२३४ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् [ युद्भकाण्डम् ६ १९ % । ११ , मंत्रयित्वा प्रसुप्तोऽयमितस्तु नवमेऽहनि ॥ तं तु बोधयत क्षिप्रं कुम्भकर्णं महाबलम् ॥ १७ ॥ सानित्यत्र मासशब्दस्य मासैकदेशलक्षणाङ्गीकारे स- | सीता हृता पम्पातीरे वसन्तद्वर्णनात् आषाढ एव दोषः । तस्मात् षडहमकोपि मासोस्तीति | वालिवधः तदनन्तरं वषेर्वर्णनात् आश्वयुजे सिद्धम् । तमिमं श्रौतं षडहमासत्वपक्षमनुस्मरन्तः | सीतान्वेषणसमुत्साहनमिति स्फुटं स्वयंप्रभाबिले षण्मासानेव वदन्ति नव षट् सप्त चाष्टौ च मासा- | बहुकालो गतः फाल्गुनशुद्धत्रयोदश्यां हनुमतो स्वपिति राक्षसः ’ इति ॥ १६ ॥ ननु सुप्तः कथं | लङ्काप्रवेशः पुष्पिताग्रान्वसन्तादौ ददर्श विवि बोधयितुं शक्य इत्याशङ्कय इदानीमेव स्वापरम्भासु| धान्द्रुमान् ” इति वसन्तादिभूतफाल्गुनमासतासूच प्रबोधोयमित्याशयेनाह-मत्रयित्वेति । अत्र केचित् । कवृक्षामपुष्पितत्वोया तथाप्रतीतेः स्थितः ककु एकाहं जागरिष्यतीति कुम्भकर्णस्य स्वापोत्सर्जनान| ऋानिव तीक्ष्णशृङ्गः इति श्लोके प्रतिपूर्ण४ङ्ग इति न्तरमेकस्मिन्नि एव प्रबोधनियमस्योक्तत्वान्मत्रकर- | पदेन प्रतिपूर्णशृङ्गचच्चन्द्रवर्णनस्य तस्यामेवसंभवात् णदिनसमनन्तरदिन एव कुम्भकर्णस्य स्वापारम्भः यस्मिन्दिने रात्रौ लङ्कायां सीतान्वेषणं तदनन्तरदिन आजगाममुहूर्तेनेत्यनेन विभीषणागमनमपि मत्रदिन- | एव प्रातर्लङ्कादहः । अवश्यमेव द्रष्टव्या मया एव, “ विभीषणेनाशु जगाम संगमं ’ इत्यनेन तदा लङ्का निशाक्षये ” इत्युक्तस्वात् । अनन्तरं तस्मिन्नेव गमनानन्तरमेव तस्य स्वीकारः तद्विसप्रभृति दिने अविलम्बेन प्रत्यागमनं यदि वा मन्यसे वीर दिवसप्रत्यये समुप्रार्थनार्थं रामस्य दर्भशयनं । तद्- | यसैकाहमरिन्दम → इति सीतया पृष्टे, एवमाश्वस्य नन्तरं पञ्चदिनेषु सेतुबन्धः। सेतुबन्धपूतिदिवस | वैदेहीं हनुमान्मारुतात्मजः गमन(य मतिं चक्रे एव सायंकाळे सुवेलारोहणं । तस्यामेव रात्रौ सुग्री- । इत्युक्तेः उषसि लङ्कादहानन्तरं तस्मिन्नेव दिने वरावणयोर्द्धन्द्वयुद्धे समनन्तरदिने तुमुलयुद्धे मध्याह्नात्पूर्वमेवाङ्गदादिभिर्मधुवनविधमनपूर्वकं राम तत्रैव रात्रौ नागपाशबन्धमोक्षौ । धूम्राक्षवजदंष्ट्राक प्राप्तः अरिष्टपर्वतारोहणे तद्वर्णनव्याजेन “” बोध्य स्पनवधश्च । अनन्तरदिने प्रहस्तवधः