सू० ४२] पातञ्जलयोगसूत्राणि । ४४
शब्दधर्मा अन्येऽर्थधर्मा अन्ये विज्ञानधर्मा इत्येतेषां विभक्तः
पन्थाः । तत्र समापन्नस्य योगिनो यो गवाद्यर्थः समाधिप्रज्ञायां
समारूढः स चेच्छब्दार्थज्ञानविकल्पानुविद्ध उपावर्तते सा
संकीर्णा समापत्तिः सवितर्केत्युच्यते ॥ ४२ ॥
यदा पुनः शब्दसंकेतस्मृतिपरिशुद्धौ श्रुतानुमानज्ञानविक-
ल्पशून्यायां समाधिप्रज्ञायां स्वरूपमात्रेणावस्थितोऽर्थस्तत्स्वरू-
पाकारमात्रतयैवावच्छिद्यते । सा च निर्वितर्का समापत्तिः ।
तत्परं प्रत्यक्षम् । तच्च श्रुतानुमानयोर्बीजम् । ततः श्रुतानुमाने
प्रभयतः । न च श्रुतानुमानज्ञानसहथूतं तदर्शनम् । तस्मादसं-
कीर्ण प्रमाणान्तरेण योगिनो निर्वितर्कसमाधिजं दर्शनमिति ।
क्षकैरन्ये शब्दधर्मा ध्वनिपरिणाममात्रस्य शब्दस्योदात्तादयो धर्मा अन्येऽर्थस्य
जडत्व-
मूर्तत्वादयः, अन्ये प्रकाशमूर्तिविरहादयो ज्ञानस्य धर्मा इति । तस्मादेतेषां विभक्तः
पन्थाः स्वरूपभेदोन्नयनमार्गः । तत्र विकल्पिते गवाद्यर्थे समापत्रस्येति । तदनेन
योगिनोऽपरं प्रत्यक्षमुक्तम् । शेषं सुगमम् ॥ ४२ ॥
सूत्रं योजयितुं प्रथमतस्तावन्निर्मितको व्याचष्टे-- यदा पुनरिति । परिशुद्धिर-
पनयः । शब्दसंकेतस्मरणपूर्वे खल्वागमानुमाने प्रवर्तेते । संकेतश्चायं गैरिति शब्दा-र्थज्ञानानामितरेतराध्यासात्मा । ततश्चाऽऽगमानुमानज्ञानविकल्पौ भवतः । तेन तत्पूर्वा
समाधिप्रज्ञा सवितर्का । यदा पुनरर्थमात्रप्रवणेन चेतसाऽर्थमात्राहतेन तदभ्यासान्ना-न्तरीयकतामुपगता संकेतस्मृतिस्त्यक्ता, तत्त्यागे च श्रुतानुमानज्ञानविकल्पो तन्मूलौ.
त्यक्तौ, तदा तच्छून्यायां समाधिप्रज्ञायां स्वरूपमात्रेणावस्थितोऽर्थस्तव्स्वरूपमात्रतयैव
न तु विकरिश्तेनाऽऽकारेण परिच्छिद्यते । सा निर्वितर्का समापत्तिरिति । तद्योगिनां
परं प्रत्यक्षमसदारोपगन्धस्याप्यभावात् । स्यादेतत्परेण प्रत्यक्षेणार्थतत्त्रंw गृहीत्वा
योगिन उपदिशन्त्युपयादयन्ति च । कथं चातद्विषयाभ्यामागमपरार्थानुमानाभ्यां
सोऽर्थ उपदिश्यत उपपाद्यते च । तस्मादागमानुमाने तद्विषये ते च विकलाविति
परमपि प्रत्यक्षं विकल्प एवेत्यत आह-तच्च श्रुतेति । यदि हि सवितर्कमिव श्रुता-
नुमानसहभूतं तदनुषक्तं स्याद्भवेत्संकीर्ण तयोस्तु बीजमेवैतत्ततो हि श्रुतानुमाने प्रभ-
वतः । न च यद्यस्य कारणं तत्तद्विषयं भवति । न हि धूमज्ञानं वह्निज्ञानकार•
णमिति वह्निविषयम् । तस्मादविकल्पेन प्रत्यक्षेण गृहीत्वा विकल्योपदिशन्ति
चोपपादयन्ति च । उपसंहरति--तस्मादिति । व्याख्येयं सूत्रw योजयति--
१
झ. विकले । २ ज. "तस्तां निर्वि । ३ ख. म. ज्ञाने वेि । ४ ज. व्याख्याय ।
THE KUPPUSWAMI SASTRI
RESEARCH INSTITUTE
MADRAS
