वाचस्पत्यम्/वहति

पृष्ठ ४८६७

वहति पु० वह--अति । १ वायौ उणा० । २ गवि ३ सचिवे च मेदि० । वहन न० वह--भावे ल्युट् । १ पुरभेदे त्रिका० २ प्रापणे । ३ गमने च । वहन्त पु० वह--झ । वायो सि० कौ० २ बाले उणा० । वहल पु० वह--अलन् । १ पोते हारा० २ दृढ़े त्रि० हेम० । वहलगन्ध न० वहलो दृढ़ो गन्धो यस्य । शम्बरचन्दने राजनि० । वहलचक्षुस् पु० वहलानि चक्षुषीव पुष्पाण्यस्य । मेषशृङ्ग्यां (गाड़रशिङ्गा) रत्नमा० । वहलत्वच पु० वहला दृढ़ा त्वचा यस्य । श्वेतलोध्रे राजनि० । वहला स्त्री वहलानि पुष्पादीनि मन्त्यस्य अर्श आद्यच् । १ शतपुष्पायां राजनि० । २ स्थूलैलायां भावप्र० । वहित्र न० वह--इत्र । १ पोते जलयाने त्रिका० । स्वार्थे क । अत्रैवार्थे । वहिरङ्ग न० वहिः प्रकृतेर्वाह्यमङ्गं यस्य । व्याकरणोक्ते प्रत्ययादिनिमित्तके प्रकृत्यवयवादिकार्य्ये । “असिद्धं वहिरङ्गमन्तरङ्गे” व्या० परिभाषा । वहिरिन्द्रिय न० वहिर्देहाद्बाह्यस्य पदार्थस्य ग्राहक- मिन्द्रियम् । शब्दादिबाह्यविषयग्राहकेषु श्रोत्रादिषु । वहिर्द्वार न० वहिःस्थं द्वारम् । तोरणे अमरः । वहिर्मुख त्रि० वहिः बाह्यविषये मुखं प्रवणता यस्य । बाह्यविषयासक्तमनस्के विषयासक्ते १ जने २ विमुखे च । वहिस् अव्य० वह--इमुन् । बाह्ये अमरः । वहैड़क पु० वह--अच् वहः एडुक इव वृहत् काण्डो यस्य । विभीतृकवृक्षे (वहेड़ा) राजनि० । वह्नि पु० वह--नि । १ अग्नौ २ चित्रकवृक्षे अमरः ३ भल्ला- तके ४ निम्बूके राजनि० । तन्त्रोक्ते ५ रकारे च । “वर्गाद्यं वह्निसंस्थम्” इति श्यामास्तोत्रम् । वह्निभेदादिकं यथा “जृम्भको दापकश्चैव विभ्रमभ्रमशोभनाः । आवसथ्याहवनीयो दक्षिणाग्निस्तथैव च । अन्वाहार्य्यो गार्हपत्य इत्येते दश वह्नयः” । अन्यैरन्यथोक्तानि यथा “म्राजको रञ्जकश्चैव क्लेदकः स्नेहकस्तथा । धारका बन्धकश्चैव द्रावकाख्यश्च सप्तमः । व्यापकः पावकश्चैव श्लेष्मको दशमः स्मृतः” । शरीरस्थवह्नेः नामानि यथा “वह्नयो दोषदुष्येषु संलीना दश देहिनः” । दोषदुष्याश्च यथा “वातपित्तकफा दोषाः दुष्या स्युः सप्त- ञ्जतवः” शा० ति० । “मुख्याग्नयो यथा “गार्हपत्यो

दक्षिणाग्निस्तथैवाहवनीयकः । एतेऽग्नयस्त्रयो मुख्याः शेषाश्चोपसदस्त्रयः” वह्नि० पु० । तत्र निषिद्धकर्माणि यथा “नाशुद्धोऽग्निं परिचरेत् न देवान् कीर्त्तयेदृषीन् । न चाग्निं लङ्घयेद्धीमान् नोपदध्यादधः क्वचित् । न चैनं पादतः कुर्य्यात् मुखेन न धमेद्वुधः । अग्नौ न निःक्षि- पेदग्निं नाद्भिः प्रशमयेत्तथा । न वह्निं मुखनिश्वासै- र्ज्वालयेन्नाशुचिर्बुधः । स्वमग्निं नैव हस्तेन स्पृशेन्नाप्सु चिरं वसेत् । नापक्षिपेन्नोपधमेत् न सूर्पेण च पाणिना । मुखेनाग्निं समुन्नीतं मुखादग्निरजायत” कूर्मपु० १५ अ० । अग्निवैकृत्यं तस्य शान्तिश्च यथा “अनग्निर्दीप्यते यत्र राष्ट्रे यस्य निरिन्धनः । न दीप्यते चेन्धनवान् स राष्ट्रः पीड्यते नृपैः । प्रज्वलेदप्सु मासं वा तथार्द्धञ्चापि किञ्चन । प्रासाद तोरणद्वारं नृपवेश्म सुरालयम् । एतानि यत्र दह्यन्ते तत्र राजभयं भवेत् । विद्युता वा प्रदह्यन्ते तत्रापि नृपते- र्मयम् । धूमश्चानग्निजो यत्र तत्र विद्यान्महद्भवम् । विनाग्निं विस्फुलिङ्गाश्च दृश्यन्ते यत्र कुत्रचित् । त्रिरात्रोपोषितश्चात्र पुरोधाः सुसमाहितः । समिद्भिः क्षीरवृक्षष्णां सर्षपैस्तु घृतेन च । दद्यात् सुवर्णञ्च तथा द्विजेभ्यो गाश्चैव वस्त्राणि तथा भुवञ्च । एवं कृते पापमुपैति नाशं यदग्निवैकृत्यभवं द्विजेन्द्र”! वह्निपु० १०५ अ० । ६ तद्देवताके कृत्तिकानक्षत्रे ज्योतिपम् । वह्निकरी स्त्री वह्निं देहस्थवह्निं करोति उद्दीपयति कृ--ट ङीप् । १ धातकीवृक्षे (धाइफुल) शब्द० । २ वह्न्युद्दीपके त्रि० । वह्निकाष्ठ न० वह्नेर्दाह्यदाहायानुकूलं काष्ठम् शा० त० । दाहागुरुणि राजनि० । वह्निगन्ध पु० वह्नौ दाहकाले गन्धो यस्य । यक्षधूपे शब्दच० वह्निगर्म पु० वह्निर्गर्भे यस्य । १ वंशे २ शमीवृक्षे स्त्री शब्दर० वह्निज्वाला स्त्री वह्नेर्ज्वालेव पीडाकारकत्वात् । १ धातकी- वृक्षे राजनि० ६ त० । २ वह्निशिखायाम् । वह्निदीपक पु० वह्निं देहस्थवह्निं सेवनाद्दीपयति दीपणिच्--ण्वुल् वह्निरिव दीप्यति दीप--ण्वुल् वा । १ कुसुम्भे शब्दर० । २ अग्न्युद्दीपके त्रि० । ३ अजमोदायाम् स्त्री राजनि० । वह्निनी स्त्री वह्निं तत्कान्तिं नयति नी--ड गौरा० । ङीष् । जटामांस्याम् रत्नमा० । वह्निपुष्पी स्त्री वह्निरिव तापकं पुष्पं यस्याः ङीप् । धातकी- वृक्षे राजनि० । वह्निभोग्य न० ६ त० । वृते शब्दच० ।

पृष्ठ ४८६८

वह्निमन्थ पु० वह्नये वह्निजननाय मथ्यतेऽसौ मन्थ--कर्मणि घञ् । १ गणिकारीवृक्षे जटा० । ६ त० । २ वह्नेर्मन्थने राजनि० । वह्निमित्र पु० वह्निर्मित्रं यस्य । १ वायौ शब्दच० ६ त० । तत्रैव न० । वह्निरेतस् पु० वह्नौ निषिक्तं रेतो येन । १ शिवे वह्नौ हि निषिक्तात् शिववीर्य्यात् गङ्गादिसंक्रमेण कार्त्तिकेयो- त्पत्तिः पुराणप्रसिद्धम् । ६ त० । २ काञ्चने च । वह्निलोहक न० वह्नेः प्रियं लोहं धातुः स्वार्थे क । कांस्ये राजनि० । वह्निवधू स्त्री ६ त० । १ अग्निभार्य्यायां स्वाहायाम् २ स्वाहा- त्मके मन्त्रे च । वह्निजायादयोऽप्यत्र । वह्निवर्ण न० वह्नेरिव वर्णोऽस्य । रक्तोत्पले शब्दच० । वह्निवल्लभ पु० वह्नेर्वल्लभ उद्दीपकत्वात् । सर्जरसे (धुना) त्रिका० वह्निवीज न० वह्नेर्देहस्थवह्नेर्वीजमिव उद्दीपकत्वात् । १ जीरके ६ त० । वह्निदेवताके तन्त्रोक्ते २ रकारे च । ३ निम्बूके राजनि० ४ हेमच० । वह्निशिख न० वह्नेरिव रक्तत्वात् शिखाऽस्य । १ कुसुम्भे अमरः । २ फलिन्यां ३ कलिकारीवृक्षे ४ धातक्याञ्च स्त्री राजनि० ६ त० । ५ अग्निशिखायां स्त्री । वह्निसख पु० ६ त० । १ वायौ । देहस्थवह्नेरुद्वीपके २ जीरके राजनि० । वह्य न० वह--यत् । १ शकटे २ वाहनमात्रे च हेमच० । ३ मुनिपत्न्यां स्त्री उणा० । वा सुखाप्तौ अक० गतौ सेवने च सक० चुरा० उभ० सेट् । वापयति ते अवीवपत् त । वा गमने हिंसने (सूचने) च अदा० पर० सक० अनिट् । वाति अबासीत् । वा अव्य० वा--का । १ विकल्पे २ सादृश्ये ३ अवधारणे ४ समुच्चये अमरः । एष्वर्थेषु गणरत्ने उदाहृतं यथा (विकल्पे) यवैर्वा व्रीहिभिर्वा यजेत । (उपमाने) सिन्धौ वाधो मण्डलं गोर्वा रसः” द्वन्द्वे (अवधारणे) “सा वा शम्भो- स्तदीया वा मूर्त्तिर्जलमयी मम” न तृतीयेत्यर्थः । (समुच्चये) वायुर्वा दहनो वा । ५ वितर्के ६ पादपुरणे च मेदि० वांशिक पु० वंशी तद्वादनं शिल्पमस्य ठक् । वंशीवादनशीले जटा० वांशी स्त्री वंशे भवः अण् ङीप् । वंशरोचनायाम् राजनि० वाक पु० वच--घञ् । १ वचने “नमोवाकं प्रशास्महे” उत्तरराम- त्तरितम् । पृषो० सान्तत्वम् । ग्रन्थभेदे “वाकोवाक्येति- हासेत्यादि” छान्दोग्यम् । “वाकोवाक्यम् उक्तिप्रत्यु- क्तिरूपम्” भा० । वकस्येदम् तेषां समूहो वा अण् । ३ वकसम्बन्धिनि त्रि० । ४ वकसंघे न० अमरः । वाकुची खी वाति क्विप् वाः कुच--वडोचे क गौरा० ङीप् कर्म० । (हाकुच) १ ओषधिभेदे २ सोमराज्यां राजनि० ।

वाक्कीर पु० वाचा कौतुकवाचा कीर इव प्रियत्वात् । श्यालके शब्दर० । वाक्छल न० गौत० सूत्रोक्ते छलभेदे “अविशेषाभिहितेऽर्थे वक्त्रभिप्रायादर्थान्तरकल्पनम् वाक्छलम्” गौ० सू० । शक्त्या एकार्थशाब्दबोधतात्पर्य्यकशब्दस्य शक्त्याऽर्था- न्तरबोधतात्पर्य्यकत्वकल्पना वाक्छलम्” वृत्तिः । यथा लेपालादागतोऽयं नवकम्बलवत्त्वात् इत्युक्ते कतोऽस्व सवसंख्यकाः कम्बला इत्युक्तिः । वाक्पति पु० ६ त० । १ वृहस्पतौ अमरः २ पुष्यनक्षत्रे च वाचः पतिरिव । ३ निर्दोषोद्धतवचनयुक्ते रायमुकुटः । वाक्पथ पु० वाचः पन्थाः विषयः अच्समा० । वाक्यविषये वाक्पारुष्य न० वाचा कृतं पारुष्यम् । १ वाक्यकृते पारुष्ये तद्विषके २ विवादभेदे च । तद्विवृतिः वीरमि० उक्ता यथा “तस्य च स्वरूपमाह नारदः “देशजातिकुलादीवामा- क्रोशं न्यङ्गसंयुतम् । यद्वचः प्रतिकूलार्थं वाक्षारुष्यं तदुच्यते” इति । आक्रोशः आक्षेपः भर्त्सनमिति यावत् कलहप्रियाः गौड़ा इति देशाक्रोशः । अत्यन्तलोलुपा ब्राह्मणा इति जात्याक्रीशः । “क्रूरचरिता वैश्वामित्रा इति कुलाक्षेपः । न्यङ्गं निकृष्टाङ्गमवद्यञ्च तदुभययुक्तं यदुद्वेगजननार्थं वाक्यं तद्वाक्पारुष्यमित्यर्थः । तस्य त्रैविध्यमाह स एव “निष्ठुराश्लीलतीव्रत्वादपि तत् त्रिविधं स्मृतम् । गौरवानुक्रमात्तस्य दण्डीऽपि स्यात् कमाद्गुरु- रिति” निष्ठुरादीनां स्वरूपमाह स एव “साक्षेपन्निष्ठुरं ज्ञेयमश्लीलं न्यङ्गसंयुतम् । पतनीयैरुपाक्रोशैस्तीव्रमाहु- र्मनीषिणः” इति । धिङ्मूर्ख! जाल्म! इत्यादि साक्षेपम्भाषणं निष्ठुरम् । न्यङ्गसंयुतं अवद्यम्भगिन्या- दिगमनसंयुतम् अश्लीलम् । पतनीयैः सुरापानादिभि- रुपाक्रोशैस्तीव्रं वाक्पारुष्यमित्यर्थः । कात्यायनोऽपि “यत्त्वसत्संज्ञितैरङ्गैः परमाक्षिपति क्वचित् । अभूतैर्वाथ भूतैर्वा निष्ठुरा वाक् स्मृता तु सा । न्यग्भावकरणं वाचा क्रोधात्तु कुरुते यदा । वृत्तदेशकुलानान्तु अश्लीला सा बुधैः स्मृता । महापातकयोक्त्री च रामद्वेषकरी च या । जातिभ्रंशकरी वाथ तीव्रा सा प्रथिता तु वागियि ।” कल्पतरौ न्यङ्गावगूरणमिति पठित्वा निकृष्टाङ्गप्रकाशनेन तिरस्करणमिति व्याख्या- तम् । न्यग्भावकरणमिति तु माधवादिसंमतः पाठः । प्रथममध्यमोत्तममेदेन त्रैविध्यमाह वहस्पतिः “दो

पृष्ठ ४८६९

ग्रामकुलादीनां क्षेपः पापेन योजनम् । द्रव्यं विना तु प्रथमं वाक्पारुष्यं तदुच्यते । भगिनीमातृसम्बन्ध- मुपपातकशंसनम् । पारुष्यं मध्यमं प्रोक्तं वाचिकं शास्त्रवेदिभिः । अभक्ष्यापेयकथनं महापातकदूषणम् । पारुष्यमुत्तम “प्रोक्तं तीव्रं मर्माभिघट्टनमिति ।” द्रव्यं विनेत्यत्र द्रव्यशब्दोऽभिधेयपरः । तेनोच्यमानार्थव्यति- रेकेणैवंविधमभिधानं वाक्पारुष्यमित्यर्थः इति कल्प तरौ । द्रव्यं विना द्रव्यवैशिष्ट्यं विनेति मदनरत्ने । अभिघट्टनं उत्पाटनम् । निष्ठुराक्रोशे दण्डमाह याज्ञवल्क्यः “सत्यासत्यान्यथास्तोत्रैर्न्यूनाङ्गेन्द्रिय रोगिणाम् । क्षेपं करोति चेद्दण्ड्यः पणानर्द्धत्रयोदशा निति । अन्यथास्तोत्रन्निन्दास्तुतिः । न्यूनाङ्गाः करादिरहिताः । न्यूनेन्द्रियाः नेत्रादिरहिताः । रोगिणः कुष्ठ्यादयः अर्द्धत्रयोदशान् अर्द्धाधिकद्वादशपणानि- त्यर्थः । एतत् सवर्णविषयम् । अतएव वृहस्पतिः “समजातिगुणानान्तु वाक्पारुष्ये परस्परम् । विनयो- विहितः शास्त्रे पणा अर्द्धत्रयोदशाः” इति । “विष्णुरपि “समवर्णाक्रोशे द्वादश पणान्दण्ड्य इति” । परस्परमिति शेषः । मनुनारदावपि “समवर्णे द्विजातीनां द्वादशैव व्यति- क्नमे । वादेष्ववचनीयेषु तदेव द्विगुणं भवेदिति” । शङ्ख तिखितावपि “समवर्णव्यतिक्रमे द्वादशपणा यथारूप- विशिष्टाक्षेप्रेषु विशिष्टस्य चतुर्विंशतिरविशिष्टस्यातिक्रमे च विशिष्टस्य ततोऽर्द्धमिति । अत्र द्वादशसार्द्धद्वादशयो- रुत्कृष्टानुत्कृष्टत्वेन व्यवस्था । कात्यायनोऽपि” “यो मुणान् कीर्त्तयेत् क्रोधान्निर्गुणे वा गुणज्ञताम् । अन्य संज्ञानियोजो च वाग्दुष्टं तन्नरं विदुरिति” “नारदोऽपि “दुष्टस्यैव तु यो दोषान् कीर्त्तयेत् क्रोधकारणात् । अन्यायदेशवादी च वाग्दुष्टं तन्नरं विदुरिति” “अत्र कोधकारणादित्यनेन दुष्टपरित्यागार्थं दोषकीर्त्तने न दोष इति सूचितम् । अतएवोक्तं कात्यायनेन “यत्र स्वात्परि- हारार्थं पतितस्तेन कीर्त्तितः । वचनात्तत्र न स्यात्तु दोषो यम विभावयेदिति” “वचनात् दोषकीर्त्तनात् । यत्रा- मियोगादौ पातित्यादिकं साधयेत्तत्रापि वचनाद्दोषो न स्यादिति यत्र विभावयेदित्यस्यार्थ उक्तः स्मृतिचन्द्रिका- याम् । अत्रापि दण्डपारुष्यन्यायेन युगपत्प्रवृत्तयो- र्दण्डतुल्यत्वं अयुगपत्प्रवृत्तयोः पूर्वप्रवृत्तस्य दण्डाधि- क्यमिति द्रष्टव्यम् । जातिगुणकृते विशेषे दण्डवैषम्य- माह तिः “नयोः ममो दण्डोन्यूनस्य -

णोदमः । “उत्तमस्याधिकः प्रोक्तो वाक्पारुष्ये परस्पर- मिति” । हीनस्योत्तनाक्षेपे द्विगुणः उत्तमस्य हीना- क्षेपेऽर्द्धपरिमितोदण्ड इत्यर्थः । याज्ञवलक्योऽपि “अर्द्धोऽधमेषु द्विगुणः परस्त्रीषूत्तमेषु च । दण्डप्रण- यनं कार्यं वर्णजात्युत्तराधरैरिति” “अर्द्धः सार्द्धद्वाद० शपणात्मक इत्यर्थः पूर्ववाक्ये “पञ्चविंशतिको दम” इति पञ्चविंशतेः प्राकृतत्वात् । वर्णा ब्राह्मणादयः । जातयो मूर्द्धावसिक्तादयः । ते च ते उत्तराधराश्च वर्णजात्यु- त्तराधरास्तैरन्योन्याक्षेपे क्रियमाणे दण्डस्य प्रणयनम् ऊहनीयं ज्ञातव्यम् । उत्तराधरभावमालोच्य दण्डः कल्पनीय इत्यर्थः । तमेव कल्पनीयं दण्डं प्रदर्शयति मनुः “शतं व्राह्मणमाक्रुश्य क्षत्त्रियो दण्डमर्हति । वैश्योऽध्यर्द्धशतं द्वे वा शूद्रस्तु बधमर्हति । विप्रः पञ्चा- शतं दण्ड्यः क्षत्त्रियस्यामिशसने । वैश्ये स्यादर्द्धपञ्चा- शच्छूद्रे द्वादशको दम इति ।” वृहस्पतिरपि क्षिपन् विप्रादिकं दद्यात् पञ्चाशत्पणिकं दममिति” । शङ्ख- लिखितावपि “आक्रोशे ब्राह्मणस्य क्षत्त्रियः पणशतं दण्ड्यः, शतार्द्धं वैश्यस्य पञ्चविंशतिं शूद्रस्येति” । वृहस्पतिरपि । “विप्रः शतार्द्धं दण्ड्यस्तु क्षत्त्रियस्याभिशंसने । विशस्तथार्द्धं पञ्चाशच्छूद्रस्यार्द्धत्रयोदश । सच्छूद्रस्या- यमुदितो विनयोऽनपराधिनः । गुणहीनस्य पारुष्ये ब्राह्मणो नापराघ्नुयात् । वैश्यस्तु क्षत्तिया- क्रोशे दण्डनीयः शतम्भवेत् । तदर्द्धं क्षत्त्रियो वैश्यं क्षिपन् विनयमर्हति । शूद्राक्रोशे क्षत्त्रियस्य पञ्चविंश- तिको दमः । वैश्यस्य चैतद्द्विगुणः शास्त्रविद्भिरुदा- हृतः । वैश्यमाक्षारयन् शूद्रोदाप्यः स्यात् प्रथमं दमम् । क्षत्त्रियं मध्यमञ्चैव विप्रमुत्तमसाहसमिति ।” जिह्वाच्छेदनरूपोऽत्रोत्तमसाहसो द्रष्टव्यः । तथा च स एव “धर्मोपदेशकर्त्ता च वेदोदाहरणान्वितः । आक्रोशकस्तु विप्राणां जिह्वाच्छेदेन दण्ड्यते” इति शूद्र इत्यनुषङ्गः । आपस्तम्बोऽपि “जिह्वाछेदनं शूद्र- स्वार्यं धार्मिकमाक्रोशतः” इति । गौतमोऽपि “शूद्रो द्विजातीनभिसन्धायाभिहत्य च वाग्दण्डपारुप्याभ्याम- ङ्गम्मोच्यो येनोपहन्यादिति” । अभिसन्धाय बुद्धिपूर्वं वाचातिक्रम्य अभिहत्य उग्रेण दण्डेन ताड़यित्वा अङ्ग- मोच्यो येनाङ्गेनाभिहन्यते तेन वियोजमीय इत्यर्थः । गुर्वाद्याक्रोशे त्वाहतः शङ्खलिखितौ “तथाऽधिकृतान् विप्रान् गुरुश्च निवासनम्मुण्डनं ताड़नं वा गोमयानुलेपनं