रावणमुकुटभ- | मानमिवपीत्यादिवाकरकरैःसुखैः इति सूययः ज्ञश्च । एवं दिवसगणनोपपत्तिरिति वदन्ति । तच्चि- समयमुक्त्वा अनन्तरमस्तमयानुक्तेः तस्मिन्नेव त्यं । सुवेलारोहणरात्रौ पूर्णचन्द्रोदयवर्णनेन सुचेला- | दिवसे चतुर्दशीशेषयुक्तपौर्णमासीयुते मध्याहे युद्ध रोहणदिनं पौर्णमासीति सिद्धं रावणमरणदिनं | यात्रा अस्मिन्मुहूर्तेसुग्रीव प्रयाणमभिरोचये चामावास्येति स्फुटं । एवंच त्वदुक्तरीत्या द्वितीया युक्तो मुहूर्ता विजयः प्राप्तो मध्यं दिवाकरः इत्यु यामेव मुकुटभङ्गं रावणस्य दर्शपर्यन्तं विलम्ब्य युद्ध- | क्तेः यस्मिन्दिनेभिजिति प्रस्थानं तत्परेद्युरेव समुद्र करणं चिन्त्यं । वस्तुतस्तु इतः प्रसक्ताद्युद्धारम्भदि- | तीरे सेनानिवेशः सा स्म याति दिवारात्रं महती नादित्यर्थः । तद्दिनमपहाय तत्पूर्वदिनापेक्षया नवमे- | हरिवाहिनी’ इत्यारभ्य, मुहूर्ते कापि नासतेत्युक्तेः इनि तत्पूर्वदिनकृतमत्रः प्रसुप्तः। तथाच पौर्णमास्यां यत्र दिने लङ्कादहस्तत्रैव दिवसे सभायां मन्त्रिभिः सुवेलारोहणं प्रथमायां युद्धारम्भः तत्पूर्वं नवमदिनं सह किंचिद्विचारमुक्त्वा, विसर्जयित्वा तान्सर्वा सप्तमी । तस्यां कुम्भकर्णःसुप्तः । रामस्य दर्भशयना न्प्रविवेश स्वकं गृहं ॐ इत्यन्तेन लङ्कादाहदिनवृत्तान्तं रम्भश्च । षष्ठयां कुम्भकर्णादिभिर्मत्रविचारः । तस्या- | परिसमाप्य, ततः प्रत्युषसेि प्राप्ते इत्यादिना मेव विभीषणनिर्गम इति । इत्थं चाहुः। सीताहर अनन्तरदिने उषःकाले विभीषणोपदेशं द्वितीयमुक्त्वा णात्पूर्वं त्रयोदशसंवत्सरा गताः चतुर्दशवर्षारम्भे ततो मत्रविचाराय रावणे कुम्भकर्णविभीषणादिभिः संयप्रतीतेः सांप्रतंनिद्रायाःषण्मासादधिकत्ववर्णनं मूलविरुद्धमिव तन्मूलखव्याख्यान विरुद्धे उक्तरीत्या नवदिनीसंभवात् लक्षणयाऽहश्शब्दोमासपरीवेति निरर्थकंलक्षणाश्रयणं । नच ‘अद्यतेसुमहान्कालःशयानस्य’ इत्यग्रिमग्रन्थविरोधादित्थमास्थीयः तइतिवाच्यं । दुःखसमयत्वेनाल्पकालस्यापिबाहुल्योक्ति:प्रथमस्कन्धेभीमंप्रति ‘गताःसप्तधुनामासाः” इति धर्मवचनव्याख्याता त्पयेम। सशब्देनाहान्युच्यन्ते । ‘अहनुमासशब्दोतंयत्रचिन्तायुतंत्रजेत् । एवंसंवत्सरायंचविपरीते विपर्ययः इतिनाममहोदधा वित्युक्तेः। अथवाल्पदिन्यावेदनेपुनःखापमुपेयस्कुंभकर्णाइतिभियाभ्राता महान्कालइत्युदाजहारेतिसंभवत् ॥ १६-१७ [प० ] १ मन्त्रंकृस्वा. ११
