अभिमुखीकृत्यैति तदेतत् ब्रह्म ऋचा उत्तमित्येव व्याख्यातुं शक्यम्।किन्तु अभिरुपसर्गस्त्तत्रानतिप्रयोजनः स्यात्।अतः प्रसिद्धं पूर्ववाक्योक्त्तं ब्रह्मामिमुखीकृत्य वक्ष्यमाणमुक्त मिति योजनाआहतेति भावः। ॠङमन्त्रेणेति।छन्दोबद्धत्वादढ्मन्त्रत्वम्।न त्वयं ऋग्वेदे पठितो मन्त्र्:।
विश्वरूपं हरिणं जातवेदसं परायणं ज्योतिरेकं तपन्तम् ।
सहस्त्ररश्मि:शतधा वर्तमान: प्राण: प्रजानामुदयत्येष सूर्यः॥ ८ ॥
विश्वरूपं हरिणमिति। विश्वरुपं सर्वशरीरम् । जातानि वेदांसि1 यस्मात्स जातवेदा: । "प्रज्ञा च तस्मात् प्रसृता पुराणी" ति सर्वज्ञानोत्पाद्कम्। परायणं परमप्राप्यम्2 ज्योतिः सर्वप्रकासशकदीप्तिमन्तम् एकं अद्वितीयम् तपन्तं जाठरग्न्या3 दिरुपेण तपन्तम्, "सन्तापयति स्वं देहमापादतलमस्तकम् " "अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणीनां देहमाश्रितः । प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विघम् । " इति श्रुतिस्मृतिभ्याम् हरिणं हरिमित्यर्थः । हरिशब्दस्य नान्तत्वं छान्द्सम् । वर्तमानः अनुवर्तमानः । तद्विघेयतया तच्छरीरभूत इति यावत् । सह्स्ररश्मिः नानाविषयविषयकज्ञानवान् । प्रजानां4 स्थावरजड्गमात्म5 कानां, प्राणः6 घारकः सूर्यः7 सूर्यवत्प्रकाशः8 एषः जीवः शतघा देवमनुष्यादिनानाविघदेहात्माभिमानशालितया सुषुप्तिस्थानादुदयते 9। सर्गकाले उदयत इति वाऽर्थः ॥८॥
जाठरेति । विश्वरूपमिति प्रजास्रृष्टीरुक्ता । जातवेदसमिति ज्ञानप्रदानम् । परायणं ज्योतिरित्वाराध्यतयाऽवस्थानम् ।अतः अन्ते तपन्तमित्यनेन आराधनोपयुक्तार्थसम्पत्यनुगुणस्तापो विरक्षित इति ज्ञायत इति भावः । अनुवर्तमान इति : उपसगस्य घोतकमात्रत्वात् तदमावेऽपि अपेक्षानुरोघेन केवलधादुरपि इममर्थ प्रतिपादयितुमह्र्त्येवेति भावाः । नानाविघविषयेति । आदित्यरूपमुख्यार्थत्वात्र विरहात् अतिशयोक्तिन्यायेन एवं व्याख्यातव्यं भवतीति भावः । सुषुप्तिस्थानादिति । 'उदयन् यत् प्राची दिशं प्रविशति ' इति पूर्वेण ऐकरूप्यमभिसन्घायेदम् । तत्र उदयन् यत् प्रविशनीत्युदयस्य अनुवाद्यगतत्वात् 'तेन प्राच्यान् प्राणान् रश्मिषु सन्निधते' इति सृष्ट्यनन्तर कालिकव्यापाराभिधानाच्च व्याख्यानमावश्यकम् । अत्र तु तथा विशेषानवगमात् आद्य एवोदयः स्वरसतः प्रतीयते । न च पूर्ववैरुप्यं दोषः। ऐकरुप्ये प्रमाणाभावेन तस्यैव तथात्वादित्यभिप्रेत्याह- सर्गकाल इति ।
1. प्र. " वेदांसि वेदाः " । 2. आ. ना. " परं प्राप्यम् " । 3. प्र. ' जाठरादित्यादि ' । 4. आ. ना. प्राणानाम् । 5. आ. ना. स्थावरजङ्गमकानां प्राणानाम् । 6. आ. ना. नास्ति । 7. आ. ना. पू. नास्ति । 8. प्र. व्यतिरिक्तेषु ' प्रकाशकः ' । 9. प्र. उदयति ।