पृष्ठ ४८७०

खरारोहणं दर्पहरणं वा दण्डो वेति । दण्डः कार्षा- पणशतरूपः । अतएव विष्णुः “गुरूनाक्षारयन् कार्षा- पणशतमिति” । पुत्रादिभिर्मात्रादीनामाक्रोशे दण्डमाह मनुः “मातरं पितरं जायां भ्रातरं श्वशुरं गुरुम् । आक्षारयन् शतन्दाप्यः पन्थानञ्चाददद्गुरोरिति” । भ्रातरं ज्येष्ठभ्रातरम् । एतच्च साफराधेषु मात्रादिषु निरपराधायां जायायामिति मिताक्षरायामभाणि । श्वश्र्वाद्यधिक्षेपे दण्डमाह वृहस्पतिः “क्षिपन् शश्व्रादिकं दद्यात् पञ्चाशत्पणिकं दममिति ।” वाह्वा- दिच्छेदन निष्ठुरभाषाभिभाषणे दण्डमाह याज्ञवल्क्यः “बाहुग्रीवानेत्रसक्थिविनाशे वाचिके दमः । शत्यस्त- दर्द्धिकः पादनासाकर्णकरादिष्विति ।” बाह्वादिविनाशे वाचिके करिष्यामीति वाचा प्रतिपादितं शत्यः शतपरि- मितो दण्डः । पादादिभङ्गं करिष्यामीत्याक्षेपे पञ्चा- शत्परिमितो दण्ड इत्यर्थः । एवंवादिनोऽशक्तस्य दशपणा दण्डनीया इत्याह स एव “अशक्तस्तु वदन्नेवं दण्डनीयः पणान्दशेति ।” यः पुनः शक्तोऽशक्तस्य बाह्वादिभङ्गाक्षेपं करोति न केवलं स दण्ड्यः किन्तु अशक्तक्षेमार्थं प्रतिभुवमपि दापनीय इत्याह स एव “तथा शक्तः प्रतिभुवन्दाष्यः क्षेमाय तस्य त्विति” । अश्ली- लभाषणे दण्डमाह स एव “अभिगन्तास्मि भगिनीं सातरं वा तवेति ह । शपन्तन्दापयेद्राजा पञ्चविंशतिकं दममिति ।” तीव्राक्रोशे दण्डमाह स एव “पतनीय कृते क्षेपे दण्डमुत्तमसाहसम् । उपपातकयुक्ते तु दाप्यः प्रथमसाहसमिति ।” पतनीयैः पातित्यहेतुमि- र्ब्रह्महत्यादिभिः । उपपातकानि गोबधादीनि । मनुरपि “ब्राह्मणक्षत्त्रियाभ्यान्तु दण्डः कार्य्यो विजानता । ब्राह्मणे साहसः पूर्वः क्षत्त्रिये त्वेव मध्यमः । विट्- शूद्रयोस्त्वेवमेव स्वजातिं प्रति तत्त्वतः । छेदवर्जं प्रणयनं दण्डस्येति विनिश्चयः । पापोपपातवक्तारो महापातक- शंसकाः । आद्यमध्योत्तमान्दण्डान्दद्युस्त्वेते यथाक्रम- मिति ।” विष्णुरपि “परस्परपतनीये क्षेपे कृते तूत्तम- साहसं उपपातकयुक्तन्तु मध्यमम् त्रैविद्यवृद्धानांक्षेपे जातिपूगानाञ्च ग्रामदेशयोः प्रथममिति” । देशाद्याक्रोशे दण्डमाह वृहस्पतिः “देशादिकं क्षिपन्दाप्यः पणानर्द्धत्रयोद्रश । पापेन योजयन् दर्पाद्दाप्यः प्रथमसाह- सम् । एष दण्डः समाख्यातः पुरुषापेक्षया मया । समन्यूनाधिकत्वेन कल्पनीयो मनीषिभिरिति ।” याज्ञ-

वल्क्योऽपि “मध्यमो जातिपूगानां प्रथमो ग्रामदेशयो- रिति ।” राज्ञ आक्रोशे दण्डमाह नारदः “अवक्रुश्य च राजानं वर्त्मनि स्वे व्यवस्थितम् । जिह्वा- च्छेदाद्भनेच्छुद्धिः सर्वस्वहरणेन वेति ।” याज्ञवल्क्योऽपि “राज्ञोऽनिष्टप्रवक्तारन्तस्यैवाक्रोशकन्तथा । तन्मन्त्रस्य च भेत्तारञ्छित्त्वा जिह्वाम्प्रवासयेदिति ।” सत्यदोषा- भिधानेऽपि वाक्पारुष्यदण्डोऽस्त्येव तथा च नारदः “पतितं पतितेत्युक्त्वा तथा चौरेति वा पुनः । वचना- चुल्यदोषः स्यान्मिथ्याद्विर्दोषतां व्रजेदिति ।” मनुनारदा- वपि “काणं वाप्यथ वा खञ्जमन्यं वापि तथाविधम् । तथ्येनापि ब्रुवन्दाप्यो दण्डङ्कार्षापणाबरमिति ।” विष्णुरपि “काणखञ्जादीनान्तथ्यवाच्यपि कार्षापणद्वय- मिति ।” एतच्च दुर्वृत्तविषयमिति माधवीये विद्यारण्य- श्रीपादैरभ्यधायि । मिथ्यावदनशीलानां दण्डमाह कात्यायनः “अनृताख्यानशीलानाञ्जिह्वाच्छेदो विशो- धनमिति ।” हारीतोऽपि “मिथ्याभाषिणां मेलका- नाञ्च राजा जिह्वाञ्छिन्द्याद्दण्डयेद्वेति” मेलको भक्षकः । कस्यचिद्वाक्पारुष्यकृतोऽर्द्धदण्डमाहोशनाः “मोहात्- प्रमादात्सङ्घर्षात् प्रीत्या वोक्तं मयेति यः । नाहमेवं पुनर्वक्ष्ये दण्डार्द्धन्तस्य कल्पयेदिति ।” वाक्य न० वच--ण्यत् चस्य कः । “वाक्यं स्याद् योग्यताका- ङ्क्षासत्तियुक्तः पदोच्चयः” इत्युक्ते १ पदसंघे सा० द० । २ स्वार्थ- बोधसमाप्ते पदसमुदाये वैयाकरणाः । वाक्ष स्पृहायां भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । वाङ्क्षति अवाङ्क्षीत् । वागीश पु० वाचामोशः । १ वृहस्पतौ “वागीशाद्याः सुमनस” इति न्यायमाला । २ सरस्वत्यां स्त्री “वागीशा हृदये यस्य” इति भाग० टीकोपक्रमे श्रीधरः । ३ पुष्यर्क्षे च वागीश्वर पु० ६ त० । १ वृहस्पतौ २ गुरौ च ३ तत्पत्न्यां स्त्री ङीष् “वागीश्वरीमृतुस्नातां फुल्लेन्दीवरलोचनाम् । वागीश्वरेण संयुक्ताम्” इति तन्त्रम् । ४ सरस्वत्यां स्त्री ङीप् ५ मञ्जु घोषे पु० त्रिका० । वागुजी स्त्री वाचा गुज्यते ध्वन्यते गुज--क गौरा० ङीष् । सोमराज्याम् अमरः । वागुरा स्त्री वा--हिंसने उरच् गन् च । मृगथार्थं मृगबन्ध- नपाशादौ अमरः । वागुरावृत्ति पु० वागुरा मृगबन्धनपाशादिरेव दृत्तिर्जीविका यस्य । व्याधे । वागुरिक पु० वागुरा प्रहरणं यस्य वागुरयाचरति वा टक् । व्याधे अमरः । वाग्गुद पुंस्त्री० पक्षिभेदे त्रिका० गुडहरके तज्जातिप्राप्ति- र्मनुनोक्ता “गोधा गां वाग्गुदो गुड़म्” हत्वेति शेषः

पृष्ठ ४८७१

वाग्गुलि पु० राज्ञां ताम्बूलदातरि रत्नमाला । वाग्डम्बर पु० ६ त० । १ वाक्यस्तोमे २ बहुलवाक्ये च । वाग्दण्ड पु० वाचो वागिन्द्रियस्य दण्डः संयमनम् । १ मित२ भाषणे ३ वाक्यसंयमे च । वाग्दत्ता स्त्री वाचा दत्ता । विधिना वाक्यमात्रेण दातुं कृतसङ्कल्पायां कन्यायाम्” वाचा दत्ता मनोदत्तेति उद्वा० त० वाग्दरिद्र त्रि० ६ त० । मितभाषिणि शब्दमा० । वाग्दान न० ३ त० । कन्याया वाङ्मात्रेण दाने “ततो वाग्दानपर्य्यन्तं यावदेकाहमेव च” शु० त० । वाग्दुष्ट त्रि० वाचा दुर्वचनेन दुष्टः । शुद्धेऽपि पस्तुन्य- शुद्धरूपतया कथनेन दूषिते । “वाग्दुष्टं भावदुष्टं च वर्जयेदिति” स्मृतिः । वाग्देवता स्त्री वाचां देवता । सरस्वत्यां “वाग्देवता चरितचित्रितचित्तसद्मा” जयदेवः । वाग्देव्यादयोऽप्यत्र । वाग्मिन् त्रि० वाच् + अस्त्यर्थे ग्मिमि चस्य कः तस्य लोपः । १ प्रशस्तवाक्यवक्तरि अमरः । २ वृहस्पतौ पु० मेदि० । ४ विष्णौ पु० विष्णुस० । वाग्य त्रि० वाचं यच्छति यम--ड । १ वाग्दरिद्रे शब्दमा० २ निर्वेदे ३ कल्ये अजयः । वाग्यत त्रि० वाक् वागिन्द्रियव्यापारोयता येन । मौनघारिणि मुनौ अमरः “वाग्यतस्त्रिसवनं चरेत्” स्मृतिः । वाग्यम त्रि० वाचं तद्व्यापारं यच्छति यम--अच् । मुनौ अमरः । वाङ्मती स्त्री “हिमाद्रेस्वङ्गशिखरात् प्रोद्भूता वाङ्मती नदी” इत्युक्ते नदीभेदे । सा च मिथिलादेशसन्नि- कृष्टतया वहति । वाङ्मय त्रि० वाक्स्वरूपम् मयट् चस्य कः तस्य ङः । १ वाक्य- स्वरूपे शास्त्रे । २ वाक्यजनिते पापभेदे च । “पारुष्यमनृतञ्चैव पैशुन्यञ्चापि सर्वशः । असम्बद्धप्रलापश्च वाङ्मयं स्याच्चतु- र्विधम्” मनुः । तथा “परुषवचनमपवादः पैशुन्यमनृतं वृथालापो निष्ठुरवचनम् वाङ्मयानि षट् । परेषां देशजातिकुलविद्याशिल्परूपवृत्ताचारपरिच्छदशरीरकर्मजी- विनां प्रत्यक्षदोषवचनं परुषम । “यच्चान्यत् क्रोधस- न्तापत्राससंजननं वचः । परुषं तच्च विज्ञेयं यच्चान्यच्च तथाविघम् । चक्षुष्मानिति लुप्ताक्षं चाण्डालं ब्राह्म- णेति च । प्रशंसानिन्दनं द्वेषात् परुषान्न विशिष्यते” । तेषामेव परुषवचनानामपरोक्षमुदाहरणम् अपवादः । गुरुनृपतिवन्धुभ्रातृमित्रसकाशे अर्थोपघातार्थं दोषो-

पाख्यानं पैशुन्यम् । अनृतं द्विविधं असत्यमसंवाद- श्चेति “देशराष्ट्रप्रसङ्गाच्च परार्थपरिजल्पनात् । नर्महास- प्रसङ्गाच्च भाषणं व्यर्थभाषणम् । गुह्याङ्गामेध्यसंज्ञानां भाषणं निष्ठुरं विदुः । यदन्यद् वा वचो नीचस्त्रीपुंसो- र्मिथुनाश्रयम् । इत्येवं षड्विकल्पस्य दुष्टवाक्यस्य भाषणात् । इह चामुत्र च क्रूरमनर्थं प्रतिपद्यते” । प्रशं- सयानिन्दनं प्रशंसानिन्दनम् । अत्र चतुर्विधषड्विधयो- रविरोधः । समक्षत्वासमक्षत्वभेदानादरेण पारुष्याप- वादयोरैक्यात् निष्ठुरस्य परुषान्तर्भावाच्च । असम्बद्ध- प्रलापव्यर्थभाषणयोः पर्य्यायत्वान्नार्थान्तरम्” ति० त० । वाङ्मुख न० ६ त० उपन्यासे प्रथमवाक्योपक्रमे अमरः । वाचंयम त्रि० वाचां यच्छति वाचा + यम--ख मुम् ह्रस्वस । १ मितभाषिणि । २ मौनावलम्बिनि मुनौ पु० अमरः । वाच पुंस्त्री० वच--णिच--अच् । (वाचा) इति ख्याते मत्स्य- भेदे राजवल्लभः स्त्रियां ङीष् । वाचक त्रि० वक्ति अभिधावृत्त्या बोधयति वच--ण्वुल् । “साक्षात् सङ्केतितं योऽर्थमभिधत्ते स वाचकः” इत्युक्ते १ शब्दभेदे २ कथके त्रि० । वाचयति वच--णिच्--ण्वुल् । ३ पुराणादिपाठके पु० “वाचकः पूजितो येनेति” पुरा० “ब्राह्मणं वाचकं विद्यान्नान्थवर्णजमादरात् । श्रुत्वान्य- वर्णजाद्राजन्! वाचकान्नरकं व्रजेत्” । तथा “देवार्च्चा- मग्रतः कृत्वा ब्राह्मणानां विशेषतः । ग्रन्थिञ्च शिथिलं कुर्य्याद्वाचकः कुरुनन्दन! । पुनर्बघ्नीत तत्सूत्रं न मुक्त्वा धारयेत् क्वचित् । हिरण्यं रजतं गाश्च तथा कांस्योपदो- हनाः । दत्त्वा तु वाचकायेह श्रुतस्याप्नाति तत् फलम्” । कांस्योपदोहनाः कांस्यक्रोडाः “वाचकः पूजितो येन प्रसन्नास्तस्य देवताः” । तथा “ज्ञात्वा पर्वसमाप्तिच्च पूजये- द्वाचकं बुधः । आत्मानमपि विक्रीय य इच्छेत् सुफलं क्रतुम्” । तथा “विस्पष्टमद्रुतं शान्तं स्पष्टाक्षरपदं तथा । कलस्वरसमायुक्तं रसभावसमन्वितम् । बुध्यमानः सदात्यर्थं ग्रन्थार्थं कृत्स्नशो नृप! । ब्राह्मणादिषु सर्वेषु ग्रन्थार्थं चार्पयेन्नृप! । य एवं वाचयेद् ब्रह्मन् म विप्रो व्यास उच्यते” । तथा “सप्तस्वरसमायुक्तं काले काले विशाम्पते! । प्रदर्शयन् रसान् सर्वान् वाचयेद् वाचको नृप” ति० त० । वाचकलक्षणादि हेमा० दा० नन्दिपु० उक्त यथा “वाचको ब्राह्मणः प्राज्ञः श्रुतशास्त्रो महामनाः । अभ्यस्ताक्षरविन्यासो वृत्तशास्वविशारदः । शब्दार्थवित्

पृष्ठ ४८७२

प्रगल्भश्च विनीतो मेधया पुनः । गीतिज्ञो वाक्य- लश्राव्यः स्वरेणाखिलभाषकः” इत्युपक्रमे एवंविधा- नतो वाच्यं वाचकेन विपश्चिता । तपःशमात्मकं मर्वं स्वर्गादिफलसाधकम् । शनैर्विबोध्य वै वाच्यमध्यात्मादि च यद् भवेत् । क्रुद्धोक्तियुद्धसंक्षोर्भ धारावर्त्तोन (वेगेन) वाचयेत् । सरागं ललितैर्वाक्यैर्वाचयेत् वृद्धसङ्गमे । नानावृत्तानुरूपेण लालित्येन च वाचयेत् । सर्गाध्याये समाप्ते च कथापर्य्यन्त एव वा । प्रशस्तशब्दसंयोगे कुर्य्या- दिति विरामणम् । समाप्तौ वाचक्रो भीष्म! ब्रूयादेवं विचक्षणः । अवधार्य्य जगच्छान्तिमन्ते शान्त्युदकं सृजेत् । सुश्रुतं सुश्रुतं ब्रूयादस्तु व्याख्यातमित्यदः । लोकः प्रवर्त्ततां धर्मे राजा चास्तु सदा जती । धर्मवान् धनसम्पन्नो गुरुश्चात्र निरामयः । इति प्रोच्य यथाऽऽयातं गन्तव्यं च विभावतः । वाचन न० वच--णिच्--स्वार्थे वा णिच्--ल्युट् । १ पठने २ कथने च युच् । पठने स्त्री । वाचनिक त्रि० वचनेन निर्वृत्तम् ठक् । वाक्यनिष्पादिते पापादौ । वाचस्पति पु० ६ त० अलुक्समा० । १ वृहस्पतौ । २ पुष्यन्क्षत्रे च वाच्(चा) स्त्री उच्यतेऽसौ अनया वा वच--क्विप् नि० वा टाप् । १ वाक्ये अमरः २ वागिन्द्रिये च । वाचाठ त्रि० वाक् + कुत्सायां वाहुल्येऽस्त्यर्थे आटच् भत्वात् न कः । कुत्सितबहुभाषिणि अमरः । आलच् । वाचालोऽप्यत्र । वाचिक त्रि० वाचा कृतम् वाच् + ठक् भत्वात् न कः । वाक्य- निष्पादिते पापादौ वाङ्मयशब्दे दृश्यम् । २ वाक्या- रम्भभेदे । “आलापश्च विलापश्च संलापश्च प्रलापकः । अनुलापोऽपलापश्च सन्देशश्चातिदेशिकः । अपदेशोपदेशौ च निर्देशो व्यपदेशकः । कीर्त्तिता वचनारम्भा द्वाद- शामी मनीषिभिः” उज्ज्वलमणिः । वाचोयुक्ति स्त्री ६ त० अलुक्स० । १ वाचादर्शितयुक्तौ २ वाक्यनैर्मल्ये च । वाच्य न० वच--भावे ण्यत् न कः । १ दूषणे २ प्रतिपादने धरणिः । २ कथने च । कर्मणि ण्यत् । ४ दूष्ये ५ प्रतिपाद्ये अभिधया बोध्यार्थे च सा० द० । “नचाल्पत्वबहुत्वाभ्यां प्रयोगाणां विशिष्यते । वाच्य- वाचकभावोऽयमक्षपादादिशब्दवत् । विभीतकेऽप्यक्षशब्दो यद्यप्यल्पैः प्रयुज्यते । तथापि वाचकस्तस्य ज्ञायते शकटाङ्गवत्” म० त० भट्टवा० । वाछ कामे भ्वा० पर० सक० सेट इदित् । वाञ्छति अवाञ्छीत् । भावे--अ । वाञ्छा ।

वाज न० वज--घञ् । १ अन्ने २ घृते ३ जले ४ यज्ञे च मेदि० । ५ शरपक्षे अमरः ६ वेगे पु० ८ निस्वने ९ पक्षे पु० मेदि० १० मुनौ पु० विश्वः । वाजपेय पुंन० वाजमन्नं घृतं वा पेयमत्र । यागभेदे कात्या० श्रौ० तत्प्रकारादि दृश्यम् । वाजपेयिन् पु० वाजपेय + अस्त्यर्थे इनि । १ वाजपेययाग- कर्त्तरि उपचारात् २ तद्वंश्ये च । वाजसन पु० वाजमन्नं सनोति ददाति सन--अच् । १ विष्णौ विष्णुस० । २ शिवे भा० आनु० १७ अ० । वाजसनि पु० राजस्य अन्नस्य सनिर्दानं येन । सूर्य्ये “आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः” इत्युक्ते- स्तस्य वृष्टिद्वारा अन्नदातृत्वात् तथात्वम् । वाजसनेय पु० वाजसनेः सूर्य्यस्य छात्रः ढक् । याज्ञ- वल्क्ये “आदित्यानीमानि शुक्लानि यजूंपि वाजसने- येन याज्ञवल्क्येनाख्यायन्ते” वृहदारण्य० श्रुतिः । अस्यार्थः । आदित्यादधीतान्यादित्यानि शुक्लानि शुद्धानि । इयमत्र आख्यायिका । व्यासशिष्यो वैशम्पायनो याज्ञवल्क्यादिभ्यः स्वशिष्येभ्यो यजुर्वेदमध्यापयत् । तत्र दैवात् केनापि हेतुना क्रुद्धो वैशम्पायनो याज्ञवल्क्यं प्रत्युवाच मदधीतं त्यजेति । स योगसामर्थ्यान् मूर्तां विद्यां विधायोद्ववाम । वान्तानि यजूंपि गृह्णीतेति गुरूक्ता अन्ये वैशम्पायन- शिष्यास्तित्तिरयो भूत्वा यजूंष्यभक्षन् । तानि यजूषि वुद्धिमालिन्यात् कृष्णानि जातानि । ततो दुखितो याज्ञवल्क्यः सूर्य्यमाराध्यान्यानि शक्लानि यजूषि पाप्तवान् । तानि च जाबालगौधेयकाण्वमाध्यन्दिनादिभ्यः पञ्चदशशिष्येभ्यः पाठितवान्” वेददी० । “एवंस्ततः स भगवाम् वाजिरूपधरो रविः । यजूंष्ययातयामानि सुनयेऽदात् प्रसादतः । यजुर्भिरकरोच्छाखा दशपञ्चशतै- र्विभुः । जगृहुर्वाजसन्यस्ताः । काण्वमाध्यन्दिनादयः” भाग० १२ । ६ । ६७ श्लो० वाजसनेयिन् पु० ब० व० । वाजसनेयेन प्रोक्तमधीयते इनि । यजुर्वेदशाखाभेदाध्यायिषु विप्रादिषु । २ तदुक्तरीत्या कर्मार्हेषु शूद्रेषु च “शूद्रा वाजसनेयिमः” म० मा० त० । वाजिदन्त पु० वाजिनां दन्त इव पुष्पमस्य । १ नासते रत्नमा० कप् । वाजिदन्वक तत्रैव । वाजिन् पु० वाजः वेमः पक्षो वा अस्त्यस्य इनि । १ घोटके २ वाणे ३ वासके च शब्दर० । ४ वेभवति त्रि० स्वियां ङीप् । मा म । ५ अश्वगन्धायथ ६ प्राठक्याम् स्त्री राजनि० । ७ देवभेदे पु० । वाजिनशब्दे दृश्यम् ।

