सर्गः ६० ॥ श्रीमद्रोविन्दराजीयव्याख्यासमलंकृतम् । २३३ ५) कदाचिन्नवमासान् कदाचित् षण्मासान् कदाचिसप्त- | शक्यते । तद्विकृतावत्र प्रतिमासमेकस्मिन्नहनि सोम मासान् कदाचिदष्टमासांश्चानियमेन स्वपितीत्यर्थः । यागपरित्यागो विधीयते । तत्र कतममहस्यज्यतामि अतएवोत्तरकाण्डे अविशेषेण वरप्रार्थना कुम्भकर्णेन | त्यपेक्षायामुच्यते—अमावास्यया मासान्रसंपाद्याहरु क्रियते स्वष्टं वर्षाण्यनेकानि देवदेव ममेप्सितं ”’ | सृजन्त्यमावास्यया हि मासान्त्संपश्यन्ति पौर्णमास्या इति । उत्तरत्र रामंप्रति विभीषणवचने. –“‘शयिता । मासान्रसंपाद्याहरुत्सृजन्ति पौर्णमास्या हि' मासान्रसं हेष षण्मासानेकाहं जागरिष्यति ’ इति वचनं तु | पश्यन्तीति । अस्यार्थः अमावास्यायामनुष्ठेयेन यागेन पक्षान्तराणामप्युपलक्षकं । अन्यूनाभिप्रायं वा । सप्त- पूर्वमसं परिसमाप्य उत्तरस्यादिभूतमहस्यज्यतामिति। मासादिस्वापासंभवेपि षण्मासस्वापः सभवत्येव । पौर्णमास्यामनुष्ठेयेन यागेन पूर्वमासं परिसमाप्य उत्त ‘यद्वा, नवसप्तदशाष्टौ च मसान्स्वपिति राक्षसः रस्यादिभूतमहस्यज्यतामिति च । अस्मिन्विधाने . अर्थ- इति पाठः । दशाष्टौ दशमासहनौ सत्यां नवसप्तम- | वादे प्रसिद्धिवाचिना हिशब्देन अमावास्याया मासा सान् षण्मासानित्यर्थः। अष्टिरशनं नाश इति यावत् । न्तत्वं । उत्तरवाक्ये पौर्णमास्या मासान्तत्वं च श्रुतं । नवसप्तमासाः षोडशमासाः तेषु दशमासलोपे हि | एवं अर्धमासैर्मासान्रसंपाद्याहरुत्सृजन्यर्धमासैर्ह : षण्मासा एवावशिष्यन्ते । अथवा षडहैर्मासान्संपा- । मासान्संपश्यन्ति षडहैर्मासान्संपाद्याहरुत्सृजन्ति द्याहरुत्सृजन्ति षडहैर्ह मसान्त्संपश्यन्त्यर्धमासैर्मा- । षडहैर्हि मासान्संपश्यन्तीत्यत्रापि पक्षामकः षडंह- सान्त्संपाद्याह रुत्सृजन्त्यर्धमासैर्हि मासान्त्संपश्यन्त्य- | मकोपि मसोस्तीति हिशब्देन दर्शितं । ननु च षड मावास्यया मासान्संपाद्याहरुत्तृजन्यमावास्यया हि हैरिति बहुवचननिर्देशात् पञ्चभिः षडहैरिति व्या मासान्संपश्यन्ति पौर्णमास्या मासान्संपाद्याहरुत्छु- ख्यानेन त्रिंशद्दिनामको मास एवात्र कथ्यत इति जन्ति पौर्णमास्या हि मासान्त्संपश्यन्तीत्युक्तमासवि | चेन्न । अर्धमासैरित्यत्रापि तथात्वापत्तेः । तदानीं बढ़ कल्पेषु षडहानामपि मासत्वश्रवणात्तत्प्रकारेण नवष | र्धमासानां मासत्वस्वीकारे पक्षत्रयस्यापि मासत्वम्- डित्युक्तत्रिंशन्मासा अपि अशीत्युत्तरशतदिनतया | सङ्गः । तत्र पक्षा वै मासा इत्युक्तरीत्या एकैकस्य अमावास्यया पौर्णमस्या वा परिगणनेन षण्मासा । पक्षस्य मासत्वस्वीकारे अत्राप्येकैकस्यैव षडहस्य