२३८ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् । [ युद्धकाण्डम् ६ २ ९२४ नीलाञ्जनचयाकांरास्ते तु तं प्रत्यबोधयन् । अभिन्नन्तो नदन्तश्च नैव संविविदे तु सः ॥ ४४ ॥ यदा चैनं न शेकुस्ते प्रतिबोधयितुं तदा । ततो गुरुतरं यत्तं दारुणं समुपाक्रमन् ॥ ४५॥ अश्वानुष्ट्रान्खरानागाजकुखुर्दण्डकशाङ्गैः॥ भेरीशङ्कमृदङ्गांश्च सर्वप्राणैरवादयन् ॥ ४६ ॥ निजघ्नुश्चास्य गात्राणि महाकाष्ठकटङ्करैः ॥ मुद्रैर्मुसलैश्चैव सर्वप्राणसमुद्यतैः ॥ ४७ ॥ तेन शब्देन महता लङ्का समभिपूरिता । सपर्युतचना सर्वा सोपि नैव प्रबुध्यते ॥ ४८ ॥ ठूतः सहस्त्रं भेरीणां युगपत्समहन्यत ॥ मृष्टकाञ्चनकोणानामंसक्तानां समन्ततः ॥ ४९ ॥ एवमप्यतिनिद्रस्तु यदा नैव गॅबुध्यते ॥ शापस्य वशमापन्नस्ततः क्रुद्धा निशाचराः ॥ ५० ॥ सँहाक्रोधसमाविष्टः सर्वे भीमपराक्रमाः । तद्रक्षो बोधयिष्यन्तश्चक्रुरन्ये पराक्रमम् ॥ ५१ ॥ अन्ये भेरीः समाजघ्नुरन्ये चक्रुर्महाखनम् ॥ केशानन्ये प्रलुलुपुः कर्णावन्ये दशन्ति च ॥ ५२ ॥ उदकुम्भशतान्यन्ये र्समसिञ्चन्त कर्णयोः॥ न कुम्भकर्णः पस्पन्दे महानिद्रावशं गतः ॥ ५३ ॥ अन्ये च बलिनस्तस्य कूटमुद्गरपाणयः । मूर्तेि वक्षसि गात्रेषु पातयन्तूटमुद्गरान् ॥ रज्जुबन्धनबद्धाभिः शतघ्नीभिश्च सर्वतः । वध्यमानो महाकायो न प्राबुध्यत राक्षसः । ५५ ॥ वारणानां सहस्त्रं तु शरीरेऽस्य प्रधावितम् । कुम्भकर्णस्ततो बुद्धः स्पर्श परमबुध्यत ॥ ५६ ॥ स पात्यमानैर्गिरिङ्गवृक्षीरचिन्तयंस्तान्विपुलान्प्रहारान् ॥ निद्राक्षयात्क्षुद्भयपीडितश्च विनृम्भमाणः सहसोत्पपात ॥ ५७ ॥ ते तथोक्ताः॥४३ ते राक्षसाः। अभिन्नन्तो नदन्तश्च | अभवन् । पराक्रमं मुष्टिप्रहारादिकं ॥५१॥ महास्वनं सन्तः तं प्रत्यबोधयन्नित्यनुवादः । प्रतिबोधनेपि स न | महागर्जितं । प्रलुलुपुः लुप्तवन्तः । दशन्ति अदशन् संविविदे न बुबुधे । नीलाञ्जनचयाकारा इति परितः ॥ ५२ । उदकुम्भशतानि आदायेति शेषः ॥ ५३ ॥ संचारित्वद्योतनायोक्तं ।४४। गुरुतरं यत्नमुपाक्रमन् | कूटमुद्गरपाणयइत्यनेन तत्प्रहरपरिचयोलक्ष्यते । पात प्रबलं बोधनोपायमारेभिर इत्यर्थः ।।४५। तमेव यत्नं | यन् अपातयन् ।। ५४ ॥ बध्यन्ते एभिरिति बन्ध दर्शयति-अश्वानिति । तस्योपरिधावनायेतिभावः।| नानि चर्मादीनि । रजवश्च बन्धनानि च तैर्बद्धाभिः। सर्वप्राणैः सर्वबलैः ॥ ४६ ॥ महाकाष्ठकटङ्करैः महा- | रज्जुबन्धनादिना दृढीकृताभिरित्यर्थः । शतघ्नीभिः काष्ठाग्रस्तंबैः। काष्ठाग्रस्थकशाभिरित्यर्थः । कटंङ्करः | गदाविशेषेः । वध्यमानः पीड्यमानः ॥ ५५ ॥ स्पर्श स्तम्भभेद इति केचित् । सर्वप्राणसमुद्यतैः सर्वबलेन वारणप्रधावनं केवलस्पर्शमबुध्यत । | परमबुध्यत समुद्यतैः ॥४॥। प्रबुध्यते प्राबुध्यत ।।४८॥ मृष्टका- | कीटादिस्पर्शयमिति मन्यते स्म । बुद्धः विरतनिद्रः चनकोणानां मृष्टकाञ्चनं शोधितकाञ्चनं तन्निर्मिताः |॥ ५६ ॥ पात्यमानैः प्रबोधेप्युत्थानाय पुनः क्षिप्य कोणाः वादनदण्डाः यासां ताः तथोक्ताः। आसक्तानां | माणैः। क्षुद्भयपीडितः क्षुद्भयाभ्यां पीडितः । भयम संहतानां ॥४९॥ शापस्य ब्रह्मशापस्य । क्रुद्धाः पूर्व| त्राकाळबोधनकृतं । झुडूपभयपीडित इति वा । विजु मेव कुपिताः ।। ५० । पुनरपि महाक्रोधसमाविष्टाः । स्भमाणः गात्रभङ्गकुर्वाणः । उत्पपात उदतिष्ठत् स० प्रत्यबोधयन् प्रतिबोधयितुंयत्नंकृतवन्तः ४४ ॥ स० जनुः अन्तर्गुतण्यर्थः । एतान्कुंभकर्णापरिगमयामासुः । तंचदण्डादिभिर्ज ः॥ ४६॥ ति० महाकाष्ठानां स्थूणादीनां कटङ्करैः समूहैः । कटङ्कटैरितिपाठः । कटकटः स्तंभभेद इतितीर्थः ॥ ४७ ॥ ती० आसक्तानां राक्षसगृहीतानां । स० आसक्तानां केनापिपदार्थेनासंबद्धानां । तथाचेदेव नादविशेषः ॥ ४९ ॥ [ पा० ] १ कर च. झ. ट. कारंतुते. २ झ. ट, नचसंबुबुधेतदा, ३ ज• महाकाष्ठोत्कटैःकरैः . ४ ङ. च. छ. झ. ट. ततोभेरीसहस्रतु. ५ ठ. मसक्तानां ६ झ ट. प्रबुध्यत. ७ ङ. च. झ. ट. ततःकोप ८ ख. सिञ्चन्तस्तस्यकर्णयोः