पृष्ठ ४८७३

वाजिन पु० वाजिभ्यो देयम् अण् । आमिक्षानिःसृतजले “तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम्” इति श्रुतिः । वाजिपृष्ठ पु० वाजिन इव पृष्ठमस्य । अम्लानवृक्षे शब्दच० । वाजिभक्ष पु० भक्ष्यते भक्ष--कर्मणि घञ् ६ त० । चणके राजनि० । वाजिभोजन पु० वाजिभिर्भुज्यते भुज--कर्मणि ल्युट् । मुद्गे राजनि० । वाजीकरण न० अवाजी वाजीव क्रियतेऽनेन वाजिन् + च्वि कृ--ल्युट् । “यद्द्रव्यं पुरुषं कुर्य्यात् वाजिवत् सुरत- क्षमम् । तद्वाजीकरणं ख्यातम्” इत्युक्ते वीर्य्यवृद्धि- करणे औषधभेदे । सुश्रुते दृश्यम् । वाञ्छा स्त्री वाछि--अ । इच्छायाम् इष्टसाधनताधीजंन्ये- ऽभीष्टविषये चित्तवृत्तिभेदे अमरः । वाट पु० वट--घञ् । १ पथि २ वृतिस्थाने च मेदि० गौरा० ङीष् ४ वास्तुभूमौ ५ कुट्यां स्त्री मेदि० । ६ वाट्यालके शब्दर० । वाटिका स्त्री वट--ण्वुल् । १ वास्तुभूमौ (वेड़ियाला) २ क्षुपे ३ हिङ्गुपत्र्याञ्च शब्दच० । वाट्या स्त्री वाट्यै हिता तत्र साधुर्वा यत् । (वेड़ियाला) क्षुपभेदे रत्नमा० । वाट्याल पु० वाटीमलति भूषयति अल--अण् । (वेड़ियाला) क्षुपभेदे शब्दर० गौरा० ङीष् तत्रैव स्त्री । ण्वुल् । वाट्यालक तत्रैवार्थे पु० शब्दर० । वाड़ आप्लावे भ्वा० आ० अक० सेट् चङि न ह्रस्वः । वाडते अवाडिष्ट । वाढ़ न० वह--क्त नि० । १ अतिशये २ तद्युक्ते त्रि० अमरः । पृषो० मुम् । वाढ़म् ३ प्रतिज्ञायां ४ स्वीकारे च अव्य० अमरः । वाण पु० वण--घञ् । १ शरे अमरः २ गवां स्तने ३ दैत्यभेदे ४ केवले मेदि० ५ वह्नौ त्रिका० ६ काण्डावयवे विश्वः ७ भद्रमुञ्जे राजनि० कादम्बरीग्रन्थकारके ८ कविभेदे च “पञ्चवाणस्तु वाणः” इति प्रसन्नराघवम् । ९ नीलझिण्ट्यां पुंस्त्री० अमरः । अस्योष्ठ्यादित्वमिव्यन्ये । वाणपुर न० ६ त० । शोणितपुरे (कोट्टरी) पुराख्ये पुरभेदे शब्दर० । वाणबार पु० वाणं परमुक्तशरं बारयति चु० बृ--अण् । योधादेश्चोलाकारे सन्नाहे कवचे शब्दच० । वाणहन् पु० वाणं तन्नामासुरं हतवान् हन--ताडने भूते क्विप् । श्रीकृष्णे वाणजिदादयोऽप्यत्र । वाणि स्त्री वण--इख् वा ङीप् । १ वयने अमरः २ वयनदण्डे देमनि हेमच० । ५ वाक्ये ६ तद्देवतायान्न अमरः ङीप् ।

वाणिनी स्त्री वल--णिनि ङीप् । १ नर्त्तक्यां २ छेके ३ मत्त- स्त्रियाम् हेमच० । वाण + अस्त्यर्थे इनि । ४ शरयुते त्रि० । वात गतौ सेवायां सुखीकरणे च सक० अद० च० उभ० सेट् । वातयति ते अववातत् त । वात पु० वा--क्त । स्पर्शमात्रविशेषगुणके भूतभेदे १ पवने अमरः । अनिलशब्दे १६४ पृ० दृश्यम् । २ देहस्थे धातुभेदे च । ६ गन्तरि त्रि० । जारे ५ धृष्टनायके च “प्रभातवाता हतीति” भट्टिः । ६ वातजन्ये रोगभेदे भावप्र० यथा “कषायकटुतिक्तकप्रमितरूक्षलघ्वन्नतः पुरःपवनजा- गरप्रतरणाभिघातश्रमैः । हिमादनशनात् तथा निक्षुवनाच्च धातुक्षयात् मलादिरयधारणात् मदनशोक चिन्ताभयैः । अतिक्षतजमोक्षणात् गदकृतातिमांस क्षयादतीव वमनान् नृणामतिविरेचनादामतः । पयोद- समये दिनक्षणदयोस्तृतीयांशयोर्जरामतिगतेऽशिते शिशिरसंज्ञकालेऽपि च । देहे स्रोतांसि रिक्तानि पूरयित्वाऽनिलो वली । करोति विविधान् रोगान् सर्वाङ्गै- काङ्गसंश्रयान्” । प्रमितञ्चात्र वैपरीत्ये प्रापसर्गस्तेन अपरिमितमित्यर्थः । प्रकर्षेण मितमत्यल्पं वा लघ्वन्नम् अतिपुराणं शाल्यादि । कतिचिदन्नानि नवान्यषि वातलानि यत आह गुणरत्नमालायाम् “नीवार- स्त्रिपुटः सतीनचणकः श्यामाकमुद्गाढ़कीनिष्पावाश्च मकुष्ठकश्च वरठामङ्गल्यकः कीद्रवः” । एते वातकरा इति शेषः । नीवारः प्रसाधिका (चीना) इति लोके । त्रि- पुटः (खसारी) । सतीनः कलायः । निष्पावो राजमाषः । (वरवटी) इति लोके । मकुष्टकः (माढा) इति लोके । वरठा वरटिका (वररै) इति लोके । मङ्गल्यकः (मसूरी) इति लोके । पुरःपवनः प्राग्वातः, आमतः आमेन मार्गावरणात् । यत उक्तम् वायोर्द्धा तुक्षयात् कोपो मार्गस्यावरणेन चेति” । पयोदसमये वर्षासु । जरामतिगतेऽशिते भुक्तेऽजीर्णताङ्गते । देहे स्रोतांसीत्यादिना संप्राप्तिरुक्ता । कषायादिभि- र्हेतुभिर्वर्षादौ समये हेतुभते बली अनिलः प्रवृद्धो वायुः करोति विविधान् रोगान् । ते रोगाः कथ्यन्ते “शिरो- ग्रहोऽल्पकेशत्वं जृम्भात्यर्थं हनुग्रहः । जिह्वास्तम्भो गद्गदत्वं मिन्मिनत्वञ्च मूकता । वाचालता प्रलापश्च रसानामनभिज्ञता । बाधिर्य्यं “कर्णनादश्च स्पर्शाज्ञत्वं तथार्दितम् । मन्यास्तम्भोऽत्र वणितो बाहुशोषोपना- डकः । चर्विता चैव विक्षाची ऊर्द्धवात उदीरितः ।

पृष्ठ ४८७४

आध्मानञ्च प्रत्याध्मानं वाताष्ठीला प्रत्यष्ठीला । “तूणी च प्रतितूणी च वह्निवैषम्यमेव च । आटोपः पार्श्वशूलञ्च त्रिकशूलं तथैव च । मुहुश्च मूत्रलं मूत्रनिग्रहो मलगाढता । पुरीषस्याप्रवृत्तिश्च गृध्रसी च ततः परम् । कलापखञ्जता चापि खञ्जता पङ्गुता तथा । क्रोष्ठुशीर्षक खल्यौ च वातकण्टक एव च । पादहर्षो पाददाह आक्षेपो दण्डकाभिधः । वातपित्तकृताक्षेपस्तथा दण्डा पतानकः । अभिघातकृताक्षेप आयामो द्विविधः स्मृतः । आन्तरश्च तथा याह्यो धनुर्वातश्च कुब्जकः । अपतन्त्रोपतानश्च पक्षाघातोऽखिलाङ्गकः । कम्पस्तम्भो व्यथातीदो भेदश्च स्फुरणं तथा । रौक्ष्यं कार्श्यञ्च कार्ष्ण्यञ्च सैत्यं लोम्नाञ्च हर्षणम् । अङ्गमर्द्दोऽङ्ग- विभ्रंशः सिरासङ्कीच एव च । अङ्गशेषाश्च भीरुत्वं मोहश्चञ्चलचित्तता । निद्रानाशः स्वेदनाशो वलहानि- स्तथैव च । शुक्रक्षयो रजोनाशो गर्भनाशः परिश्रमः । एत एवाशीतिसंख्यारोगा योगेन रूढितः । बातव्याधीतिनामानो मुनिमिः परिकीर्त्तिताः” । एत एव शिरोग्रहादय एव । योगेन वातेन वाताद्व्या- धिर्वातव्याधिरिति निरुक्त्या तदा वातज्वरादिष्वपि प्रसङ्गः स्यादत आह रूढितः प्रसिद्धितः शिरोग्रहा- दयोऽशीतिरेव वातव्याधिसंज्ञाः प्रसिद्धा न तु वातज्वरा- दयः” । तल्लक्षणादिकं तत्र दृश्यम् । वातक पु० वात इव चञ्चलः इवार्थे कन् । १ असनपर्ण्याम् स्वार्थे क । २ जारे च । वातकर्म्मन् न० वातानां कर्म । अपानेन मरुत्त्यागे पर्दने । वातकिन् त्रि० वातोऽस्त्यस्य इनि कुक् च । वातरोगयुक्ते अमरः स्त्रियां ङीप् । वातकेतु पु० वातस्य केतुरिव । धूलौ रजसि त्रिका० । वातगुल्म पु० वातेन गुल्म इव । १ वातुले त्रिका० । २ वातनिमित्ते गुल्मरोगभेदे गुल्मशब्दे २६२६ पृ० दृश्यम् । वातघ्नी स्त्री वागं रोगभेदं हन्ति--हन--टक् ङीप् । १ सालपर्ण्याम् (सालपानि) २ अश्वगन्धायां ३ शिमुड़ीक्षुपे च राजनि० । वातचक्र न० वृ० स० २७ अ० उक्ते पूर्वादिवातानां कालभेदेन शुभाशुभमूचके वहनभेदे “पूर्वः पूर्वसमुद्रवीचिशिखरप्रस्फालनाघूर्णितश्चन्द्रार्कांशु- सटाभिघातकलितो वायुर्यदाकाशतः । नैकान्तस्थित- नीलमेघपटलां शारद्यसंवर्धितां वासन्तोत्कटसस्वमण्डि-

ततलां विद्यात्तदा मेदिनीम् । यदाग्नेयो वायुर्मलय- शिखरास्फालनपटुः प्लवत्यस्मिन्योगे भगवति पतङ्गे प्रवसति । तदा नित्योद्दीप्ता ज्वलनशिखरालिङ्गिततला स्वगात्रोष्मोच्छ्वासैर्वमति वसुधा भस्मनिकरम् । ताली- पत्रलतावितानतरुभिः शाखामृगान्नर्तयन् योगेऽस्मिन् प्लवति ध्वनन्सुपरुषो वायुर्यदा दक्षिणः । सर्वोद्योग- समुन्नताश्च गजवत्तालाङ्कुशैर्घट्टिताः कोनाशा इव मन्दवारिकणिकान्मुञ्चन्ति मेघास्तदा । सूक्ष्मैलालवलीलव- ङ्गनिचयान् व्याघूर्णयन् सागरे भानोरस्तमये प्लवत्य- विरतो वायुर्यदा नैरृतः । क्षुत्तृष्णामृतमानुषास्थिशकल- प्रस्तारभारच्छदा मत्ता प्रेतबधूरिवोग्रचपला भूमिस्तदा लक्ष्यते । यदा रेणूत्पातैः प्रविकटसटाटोपचपलः प्रवातः पश्चार्धे दिनकरकरापातसमये । तदा सस्योपेता प्रवरनृवराबद्धसमरा धरा स्थाने स्थानेऽप्यविरतवसार्मास- रुधिरा । आषाढ़ीपर्वकाले यदि किरणततेरस्तकालोप- पत्तौ वायव्यो बद्धवेगः प्लवति घनरिपुः पन्नगादानुकारी । जानीयाद्वारिधाराप्रमुदितमुदितां मुक्तमण्डूककण्ठां सस्योद्भासैकचिह्नां सुखबहुलतया भाग्यमेनामिवोर्वीम् । मेरुग्रस्तमरीचिमण्डलतले ग्रीष्मावसाने रवौ वात्यामो- दिकदम्बगन्धसुरभिर्वायुर्यदा चोत्तरः । विद्युद्भ्रान्ति- समस्तकान्तिकलनामत्तास्तदा तोयदा उन्मत्ता इव नष्टचन्द्रकिरणां गां पूरयन्त्यम्बुभिः । ऐशानो यदि शीतलोऽमरगणैः संसेव्यमानो भवेत् पुन्नागागुरुपारि- जातसुरभिर्वायुः प्रचण्डध्वनिः । आपूर्णोदकयौवना वसुमती सम्पन्नसस्याकुला धर्मिष्ठाः प्रणतारयो नृपरयो रक्षन्ति वर्णांस्तदा” । वाततूल न० वातेन उड्डीयमानं तूलम् । (वुडिरसुता) आकाशे उड्डीयमाने सूत्रे हारा० । वातध्वज पु० वातो ध्वज इव यस्य १ मेघे शब्दमा० । ६ त० । २ धूलौ । वातपोथ पु० वातं रोगभेदं पुथ्यति हिनस्ति पुथ--अण् । पलाशवृक्षे अमरः । वातप्रमी पुंस्त्री० वातं प्रमिणोति प्र + मा--ई किच्च । १ शीघ्रगे मृगे (वाओटा) अमरः । वातमज पुंस्त्री० वातमनुलक्ष्य अजति अज--अच् व्यभावः । मृगभेदे जटा० स्त्रियां ङीष् । वातमृग पुंस्त्री० वातानुगो मृगः शाक० । शीघ्रगे मृगभेदे जटा० स्त्रियां ङीष् । वातरक्त न० वातजं दुष्टं रक्तम् रुधिरं यत्र । रोगभेदे “लवणाम्लकटुक्षारस्निग्धोष्णाजीर्णभोजनैः । क्लिन्न- शुष्काम्बुजानूपमांसपिण्कमूलकैः । कुलत्थमाषान-

पृष्ठ ४८७५

ष्पावशाकादिपललेक्षुभिः । दध्यारनालभौवीरशुक्ततक्र- सुरासवैः । विरुद्धाध्यशनक्रौधदिवास्वप्नातिजागरैः । प्रायशः सुकुमाराणां मिथ्याहारविहारिणाम् । स्थूलाना सुखिनां चापि प्रकुष्येद्वातशोणितम् । हस्त्यश्वोष्ट्रैर्गच्छतश्चाश्नतश्च विदाह्यन्नं संविदाहाशनस्य” । क्षारो यवक्षारादिः । अजीर्णभोजनैः अजीर्णाय भोजनैः अतिमात्रभोजनैरित्यर्थः । क्लिन्नादीनि मांसस्य विशेषणानि । क्लिन्नं शटितम् । शुष्कमातपे शोषितम । अम्बुजं मत्स्यादिमांसम् । आनूपं गौड़ादिपूर्वदेशजं मासम् । पिण्याकं तिलखलिः । मूलकं प्रसिद्धमेव । निष्पावः (वोड़ा) शाकम् । शाकं पत्रशाकम् । आदिश- ब्देन वृन्ताकादीनि फलशाकानि गृह्यन्वे । पललं शटितत्वादिदोषरहितमपि मांसं वातशोणितं प्रकोपयेत् । शटितादि तु मांसं विशेषतो वातशोणितं प्रकोपयेत् । आरनालं सन्धानभेदः । शुक्तं सन्धान- भेदः । सौवीरं सन्धानभेदः । तक्रं चतुर्थांशजल- युक्तं वस्त्रपूतं दधि । सुरा सन्धानभेदः । आसवः सन्धानभेदः । विरुद्धं क्षीरमत्स्यादि । अध्यशनम् । “अजीर्णे भुज्यते यत्तु तदध्यशनमुच्यते” । अतिजागरो- निशि । प्रायशः बाहुल्येन । सुकुमाराणाम् अल्पतर- कायव्यापाराणाम् । अथ वा । मिथ्याहारविहा- रिणाम् अयथाहारबिहाराभ्यां स्थूलानां सुखि- नाञ्च रक्तवृद्ध्या हस्ताश्वाष्ट्रैर्गच्छतः यतो वायुर्विव- र्द्धते रुधिरञ्चाधो गच्छति । हस्त्यादय उपलक्षणानि । पद्भ्यामप्यतिचलतः । अश्नतः विदाह्यन्नम् । विदाहि निष्पावकुलत्थसर्षपशाकादि । मंविदाहाशनस्य । सविदाहेऽशनं यस्य भुक्ते विदग्धे तदुपरि भुञ्जा- नस्येत्यर्थः । अध्यशनमुक्त्वाप्येतद्वचनं विदन्धाजीर्ण- भोजनस्य विशेषतो हेतुत्वार्थम् । पश्चात् वातशो- णितं प्रकुप्येदित्यनेनान्वयः । एतेषां कारणानां मध्ये केनञ्चिद्वायः केनचिदुभयमपि प्रकुप्येत् । संप्राप्ति- माह “कृत्स्नं रक्तं विदहत्याशु तच्च दुष्टं स्रस्तं पादयोश्चीयते तु । तत् संपृक्तं वायुना दूषितेन तत् प्रा- वल्यादुच्यते वातरक्तम्” । पूर्वोक्तैर्हेतुमिः कृत्स्नं समस्तं रक्तं विदहति अत्र दहधातुरविवक्षितकर्मकः । तेन विदहति विदग्धं भवतीत्यर्थः तच्च दुदरक्तम् । स्रस्तम् अधोगतम् पादयोश्चीयते सञ्चितं भवति । तद्रु- धिरं दूषितेन स्वहेतुना संपृक्तं मिलितं वातरक्तम्

उच्यते । नमु चैतस्य संप्राप्तिरुक्ता सुश्रुतेन “शीघ्रं रक्तं दुष्टिमायाति तच्च वायोर्मार्गं संरुणद्ध्याशु वातः । क्रुद्धोऽत्यर्थं मार्गरोधात् स वायुरत्युद्रिक्तं दूषयेद्रक्त- माशु” । अत्र प्रथमं रक्तस्य दुष्टिरतो रक्तवातमिति ष्यपदेष्टुमुचितं भवत्यत आह तत्प्राबल्यादिति । तस्य वातस्य दोषत्वेन प्राधान्याद्वातरक्तमिति व्यप- दिश्यते । पूर्वरूपमाह “स्वेदोऽत्यर्थं न वा कार्श्यं स्पर्शाज्ञत्वं क्षतेऽतिरुक् । सन्धिशैथिल्यमालस्यं सदनं पिड़कोद्गमः । जानुजङ्घोरुकट्यंसहस्तवादाङ्गम- न्धिषु । निस्तोदस्फुरणं भेदो गुरुत्वं सुप्तिरेव च । कण्डूः सन्धिषु रुग्दाहो भूत्वा नश्यति चासकृत् । वैवर्ण्यं मण्डलोत्पत्तिर्वातासृक्पूर्वलक्षणम्” । आथाधि कृतवातस्य रक्तस्य लक्षणमाह “वातेऽधिकेऽधिकं तत्र शूलस्फुरणतोदनम् । शोथस्य रौक्ष्यं कृष्णत्वं श्या- वतावृद्धिहानयः । धमन्यङ्गुलिसन्धीनां सङ्कोचोऽङ्ग- ग्रहोऽतिरुक् । शीतद्वेषानुपशयौ स्तम्भवेपथुसुप्तयः” । तत्र पादयोः शूलादिकमधिकम् यत आह सुश्रुतः “स्पर्शोद्विग्नौ तोदभेदप्रशोफौ स्वापोपेतौ वातरक्तेन पादाविति” । अत्र सुप्तिः स्पर्शाज्ञता । अधिकरक्तं वातरक्तमाह “रक्ते शोथोऽतिरुक् तोदस्ताम्रश्चिमिचि- भायते । सिग्धरूक्षैः समं नैति कण्डूतक्लेदसम- न्वितः” । अधिकपित्तं तदाह “पित्ते विदाहः संमोहः स्वेदो मूर्च्छामदस्तथा । स्वर्शासहत्वं रुग्दाहः शोथपाकौ भृशोष्णता” । विदाहश्च पादयोरेव वोद्धव्यः यत आह सुश्रुतः “पित्तासृग्भ्यामुग्रदाहो भवेतामत्यर्थोष्णौ रक्त- शोथौ मृदू च” । पादाविति शेषः । अधिककफं तदाह “कफाधिक्ये तुं गुरुता सुप्तिः स्निग्धत्वशीतता” । गुरुतादयः पादयोरेव यत आह सुश्रुतः कण्डू- नन्तौ स्वेदशीतौ सशोथौ पीनस्तब्दौ श्लेष्मदुष्टे तु रक्ते” । अप्रतिक्रियमाणवातरक्तस्य उपद्रवानाह “अस्वप्नारोचकश्वासमांसकोर्थाशरोग्रहाः । मूर्च्छा च मन्दरुग् तृष्णाज्वरमोहप्रकोपकाः । हिक्कामगुल्म वीसर्पपाकतोदभ्रभक्लमाः । अङ्गुलीवक्रतास्फोटदाह मर्मग्रहार्बुदाः” मांसकोथो मांसगलनम् । असाध्यत्वा- दिकमाह “एतैरुपद्रवैर्वर्ज्यं मोहेनैकेन वापि यत् । अकृत्स्नोपद्रवं याप्यं साध्यं स्यान्निरुपद्रवम् । एकदोषनुगं साध्यं नवं याप्यं द्विदोषजम् । त्रिदोषज- मसाध्यं स्याद्यस्य च ल्युरुपद्रवाः” ।