मांस- एव संपद्यन्त इति न कश्चिद्विरोधः । तथाहि अस्ति | त्वस्वीकारो युक्तः । पूर्वकल्पेष्विवात्रापि प्रसिद्धिवाच- किंचित् उत्सर्गिणामयनं नाम सत्रं गवामयनस्य | कहिशब्दप्रयोगात् । अन्यथा उत्तरानुवके षडहै- विकृतेः तत्र प्रकृतौ द्वादशमसेष्वनुष्ठेयानां सोम - | सान्रसंपाद्य यत्सप्तममहस्तस्मिन्नुत्सृजेयुरिति वाक्य यागविशेषाणां त्रिंशतोनुष्ठेयत्वान्न किंचिदहरुत्स्रष्टुं | विरोधः स्यात् । सप्तमस्वं ह्यत्र विशिष्यते । षडहैर्म । तमान्मासान्खपितीत्यर्थः । वरदानवाक्येनतुनविरोधः । तस्यषण्मासाभ्यन्तरमात्रेप्रबोधाभावपरत्वात् । तदुत्तरंस्वाभाविकनि द्रयानिषेधाभावाच्च । एवमेकाहेजागरिष्यतीतिवाक्यस्यापिखापानन्तरकालिकैक दिने निश्शेषापाभावपरख(त् तदुत्तरदिनेखा भाविकजागरणस्यननिषेधः । यद्दिनादारभ्यस्खपितितद्दिनादारभ्यषण्मासान्नजागर्ति । यद्दिने जागर्ति तदुत्तरदिनेनस्खपितीतिताप र्यम् । अतएव “स्खतृवर्षाण्यनेकानिदेवदेवममेप्सितं” इतिवक्ष्यमाणोत्तरकाण्डीयतद्वरप्रार्थनस्यननैरर्थक्यं । अत एव ‘तत्रनिद्रांस माविष्टःकुंभकर्णंमहाबलः । बहून्यब्दसहस्राणिशयनान्नचबुध्यते’’ इतिरामंप्रत्यगस्यवचनंसंगच्छते । स० तस्वापप्रकारमाह- नवेत्यादिना । अत्रेदंबोध्यं । कुंभकर्णः षट्सप्ताष्टनवमासान्खपिति । उपलक्षणमेतत् । अनेकाब्दसहस्राण्यषिकदाचिखपिती- तिम्राटं । प्रबोधस्तुषण्मासादर्वानैवभवति । तदूर्धभवंश्चननियतः कदाचित्सप्तमासानन्तरंकदाचिदष्टमासानन्तरमित्येवमा दितबोध्यं कदाप्रबोधिजागरणमेकस्मिन्नेवदिनेद्वितीयदिनेपुनश्चस्खापइति एतेनैतानिवचनानिसमहितानि तथाहि ‘शयितायेषषण्मासानेकाहंजागरिष्यति’’ इयत्रैवब्रह्मवाक्यं । “खम्वर्षाण्यनेकानिदेवदेवममेप्सितं” इतिवरप्रार्थनवाक्यं । तत्रैवोत्तरेऽगस्त्यवचनं ‘‘तन्ननिद्रांसमाविष्टःकुंभकर्णंमहाबलः । बहून्यब्दसहस्राणिशयानोनचबुध्यते’ इति । मन्त्रं रामेणसह । युद्धकरणेआलोचनां । इतः रामस्यलङ्कानिरोधदिवसात्पूर्वनवमेऽहनिसुप्तः । कुंभकर्णस्खापदिनएवविभीषणस्यरामंप्रतिगमनं । ततस्त्रिदिनसमुद्रप्रार्थना । पञ्चदिनंसेतुबन्धः पञ्चमेसायंकालेपरपारप्राप्तिः नयमेलङ्गसमीपगमनमिति विवेकः यत्तनागोजिक भटेन एतदुत्तरं ‘मन्त्रंकृत्खाप्रसुप्तोयमितस्तु नवमेऽहनि’ इत्यर्धपद्यते तत् , यश्च तस्य इतः युद्धप्रारंभदिनाप्राक्तनेनवमेऽहनीतिव्या ख्यानं तदसंगतमेव ‘अयंतेसुमहान्कालःशयानस्यमहाबल” इत्यनेनषण्मासादधिकखस्यसांप्रतनिद्रायांप्रतीतेः अहश्शब्दोलक्ष णयामासपरोवा’ इतिभाषितं तत्रमन्त्रकालेइदानींसमुत्थितः ‘कुंभकर्णःप्रचुक्रोधवचनंचेदमब्रवीत्’’ इत्यादिनाकुंभकर्णस्यजाग्रत्त्व व, रा. २०७
