सर्गः ८३ ] श्रीमद्रोविन्दराजीयव्याख्यांसमलंकृतम् । ३३१ भूतानां स्थावराणां च जङ्गमानां च दर्शनम् । यथास्ति न तथा धर्मस्तेन नास्तीति मे मतिः ।१५। यथैव स्थावरं व्यक्तं जङ्गमं च तथाविधम् । नायमर्थस्तथा युक्तस्त्वद्विधो न विपद्यते ॥ १६ ॥ स्वरूपं खण्डयनीतिशास्त्रानुसारेण बलमेव प्रधानत| कथमनयोरप्रामाणिकत्वमित्यपेक्षायां तत्र किं प्रत्यक्ष यालम्ब्यतामित्याह-शुभइत्यादिना सर्गशेषेण ॥ | प्रमाणं उतानुमानं अथ शब्दो वा, नाद्य इत्याह पितृवाक्यपरिपालनादिरूपे शुभे वर्मनि तिष्ठन्तं । | भूतानामिति । स्थावराणां जङ्गमानां च भूतानां स्थिरतया तदनुतिष्ठन्तमित्यर्थः। विजितेन्द्रियं हस्त- | पदार्थानां । यथा दर्शनं प्रत्यक्षत उपलम्भनं अस्ति । प्राप्तराज्यपरित्याजकयोः कैकेयीशरथयोरुपर्यपि | तथा धर्माधर्मयोः दर्शनं न अस्तीत्यनुषङ्गः । तेन मनःकालुष्याभावेन विजितेन्द्रियं त्वां । निरर्थकः | अदर्शनेन । धर्मोऽधर्मश्च नास्तीति मे मतिः निर्णयः अवस्तुभूतः । अप्रामाणिक इति यावत् । शशविषा १५ उक्तमेवार्थं प्रत्यक्षानुग्राहकेण तर्केण णवत् केवलव्यवहारमात्रावलम्बनो धर्मः अनर्थेभ्यः । द्रढयति--यथेति । यथैव स्थावरं व्यक्तं प्रत्यक्षत व्यसनेभ्यः । त्रातुं व्यसनानि निवारयितुं । न | उपलब्धं ।‘जङ्गमं च तथाविधं व्यक्तं भवति । अयं “सति धर्मिणि धर्माश्चिन्त्यन्ते” इति | धर्माधर्मरूपोर्थः तथा युक्तो न भवति, तथा प्रत्यक्ष न्यायादिति भावः । निरर्थकमेव त्वया पितृवचनप | न भवतीत्यर्थः । यदि कश्चिद्धमऽधम वार्थः प्रत्य रिपालनमारब्धं । आदावेव मयोक्तमिति भावः । | क्षसिद्धः स्यात् तर्हि स जङ्गमतया वा स्थावरतया धर्म इत्युपलक्षणं अधमपि निरर्थकः सन् रावण• | दृश्येत । नच दृश्यते । तस्मान्नासौ प्रत्यक्ष इति मर्थेभ्यो न निवारयितुं शक्नोतीत्यर्थः । १४ । ननु | भावः । किंच त्वद्विधो न विपद्यते । धर्मस्य प्रत्यक्ष देविलोकमवतुमुत्सहे । विद्धिमामृषिभिस्तुल्यंकेवलंधर्ममास्थितम् ” इत्युतेःकेवलंधर्मावलंबिनीखां सधर्मः। उर्वरितंपूर्ववत् । इदानींधर्मएवंविधोपिस्खसमयरक्षतीतिसकर्तव्यएवेत्यान्तरङ्गिकभावपक्षेप्यन्वेतुंशक्यतेश्लोकः । तथाहि । अनर्थेभ्यः एवंविधेभ्यः । धर्मस्वांत्रातुंशक्नोति। यतःस ननिरर्थकइति ॥१४॥ ती० ननुप्रामाणिकस्यधर्मस्यकथमनुपादेयत्वमित्याशङ्कयतत्सद्भावे किमनुमानं प्रमाणमुतप्रत्यक्षमितिद्वैधा विकल्प्य धर्मोस्ति फलदर्शनादित्यनुमानपक्षी फलादर्शनान्नास्तीतिपूर्वश्लोकेनिराकृत्येदानींप्रत्यक्षीनिराक नृमाह--भूतानामिति । भूतखें सत्यत्वं । भूतानां सत्यानामित्यर्थः । स्थावराणांजङ्गमानांचदर्शनंप्रत्यक्षायथास्ति तथाधर्मस्यदर्श नंनास्तियतः