पृष्ठ ४८७६

वातरक्तघ्न पु० वातरक्तं रोगभेदं हन्ति हन--टक् । कुक्कुर- वृक्षे (कुकुरसोङ ।) शब्दच० । वातरक्तारि पु० ६ त० । (गुलुञ्च) ख्यातायां लतायाम् शब्दच० । वातरङ्ग पु० वातस्येव सततं रङ्गश्चलनमस्य । चलदले अश्वत्थ- वृक्षे अमरः । वातरायण पु० वा--क्विप ततस्तरप् वातरमयनं यस्य णत्वम् । १ उन्मत्ते २ प्रयोजनशून्ये पुरुषे ३ काण्डे ४ करपात्रे ५ कूटे ६ परसंक्रमे मेदि० । ७ सरलद्रुमे च शब्दर० । वातरूष पु० वातेन रूष्यते रूष--घञ् । १ वातुले २ उत्कोचे ३ इन्द्रचापे च मेदि० । वातर्द्धि पु० वातस्य अद्धिर्यतः । १ काष्ठलोहनिर्मितमात्रे त्रिका० ६ त० । २ वायुवृद्धौ स्त्री । वातल पु० वातं रोगभेदं लाति ला--क । १ चणके शब्दच० । २ वायुकारके द्रव्ये त्रि० । वातव्याधि पु० वातेन देहस्थधातुभेदेव जनितो व्याधिः शाक० । वातरोगे वातशब्दे दृश्यम् । वातशीर्ष न० वातस्य शीर्षमिव । वस्तौ राजनि० । वाताटः पु० वात इवाटति अट--अच् । १ सूर्य्याश्वे त्रिका० २ वातमृगे शब्दर० । वाताण्ड पु० मुकरोगविशेषे तस्य लक्षणं यथा “वृषणौ दूषयेद्वायुः श्लेष्मणा यस्य लंवृतः तस्य मुष्कश्चलत्येको रोगो वाताण्डसंज्ञकः” माधवकरः । वाताद पु० वाताय वातनिवृत्तयेऽद्यतेऽसौ अद--घञ् । (वादाम) फलप्रधानवृक्षे भावप्र० । वातापि पु० अगस्त्यनाशिते इल्वभातरि असुरभेदे । “आतापिर्भ- क्षितो येनवातापिश्च महायलः । समुद्रः शोषितो वन स मेऽनस्त्यः प्रसीदतु इति भोजनान्ते पाठ्यमन्त्रः । वातापिसुदन पु० वातापि रकदयति हिनस्ति सूद--ल्यु । अगस्थे मुनौ त्रिका० भा० ब० १९८० अ० तत्कथा । दृश्या । वातामोदा स्त्री वातेनामोदो यस्याः । कस्तूर्य्याम् शब्दमा० वातायन न० वातस्यायनं गतिर्येन । १ गवाक्षं अमरः । वातस्येव शीघ्रमयनं गतिरस्य । अश्वे पुंस्त्री० त्रिका० स्त्रियां ङीष् । वातायु पु० वातमयते अय--उण् । हरिणे अमरः वातारि पु० वातस्य रोगमेदस्यारिः । १ एरण्डवृक्षे २ शत मूल्यां ३ शेफालिकायां ४ यवान्न्यां ५ भार्ग्यां ६ स्नुह्यां ७ विड़ङ्गे ८ शूरण ९ भल्लातके १० मतकालां ११ पुत्र- दात्रीवृक्षे च राजनि ।

वाताश्व पु० वात इव शीघ्रगोऽश्चः । आजानेये उत्तम हये त्रिका० । वाति पु० वा--क्तिच् । १ वायौ २ सूर्य्ये ३ चन्द्रे च रभसः । वातिक पु० वातादागतः ठक् । देहस्थधातुजन्ये रोगभेदे राजनि० । वातिग पु० वातिं वायुं गच्छति गम--ड । १ वार्त्ताकौ २ धातुवादिनि त्रि० मेदिग गम--अच । वातिगमोऽप्यत्र शब्दर० वातिङ्गण पु० वातिं देहस्थवातं सेवनात् गणयति गण--खच् मुम् च । वार्त्ताकौ त्रिका० । वातीय न० वाताय वातनिवृत्तये हितः छ । काञ्जिके शब्दच० वातुल पु० वातानां सभूहः उलच् । वातसमूहे भरतः । वातुलि पुंस्त्री० वा--उलि तुट् च । (वादुड़) ख्याते खगे हारा० । वातूल त्रि० वात + अस्त्यर्थे ऊलच । १ वातरोमयुक्ते उन्मत्ते अमरः । समूहार्थे ऊलच् । २ वातसमूहे न० भरतः । वातोना स्त्री वातमूनयति ऊन--अण् । १ गोजिह्वाक्षुपे राजनि० वातेनोनः । २ वायुहीन त्रि० । वात्या स्त्री वातानां समूहः यत् १ वातसमूहे अमरः “वितत्य वात्यामयचक्रचंक्रमान् नैष० । वात्सक न० वत्सानां समूहः वुञ् । वत्ससंघे अमरः । वात्सल्य न० वत्सलस्य भावः ष्यञ् । पुत्रादिस्नेहानुगुणे रसभेदे उज्ज्वलमणिः “यशोदा वत्सले स्मृता” । वात्स्य पु० वत्सस्यापत्यं यञ् । गोत्रप्रवर्त्तके मुनिभेदे । वात्स्यायन पु० वत्सस्य गोत्रापत्यं युवा वत्स + यञ् ततो यूनि फल । १ युनि वत्सगोत्रापत्ये । २ न्यायसूत्रभाष्यकारके पक्षिक्षाख्ये मुनौ पं त्रिका० । वाद पुंस्त्री वद--घञ् । १ तत्त्वबुभुत्सया कथने “प्रमाणतर्कसाध- नोपालम्भः सिद्धान्ताविरुद्धः पञ्चावयवोपपन्नः पक्षप्रति- पक्षपरिप्रहो वादः इति २ तौतमोक्ते विचारात्मके वाक्यभेदे । “वादः प्रवदतामहम्” गीता । वादन न० वद--णिच्--कर्मणि ल्युट् । १ मृदङ्गादिवाद्ये भावे ल्युट् । मृदङ्गादिताडनरूपे २ व्यापारे । वादर न० वदरायाः कार्पास्याः विकारः अण । कार्पास- ऊत्रनिर्मिते वस्वादौ । वदरशब्दस्य ओष्ठ्यादित्वमित्यन्ये । वादरङ्ग पु० वादरं वदरासम्बन्धिपत्रादिसादृश्यं गच्छति मम खच् डिच्च अश्वत्थवृक्षे वृक्षे त्रिता० । वादरत त्रि० वादे (विवादे रतः रम--क्त । अनुदिनविवाद- शीले

पृष्ठ ४८७७

वादरा स्त्री वातं वायुं राति ददाति रा--क पृषो० तस्य दः कापांस्याम् शब्दर० । वा(बा)दरायण पु० व(बा)दरीप्रधानं स्थानं वाबादरं तदयनं स्थानं यस्य । नित्यं व(ब)दरिकाश्रमवासिनि १ वेदव्यासे । स्वार्थे इञ् । वा(बा)दरायणिरप्यत्र शब्दच० । अपत्ये इञ् । वा(बा)दरि व्यासपुत्रे शुकदेवे । वादल न० वातं लाति गृह्णाति ला--क पृषो० तस्य दः । मधुयष्टौ शब्दच । वादाम न० वातममति हिनस्ति अम--अण् पृषो० तस्य मः । स्वनामख्याते फलभेदे भावप्र० । वादि त्रि० वद--इन् । विदुषि उणादिकोषः । वादिर न० वद--णिच्--किरच् । व(ब)दरीसदृशफलके वृक्षे शब्दर० । वादित्र न० वद--णिच्--इत्र । मृदङ्गादिवाद्ये अमरः । वादिन् त्रि० वदति वद--णिनि । १ वक्तरि २ अर्थिनि ३ वादकथाकर्त्तरि विचारस्थले ३ प्रथमपक्षप्रतिपादके च । वाद्य न० वद--णिच्--यत् । वादनीये मृदङ्गादौ अमरः । वंशशब्दे ततादिभेद उक्तस्तत्र ततं यथा “अलाबनी ब्रह्मवीणा किन्नरी लघु किन्नरी । विपञ्ची वल्लकी ज्येष्ठा चित्रा ज्योषवती जया । हस्तिका कुब्जिका कूर्म्मी शारङ्गी परिवादिनी । त्रिशवी शतचन्द्री च नकुलौष्ठी च ढंसवी । औड़म्बरी पिनाकी च निवन्धः शुष्कलस्तथा । गदावारणहस्तश्च रुद्रोऽथ शरमण्डलः । कपिलासी मधुस्यन्दी घोणेत्यादि ततं भवेत्” । अलावनी यथा “कनिष्ठिकापरिध्यर्द्धि मध्यच्छिद्रेण संयुतः । दशयष्टिमितो दण्डः खादिरो- वैणवाऽथ वा । अधःकरमनानूर्द्धे छत्राबल्याभिशो- भितः । नवाङ्गुलादपश्छिद्रोपरिचन्द्रार्द्धसन्निभाम् । निवेश्य तुम्बिकां भद्रालातुखण्डं निवेशयेत् । द्वादशा- ङ्गुलविस्तारं दृढ़पक्वं मनोहरम् । तुम्बिकावेधमध्येन दण्डच्छिद्रे तु निर्मिताम् । अलाबुमध्यगां डोवीं कृत्वा स्वल्पान्तु काष्ठिकाम् । तथा संवेष्ट्य तन्न्मध्ये काष्ठिकां भ्रामयेत्ततः । तथा स्यान्नश्चलालाबुर्वन्धश्च करभो- परि । पञ्चाङ्गुलिषु संत्यज्यालाबुं स्वल्पाञ्च बन्धयेत् । केशान्तनिर्मिता पट्टमथी सूत्रकृताथ वा । समा सूक्ष्मा दृढ़ा तत्र तन्त्रो देया विचलखैः । एतल्लक्षणसंयो- गिन्थलावनी प्रकीर्त्तिता । विन्दुना न समुपेतं तुम्बं निःक्षिप्य वक्षास । मध्यमानामिकाभ्याञ्च वाढ्या दक्षिणपाणिना । तारे मन्द्रे च घोषे च त्रिस्थाने विन्दुरिव्यते । तुम्बीमूलं समुत्पत्य वामाङ्गुष्ठेन

धारयेत् । ततस्ताभिस्तु सर्वाभिः स्वरव्यक्तिर्विधी- यते । त्रिस्वरो दक्षिणः पाणिर्वामस्तत्र चतुःस्वरः । अलाबन्यां स्थिता ज्ञेयाः सप्त षड्जादयः स्वराः । रागव्यक्तिर्यथा रागे भवेत् षड्जादिभेदतः । अंशन्यास विभेदाच्च तथात्रापि विधीयते । इयमलावनी प्रोक्ता मनःश्रवणरञ्जनी । प्रत्यक्षा सारदा देवी वीणारूपेण संस्थिता” । शुषिरं वंशशब्दे उक्तम् । आनद्धं यथा “आनद्धे मर्द्दलः श्रेयान् इत्युक्तं भरतादिभिः । मुरजपटहढक्काविम्बकोदर्पवाद्यं पणवघनसरुञ्जाला- वजाह्वात्रवल्यः । करटकमठभेरी स्यात् कुढक्का हुडुक्का झनसमुरलिझल्लीढुक्कलीदौण्डिशाना । डनुरुटमुकिमड्डु । कुण्डलीस्तङ्गुनामा रणमभिघटवाद्यं दुन्दभी च रजश्च । क्वचिदपि ठुढुकी स्वात् दर्दुरं चाप्युपाङ्गं प्रकटितमनुबन्धं वाद्यमित्थं जगत्याम् । त्रिपुरमथनकर्तुस्ताण्डवे तत् प्रयाणे ततमथ शुशि- रञ्चानद्धमित्थं षनञ्च । मर्दलः खादिरः श्रेष्ठो हीनः स्यादन्यदारुजः । रक्तचन्दनजी वाद्यो गभीरध्वनि रुच्चकैः । सार्द्धहस्तप्रमाणन्तु दैर्घ्यमस्य विधीयते । त्रयोदशाङ्गुलं वाममथ वा द्वादशाङ्गुलम् । दक्षिणञ्च भवेद्धीनमेकेनार्द्धाङ्गुलेन वा । करणामद्धवदनो मध्ये चैव पृथुर्भवेत् । षण्मासीयो भवेत् शस्तस्तच्चर्म करणं मतम् । मृत्तिकानिर्मितश्चैव मृरतः परिकीर्त्तितः । पातयेत् खरलिं वाद्ये वादनार्थञ्च मर्दले । विभूतिर्गै- रिकं भक्तं केन्दुकेन च संमतम् । यद्वा चिपीटकं देयं जीवनीसत्त्वमिश्रितम् । सर्वमेकत्र पिष्टन्तल्लेपः । खरलिरुच्यते । वामास्ये पूरिकां कृत्वा लेपं दद्याच्च दक्षिणे । एवं मर्दलकः प्रोक्तः सर्ववाद्योत्तमो मतः । अस्य संयोगमासाद्य सर्वं वाद्यञ्च शोभते । एतदङ्गे वीजकाष्ठे दलमर्द्धाङ्गुलं विदुः” । मर्दलः त्रयोदशाङ्गुल वाममुखो द्वादशाङ्गुलदखिणमुस्वः । मुरजस्त्वष्टादशाङ्गुल वाममुखः सप्तदशाङ्गुलदक्षिणमुखः मर्दलङरजयारयं भेदः । पनं यथा । “अनुरक्तं विरक्तञ्च द्विविधं घनवाद्यकम् । गीतानुगमनुरक्तं विरक्तं तालसंश्रयम् । करतालः कांस्यतालो जयघण्टोऽथ शुक्तिका । कम्बिका पञ्च वाद्यञ्च पट्टतोयं च घर्घरं । झञ्झातालश्च मञ्जीरकर्त्तर्य्युङ्कर इत्यपि । द्वादशैते मुनीन्द्रेण कथिता धनसंज्ञकाः । त्रयोदशाङ्गुलव्यामौ शुद्धकांस्यविनि- र्मितौ । मध्यमुखौ स्तनाकारौ तन्मध्ये रज्जुगुम्फितौ ।

पृष्ठ ४८७८

पद्मिनीपत्रसदृशौ कराभ्यां रज्जुयन्त्रितौ । करतालावुभौ वाद्यौ पाटैर्झनटकैरिति । यद्वा त्रयोदशयव- व्यामं वक्रयबोन्मितम् । यवपञ्चकगम्भीरं मध्ये च यवसप्तकम् । निभृतं वर्त्तुलं निम्नं यवत्रयमितं ततः । पृष्ठतो मध्यदेशे च शिवलिङ्गसमाकृति । अत्थम्लपैष्टीनिर्दग्धशुद्धकांस्यविनिर्मितम् । संरक्ताङ्गुलि सुस्निग्धसुदीर्घमधुरध्वनिम् । घनानुसारि संरक्तं दृढ़ं शुष्कं मनोहरम् । काश्मीरादिसमुद्भूतं तालमाहुर्मनीषिणः । सुनादं दक्षिणं तालं ततो हीनञ्च वामकम् । कुर्वीत तद्द्वयं कार्य्यं तज्जन्त्यङ्गुष्ठयोर्गतम् । वाभहस्तस्थतालस्य मध्यमं सन्निनादितम् । तिर्य्यग्द- क्षिणतालस्य परिध्यशेन तालयेत् । तालादौ वादयेच्चैव प्लुतदीर्घलघुद्रुतैः” । अन्येर्षा लक्षणं विस्तरभयान्नोक्तम् । “रुक्मिण्याः सत्यभामायाः कालि- न्दीमित्रविन्दयोः । जाम्बवत्या नाग्नजित्या लक्ष्मणाभद्रयोरपि । कृष्णस्याष्टमहिषीणां पुरोद्वाह- महोत्सवे । ततं सुमिरमानद्धं घनञ्च युगपज्जनाः । अवादयन्नसंख्यातमिति पौराणिकी श्रुतिः । ततं वाद्यन्तु देवानां गन्धर्वाणाञ्च शौषिरम् । आनद्धं राक्ष- सानान्तु किन्नराक्षां घनं विदुः” सङ्गोतदा० वाद्यभाण्ड न० कम० । वादनीयपात्रे । वा(बा)ध विघाते भ्वा० आत्म० सक० सेट् । वा(बा)धते आवा(बा)पिष्ट । चङि न ह्रस्वः । वा(बा)ध पु० वा(वा)ध--घञ् । १ प्रतिरोधे २ प्रतिबन्धे न्या- योक्ते स्वाभावबत्त्वेन ज्ञाने ४ हेत्वाभासभेदे । भावे अ । वा(बा)धाप्यत्र २ पीड़ायाञ्च स्त्री अमरः ल्युट् । वा(बा)धनमप्यत्रार्थे न० शब्दच० । वाधूक्य न० वध्वां साधु यत् कुक् च । विवाहे त्रिका० । वार्ध्रीणस पु० वार्द्धी नस + पृषो० । वार्द्धीनसे खड्गिनि च । वान न० वन--घञ् । १ शुष्कफले अमरः । २ शुष्के त्रि० मेदि० । वनस्येदं तत् समूहो वा अण् । ३ वनसम्बन्धिनि त्रि० । ४ तत्संघे न० । वे--भावकर्मादौ ल्युट् । ५ सीवनकर्मणि ६ कटे । वा--भावादौ ल्युट् । ७ गतौ मेदि० । ८ जलप्लुतवातोर्मौ ९ सुरङ्गायां १० सौरभे हेमच० ११ गोक्षीरजे १२ तवक्षीरे राजनि० । १३ वर्त्तिकाखगे स्त्री जटा० । वानप्रस्य पु० वाने वनसमूहे प्रतिष्ठति स्था--क । १ मधूकवृक्षे २ पलाशवृक्षे । वनप्रस्थ एव स्वार्थे अण् । “गृहस्थस्तु यदा पश्येत् वलीपलितमात्मनः । पुत्रेषु दारान् नि-

क्षिप्य वनं गच्छेत् सहैव वा” इत्युक्ते ३ आश्रमभेदे मेदि० । स च द्विविधः पचमानः अपचमानश्च । तत्र पचमानः अश्मकुट्टः । अपचमानस्तु दन्तालूखलिकः । तस्य धर्मो यथा “भूस्था मूलफलाशित्वं स्वाध्यायस्तप एव च । संविभागो यथान्यायं धर्मोऽयं वनवासिनः । तपस्तप्यति योऽरण्ये यजेद्देवान् जुहोति च । स्वा- ध्याये चैव निरतो वनस्थस्तापसो मतः । तपसा कर्षितोत्यर्थं यस्तु ध्यानपरो भवेत् । सन्न्यासीह स विज्ञेयो वानप्रस्थाश्रमे स्थितः” गारुड़े ४९ अ० याज्ञवल्क्य उवाच “वानप्रस्थाश्रमं वक्ष्ये तत् शृण्वन्तु महर्षयः । पुत्रेषु भार्य्यां निःक्षिप्य वनं गच्छेत् सहैव वा । वानप्रस्थो ब्रह्मचारी साग्निः सोपासनः क्षमी । अफालकृष्टेनाग्नींश्च पितृदेवातिथींस्तथा । भृत्यांस्तु तर्पयेत् श्मश्रुजटालोमभृदात्मवान् । दान्तः स्त्रिष वणस्नायी निवृत्तश्च प्रतिग्रहात् । स्वाध्यायवान् ध्यान- शीलः सर्वभूतहिते रतः । अह्लो मासस्य षणां वा कुर्य्याद्वान्नपरिग्रहम् । कृत्वा त्यजेदाश्वयुजे नयेत् कालं व्रतादिना । पक्षे मासे तु वाश्नीयाद्दन्तोलूख- लिको भवेत् । चान्द्रायणी स्वपेद्भूमौ कर्म कुर्य्यात् फलादिना । ग्रीष्मे पञ्चाग्निमध्यस्थो वर्षासु स्थण्डिले- शयः । आर्द्रवासास्तु हेमन्ते योगाम्यासाद्दिनं नयेत् । १०२ अ० । “जटित्वम ग्नहोत्रित्वंभूशय्याऽजिनधारणम् । वने वासः पयोमूलनीवारफलवृत्तिता । प्रतिषिद्धा- न्निवृत्तिश्च त्रिस्नानं व्रतधारिता । देवतातिथिपूजा च धर्मोऽयं वनवासिनः । २१५ अ० । “एवं गृहाश्रमे स्थित्वा द्वितीयभागमायुषः । वानप्रस्थाश्रमं गच्छेत् सदारः साग्निरेव च । निःक्षिप्य भार्य्यां पुत्रेषु गच्छे- द्वनमथापि । दृष्ट्वाऽपत्यस्य चापत्यं जर्जरीकृतविग्रहः । शुक्लपक्षस्य पूर्वाह्णे प्रशस्ते चोत्तरायणे । गत्वाप्यरण्यं नियमांत्तपः कुर्य्यात् समाहितः । फलमूलानि पत्राणि नित्यमाहारमाहरेत् । यदाहारो भवेत्तेन पूजयेत् पितृदेवताः । पूजयेदतिथिं नित्यं स्नात्वा चाभ्यर्चयेत् सुरान् । ग्रामादानीय वाश्नोयादष्टौ प्रासान् समाहितः । जटाश्च विभृयान्नित्यं नखरो- माणि नो त्यजेत् । स्वाध्यायं सर्वदा कुर्य्यात् नियच्छे- द्वाचमन्यतः । अग्निहोत्रन्तु जुहुयात् पञ्च यज्ञान् समाचरेत् । मुन्यन्नैर्बिविधैर्मेध्यैः शाकमूलफलेन वा । चीरवासा भवेन्नित्यं स्नायात् स्त्रिषवणं शुचिः । सर्व-

