एतत् पृष्ठम् परिष्कृतम् अस्ति
वाचस्पतिकृटिकासंवलितव्यासभाष्यसमेतानि
पातञ्जलयोगसूत्राणि ।
--------
(तत्र तृतीयो विभूतिपादः ।)
उक्तानि पञ्च बहिरङ्गानि(णि) साधनानि । धारणा वक्तव्या- .
देशबन्धश्चित्तस्य धारणा ॥ १ ॥
नाभिचक्रे हृदयपुण्डरीके मूर्ध्नि ज्योतिपि नासिकाग्रे जिह्वाग्र
इत्येवमादिषु देशेषु बाह्ये वा विषये चित्तस्य वृत्तिमात्रेण बन्ध
इति धारणा ॥१॥
--------------------------------------------------------------------------------
प्रथमद्वितीयशदाम्यां समाधिस्तत्साधनं चोक्तम् । तृतीयपादे तत्प्रवृत्त्यनुगणाः
श्रद्धोत्पादहेतवो विभूतयो वक्तव्याः । ताश्च संयमसाध्याः । संयमश्च धारणाध्यान-
समाधिसमुदाय इति विभूतिसाधनतया पश्चभ्यश्च योगाङ्गेभ्यो बहिरङ्गेभ्योऽस्याङ्गत्र-
यस्यान्तरङ्गतया विशेषज्ञापनार्थमत्र त्रयस्योपन्यासः । तत्रापि च धारणाध्यानसमाधीनां
कार्यकारणभावेन नियतपौर्वापर्यत्वात्तदनुरोधेनोपन्यासे क्रम इति प्रथमं धारणा लक्षणी.
येत्याह ---उक्तानीति । देशबन्धश्चित्तस्य धारणा । आध्यात्मिकदेशमाह-नाभि-
चक्र इति । आदिशब्देन ताल्वादयो ग्राह्याः । बन्धः संबन्धः । बाह्यदेशमाह-बाह्य
इति । बाह्ये च न स्वरूपेण चित्तस्य संबन्धः संभवतीत्युक्तं वृत्तिमात्रेण ज्ञानमात्रणेति।
अत्रापि पुराणम्---" प्राणायामेन पवनं प्रत्याहारेण चेन्द्रियम् ।
वशीकृत्य ततः कुर्याञ्चित्तस्थानं शुभाश्रये " ॥ [वि०पु०६७/४५],
शुभाश्रया बाह्या हिरण्यगर्भवासवप्रजापतिप्रभृतयः ।
इदं च तत्रोक्तम्---" मूर्त भगवतो रूपं सर्वोपाश्रयनिःस्पृहम् ।
एषा वै धारणा शेया यश्चित्तं तत्र धार्यते ।।
तच्च मूर्त हरे रूपं यद्विचिन्त्यं नराधिप ।
तच्छ्यतामनाधारा धारणा नोपपद्यते ।।
प्रसन्नवदनं चारुपद्मपत्रनिभेक्षणम् ।
सुकपोलं सुविस्तीर्णललाटफलकोज्ज्वलम् ।।
समकर्णान्तविन्यस्तचारुकुण्डलभूषणम् ।
कम्बुग्रीवं सुविस्तीर्णश्रीवत्साङ्कितवक्षसम् ॥
वलीविभङ्गिना मग्ननाभिना चोदरेण च ।
प्रलम्बाष्टभुजं विष्णुमथ याऽपि चतुर्भुजम् ॥
