III.4.1 Vart, 2. व्यतिरिक्त distinct from, separate from, cf. कर्मादिभ्येान्यः प्रातिपदिकार्थव्यतिरिक्तः स्वस्वामिसंबन्धादिःशेषः । Kas. on P.II. 3. 50. व्यतिरेक (1) surplus, excess; (2) sepa- rate presence; (3) contrary thing; cf. तत्र फलव्यतिरेकोपि स्यात् । M. Bh. on Ahnika 1. व्यतिषङ्ग reciprocal junction or conne- ction; cf. हृस्वानुस्वारव्यतिषङ्गवत् परे; R.Pr. XIII.16. व्यतिहार exchange of activity; cf. कर्तरि कर्मव्यतिहारे P.I.3.14. व्यत्यय occurrence of one for another transposition; cf. सुप्तिङुपग्रहृ ... व्यत्यय- मिच्छति शास्त्रकृदेषां ... M. Bh. on P.III. 1.85. See विपर्यय. व्यथन alteration of a phonetic ele- ment; change of sound; mispro- nunciation; cf. तदापायव्यथनानि दोषाः R.Pr.XIV. 1. व्यधिकरण characterized by different case-relations or case-affixes; possessed of different case-affixes; कः प्रसङ्गो यद् व्यधिकरणानां समासः स्यात् M. Bh. on P. II. 1.67. व्यन् tad. affix व्य causing the acute accent for the first vowel of the word, added to the word भ्रातृ when the sense of the word so formed, is ’enemy'; see यत् above; cf. P.IV 1.145. व्यपकर्ष exception to a rule; cf. किमिदं व्यपकर्षविज्ञानादिति । अपवादविज्ञानात् M.Bh. on P.VIII.4.61 Vart 4. व्यपदेश (1) special designation or representation; cf. अाकृतिर्व्यपदेशानां प्राय आदित अादितः R. Pr. XVII. 4; ( 2 ) main designation; cf. निमित्तसद्भावाद्वि- शिष्टोपदेशः व्यपदेशः मुख्यो व्यवहारः Par. Sek. Pari. 30; cf. also यो द्वयोः षष्ठी- निर्दिष्टयोः प्रसङ्गे भवति, लभतेसौ अन्यतरतो व्यपदेशम् । M.Bh.on P.I.1.51 Vart. 7. व्यपदेशिवद्भाव treatment of a secon |
dary thing as the principal one, e. g. a person or a thing, without any second or any others, looked upon as the first or the last; cf. व्यपदेशिवदेकस्मिन् कार्ये भवतीति वक्तव्यम् M. Bh. on P. I. 1.21. Vart. 2. The remark or expression व्यपदे- शिवद्भावेन भविष्यति is found often given in the Mahabhasya; cf. M. Bh. Ahnika 1 Vart 14; I.1.9, I.1.51 I,1.72; I.2.48 etc. For de- tails see Par. Sek. Pari. 30. व्यपदेशिवद्वचन statement of Vyapade- sivadbhava ; cf. तत्र व्यपदेशिवद्वचनम् -- एकाचो द्वे प्रथमार्थं षत्वे चादेशसंप्रत्ययार्थम् । M. Bh. on VIII.3.59 Vart. 7. व्यपवर्ग (l) division of a single thing into its constituent elements; cf. स्थानिवद्भावाद् व्यपवर्गः M. Bh. on VII. 2.36, VII.3.44 Vart. 3; (2) distinct comprehension as possessed of a specific quality; cf. न हि गौरित्युक्ते व्यपवर्गौ गम्यते शुक्ला नीला कपिला कपॊतेति। M.Bh, on P. I.2.64 Vart 37 ; (3) separation into parts, cf. कश्चिदेकेनैव प्रहारेण व्यपवर्गे करोति, M.Bh.on V.I.119 Vart 5; (4) distinct notion as a separate unit after the things have been combined cf. एकादेशे कृते व्यपवर्गाभावः संबुद्धिलोपो न प्राप्नोति M. Bh. on P. VI.1.69 Vart 3; cf. also M. Bh. on VII.1.80. व्यपवृक्त distinctly separated as two or more consonants joined together in a conjunct consonant, as con- trasted with the two vowels in a diphthong which cannot be called व्यपवृक्त; cf. नाव्यपवृक्तस्यावयवे तद्विधिर्यथा द्रव्येषु. M. Bh. on Siva Sutra 3.4 Vart. 9. cf. also वर्णैकदेशाः के वर्णग्रहणेन गृह्यन्ते । ये व्यपवृक्ता अपि वर्णा भवन्ति, M. Bh. on Siva Sutra 3,4 Vart. ll . व्यपेक्षा mutual relationship in sense, as obtaining between two different words ( पद ) connected with each other in a sentence, as contras- |
पृष्ठम्:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu/३६३
पुटमेतत् सुपुष्टितम्
व्यतिरिक्त
व्यपेक्षा
347