पृष्ठ ४८७९

भूतानुकम्पी स्यात् प्रतिग्रहविवर्जितः । दर्शेन पौर्ण मासेन यजेत नियतं द्विजाः! । पक्षेष्ट्या श्रावणे चैव चातुर्मास्यानि चाहरेत् । उत्तरायणञ्च क्रमशो दक्षस्या- यनमेव च । वासन्तशारदैर्मध्यैर्मुन्यन्नैः स्वयमा- हरेत् । पुरोडाशं चरुं चेव विधिवन्निर्वपेत् पृथक् । देवत भ्यश्च तद्धुत्वा वन्थं मेध्यतरं हविः । शेषं समुपभुञ्जीत लवणञ्ज स्वयंकृतम् । वर्जयेन्मधुमांसादि भौमानि कवकानि च । भूस्तृणं शिग्रुकञ्चैव श्लेष्मा- तकफलानि च । न फालकृष्टमश्नीयात् उत्सृष्टमपि केनचित् । न ग्रामजातान्यार्त्तो वा पुष्पाणि च फलानि च । श्रावणे चैव विधिना वह्निं परिचरेत् सदा । न द्रुह्येत् सर्वभूतानि निर्द्वन्द्वो निर्ममो भवेत् । न नक्तं किञ्चिदश्नीयात् रात्रौ ध्यानपरो भवेत् । जितेन्द्रियो जितक्रोधस्तत्त्वज्ञानविचिन्तकः । ब्रह्म- चारी भवेनित्यं न पत्नीमपि संश्रयेत् । यस्तु पत्न्या वनं गत्वा नैथुनं कामतश्चरेत् । तद्व्रतं तस्य लुप्येत प्रायश्चित्ती भवेत् द्विजः । तत्र यो जायते गर्भो न संस्पृश्यो द्विजातिभिः । न हि वेदाधिकारोऽस्य तत्त्व- मप्येवमेव हि । अधः शयीत सततं सावित्रीजप- तत्परः । शरण्यः सर्वभूतानां संविभागपरो भवेत् । परीवादं मृषावादं निद्रालस्ये च वर्जयेत् । एकाग्नि- रनिकेतः स्यात् प्रोक्षितां मूमिमाश्रयेत् । मृगैः सह चरेद्वासं तैः सहैव च सवसेत् । शिलायां शर्करायां वा शयोत सुसमाहितः । सद्यःप्रक्षालको वा स्यात् मास सञ्चयिकोऽपि वा । षण्मासनिचयो वा स्यात् समानिचय एव वा । नक्तञ्चान्नं समंश्नीयात् दिवा वाहृत्य शक्तितः । चतुर्थकालिको वा स्यात् स्याद् वा अष्टमकालिकः । चान्द्रायणवियानैर्वा शुक्ले कृष्णे च वर्तयेत् । पक्षे पक्षे समश्नीयात् यवागूकथितां तथा । पुष्पमूलफलैर्वापि केवलैर्वर्त्तयेत् सदां । स्वाभाविकैः स्वयंशीणैर्वैखानसमते स्वितः । मूमौ वा परिवर्त्तेत तिष्ठेद् वा प्रपदैर्दिनम् । स्थानासनाभ्यां विहरेत् न क्वचिद्धैर्य्यमुत्सृजेत् । ग्रीष्मे पञ्चतपाश्च स्याद् वर्षास्वभ्रावकाशिकः । आर्द्रवासास्तु हेमन्ते क्रमशो वर्त्तयंस्तपः । उपस्मृश्य त्रिषवणं पितृन् देवांश्च तर्प- येत् । एकपादेन तिष्ठेत मरीचीर्वा पिबेत् सदा । पञ्चाग्निघूसपो वा स्वादूष्मपः सोमपोऽथ वा । पयः पिबेत् शुक्लपक्षे कृष्णपक्षे तु गोमयम् । शीर्णपर्णाशनो वा

स्यात् कृच्छ्रैर्वा वर्त्तयेत् सदा । योगाभ्यासरतो वा स्याद्रुद्राध्यायी भवेत् सदा । अथर्वशिरसापेतो वेदान्ता- भ्यासतत्परः । यमान् सेवेत सततं नियमाश्चाप्य तन्द्रितः । कृष्णाजिती सोपवीत्तः शुक्लयज्ञोपवीतवान् । अथ वाग्नीन् समारोप्य स्वात्यनि ध्यानतत्परः । चनग्निरनिकेतः स्यान्मुनिर्मोक्षपरो भवेत् । तापसेष्वेव विप्रेषु यात्रिकं भैक्षमाहरेत् । गृहमेधिषु चान्येषु द्विजेषु वनवासिषु । ग्रामादाहृत्य वाश्नीयादष्टौ ग्रासान् वनेवसन् । प्रतिगृह्य पुटेनैव पाणिना शकलेन वा । विविधाश्चोपनिषद आत्मसंसिद्धये जपेत् । विद्यावि- शेषान् सावित्रीं रुद्राध्यायं तथैव च । महाप्रस्था- निकञ्चासौ कुर्य्यादनशनन्तथा । अग्निप्रवेशमन्यद् वा ब्रह्मर्पणविधौ स्थितः । ये तु सम्यगिममाश्रम शिवमाश्रयन्त्यशुभपुञ्जनाशनम् । ते विशन्ति पदमैश्वरं परं यान्ति चैव जगतोऽस्य संस्थितिम्” कूर्मपु० २६ अ० वानर पुंस्त्री० वानं वनसम्बन्धिफलादिकं राति गृह्णाति रा--क । स्वनामख्याते पशुभेदे अमरः स्त्रियां ङीष् । वानरप्रिय पु० ६ त० । क्षीरिवृक्षे रत्नमा० । वानराघात पु० वानराणामाघातो यत्र । लोध्रवृक्षे शब्दच० वानरी स्त्री वानरस्य प्रियम् भक्ष्यत्वात् अण् ङीप् । १ शूकशिम्ब्याम् शब्दर० । वानर + स्त्रियां ङीष् । २ वामर- योषिति । वानरेन्द्र पु० वानर इन्द्र इव । १ सुग्रीवे शब्दर० ६ त० । २ वानराधीशे वानरनाथादयोऽप्यत्र । वानल पु० वानं वनभावं निविड़तां लाति ला--क । (वावुइ) तृणभेदे शब्दच० । वानस्पत्य पु० वनस्पतेरयम् प्रतिरूपः पुष्पाज्जातफलत्वात् । पुष्पजातफलके आम्रादौ वृक्षे अमरः । वानायु पु० वनायु + पृषो० । देशभेदे (आरव) शब्दर० । वानायुज पुंस्त्री० वानायुदेशे जायते जन--ड । घोटकभेदे च (आरवी) अमरः स्त्रियां ङीष् । वानीर पु० वन--ईरन् स्वार्थेऽण् । १ वेतसे २ वञ्जुलवृक्षे अमरः । वानीरक पु० वानीर इव इवार्थे कन् । मुञ्जतृणे राजनि० वानेव न० वने जसे भवः ढक् । कैवर्तीमुस्तके अमरः । वान्त त्रि० वम--क्त । उद्गीर्णे “वान्ताशीत्युच्यते बुधैः” उद्भटः । वान्तिहृत् पु० वान्तिं वमनरोगं हरति हृ--क्विप् । (मयपा) ख्याते वृक्षे शब्दच० । वान्तिदा स्त्री वान्तिं छर्दिं ददाति दा--क । कट्कीवृक्षे राजनि० वाप पु० वप--घञ् । १ तनवादेर्वीजादेश्च २ वपने ३ मुण्डने च ।

पृष्ठ ४८८०

वापदण्ड पु० उप्यतेऽयेन वप--करणे घञ् कर्म० । वेमनि तन्तुवपनदण्डे अमरः । वापित त्रि० वप--णिच् क्त । १ वीजाकृते २ मुण्डिते मेदि० । ३ धान्यभेदे न० राजनि० । वापि(पी) स्त्री वप--इञ् वा ङीप् । “द्रोणात् दशगुणा षापी” इत्युक्तलक्षणे १ जलाशयभेदे जलाशयशब्दे दृश्यम् २ जनाशयमःत्रे च “वापीं स्नातुभितो गतासि” इति काव्यप्र० । “यो वापीमथ वा कूपं देशे वारिविवर्जिते । खानयेत् स दिवं याति विन्दो विन्दौ शतं समाः” कल्प तरौ वायुपु० तज्जलगुणाः “वाप्यं गुरु कदुक्षारं पित्तल कफवातजित्” राजवल्लभ । “वापीकूपतड़ागं वा पासादं वा निकेतनम् । न कुर्य्याद्वृद्धिकामस्तु अनला- निलनैरृते । आग्नेय्यां मनसस्तापो नैरृते क्रूरकर्म कृत् । वायव्यां बलवित्तञ्च पीयमाने जले प्रिवे! । स्थानस्य पःपके भागे वापीकूपतड़ानकम् । अग्निदाह सदा कुर्याव समानुषचतुष्पदाम् । नैरृते पीयमा- नन्तु आत्मना दुःखितो भवेत् । कन्यापि तज्जलं पीत्वा पतिं गृह्णाति कामतः” देवीपु० । वापीह पुंस्त्री० वापीं तत्रस्थजलं जहाति हा--क । चातके विहगे त्रिका० स्त्रियां ङीष् । वाप्य न० वाप्यां भाः यत् । १ कुष्ठौषधे अमरः । २ वापीमव वप--ण्यत् । ३ वपनीये च त्रि० । वाम न० वा--मन् । १ धने मेदि० २ वास्तूके जटा० । ३ मनोहरे ४ प्रदिकूले ५ सध्यभागस्थे त्रि० मेदि० । ६ अधमे त्रि० सि० कौ० ७ सापदेहे न० । ८ कामदेवे ९ महादेवे तन्त्रोक्ते नदाचारविरुद्धे १० मद्यादिपानरूपाचारे च पु० कुला- चारशब्दे २१३४ पृ० दृश्यम् । ११ स्त्रीमात्रे स्त्री अमरः १२ दुर्गायां स्त्री । “वामं विरुद्धरूपन्तु विपरीतन्तु गीयते । वामेन सुखदा देवी वामा तेन मता बुधैः” देवीपु० ४५ अ० । “वामान्तु वामदाक्षिण्यभावाभ्यामपि पूजयेत् । श्मशानभैरवीं देवीमुग्रतारां तथैव च । उच्छिष्टभैरवीं चण्डीं तारां त्रिपरमैररीम् । एतास्तु बासभावेन यजेत् त्रिपुरभैरवीम् । सर्वत्र पितृदेवादौ यस्माद्भवति दक्षिणः । देवी च दक्षिणा यस्मात्तस्मात् दाक्षिण्यमु- च्यते । या पुनः पूज्यमाना तु देवादीनां तु पूर्वतः । यज्ञभावं स्वयं धत्ते सा वामा तु प्रकीर्त्तिता” कालिकाषु० ७७ अ० । वामदेव पु० कर्म० । महादेवमर्त्तिभेदे अमरः ।

वामन त्रि० वम--णिच्--ल्युट्--ल्मु वा । १ दक्षिणदिगयजे अमरः । २ अङ्कोदवृक्षे ४ वलिवञ्चनार्थे प्रादुर्भूते हरेरवतारभेदे मेदि० तत्कथा हरिवं० २६१ अ० दृश्या । पाणिनिसूत्रस्य काशिकावृत्तिकारके ५ पण्डितभेदे च । ६ ह्रस्वे त्रि० अमरः स्त्रियां ङीप् । “वामतीं मूर्त्तिमाददे” । वामलूर पु० वाम लुनाति लू--रक् । वलमीके अमरः । वामलोवना स्त्री वामे सुन्दरे लोचने यस्याः । स्त्रीभेदे अमरः । वामवेध पु० वामः प्रतिकूनो वेधः । ज्योतिषोक्ते गोचरस्थ ग्रहाणां स्वस्वराश्यवधिकस्थानविशेषस्थग्रहभेदकृते योगभेदे “वामवेधविधिना त्वशोभना अप्यमी” इति ज्यातिषम् गोचरशब्दे २६८३ पृ० दृश्यम् । वामाचार पु० वामः वेदादिविरुद्धः आचारः । तन्त्रोक्ते मद्यमांसादिसेवनरूपे आचरणे । कुलाचारशब्दे दृश्यम् वामापीडन पु० वामं यथा तथा आपीड्यते भूष्यतेऽनेन आ + पीड--ल्युट् । पीलुवृक्षे शब्दच० । वामावर्त्त त्रि० वामेनावर्त्तते आ--वृत--अच् । १ वाममार्गेणा- वृत्तिमति पदार्थे । भावे घञ् । २ वाममार्गेणावृत्तौ पु० । वामिल त्रि० वाम + अस्त्यर्थे स्वार्थे वा इलच् । १ दाम्भिके २ वामे च मेदि० । वामी स्त्री वाम--गौरा० ङीष् । १ अश्व्याम् “अथोष्ट्रवामी- शतवाहितार्थः” रघुः । २ शृगाल्यां ३ रासभ्यां ४ करभ्याञ्च मेदि० । वामोरू स्त्री वामौ सुन्दरौ ऊरू यस्याः ऊङ् । प्रशस्तारुयुतायां नार्य्याम् । वाय पु० वे--घञ् । वयने (वोना) । वायदण्ड पु० वायतेऽनेन वे--करणे घञ् । कर्म० । वेमनि वापदण्डे द्विरूपकोषः । वायवी स्त्री वायोरियं ण्य स्त्रियां ङीप् यलोपः । १ वायु- सम्बन्धिन्थां स्त्रियां २ तच्छक्तौ ३ उत्तरपश्चिमायां दिशि च जटा० । वायव्य त्रि० वायुर्देवताऽस्य वाय् + ण्य । १ वायुदेवताके पश्वादा “वायव्यं श्वेतगालभेत” श्रुतिः । २ वायुसम्बन्धिनि च वायस त्रि० वय एव अण् । १ काके वायं वपनं स्यति सो--ग्र । २ अगुभवृक्षे ३ श्रीवासे च मेदि० । वायसविद्यिक त्रि० वायसाविद्यां वेत्ति ठक् । काकचेष्टा० भेदेन सभाशुभाभिज्ञे । वायसादनी स्त्री वायनैः काकैरद्यते अद--ल्युट् ङीप् । १ काकतुरण्ड्यां २ महाज्योतिष्मत्याञ्च राजनि० । वायसाराति पु० ६ त० । पचके अमरः । वायसी स्त्री पायसस्यंयग्रण् प्रियत्वात् । १ काकोडुम्बरिका- याम २ काकमाच्यां च मेदि० ३ महाज्योतिष्मत्यां ४ काकनासाया ५ काकतुण्ड्यां च राजनि० ।

पृष्ठ ४८८१

वायसेक्षु पु० वायसानामिक्षुरिव प्रियः । काशतृणे राजनि० वायसोली स्त्री वायसमोड़ते ओड--उत्क्षेपे अच् डस्य लः शक० गौरा० ङीष् । काकमाच्याम् शब्दर० । स्वार्थे क तत्रैव । वायु पु० वा--उण् । १ स्पर्शगुणके पञ्चभूतमध्ये भूतभेदे उत्तरपश्चिमविदिशाधिपतौ २ देवभेदे ३ देहस्थधातुभेदे च अनिलसब्दे १६४ पृ० दृश्यम् । वायुगुल्म पु० वायुना गुल्म इव । अम्भसांभ्रमे त्रिका० वायुदारु पु० वायुना दीर्य्यतेऽसौ दॄ--उण् । मेघे त्रिका० । वायुपुत्र पु० ६ त० । १ हनुमति २ भीमे च वायुसुतादयोऽप्यत्र वायुफल न० वायुना फलति प्रतिफलति फल--अच् । १ इन्द्र- चापे २ करकायां च मेदि० । वायुभक्ष पुंस्त्री० वायुं भक्षति भक्ष--अण् । १ सर्पे राजनि० । स्त्रियां ङीष् । ल्यु । वायुभक्षणोऽप्यत्र । वायुर्भक्ष्योऽस्य । वायुभक्ष्य तत्रार्थे पुंस्त्री० स्त्रियां टाप् । वायुवर्त्मन् न० । वायोर्वर्त्म सञ्चारमार्गो यत्र । आकाशे शब्दर० । वायुवाह पु० वायुना उह्यते वह--घञ् । घूमे हेमच० । वायुवाहिनी स्त्री वायुं देहस्थवायुं वाहयति सञ्चारयति वह--णिच--णिनि । वायुसञ्चारिण्यां देहस्थसिरायाम्- कायशब्दे १९१९ पृ० दृश्यम् । वायुसख पु० वायोः सखा महचरः अच्समा० । अग्नौ भरतः । वायुसखि पु० वायुः सखा यस्य । अग्नौ अमरः । वाय्वास्पद न० ६ त० । वायुसञ्चारस्थाने आकाशे धनञ्जयः । वार् न० चु० वृ--क्वप् । अप्सु अमरः । वार पु० वृ--घञ् । १ सङ्घे २ अवसरे अमरः । स्वयोग्यकाले (पाला) “वारोऽङ्गराजस्वसुः” सा० ३ प० । ४ द्वारे ५ शिवे ६ कुब्जवृक्षे ७ क्षणे मेदि० । वार् + सघे अण् । ८ जलसघे न० सूर्य्यादिग्रहाधिकृते ९ दिने पु० यथा रविवारः रविस्यामिकं दिनम् । तदानयनञ्च सू० सि० “मन्दादधः क्रमेण स्यश्चतुर्था दिवसाधिपाः । वर्षा धिपतयस्तद्वत् तृतीयाश्च प्रकीर्त्तिताः । ऊर्ध्वक्रमेण शशिनो मामानामधिपाः स्मृताः । होरेशाः सूर्य्यतनया- दधोऽधःक्रमतस्तथा ।” सू० “शनेः मकाशादधःकक्षा- क्रमेण चतुर्थसङ्ख्याका ग्रहा दिनाधिपतया वारेश्वरा भवन्ति । यथा शनिरविचन्द्रभौमबुधगुरुशका इति । वर्षस्व षष्ट्यधिकशतत्रयदिनात्मकस्य स्वामिनस्तद्वन्म-

न्दादधः क्रमेण तृतीयसङ्ख्यका ग्रहा उक्ताः । चः समुच्चयार्थे । तत्क्रमश्च यथा शनिभौमशुक्रचन्द्रगुरु- सूर्य्यबुधा इति । चन्द्रात् सकाशादूर्द्धकक्षाक्रमेण ग्रहा मासानां त्रिंशद्दिनात्मकानां स्वामिनः जथिताः । तत्क्रमश्च चन्द्रबुधशुक्ररविभौमगुरुशनथ इति । शनेः सकाशादधोथः क्रमतः अधःक्रमेण होरेशाः “होरेति लग्नं भगणस्व चार्धम्” इत्युक्तलग्नार्द्धभागात्मकहो- राणां दिने द्वादश रात्रौ द्वादशेत्यहोरात्रे चतुर्विंशति- होराणामित्यर्थः । होरा सार्धद्विनाडिका । इति षष्टिघटिकात्मकेऽहोरात्रे चतुर्विंशतिहोराणामि त्यन्ये स्वामिनस्तथा मासेश्वरवदव्यवहिताः कथिताः । यथा तत्क्रमः शनिगुरुभौमरविशुक्रबुधचन्द्रा इति । अत्र शनेः सर्वोर्द्धस्यत्वाच्चन्द्रस्य सर्बाधः स्थत्वात् ताभ्वा- मध ऊर्ध्वक्रमः क्रमेणोक्तः अन्यग्रहस्यावधित्वाभ्युप- गमे विनिगमनाविरहापत्तेः । न तु शनेराणा- वधित्वेन सृष्ट्यादौ दिनवर्षहोराणां स्वामित्वं न वा चन्द्रस्याद्यावधित्वेन सृष्ट्यादौ मासेशत्वं पूर्व- खण्डोक्तानीततदीशैर्विरोधापत्तेः । अत्रोपपत्तिः । होरारूपलग्नानां क्रान्तिवृत्तेऽधाक्रमेण मेषादीनां सम्भवा- दूर्ध्वकक्षातोऽधः क्रमेण होरेशत्वं युक्तम् । एवमहो- रात्रे चतुर्विंशतिर्होराः । सप्ततष्टास्त्रयो होरेसा गताः चतुर्थो होरेशो द्वितीयदिनप्रारम्भे स एव प्रथन- होरेशत्वाद् द्वितीयदिने होरेशः । एवमुत्तरत्रापि । एवमेतद्वारक्रमेण सावनवर्षे त्रयो वारा अधिका इति पूर्व- वर्षेशादग्रिमवर्षेशाऽधःकक्षाक्रमेण तृतीय उत्तरोत्तरम् । एवं सावनमासे द्वौ वारौ वारक्रमेण मासेश्वरस्याधिका- विति कक्षोर्ध्वक्रमे वारक्रमेणैकान्तरितत्वात् कक्षो- र्ध्वक्रमेण मासेश्वर उत्तरोत्तरमित्युपपस्रं मन्दादि- त्यादि श्लोकदृयम्” रङ्गनाथः । वारप्रवृत्तिश्च दृशभेदात् भिन्नकालीना यथोक्तं सि० चि० “अर्कोदयादूर्ध्वमधश्च ताभि प्राच्यां प्रतीच्यां दिशि तत्प्रवृत्तिः । ऊर्ध्वं तथाऽधश्च कलाभिराभीरयाषुदग्दक्षिण- गोलमात्रे” मू० । “प्राच्या ताभिर्घटीभिर्दनवारप्रवृत्ति- रर्कोदयादूध्वम् भवति प्रतीच्यां तु तस्मादधः । यतो लङ्कोदये वारादि अतएव च वारादुत्तरगोचस्थे चरोर्ध्वघटिकामिरूर्ध्वम् यतस्तदा उन्मण्डलं क्षितिजा- दूर्ध्वम् । दक्षिणे त्वधः अतस्तत्रीदयादधः वारप्रवृत्तिः” प्रमिता० । “जगति तमोभूतेऽस्मिन् मृष्ट्यादौ भास्करादितिः

