ्गदः जघानहनुमान्भूयश्चतु र्थेऽहन्यकंपनम् । प्रहस्तंपञ्चमीतिथ्यांनीलश्चिच्छेदमूर्धनि । रावणःपरिभूतोऽभूत्षष्ठ्यांरामेणधन्विना । अथलब्रेश्वरःखिन्न खिन्नःकुंभकर्णी सहोदरम्। शैलमुद्रघाताश्वधावनायैरबोधयत । जघानतंकुंभकर्णीरामःसप्तमवासरे' । इदंबोधनंदिनद्वयेन । तंबोधितंकुंभकर्णी सप्तमवासरे बोधनोत्तरंसप्तमवासरेइयर्थः। यतुबोधनैषध्यरात्रौ सप्तम्यांचैतद्वधइति । तन्न । तदुत्थापनेउक्तस्यातिप्रयासस्यरा त्रिमात्रेणासंभवात् । रावणमन्दिरगमनकासूर्यप्रभयारावणमन्दिरस्यातिभास्खरखवर्णनेनमन्त्रादिनासप्तम्यांयुद्धसंभवात् इन्द्रजितो दिनत्रयेणवधोस्ययामषटैनेयस्यासंगताच । एवंचभाद्रपूर्णिमायामेतद्वधः । ‘जघानलक्ष्मणोन्येद्युरतिकायंदशास्यजम् । बबन्धा- न्येद्युरिन्द्रारिव्रह्मास्त्रेणनृपौकपीन् । हनूमतासमानीतोमर्हौषधमहीधरः तस्यानिलस्पर्शवशात्सर्वएतेसमुत्थिताः । अन्येद्युःकपि राष्ट्रकुंभैनिकुंभंबायुजोऽवधीत् । तस्यांनिशिरघुश्रेष्ठोज़खानमकरेक्षणम् । मायासीतावधंचक्रशक्रजिद्रणमूर्धनि । तेनखिन्नोऽभवद्राम आश्वस्तोलक्ष्मणेनसः । त्रयोदशाहसौमित्रिस्त्रिदिनंयोधयन्बली । जघानशक्रजेतांरैरामध्यानेनहेतुना” अन्येद्युः अन्येषुदिवसेषु । अत्रातिकायग्रहणंत्रिशिरोदेवान्तकनरान्तकमहोदरमहापार्टीपलक्षणं । लक्ष्मणग्रहणमङ्गदहनूमतोरप्युपलक्षणम् । एवंषभिर्दिनैः षण्णवधःपूर्वक्रमेणैवतद्वधोतेः । अन्येद्युः सप्तम्यां । पर्वतानयनमष्टम्यां । अन्येद्युर्नवम्यां तस्यांनिशि नवमीरात्रौ । तदन्तेमायासी तावधः । ततोदशमीचतुर्थयाममारभ्यत्रयोदशीचतुर्थयामपर्यन्तमिन्द्रजिद्वधः । ततोऽवधीन्मूलबलचतुर्दश्यांरघूद्वहः। दशैथनि- य्यौराजायोर्द्धरामेणसंयुगे। चतुरङ्गबलैःसार्धमन्त्रिभिर्दशकन्धरः । छत्रचामरसंयुक्तःसर्वाभरणभूषितः । महारथगतोद्वरादुत्तरा- निर्ययौबहिः। आगरक्षसांराजात्रह्मनोदेवकण्टकः । योद्धेरघुवरेणेतिशुश्रुवेकलहध्वनिः । तत्रयुद्धेसमभवद्वानराणांचरक्षसाम् । रामरावणयोश्चैवतथासौमित्रिणासह । शक्जेिंचिक्षेपसंक्रुद्धःसोनुजंप्रतिरावणः । वक्षसाधरयामाससौमित्रिस्तांवियद्दताम् । तयास बाध्यमानःसन्पपातधरणीतले । हनूमताजीवितोऽभूदोषध्यानयनात्पुनः। ततःक्रुद्धोमहातेजाराधवोराक्षसान्तकः । जघानराक्षसा