तेनकारणेनधमनास्तीतिममतिरितिसंबन्धः । ति० एवंधर्मपदार्थमङ्गीकृत्य तस्यार्थखनास्तीत्यनुभवाप्रदर्य इदा नधर्मपदार्थएवनास्ति । फलानुमेयताहितस्योता। फलंचसुखं । प्रकृतेचसुखान्वयव्यतिरेकयोर्धर्मेऽभावेननतेनतदनुमानमित्या ह–भूतानामिति । स्थावराणांजङ्गमानांचपश्वादिरूपाणांभूतानांदर्शनं सुखापरोक्षदर्शनंयथास्तितथाधमोनास्ति असामर्दनधि काराच्च । तस्माद्धर्मःसुखसाधनत्वव्याप्तोनेतिमेमतिः । जन्मान्तरादिकंनास्त्येवेतिबौद्धमतेनेयमुक्तिः । नहिओविनाजायमानस्यापि तत्करणकखमितिभावः। यत्तु यथास्थावरादीनांदर्शनात्तत्सत्तातथाधर्मस्यदर्शनाभावाद्धमनास्तीतिव्याचक्षते । तन्न । योग्यानुपलं भस्यैवाभावसाधकत्वात् । धर्मस्यचपिशाचादिवदयोग्यखात् । स० धर्मवर्ततइतिप्रवादमात्रतस्तंसिद्धवत्कृत्यवैफल्यमव्रतस्यो क्वावस्तुतस्तु यतःसफलानुमेयस्तदेवनास्तीतिसएवनास्तीत्याह-भूतानामिति । स्थावराणां महीरुहादीनां। जङ्गमानां प्राणिनां । एतदादीनांभूतानां यथाप्रत्यक्षदर्शनंयथास्तीतिसन्तः। एतेन तथाधर्मःप्रात्यक्षिकइतिसनस्त्येवेतिचार्वाकमतंप्रसज्यतोमेम तिः । यत्तुस्खयंसुखपरोक्षदर्शनंयथास्तीतिव्याख्याय यत्तु “ यथास्थावरादीनांदर्शनात्तथाधर्मस्यदर्शनाभावाद्धर्मोनास्तीतिव्याच क्षते ॐ तन्न । योग्यानुपलंभस्यैवाभावसाधकद्धर्मस्यपिशाचादिवदयोग्यखदि तिनागेजिभनव्याख्यातंतत्तुच्चार्वाकमतावलंबने नपूर्वपक्षप्रसञ्जनमेवतीर्थाभिप्रेतमितिनसमञ्जसमिवाभृतसुखशब्दाध्याहारेणाध्याहृतस्यापिस्थावरपदार्थान्वयायोग्यत्वेनमौलदर्शन पदास्खरस्याश्चाप्ययुक्तं । नतथादर्शनमित्येतावताधर्मस्तेव द्विषये न नास्तीतिमेमतिः । तेनपिशितलोचनानवगमेनधर्मीनास्तीतिमे मतिः। पूर्वपक्षमात्रंप्रसञ्जितं । वस्तुतस्तु कालसहायेव्यक्तोभवतिधर्मइतिभावः ॥१५॥ ती० उक्तमेवार्थसतर्कविशदयति-यथै- वेति । स्थावरैयथैवव्यकं प्रत्यक्षतउपलब्धं जङ्गमंचतथाविधंव्यक्तंभवति । अयंधर्मरूपोथैः तथायुक्तोनभवति । प्रत्यक्षनभ वतीत्यर्थः । तेननास्तीतिममतिरित्यनुषङ्गः। नन्वप्रत्यक्षत्वमत्रेणधर्मनिरासोनोपपद्यते । अतीन्द्रियस्यापिवस्तुनःसद्भावादित्याश यबाधकतॐणनिराकरोति-वद्विधइति । अतीन्द्रियोपिधर्मायदिस्यात् तर्हि खद्विधः नविपद्यते नविपद्येत । न चैवं तस्मान्नास्ति धर्मइत्यर्थः । ति० यथा यस्मात् स्थावरंख्यतं धर्मप्रसक्तिरहितमपिसुखीतिव्यक्तंतथाविधं स्थावरवद्धर्मानधिकृतंजङ्गमंपश्वद्यपि सुखीतिव्यक्तं । एतेनव्यतिरेकःखण्डितः । अन्वयमपिखण्डयति । नतथायुक्तः अयमर्थ:सुखरूपोन । सर्वात्मनाधर्मयुकस्त्वद्विधो घर्मस्यसुखान्वये नविपद्यते नविपन्नःस्यात् । दृश्यतेचविपत्तिरित्यन्वयोपिनास्ति । अनेनतदंशेजन्मान्तरीयधर्मकल्पनापिपरास्वा ।