पृष्ठ ४८८२

सृष्टैः । यस्माद्दिनपवृत्तिर्दिनवारोऽर्कोदयात् तस्मत्” । श्रीपतिरपि “सृष्टेर्मुखे ध्वान्तमयेऽपि विश्वे ग्रहेषु सृष्टेष्विनपूर्वकेषु । दिनप्रवृत्तिस्तदधीश्वरस्य वारस्य तस्मादुदयप्रवृत्तिः । लङ्कोदग्याम्यसूत्रात् प्रथममपरतः पूर्वदेशे च पश्चात् अध्वोत्थाभिर्घटीभिः सवितुरुदयतो वासरे वा प्रवृत्तिः । ज्ञेया सूर्य्योदयात् प्राक् चरगकल- भवैश्चामुभिर्याम्यगोले पश्चात् तैः सौस्यगोले युतिवियुति- वशाच्चोभयोः स्पष्टकालः” । अन्योऽप्याह “केचिद्वारं सवितुरुदयात् प्राहुरन्ये दिनार्द्धात् भानोरर्द्धास्तमय समयादूचिरे केचिदेवम् । वारस्यादिं यवननृपतिर्दिङ् मुह्रर्त्ते निशाया लाटाचार्य्यः कथयति पुनश्चार्द्धरात्रे स्व तन्त्रे” । एवं मतभेदे व्यवस्था मलमा० उक्ता यथा “द्वो तिथ्यन्तावेकवारे यत्र स स्यात् दिनक्षयः” कूर्मपु० “एकस्मिन् सावने त्वह्नि तिथीनां त्रितयं यदा । तदा दिनक्षयः प्रोक्तस्तत्र साहस्रिकं फलम्” वसिष्ठः । कौर्मपुराणवासिष्ठवचनैकवाक्यतया सावनदिनवत् वारप्र- वृत्तिः सूर्य्योदयावधिरेव मूर्य्यसि० “सूतकानां परिच्छेदो दिनमासाव्दपास्तथा । मध्यमग्रहभुक्तिश्च सावनेन प्रकी- र्त्तिता” । अत्र दिनाधिपस्य रव्यादेर्भाग्यं दिनं वाररूपं सावनगणनयोक्तम् यत्तु “रेखापूर्वापरयोः इत्या- दिना ज्यातिषे वारप्रवृत्तिरुक्ता तत् ज्योतिषशास्त्रो कालहोराज्ञानार्थम्” । वाराणां कृत्यविशेषविधा- नार्थं संज्ञाभेदा यथा “चरः सौम्यो गुरुः क्षिप्रो मृदुः शुक्रो रविर्ध्रुवः । शनिश्च दारुणो ज्ञेयो भौम उग्रः शशी समः । चरक्षिप्रैः प्रयातव्यं प्रवेष्टव्यं मृदुध्रुवैः । दारुणोग्रैश्च योद्धव्यं क्षत्त्रियैर्बुद्धका- ङ्क्षिभिः” । इति सामान्यतोऽभिधाय “नृपाभिषेको- ऽग्निकार्य्यञ्च सूर्य्यवारे प्रशस्पते । सोमे तु लेपयानं च कुर्य्याच्चैव गृहादिकम् । सैमापत्यं शौर्य्ययुद्धं शस्त्राभ्यासः कुजे तथा । सिद्धिकार्य्यञ्च गन्त्रञ्च यात्रां चौ बुधे तथा । पठनं देवपूला च वस्त्र द्याभरणं गुरौ । कन्यादानं गजारोहः शुक्रे स्यात् समयः स्त्रिया । स्थाप्यं गृहप्रवेशश्च गजबन्ध शगौ शुभः” गरुड़पु० ६२ अ० वारक त्रि० वारयति वृ--णिच्--ण्वुल् । १ प्रवृत्तिनिराधके । २ अश्वभेदे ३ अश्वमतिविगेषे श पु० मेदि० । ४ कष्ट- स्थाने ५ ह्रीवेरे न० हेमच० । वारकिन् पु० वारकः अस्त्यस्य इनि । १ चित्राश्वे २ पर्णा- जावानि (वारुइ) ३ समुद्रे ४ शत्रौ च मेदि० ।

वारकीर पु० वारे कीर इव । १ श्यालके त्रिका० वार ग्राहके ३ वाड़वे ४ यूकायां ५ वेणिवेधिन्यां ६ नीराजितहये च मेदि० । वारङ्ग पु० चु० वृ--अङ्गच् । खड्गादिमुष्टौ (मुट) सि० कौ० । वारट न० चु० वृ--अटच् । १ क्षेत्रे त्रिका० २ क्षेत्रसमूहे शब्दर० ३ हंस्यां स्त्री हेमच० टाप् । वारण न० चु०--वृ--ल्युट् । प्रवृत्तिप्रतिरोधे १ निषेधे मेदि० २ हस्तादिवारणे च जटा० । ३ गजे पुंस्त्री० अमरः स्त्रियां ङीष् । ४ वाणवारे कवचे पुंन० शब्दच० । वारणबुषा स्त्री वारणं पुष्णाति पुष--क पृषो० पस्य बः । कदल्याम् अमरः । वारणवल्लभा स्त्री ६ त० । कदल्याम् त्रिका० । वारमुख्या स्त्री वारे वेश्यावृन्दे मुख्या । बहुजनसत्- कृतायां वेश्यायाम् अमरः । वारंवारम् अव्य० वृ--णमुल् द्वित्वम् । पौनःपुन्ये । वारयितृ पु० चु० वृ--तृच् । १ पत्यौ हला० । २ वारण- कर्त्तरि त्रि० । वारयोषा स्त्री वारस्य जनसमूहस्य योषा साधारणत्वात् । वेश्यायाम् । ६ त० । वारबध्वादयाऽप्यत्र हेमच० । वारलोक पु० वार्जलम् अलीकं यत्र । (वावुइ तुलसी) क्षुपे शब्दर० । वारवाण पुंन० वार्य्यते वृ--घञ् वारो वार्य्यो वाणे यस्य । कवचे अमरः । वारवाणि स्त्री वारं समूह वणते वण--इण् वा ङीप् । वेश्यायाम् त्रिका० । वारवृषा स्त्री वारं जलसंषं वर्षत्यत्र वृष--क । १ धान्ये २ कदल्यां शब्दर० । वारवेला स्त्री ६ त० । सूर्य्यादिदिनविशेषे वर्ज्यकालभेदे “कृत ४ मुनि ७ यम २ शर ५ मङ्गल ८ राम ३ र्तुषु ६ भास्कारादि- पामार्द्धो । प्रभवति हि वारवेला न शुभा शुभकार्य्यकर- णार्यज्यो० त० । वारांनिधि स्त्री वारां जलराशीनां विधिराधारः नि + धाकि अलुक् सभा० । समुद्रे शब्दर० । वाराणसी स्त्री वरणा च असी न सोसात्वेनास्त्यस्या अण् पृषो० काशीपुर्य्यां हेम० । पर्पा० वराणस्यप्यत्र । वरणाशब्दे ४८४९ पृ० दृश्यम् । वाराह पु० वराहस्येदं प्रियत्वात् अण् । १ महापिण्डीतकवृक्षे राजनि० । २ वराहसम्बन्धिनि त्रि० । वाराहकर्णो स्त्री वराहस्यायं वाराह इव कर्णः पत्त्र- मस्याः ङीप् । अश्वगन्धायाम् राजनि० । वाराहपत्री स्त्री वाराहस्तत्कर्ण इव धत्त्रमस्याः ङीप् अश्वगन्धायाम् राजनि० ।

पृष्ठ ४८८३

वाराहाङ्गी स्त्री वाराहमिवाङ्गमस्याः ङीप् । दन्तीवृक्षे भावप्र० । वाराही स्त्री वराहस्येयमण् ङीप् । अष्टमातृकामध्ये १ वराहशक्तौ “यज्ञवराहमतुलं रूपं या विभ्रता हरेः । शक्तिः साप्याययौ तत्र वाराहीं विभ्रती तनुम्” देवीमा० “वाराही नारसिंही च” श्यामास्तवः । २ योगिनीभेदे वृहन्नन्तिकेश्वरपु० । ३ वराहक्रान्तायाम् अमरः ४ वराह- योषिति च ५ श्याभाखगे राजनि० । वाराहीकन्द पु० (चामरालु) ख्याते कन्दभेदे “वाराहीकन्द एवान्यैश्चर्म्मकार लुको मतः । अनूपे स भवेद्देशे वराहैव लोमवान्” भावप्र० । वारि न० वृ--इण् । १ जले अमरः २ ह्रीवेरे च हेमच० । वार्य्यतेऽनया वृ--णिच्--इन् वा ङीप् । ३ गजवन्धन्याम् अमरः । “वाय्यर्गलाभङ्ग इव प्रवृत्त” रघुः । ४ वाचि ५ सरस्वत्याम् च स्त्री ङीबन्तः ६ कलस्यां धरणिः ७ वन्दौ च मेदि० । वारिकण्टक पुंन० वारिणः कण्टक इव । शृङ्ग टके जटा० वारिकर्णी स्त्री वारिणि कर्ण इव पत्त्रमस्याः ङीप् । १ कुम्भ्याम् (पाना) शब्दर० स्वार्थे क । तत्नैव । वारिकर्पूर पुंस्त्री वारिणि कर्पूर इव । इल्लिशमत्स्ये त्रिका० स्त्रियां ङीष् । वारिकुब्ज पु० वारिणि कुब्ज इव वक्राकृतित्वात् । शृङ्गाटके शब्दर० । स्वार्थे क । तत्रैव त्रिका० । वारिक्रमि पु० ६ त० । जलौकायां त्रिका० वारिचत्वर पु० वार्य्येव चत्वररूपमस्याधारत्वात् । कुम्भिकायाम् त्रिका० । वारिचर पुंस्त्री० वारिषु चरति चर--अच् । १ मत्स्ये २ जलचरजन्तुमात्रे त्रि० स्त्रियां ङीप् । वारिचामर न० वारिणश्चामरमिव शोभाहेतुपुञ्जाकृतित्वात् । शैवाले त्रिका० वारिज न० वारिणि जायते जन--ड । १ पद्मे २ लवङ्गे ३ गौरसुवर्णे ४ लवणभेदे च राजनि० । ५ शङ्खे हेमच० ६ शम्बूके पु० शब्दच० । ७ जलजातमात्रे त्रि० । वारितस्कर पु० वारिणः तस्कर इवापहारकत्वात् । १ सूर्य्ये २ मेघे शब्दमा० । ३ मुस्तके च । वारित्रा स्त्री वारिणस्त्रायते त्रै--क । छत्त्रे त्रिका० । वारिद न० वारि ददाति दा--क । १ मेघे २ मुस्तके च अमरः । ३ जलदातरि त्रि० ४ वालायां स्त्री शब्दच० । वारिधि पु० वारीणि धीयन्तेऽस्मिन् धा--आधारे कि । १ समुर्द्र शब्दर० वारिनिध्यादयोऽप्यत्र जलांधारे २ घटादौ च

वारिपर्णी स्त्री वारिणि पर्णान्यस्याः ङीप् । कुम्भिकायाम् (पाना) अमरः । वारिपालिका स्त्री वारीणि पालयति आस्तरणेन पालण्वुल् । कुम्भिकायाम (पाना) शब्दमा० । वारिपृश्नी स्त्री वारिणि पृश्निः पर्णमस्याः ङीप् । कुम्भि- कायाम् (पाना) शब्दमा० । वारिबदरा स्त्री वारिसमीपभवा बदरेव । प्राचीनामलके त्रिका० । वारिबालक न० वारिणो बालक इव । ह्रीवरे हारा० । वारिभव न० वारिणे नेत्रजलाय वारिणि वा भवति प्रभवति वा भू--अच् । १ स्रोतोऽञ्जने राजनि० । २ जलभवमात्रे त्रि० वारिमसि पु० वारि जलं म सरिव नीलतापादकं यस्य । १ मेघे त्रिका० २ मुस्तके च । वारिमूली स्त्री वारिणि मूलमस्याः ङीप् । कुम्भ्याम् (पाना) त्रिका० । वारिरथ पु० वारिणि रथ इव गमनसाधनत्वात् । भेलके त्रिका० वारिराशि पु० वारीणां राशयोऽत्र । १ समुद्रे त्रिका० । ६ त० । २ जलसमूहे च । वारिरुह न० वारिणि रोहति रुह--क । १ पद्मे राजनि० २ जलजातमात्रे त्रि० । वारिवदन न० वारियुक्तं वदनं यस्मात् । प्राचीनामलके तत्सेवने हि मुख वारिनिस्रावः । वारिवर न० वारि वृणोति वृ--अच् । वरमर्दके जटा० । वारिवल्लभा स्त्री वारि वल्लभमस्याः जनकत्वात् । विद र्य्याम् राजनि० । वारिवाह पु० वारीणि वहति वह--अण् । १ मेघे २ मुस्तके च अमरः । ण्वि । वारिवाड़प्यत्र भत्वे वार्यूहः । वारिश पु० वारिणि समुद्रजले शेते शी--ड । विष्णौ त्रिका० । वारीश पु० ६ त० । १ समुद्रे २ वरुणे च । वारिनाथा- दयोऽप्यत्र । वारु पु० वारयति रिपून् वारि--उण् । विजयकुञ्जरे हारा० । वारुण न० वरुणस्येदमण् । १ जले २ वरुणसम्बन्धिनि त्रि० । स देवताऽस्य अण् । २ वरुणदेवताके त्रि० । ४ शततारके न० । वारुणि पु० वरुणस्यापत्यम् इञ् । अगस्त्वमुनौ त्रिका० । वारुणी स्त्री वरुणो देवतास्य वरुणस्येदं वा अच् ङीप् । १ पश्चिमलिशि २ मदिरायाम् हेमच० । ३ शतभिघातारायां । ४ गण्डदूर्वायाम् ५ दूर्वायां मेदि० । ६ इन्द्रवारुण्यां राजनि० ७ वरुणस्त्रियां ८ शतभिषानक्षत्रयुक्तचैत्रकृष्णत्रयोदस्यां च स्कन्दपुराणे । “वारुणेन समायुक्ता मधौ कृष्णा त्रयो- दशी । गङ्गायां यदि लभ्येत सूर्य्यग्रहशतैः समा” वारुणं शतभिषा । “शनिवारसमायुक्ता सा महावारुणी स्मृता । गङ्गायां यदि लभ्येत कोटि

पृष्ठ ४८८४

सूर्य्यग्रहैः समा । शुभयोगसमायुक्ता शनौ शतभिषा यदि । महामहेति विख्याता त्रिकोटिकुलमुद्धरेत्” “अत्र संज्ञाविधेः सार्थकत्वाय निमित्तत्वेन मासपक्ष- तिथ्युल्लेखानन्तरं महावारुणीमहामहावारुण्यावुल्लेख- नीये श्राद्धे पार्वणादिसंज्ञाल्लेखवत् पौर्णमास्यमावा- स्ययोः पक्षाल्लेखवच्च ति० त० । अत्र वारघटितत्वात् सावन- दिनमेव ग्राह्यम् “सृतकानां परिच्छेदो दिनमासाब्दपा- स्तथा । मध्यमग्रहभुक्तिश्च सावनेन प्रकीर्त्तितः” सृ० सि० उक्तेः । कोर्मपाद्मयोः “द्वौ तिथ्यन्तावेकवारे यत्र स्मात् स दिनक्षयः” । बशिष्ठः “एकस्मिन् सावने त्वह्नि तिथीनां त्रितवं यदा । तदा दिनलयः प्रोक्तस्तत्र साहस्रिकं फलम्” इत्येतयोर्वचनयोरेकवाक्यतयापि तथावगम्यते । रखापूर्वपरयोरित्यादिकन्तु ज्योतिः- शास्त्रोक्तं कालहोरादिज्ञानार्थमिति । अत्र “संक्रा- न्तिषु व्यतीपाते ग्रहणं चन्द्रसूर्य्ययोः । पुष्ये स्नात्वा च गङ्गायां कुलकोटीः समुद्धरेत्” । इति ब्रह्मा- ण्डपुराणात् ग्रहणमात्र त्रिकोटिकुलोद्धरणवि- धानात् ततोऽधिकेषु वारुण्यादिषूत्तरोत्तरगुरुषु महामहावारुण्यदिषु यत् त्रिकोटिकुलोद्धरणमुक्तं तदुद्ध- रणगततारतम्येनाविरुद्धम् “यं यं क्रतुमधीते च तस्य तस्याप्नुयात् फलम्” याज्ञवल्क्योक्ताध्ययनात् यथा तत्तद्याराकरणेऽधिकफलम् अतएव शिष्टाना- मादरोऽपि तथेति । नचात्र “स्नानं कुर्वन्ति याना- र्य्यश्चन्द्रे शतभिषां गते । सप्तजन्म भवेयुस्ता दुर्भगा- विधवाध्रुवम् । “त्रयोदश्यां तृतीयायां दशम्याञ्च विशेषतः । शद्रविट्क्षत्रियाः स्नानं नाचरेयुः कथञ्चन” इति प्रचेतोजावालिवचनाभ्यां स्त्रीणां शूद्रा- दीनाञ्च स्नाननिषेध इति वाच्यम् “भोगाय क्रियते यत्तु स्नानं यादृच्छिकं नरैः । तन्निषिद्धं दशम्यादौ नित्य नैमित्तिके न तु” इति हेमाद्रिधृतवचनेन रागप्राप्त- स्नान एव निषेधात् नक्षत्रेऽपि तथाकल्पनात् । अत्र त्रयोदश्यां पूर्णायां पूवाह्णातरकाले नक्षत्रादिसत्त्वे परदिने पूर्वाह्ण तिथिनक्षत्रलाभेऽपि पूर्वदिन एव स्नानम् । तथा च कालमाधवीये नारदीयम आदित्योदयवलाया आरभ्य षष्टिनाडिकाः । तिथिस्तु सा हि शुद्धा स्यात् सार्वतिथ्या ह्ययं विधिः” अत्र पूर्वतिथेः शुद्धत्वाभिधानातु ततपरतिथेरशुद्धत्वाभिधानं प्रतीयते । रात्रावपि वारुण्यादिषु गङ्गायां स्नानम् । “दिवा रात्रौ

च सन्ध्यायां गङ्गायाञ्च प्रसङ्गतः । स्नात्वाऽश्वमेधजं पुण्यं गृहेऽप्युद्धृततज्जलैः” । गृहस्थरत्नाकरे देवलः “महानिशा तु विज्ञेया मध्यमं प्रहरद्वयम् । तस्यां स्नानं न कर्त्तव्यं काम्यनैमित्तिकादृते” । अत्र सहानिशायामपि काम्यनैमित्तिकं स्नानं प्रतीयते” । ति० त० रघु० वारेन्द्री स्त्री देशभेदे (वारेन्द्रभूमि) (राजसाही) वङ्गदेश प्रदेशभेदे । वार्च त्रि० वारि चरति चर--ड । जलचरे हंसादौ । वार्णिक पु० वर्णस्तल्लेखनं शिल्पमस्य ठञ् । लेखके शब्दच० वार्त्त न० वृत्ति + अण् । १ आरोग्ये २ असारे ३ निरामये ४ वृत्तिशीले च त्रि० अमरः । ५ दुर्गायां “पश्वादिपाललाद्देवी कृषिकर्मान्तकारणात् । वर्त्तनाद्धारणाद्वापि वार्त्ता सैव प्रगीयते” देवीपु० । ६ वृत्तौ कृषिकर्मणि ७ जनश्रुतौ अमरः । ८ वृत्तान्ते ९ वातिङ्गणे मेदि० । १० कालकर्त्तृके भूतनाशने च स्त्री “अस्मिन् महामोहमये कटाहे सूर्य्याग्निना रात्रिदिनेन्धनेन । मासर्तुदर्वीपरिघट्टनेन मूतानि कालः पचतीति वार्त्ता” इति भा० व० यक्षप्रश्नः । वार्त्ताक पु० वार्त्तमारोग्यमाकयति गमयति अक--णिच- अण् । वार्त्ताकौ त्रिका० । भावप्र० स्त्रीत्वमस्योक्तं ङीप वार्त्ताकु स्त्री वार्त्तमारोग्यमाकयति गमयति अक--णिच्- उण् । वृन्ताके (वेगुन) शब्दच० । “अग्निप्रदा १ मारुत- नाशिनी २ च शुक्रपदा ३ शोणितवर्द्धिनी ४ च । हृल्लास- कासारुचिनाशिनी च ५ । ६ । ७ । वार्त्ताकुरेषा गुणसप्त- युक्ता । सा बाला कफवातघ्नी पक्वा सक्षारपित्तला । सदाफला त्रिदोषघ्नी रक्तपित्तप्रसादनी । अङ्गारपक्वा वार्त्ताकः किञ्चित् पित्तकरी मता । कफमेदोऽनिल- हरा सरा लघुतरा परा” राजव० । “वृन्ताकं स्वादु- तीक्ष्णोष्णं कटुपाकमपित्तलम् । ज्वरवातनलासघ्नं दीपनं शुक्रलं लघु । तद्बालं कफपित्तघ्नं वृद्धं पित्त- करं गुरु । वृन्तार्कं पित्तलं किञ्चिदङ्गारोपरिपाचि- तम् । कफमेदोऽनिलामघ्नमत्यन्तं लघु दीपनम् । तदेव हि गुरु स्निग्धं सतैलं लवणान्वितम् । अपरं श्वेत- वृन्ताक कुक्कुटाण्डसमं भवेत् । तदर्शःसु विशेषेण हितं हीनञ्च पूर्वतः” भावप्र० । तत्रार्थे पु० त्रिका० । वार्त्तायन पु० वार्त्ताया अयनं येन । प्रवृत्तिज्ञे चरे हेमच० वार्त्तावह पु० वार्त्तामावहति आ + वह--अण् । १ कृषि- वाणिज्याजीविनि वणिग्भेदे अमरः २ वृत्तान्तवाहके त्रि०

पृष्ठ ४८८५

वार्त्तिक न० दात्तरूपेण कृतो ग्रन्थः ठक् । “उक्तानुक्त- दुरुक्तार्थव्यक्तकारि तु वार्त्तिकम्” इत्युक्ते सूत्रानुक्ता- द्यर्थाविष्कारके ग्रन्थभेदे हेमच० । वार्त्तायां तद्धरणे नियुक्तः ठक् । २ चर त्रि० । वृत्तिः कृष्यादिः प्रयो- जनमस्य ठञ । ३ वैश्ये ४ वर्त्तिकाखगे पुंस्त्री० स्त्रियां ङीष् । राजनि० ५ वार्त्ताकौ शब्दर० । ६ खगभेदे (वटेल) स्त्री हारा० । वार्दर न० वारे जलाय दीर्य्यते दृ--अप् । १ दक्षिणावर्त्त- शङ्क्षे २ काकचिञ्चायाम् ३ कृष्णलावीज ४ भारत्यां मेदि० ५ कृमिजे ६ आम्रवीजे च । वारेव दरम् । ७ जले च विश्वः । वार्दल न० वार्दल्यतेऽत्र दल--आधारे क्र । १ दुर्दिने २ मस्या- धारे पु० मेदि० । वार्द्धक न० वृद्धानां समूहः तस्य भावः कर्म वा वुञ् । १ वृद्धस मूदे वृद्धस्य २ भावे ३ कर्मणि च मेदि० । वार्द्धक्य न० वृद्धस्य भावः कर्म वा ष्यञ् कुक् च । वृद्धत्वे अमरः । वार्द्धि पु० वारि जलानि धीयन्तेऽत्र धा--कि उप० । समुद्रे त्रिका० । वार्द्धिभव न० वार्द्धो समुद्रे भवति भू--अच् । सामुद्रलवर्ण राजनि० । २ समुद्रभवमात्रे त्रि० वार्द्धुषि पु० वृद्ध्या जीवति इण् वृद्धेर्वृधुषिभावः । वृद्ध्याजीवे अमरः । स्वार्थे क तत्रैव । “समार्घं धान्यमादाय महार्घं यः प्रयच्छति । स र्व वार्द्धुषिको नाम हव्यकव्यवाह- ष्कृतः” स्मृतिः । वृद्धिश्च वृद्धिशब्दे वक्ष्यते तत्रोक्तानयमा- तिक्रमेण अनापदि स्वयमन्यद्वारा वा स्वाच्छ्यन्द्येन यो व्यवहरति तस्यैव प्रायश्चित्तम् आपदि तु स्वयं करणे नियमातिक्रमे च न दोषः” प्रा० वि० । वार्द्धुषिन् त्रि० वृद्धि + अस्त्यर्थे इनि प्रकृतेः नि० वार्धुषि भावः । वृद्ध्याजीविनि भा० आ० ४८२६ श्लो० । वार्द्धुष्य न० वार्द्धुषेर्भावः ष्यञ् । धान्यादेर्वर्द्धनोपाये (वाड़ि देया) त्रिका० । वार्द्धीनस पुंस्त्री० वारि जलानि धयति धा--क्विप् वार्द्धीः नासा नासिका यस्य नसादेशः । १ गण्डके त्रिका० स्त्रियां ङीष । “त्रिप्लवं त्विन्द्रिवक्षीणं श्वेतं वृद्धमजा- पतिम् । वार्द्धीनसः प्राच्यतऽसौ हव्ये कव्ये च सत्कृतः” इत्युक्ते २ छागभेदे “वार्द्धीनसस्य मांसेन तृप्तिर्द्वादशवार्षिकी” सनुः । ३ पक्षिभेदे च “रक्तपादो रक्तशिरा रक्तचञ्चुविह- ङ्गमः । कृष्णो वर्णेन च तथा पक्षी वार्द्धीनसो मतः मार्क० पु० अयं आद्धाङ्गम् । वलिदानाङ्गं कलिका पु० ६६ अ० उक्तो यथा “नीलग्रीवो रक्तशीर्षः कृष्णपादः सितच्छदः । वार्द्धीनसः स्यात् पक्षीशो मम विष्णोरतिप्रियः” । पृषो० वार्ध्रीणमोऽप्यत्र ।

वार्भट पुंस्त्री० वारि भट इव कुम्भीरे त्रिका० स्त्रियां ङीष् । वार्मण न० वर्मणां समूहः अण् न टिलोपः । कवचसमूहे अमरः । वार्मिण न० वर्मिणां समूहः अण् न टिलोपः । कवचिसमूहे शब्दर० । वार्मुच् पु० वारि जलानि मुञ्चति मुच--क्विप् । १ मेथे शब्दर० २ मुस्तके च । वार्शिला स्त्री वार्जाता शिला शाक० । करकायां शब्दच० । वार्षक न० पृथिवीभागभेदे । “दशधा विभजन् क्षेत्रमकरोत् पृथिवीमिमाम् । इक्ष्वाकुज्येष्ठद्रायादो मध्यदेशमवाप्तवान् । क्रोष्टवे वार्षकं क्षेत्रं रणवृष्टिर्बभूव ह” अग्निपु० । वार्षिक त्रि० वर्षे वर्षासु वा भवः ठञ् । १ वत्सरभवे २ वर्षा- कालभवे च । ३ त्रायमाणलतायां न० मेदि० तत्रार्थे स्त्री राजनि० स्त्रीत्वे ङीप् । ४ वर्षे वर्षे कर्त्तव्यायां पूजायां स्त्री ङीप् । “शरत्काले महापूजा क्रियते या च वार्षिकी” देवीमा० । वार्हत न० वृहत्याः फलम् अण् तस्य न लुप् । वृहतीकले अमरः । वार्हद्रथ(थि) पु० वृहद्रथस्यापत्यमण् इञ् वा । वृहद्रथ- राजपुत्रे जरासन्धे नृपे त्रिका० अणन्तः शब्दर० । वार्हस्पत्य न० वृहस्पतिना प्रोक्तमधीते पत्यन्तत्वात् यक् । १ चार्वाके रत्नमा० । तेन पोकं तस्येदं वा यक् । २ नीतिशास्त्रे ३ वौद्धागमे च । ४ वृहस्पतिसम्बन्धनि त्रि० । ५ वर्षभेदे गुरुवर्षशब्दे २६१९ पृ० दृश्यम स देवताऽस्य यक् । ४ तद्देव ताके त्रि० ६ पुष्यनक्षत्रे न० शैषिकोऽण् । वार्ह- स्पत ततसम्बन्धिनि त्रि० स्त्रियां ङीप् । वालव पु० वल--घञ् वालश्चलनं वाति गच्छति वा--क । तिथ्यर्द्धात्मके द्वितीये करणे ज्यो० त० । वाल्क न० वल्केन निर्वृत्तमण् । वलकजातेवस्त्रे । वाल्कल अप्यत्र न० वाल्मिकि पु० वल्मीके भवः इञ् पृषो० । रामायण- ग्रन्थकर्त्तरि मुनिभेदे द्विरूपको० । वाल्मीक(कि) पु० वल्मीके भवः अण् इञ् वा । भार्गवे प्राचेतसे मुनिभेदे जटा० । वावदूक त्रि० वद--यङ् लुक्--ऊकञ् । बहुवदनशीले वक्तरि अमरः । वावय पु० वय--यङ्लुक्--अच् । (वावुइ) तुलसीभेदे शब्दच० वावृत संभक्तौ द्रि० आत्म० सक० सेट् क्त्वा वेट् । वावृत्यते अवावर्त्तिष्ट । “ततो वावृत्त्यमाना सा” भट्टिः । वावृत्त त्रि० वावृत--क्त । कृतवरणे ।

पृष्ठ ४८८६

वाश तिरश्चां शब्दे अक० आह्वाने सक० दि० आत्म० सेट् ऋदित् चङि न ह्रस्वः । वाश्यते अवाशिष्ट । “उद्वाश्य- मानः पितरम्” भट्टिः । वाशा स्त्री वां कासनतिं श्यति शो--क । वासके शब्दर० स्वार्थे क ह्रस्वे अत इत्तत्त्वम् । वाशिका तत्रार्थे शब्दच० । वाशिंत न० वाश--भावे क्त । १ तिरश्चां शब्दे अमरः २ आह्वाने च । वाशिता स्त्री वाश--क्त । १ करिण्याम् २ स्त्रीमात्रे च अमरः वा(सि)शिष्ठ न० वशि(सि)ष्ठस्येदम् अण् तेन प्रोक्तं वा अण् । वशिष्ठप्रणीते १ उपपुराणभेदे २ योगशास्त्रभेदे च । ३ वशि(सि)ष्ठसम्बन्धिनि त्रि० । ४ गोमत्यां नद्यां स्त्री हेमच० ङीप् । वाश्र न० वाश--रक् । १ गृहे २ चतुष्पथे च । ३ दिवसे पु० मेदि० । वाष्प(स्प) पु० वा--प ष(सु)क् च । १ ऊष्मणि २ लोहे मेदि० ३ चक्षुर्जले च अमरः । संज्ञायां कन् । ४ मारिषशाके (नटिया) पुंस्त्री० शब्दर० वा गौ० ङीष् । वाष्पी + (स्पी)- स्वार्थे क । वाष्पि(स्पि)काप्यत्र अमरः । “मारिषो वाष्पको मार्षः श्वेतो रक्तश्च स स्मृतः । मारिषो मधुरः शीतो विष्टम्भी पित्तकृद् गुरुः । वातश्लेष्मकरो रक्तपित्तनुद् विषमाग्निजित् । रक्तमार्षो गुरुर्नादिसक्षारो मधुरः सरः । श्लेष्मलः कटुकः पाके स्वल्पदोष उदोरितः” भावप्र० । वास सुरभीकरणे अद० चु० उभ० सक० सेट् । वासयति ते अववासत् त । वास पु० वस--निवासे आच्छादने वा आधारकर्मादौ घञ् । १ गृहे २ वस्त्रे ३ अवस्थाने हेमच० । वास--अच् । ४ वासके शब्दर० । तत्रार्थे स्त्रीत्वमपि तत्र टाप् । ५ सुगन्धे च । स्थानभेदेऽवस्थाननिषेधी यथा “तस्मात् सङ्कीर्णवृत्तेषु वासो मम न रोचते । पुंसो ये नाभिनन्दन्ति वृत्तेनाभिजनेन च । न तेषु च वसेत् प्राज्ञः श्रेयोऽर्थी पापपुद्धिपु । ये त्वेवमभिजानन्ति वृत्तेनाभि- जनेन च । तेषु साधुषु व स्तव्यं सवासः श्रेयसे मतः” मात्स्ये २८ अ० । “धार्मिकैरावृते ग्रामे न व्याधिबहुले भृशम् । न शूद्रराज्ये निवसेत् न पाषण्डजनैर्वृते । हिमवद्बिन्ध्ययोर्मध्यं पूर्वपश्चिमयोः शुभम् । मुक्त्वा समुद्रयोर्देशं नान्यत्र निवसेत् द्विजः । अर्द्धक्रोशा- न्नदोकूलं वर्जयित्वा द्विजोत्तमः । नान्यत्र निवसेत् पुण्यं नान्त्यजग्रामसन्निधौ । न संवसेच्च पतितैर्न चण्डालैर्न पुक्कशैः । न मूर्खैर्नावलिप्तैश्च नान्त्यैर्नान्त्यावसायिभिः”

कूर्मपु० १५ अ० । “धनिनः श्रोत्रियो राजा नदी वैद्यश्च पञ्चमः । पञ्च यत्र न विद्यन्ते तत्र वासं न कारयेत्” चाणक्य वासक पु० वास--ण्वुल् । स्वनामख्याते वृक्षे “येन तेन प्रकारेण वासकः कासनाशकः” इति वैद्यकम् “वासकः कासहृत् स्वर्य्यः कफपित्तास्रनाशनः । तिक्त- स्तवरको हृद्यो लघुः शीतस्तृड़र्त्तिहृत । श्वासकाम ज्वरच्छर्दिमोहकुष्ठक्षयापहः” भावप्र० । २ गानाङ्गवि- शेषे यथा “मनोहरोऽथ कन्दर्पश्चारुनन्दन एव च । चत्वारो वासकाः प्रोक्ताः शङ्करेण स्वयं पुरा” । केषा- ञ्चिम्मते नामान्तरम् । “विनोदो वरदश्चैव नन्दः कुमुद एव च । चत्वारो वासकाः प्रोक्ता गीतवाद्य- विशारदैः” सङ्गीतदा० । वासकसज्जा स्त्री “कुरुते मण्डनं या तु सज्जिते वासवेश्मनि । सा तु वासकसज्जा स्यात्” इत्युक्तलक्षणे नायिकाभेदे वाससज्जाप्यत्र सा० द० । वासकर्णी स्त्री वासं देववासं कर्णयत्यत्र कर्ण--आधारे अच् गौरा० ङीष् । यज्ञशालायाम् शब्दर० । वासगृह न० वासयोग्यं गृहम शाक० । मध्यगृहे अमरः । वासत पुंस्त्री० वास--अतच् । गर्दभे शब्दर० । स्त्रियां ङीष् । वासतेयी स्त्री वसतये हिता ढक् । १ रात्रौ त्रि० । २ वसति- योग्ये त्रि० “वनेषु वासतेयेषु” भट्टिः । स्त्रियां ङीप् । वासन न० वास--ल्युट् । १ सुरभीकरणे २ धूपने ३ वारि- धान्याम् ४ वस्त्रे मेदि० ५ वासस्थाने शब्दर० ६ ज्ञान च धरणिः वस--णिच्--ल्युट् । ७ निक्षेपाधारे निक्षेपार्थे मुद्राङ्किते पात्रे च । “वासनस्थमनाख्याय समुद्रं यन्नि- धीयते” नारदः । “वासनं निक्षेपाधारभूतं सम्पुटादिकं समुद्रग्रन्थ्यादियुक्तम्” व्य० त० रघु० । वस--णिच् भावे ल्युट् । ८ क्षेपणे च । वासना स्त्री वासि--युच् । १ प्रत्याशायां २ ज्ञाने मेदि० ३ स्मृतिहेतौ संस्कारे जटा० । ४ सुरभीकरणे च । मिथ्याज्ञानजन्ये ५ संस्कारभेदे दोषशब्दार्थे । ६ आलयविज्ञानानामेकसत्तानवर्त्तिनां तत्तत्प्रवृत्तिविज्ञानजनन- शक्तौ बौद्धाः । ७ गणितशास्त्रप्रसिद्धे ग्रहस्पष्टीकरणाद्यु पयोगिनि संस्कारभेदे च । वासन्त पुंस्त्री० वसन्तस्येदम् वसन्ते भवः वा अण् । वसन्त प्रिये १ उष्ट्रे मेदि० । २ कोकिले च राजनि० स्त्रियां ङीष् । वसन्तभवे ३ मलयवायौ ४ मुद्गे त्रिका० । ५ कृष्णमुद्गे हेमच० । ६ मदनवृक्षे च शब्दर० । ७ तत्कालभवे त्रि० ।

पृष्ठ ४८८७

स्त्रियां ङीप् सा च ८ यूथ्या ९ माधवीलतायां धरणिः । १० पाटलायां विश्वः ११ नवमल्लिकायां भावप्र० । “वासन्ती शीतला लघ्वी तिक्ता दोषत्रयास्रजित्” भावप्र० । १० वसन्तकाले कर्त्तव्यदुर्गापूजायाम् । भविस्यपु० “मीनराशिस्थिते सूय्ये शुक्लपक्षे नराघिप! । सप्तमीं दशमीं यावत् पूजयेदम्बिकां सदा” भविष्यो- त्तरे “चैत्रे मासि सिते पक्षे सप्तम्यादिदिनत्रये । पूजयेद्विधिवद् दुर्गां दशम्याञ्च विसजयेत्” कालकौमुद्यां ज बालिः “चेत्रे मासि सिते पक्षे सप्तम्यादिदिनत्रये । पूजयेद्विविधैर्द्रव्यैर्लवङ्गकुसुमैस्तथा । नानाविधैश्च बलिभि- र्मेषादैर्दोषवर्जितैः । विचित्राभरणैः पार्थ! पट्टवस्त्रा- दिभिस्तथा । एवं यः कुरुते पूजां वर्षे वर्षे विधानतः । ईप्सितान् लभते कामान् पुत्रपौत्रादिकान्नृप!” इति । अत्र निरुपपदमासशब्दसङ्केतात् भविष्यपुराणवचने मीनराशिस्थित इति मीनस्थरव्यारब्धचान्द्रमासीय- तिथिपरम् । सौररव्यारब्धत्वे कदाचित् सप्तम्यादि- तिथित्रयालाभात् तद्वर्षे तत्कृत्यलोपः स्यात् न चेष्टापत्तिः भविष्यपुराणे सदापदोपादानात् जावालि- वचने वर्षे वर्षे इत्युपदानाच्च नित्यत्वम् । एतद्विवृतं कालविवेके । एवं जाबालिशेषवचनपरार्द्धे पुत्रादिरूप फलश्रवणात् काम्यत्वञ्च । ततश्च काम्यतया पूजने कृते प्रसङ्गान्नित्यसिद्धि । “सिताष्टम्यान्तु चैत्रस्य पुष्पेस्तत्काल सम्भवैः । अशोकैरपि यः कुर्य्यात् मन्त्रेणानेन पूजनम् । न तस्य जायते शोको रोगो वाप्यथ दुर्गतिः” इति कालिकापुराणवचनात् केवलाष्टमीकल्प उक्तः । चैत्रमासमधिकृत्य “नवम्यां पूजयेद्देवीं महिषासुर- मर्दिनीम् । कुङ्कुमागुरुकस्तूरीधूपान्नध्वजतपणैः । दमनैर्मुरपत्रैश्च विजयाख्यपदं लभेत्” इत्यनेन केवल- नवमीकल्प उक्तः । व्यवस्था तु शारदीयपूजाप्रक- रणोक्ता ग्राह्या । विशेषस्तत्र बोधनप्रक्रिया नास्ति बाधि- ताया बोधनासम्भवात् इति प्राग्विवृतम् । होमादि- कञ्च पूर्ववज्ज्ञेयमिति दिक्” दुर्गोत्सवविवेकः । तत्काल- पूज्यत्वात् दुर्गापि वासन्तीत्युच्यते । वासयोग पु० वासेन गन्धेन योगो यत्र (आविर) चूर्णभेदे अमरः । वासर पुंन० । वस--अरण् । १ दिवसे अमरः । २ नागभेदे पु० मेदि० । वासव पु० वसुरेव स्वार्थेऽण् वसूनि सन्त्यस्य अण् वा । १ इन्द्रे वसोरपत्यं स्त्री अण् ङीप् । २ व्यासमातरि मत्स्यगन्धायाम् स्त्री हेमच० । ३ धनिष्ठानक्षत्रे न० ज्यो

वासवदत्ता स्त्री वासवदत्तामधिकृत्य कृतो गन्थः अण् आख्यायिकायां तस्य लुक् । १ वासवदत्ताचरिताख्यापके ग्रन्थभेदे ३ त० । ३ इन्द्रदत्ते त्रि० । वासस् न० वस--आच्छादने असि णिच्च । १ वस्त्रे अमरः २ पत्रभेदे राजनि० । वासाखण्ड न० चक्रदत्तोक्ते औषधभेदे “तुलामादाय वासायाः पचेदष्टगुणे जले । तेन पादाव- शेषेण पाचयेदाढ़कं भिषक् । चूर्णानामभयानाञ्च खण्डाच्छुद्धं तथा शतम् । द्वे पले पिप्पलीचूर्णात् सिद्ध्वशीते च माक्षिकात् । कुड़वं पलमात्रन्तु चातुर्जातं सुचूर्णितम् । क्षित्या विलोड़ितं खादेद्रक्तपित्ती क्षत- क्षयी । कासश्वासपरीतश्च यक्ष्मणा च प्रपीड़ितः” वासाखण्डकुष्माण्डक न० चक्रदत्तोक्ते औषधमेदे “पञ्चाशच्च पलं स्विन्नं कुष्माण्डात् प्रस्थमानतः । ग्राह्यं पलशतं खण्डं वासाक्वाथाढके पचेत् । मुस्ता- घात्री--शुभाभार्गी--त्रिसुगन्धैश्च कार्षिकैः । ऐलेयविश्व- धन्याकमरिचैश्च पलांशिकैः । पिप्पलीकुड़बञ्चैव मघु मानीं प्रदापयेत् । कासं श्वासं क्षयं हिक्कां रक्तपित्तं हलीसकम् । हृद्रोगमम्लपित्तञ्च पीनसञ्च व्यपोहति” वासागार न० वासयोग्यमगारम् शाक० । वासयोग्ये गृहे गृहमध्ये त्रिका० । वासाघृत न० चक्रदोक्ते घृतभेदे “वासां सशाखां सपलाशमूलां कृत्वा कषायं कुसुमानि चास्याः । प्रदाय कल्कं विपचेद् घृतं तत् सक्षौद्रमा श्वेव निहन्ति रक्तम्” । वासाद्यघृत न० चक्रदत्तोक्ते वृतभेदे “वासां गुडूचीं त्रिफलां त्रायमाणां यवासकम् । पक्त्वा तेन कषायेण पयसा द्विगुणेन च । विष्पलीमूलमृद्वीक चन्दनोत्पलनागरैः । कल्कीकृतैश्च विपचेत् घृतं जीर्ण- ज्वरापहम्” । वासि(सी) स्त्री वस--इञ् वा ङीप् । १ कुठारभेदे (वाइम) उणादि० । वासित त्रि० वास--क्त । १ सुरभीकृते अमरः । वाश--क्त पृषो० । २ रुते न० मेदि० । ३ ज्ञानमात्रे हेमच० । ४ खगशब्दे विश्वः ५ करिण्यां ६ स्त्रोमात्रे स्त्री अमरे पाठान्तरम् वा गौरा० ङीष् । ७ ख्याते ८ वस्त्रवेष्टिते च त्रि० धरणिः । वासिनी स्त्री वासोऽस्त्यस्याः इनि । शुक्लझिण्ट्यार शब्दच० । वासु पु० वस--उण् । १ विष्णौ त्रिका० । २ विश्वरूपे ३ पुनर्वसुनक्षत्रे च उणादिको० ।

पृष्ठ ४८८८

वासुकि पु० वसुना शिरस्थरत्नेन कायति कै--क स एव इञ् । १ सर्पराजे “भगिनी वासुकेस्तथा” मनसास्तोत्रम् । वासुदेव पु० वसुदेवस्यापन्यम् अण । १ विष्णौ अमरः । अन्यापि तन्न मनिरुक्तिः विष्णुपु० दर्शिता यथा “सर्व- त्रामो समस्त च वसत्यत्रेति वै यतः । ततः स वासु- देवेति विद्वद्भिः परिण्ठ्यते” । विष्णुस० भाष्ये तु द्विधा पठितयोः वासदेवशब्दयोर्द्विधा व्युत्पत्तिर्दर्शिता तत्र प्रथम वसुदेवापत्यरूपार्थिका द्वितीया यथा “वसति वासं गच्छति वा वासुः दीव्यति क्रीड़ति जिगीषते व्यव- हरति द्योतते स्तूयते मुमुक्षुभिर्वा गच्छतीति वा देवः । वासुश्चास्रौ देवश्च वामदेवः । छादयामि जगद्विश्वं भूत्या (मायया) सूर्य्य इवांशुभिः । सर्वभूताधिवासश्च वासु- देवस्ततः स्मृतः” “वसनात् सर्वभूतानां वासुत्वाद् दवयो- नितः । वासुदेवस्ततो ज्ञेयो योगिभिस्तत्त्ववादिभिः” भा० उ० । स च चतुर्व्यूहस्य नारायणाख्यस्य परमात्मनः अशभेदः इति वैष्णवामन्यन्ते “एकांशेन जगत् कृतस्नं व्याप्य नारायणः स्थितः । चतुर्द्धावस्थितो व्यापो सगुणो निर्गुणोऽपि वा । एकाभगवतोमूर्त्तिर्ज्ञानरूपा शिवाऽमला । वासुदेवाभिधाना सा गुणातीता सुनिष्कला । द्वितीया कालसंज्ञान्या तामसी शेषसंज्ञिता (सङ्कर्षणाख्य) । निहन्ति सकलांश्चान्तोवैष्ण- वी परमा तनः । सत्त्वाद्रका तृतीयाऽन्या पद्युम्नेनि च संज्ञिता । जगत् स्थापयते सर्वं सा विष्णुप्रकृतिर्ध्रवा । चतुर्यी वासुदेवस्य मूर्त्तिर्ब्राह्मी सुसंज्ञिता । राजसी चानिरुद्धाख्या प्राद्युम्नी सृष्टिकारिका । यः स्वपित्यखिलं हृत्वा प्रद्युन्मेन सह प्रभुः । नारायणाख्यो ब्रह्मासौ प्रजासर्गकरो हि सः । या सा नारायणतनुः प्रद्यु- म्लाख्या मुनीश्वराः! । तया संमोहयेद्विश्वं सदेवासुर- मानुषम् । सैव सर्वजगत् सूते प्रकृतिः परिकीर्त्तिता । वासुदेवो ह्यनन्तात्मा केवलो निर्गुणो हरिः । प्रधानं पुरुषः कालस्तद्वद् त्रयमनुत्तमम् । वासुदेवात्मकं नित्य- मेतत विज्ञानमुच्यते” कूर्मपु० ४८ अ० । वासुदेवप्रियङ्करी स्त्री ६ त० । १ शतावर्य्याम्, राजनि० वासुरा स्त्री वस--उरण् । १ स्त्रीमात्रे २ करिण्यां ३ रात्रौ ४ भूमौ च हेमच० । वासू स्त्री वस--ऊ । नाट्योक्तौ वालायाम् स्त्रियाम् अमरः । वास्तव न० वस्त्वेव अण् । सत्यभूते पदार्थे । वास्तविक त्रि० वस्तुतो निर्वृस्तम् ठक् । स्वतःसिद्धे सत्यभूते पदार्थे ।

वास्तव्य त्रि० वसति वस--तव्य नि० । वासकर्त्तरिं वासयोग्ये स्थाने, ३ वसतो च न० । वास्तु पु० न० वस--तुण् । वासयोग्यभूमौ अमरः । गृहशब्दे २६३२ पृ० दृश्यम् । स्वार्थे क । स्वनामख्याते शाके राजनि० । तत्रार्थे न० भावप्र० । वास्तूक न० वास्तु स्वार्थे क पृषो० दीर्थः । (वेतुय) १ शाके भावप्र० २ चिल्लीशाके स्त्री गौरा० ङीष् राजनि० । “वास्तूक वास्तुकं च स्यात् क्षारपत्रञ्च शाकराट् । तदेव तु वृहत् पत्रं रक्तं स्याद् गोड़वास्तकम् । प्रायशो यवमध्य स्यात यावत् शाकमतः स्मृतम् । वास्तूकद्वितयं स्यादु क्षारं पाके कटूदितम् । दोपनं पाचनं रुच्यं लघु शुकबलपदम् । सरं प्लोहास्रपित्तास्रक्रमिदोषत्रया- पहम्” भावप्र० । वास्तेय त्रि० वस्तरिदम् वस्तये हितं वा ढक् । १ वस्तिसम्बन्धिनि २ वासयोम्ये च । वास्तोष्पति पु० ६ त० अलुक् समा० । १ इन्द्रं, अमरः २ वास्तु- भूमिपती च । वास्त्र पु० वस्त्र णादृत । रथः अण् । वस्त्रेण सम्यगावृते रथे अमरः । वास्पेय पु० वास्पाय हितं ढक् । नागकेशरे र्त्ना० । वाह यत्ने भ्वा० आ० अक० सेट् ऋदित् चङि न ह्रस्वः । वाहते अवाहिष्ट । वाह पुंस्त्री० उह्यतऽनन असौ वा गवादिना वा वह--घञ् । १ अश्वे “वाहो भारचतुष्टयम्” इत्यक्ते २ परिमाणभेदे च अमरः । ३ भुजे ४ वायौ पु० ५ वृषे च पुस्त्रा० शब्दर० स्त्रिया जातित्वे ङीष् । अमरः वाहरिप्वादयोऽप्यत्र । वाहद्विषत् पु० वाहाय द्वेष्टि द्विष--शवृ ६ त० । महि० वाहन न० वाहयति वह--णिच्--ल्यु । रथादौ याने । देवभेदे वाहनभेदो यथा “विष्णुब्रह्मशिवैर्देवैर्ध्रियते सा जगन्मयी । सितप्रेतो महादेवो ब्रह्मा लोहितपङ्कजः । हरिर्हरिस्तु विज्ञेयो बाहनानि महौजसः । स्वमूर्त्त्या वाहनत्वन्तु तेषां यष्मान्न युज्यते । तस्मान्मूर्त्त्यन्तरं कृत्वा वाहनत्व गतास्त्रवः । यस्मिन् यस्मिन् महामाया प्री- णाति सततं शिवा । तेन तेनैव रूपेण आमनान्यभवन् त्रयः” कालिकापु० ५७ अ० । देवदानवानां वाहनानि यथा । पुलस्त्य उवा च “शृणुष्व कथयिष्यामि सर्वेषा- मपि नारद! । वाहनानि समासेन एकैकस्यानुपूर्वशः । रुद्रहस्ततलोत्पन्नं महाकायं महागजम् । श्वेतकर्णं महावीर्य्यं देवराजस्य वाहनम् । राद्रौजःसम्भवं भीमं कृष्णवर्णं मनोजवम् । पौण्ड्रणं नाम महिशं

पृष्ठ ४८८९

धर्मराजस्य नारद! । रुद्रमानससम्भूतं श्यामं जलधि- सम्भवम् । शिशुमारं दिव्यगतं वाहनं वरुणस्य च । रौदं शकटचक्राक्षं शैलाकारनरोत्तमम् । अम्बिका- प्रादसम्भूतं वाहनं धनदस्य तु । एकादशानां रुद्राणां वाहनानि महामुने । गन्धर्वाश्च महावीर्य्या भुजगेन्द्राः सुदारुणाः । श्वेतानि सौरभेयाणि वृषाण्युग्रजवानि च । रथं चन्द्रमसश्चार्द्धसहस्रहंसवाहनम् । हयोढ़ रथवाहाश्च आदित्या मुनिसत्तम! । कुञ्जरस्थाश्च वसंवो यक्षाश्च नरवाहनाः । किन्नराभुजगारुढा हयारुढौ तथाश्विनौ । शारङ्गाधिष्ठिता ब्रह्मत्! मरुतो घोरदर्शनाः । शुकारूढाश्च कवयो गन्घर्वाश्च पदातिनः । आरुह्य वाहनान्येवं स्वानि स्वान्यमरोत्तमाः । सन्नह्य निर्ययुर्हृष्टा युद्धाय सुमहौजसः” वामनपु० ९ अ० । निघण्टौ देवभेदे वाहननामभेदा उक्तास्तत्र दृश्याः । वाहस पु० वाहं गतिं स्यति सो--क । १ अजगरे अमरः । २ सुनिषणके (सुसनि) शाके ३ परिमाणे च मेदि० । वाहिक पु० वह--णिच इक । १ ढक्कायां २ गोवाहे (वलदे) ३ शकटादौ धरणिः । ४ भारवाहके त्रि० “गौर्वाहिकः” सा० द० । वाहित्थ न० वहतीति णिनि वाही--तस्मिन् तिष्ठति स्था--क पृषो० । गजकुम्भास्याथोभागे अमरः । वाहिनी स्त्री वाहोऽस्त्यस्याः इनि ङीप् । १ सेनायां, २ हस्त्यश्वादिसंख्याभेदान्विते सैन्थभेदे अनीकिनीशब्दे १६९ पृ० दृश्यम् । वहति वह--णिनि । २ नद्याम् अमरः । “वाहित्यः पार्श्वमेता न जहति भवतः” काव्यप्रकाशः । वाहिनीपति पु० ६ त० । १ सेनापतौ अमरः । २ समुद्रे च शब्दच० । वाहीक पु० वह--ईक । १ जर्त्तिके जातिभेदे (जाट) । २ देशभेदे च हेमच० । “वाहीकदेश मद्रांश्च कुत्सयन् वाक्यमव्रवीत् । पञ्चानां सिन्धुषष्टानां नदोनां येऽन्तराश्रिताः । तान् धर्मवाह्यानशुचीन् वाहीकान् परिवर्जयेत् । शाकलं नाम नगरमापगा नाम निम्रगा । जर्त्तिका नाम वाहीकास्तेषां वृत्तं सुनिन्दितम्” भा० कर्ण० २०० अ० । वाह्य न० वाहं चालनमर्हति यत्, वह--ण्यद्वा । १ अश्वादौ याने हेमच० । वहिर्मवः ष्यञ् दिलोपः । २ वहिर्भवे त्रि० । ३ एतत्परत्वे ओष्ठ्यादित्वमित्यन्ये । वाह्येन्द्रिय न० वाह्यपदार्थाना शब्ददीनष्ट ग्रहणयोम्य- मिन्द्रियम् शाक० । शब्दादिग्राहके श्रोत्रादौ इन्द्रिये ।

वाह्लि(ह्ली)क पु० । वह--लिण् स्वार्थे क । १ देशभेदे भरतः । तद्देशजाते--कुङ्कुमे, २ हिङ्गुनि न० मेदि० । वि अव्य० वा--कि । १ नियागे, २ विशेषे, ३ निश्चये, ४ असहने, ५ निग्रहे, ६ हेतौ, ७ अव्याप्तौ, ८ ईषदर्थ, ९ परिभवे, १० अवलम्बने, ११ ज्ञाने मेदि० १२ विशेषेण गतौ, १३ आलस्ये, १४ पालने च शब्दच० । १५ विहगे पु० अमरः । गणरत्ने अस्यार्थभेदानुक्त्वा क्रमेणोदाहृतं यथा “वि नानावियोगातिशयभृशमोहेशवाङ्मृधपैशुन्यास्वरणभू- षेषदर्थाभिमुख्यानवस्थाऽऽमुख्यस्थैर्य्यदर्शनेषु” । विचित्रं १ वियुक्तः २ विकीर्णः ३ वितटा नदी ४ विमनस्कः ५ । विमुः ६ विवदति ७ विगायति ८ विस्मृतः ९ विभूषितः १० विलोपितः ११ विमुखः १२ विभ्रान्तः १३ विवृष्टः १४ विश्रान्तः विलोकयति १५” । विंश त्रि० विंशतेः पूरणः विंशति + ड तिलोपः । येन विंशतिसङ्ख्यापूर्य्यते तस्मिन् । विंशक न० विंशतेरवयवः ड्वुन् तिलोपः । विंशतिसंख्यायाम् । विंशतिरधिका दीयतेऽस्मित् शते आयो लाभो वृद्धिर्वा- ड्वुन् । प्रतिशतं विंशत्यधिकलाभादौ “सामुद्रा विंशकं शतम” इति याज्ञ० । विंशति स्त्री द्वे दशती नि० । १ द्विदशकसंख्यायां, तत्सङ्ख्यात च नित्यैकव० । सङ्ख्याविशेषार्थ, तु द्वि० ब० द्व० । द्वे विंशती त्रिम्नो विंशतयः इति । विंशतिक त्रि० विंशतिमर्हति कत् । विंशतिसंख्यायोग्ये । विंशतितभ त्रि० विशतेः पूरणः तमप् । विंशशब्दार्थे स्त्रियां ङीप् । विंशिन् पु० विंशति + संख्यायां डिन् तिलोपः । विंशतिसंख्यायाम् । विक न० विरुद्धं विगतं वा कंजलं सुखं वा यत्र । सद्यःप्रसू- ताया गोःक्षीरे पेयूषे शब्दच० । २ विगतसुस्वे ३ विगतजले च त्रि० । विकङ्कट पु० वि + ककि--अटन् । गोक्षुरे शब्दमाला० । “विकङ्कटफलं पक्वं मधुरं सर्वदोषहृत्” भावप्र० । विकङ्कत पु० वि + ककि अतच् । (वंइची) १ वृक्षे अमरः २ अतिबलायां स्त्री राजनि० । विकच पु० विगतः कचा यस्य । १ क्षपणे बुद्धसंन्यासिनि । विशिष्टः कचो यत्र । ३ ध्वजे केतौ मेदि० । वि + कचअच् । ३ विकशिते अमरः । ६ ब० । ४ केशशून्ये त्रि० मेदि० । ५ महाश्रावणिकायाम् स्त्री राजनि० । विकट पु० वि + कट--अच् । १ विस्फोटके शब्दरत्ना० २ साकरुण्डवृक्षे च राजनि० । वि + कटच् । ३ विशाले त्रि० मेदि० । ४ विकृत त्रि० त्रिका० ५ सुन्दरे त्रि० विश्वः ६ दन्तुरे त्रि० घरणिकोषः ७ मायादेव्यां स्त्री त्रिकाण्डशेषः ।

पृष्ठ ४८९०

विकण्टक पु० विगतः कण्टकोऽस्य । १ यवासे जटा० । २ शत्रु- हीने त्रि० । विकत्थन न० वि + कत्थ--ल्युट् । आत्मश्लाघायाम् हेमच० । कर्त्तरि युच् तत्कर्त्तरि त्रि० । विकर्त्तन पु० वि + कृत ल्यु । १ सूर्य्ये २ अर्कवृक्षे च अमरः । विकर पु० वि + कृ--अच् । १ रोगे शब्दच० । २ लारस्वतदेशे हेमच० विकर्म्मस्थ पु० त्रि० विकर्मणि निन्दिताचारे तिष्ठति स्था- क । कुत्सिताचाररते विष्णुपु० । विकर्ष पु० वि + कृष--कर्मणि घञ् । शरे वाणे त्रिका० । विकल त्रि० विरुद्धा कला यस्य । १ विह्वले, २ स्वभावहीने त्रिका० । ३ कलाहीने च । ४ ऋतुमत्यां स्त्रियां स्त्री रत्नमा० वा ङीष । विभक्ता कला यया प्रा० व० ब० । ५ कलाषष्टिभागे स्त्री “विकलानां कला षष्ट्या” ज्यो० त० । विकलाङ्ग त्रि० स्वभावहीनमङ्गमस्य । स्वभावतो न्यूनाधिकाङ्गे अमरः । विकल्प पु० विभिन्नः कल्पः । १ म्रान्तिज्ञाने २ कल्पने मेदि० ३ विविधकल्पने ४ संसर्गारोपणे, ५ पक्षतः प्राप्तौ च । विकल्पश्च द्विविधः व्यवस्थितः ऐच्छिकश्च । सोऽप्या- काङ्क्षाविरहे युक्तः तथा च भविष्ये “स्मृतिशास्त्रे विकल्पस्तु आकाङ्क्षापूरणे सति” । इच्छाविकल्पेऽष्ट- दोषः यथा “प्रमाणत्वाप्रमाणत्वपरित्यागप्रकल्पना । प्रत्युज्जीवनहानिभ्यां प्रत्येकमष्टदोषता” । ब्रीहिभिर्य- जेत यवैर्यजेत” इति श्रूयते । तत्र ब्रीहिप्रयोगे प्रतीत- यवप्रामाण्यपरित्यागः । अप्रतीतयवाप्रमाण्यपरि- कल्पनम् । इदन्तु पूर्वस्मात् पृथक् वाक्यम् अन्यथा ममुच्च- येऽपि यागसिद्धिः स्यात् । अतएव विकल्पे न उभयम् शास्त्रार्थ इत्युक्तम् । प्रयोगान्तरे यवे उपादीयमाने परित्यक्तयवप्रामाण्योज्जीवनं स्वीकृतयवाप्रामाण्य- हानिरिति चत्वारो दोषाः । एवं व्रीहावपि चत्वारः इत्यष्टौ दोषा इच्छाविकल्पे । तथा चोक्तम् । “एवमेवाष्ट- दोषाश्च यद् ब्रीहियववाक्ययोः । विकल्प आश्रितस्तत्र गतिरन्था न विद्यते” इति । विविधं कल्प्यते इति विकल्पः । तस्मादष्टदोषभिया उपोष्य द्वे तिथी इत्यत्र न इच्छाविकल्पः किन्तु व्यवस्थितविकल्पः” एता० त० रघु० । पातञ्जलोक्तेः ६ चित्तवृत्तिभेदे यथा “शब्दज्ञानानुपाती- वस्तुशून्यो विकल्पः” सू० । “स न प्रमाणोपारोही न विप र्य्ययोपारोही वस्तुशून्यत्वेऽपि शब्दज्ञानमाहात्न्थ निबन्धनो व्यवहारो दृश्यते । तद् यथा चैतन्य पुरुषस्य स्वरूपमिति यदा चितिरेव पुरुषः तदा किमत्र केन

व्यपदिश्यते भवति च व्यपदेशे वृत्तिः यथा चैत्रस्य गौरिति । तथा प्रतिषिद्धवस्तुधर्मा विष्क्रियः पुरुषः । तिष्ठति वाणः स्थास्यति स्थित इति गतिनिवृत्तौ धात्वर्थ- मात्रं गम्यते । तथानुत्पात्तधर्मा पुरुष इति उत्पत्ति- धर्मखाभावमात्रमवगम्यते न पुरुषान्वयी धर्मः तस्माद्वि- कल्पितः स धर्मस्तेन चास्ति व्यवहार इति । भा० “ननु शब्दज्ञानानुपाती चेदागमपमाणान्तर्गतो विकल्प प्रसज्येत निर्वस्तुकत्वे वा विपर्य्ययः स्यादित्यत” आह । स नेति । न प्रमाणविपर्य्ययान्तर्गतः कस्माद् यतो वस्तुशून्यत्वेपीति प्रमाणान्तर्गतिं निषेधयति । शब्द- ज्ञानमाहात्म्यनिबन्धन इति विपर्य्ययान्तर्गतिम्” । तदुक्तं भवति क्वचिदभेदे भेदमारोपयति क्वचित् पुनर्भिन्नानामभेदं ततो भेदस्याभेदस्य च वस्तुतोऽभावात् तदाभासो विकल्पो न प्रमाणं नापि विपर्य्ययो व्यव- हाराविसंवादादिति । शास्त्रप्रसिद्धमुदाहरणमाह तद् यथेति । किं विशेष्यं केन व्यपदिश्यते विशेष्यते, नाभेदे विशेष्यविशेषणभावो न हि गवा गौर्विशेष्यते । किन्तु भिन्नेन चैत्रेण तदिदामाह । भवति च व्यप- देशे वृत्तिः । व्यापदेश्यव्यापदेशकयोर्भावो व्यपदेशे विशेषणविशेष्यभाव इति यावत् तस्मिन् वृत्तिर्वाक्यस्य, यथा चैत्रस्य गौरिति । शास्त्रीयमेवोदाहरणान्तरं समुच्चिनीति तथेति प्रतिषिद्धवस्तुनः पृथिव्यादेः धर्मः परिस्पन्दो यस्य स तथोक्तः कोऽसौ निष्क्रियः पुरुषः । न खलु साङ्ख्यीये राद्धान्तेऽभावो नाम कश्चिदस्ति वस्तु धर्मो येन पुरुषो विशेष्येतेत्यर्थः । क्वचित् पाठं प्रति- मिद्धवस्तुधर्मा इति तस्यार्थः प्रतिषेधव्याप्त्या प्रति- षिद्धाभावो न वस्तुधर्माणां तद्व्यप्यता भावाभावयोरसम्ब न्धाटथ च तथा प्रतीतिरिति । लौकिकमुदाहरणमाह तिष्ठति वाण इति । पचति भिनत्तीत्यत्र पूर्वापरीभूतया पाकादिक्रिययेव स्थानक्रियया वाणाद्भिन्नया वाणस्य व्यपदेश इति गतिनिवृत्तौ धात्वर्थमात्रं गम्यते । गतिनिवृत्तिरेव तावत् कल्पिता तस्या अभावरूपत्वम् । तत्रापि पूर्वापरीभाव इत्यहो कल्पनापरम्परेत्यर्थः । अभावः कल्पितो भाव इव चानुगत इव च सर्वपुरुषेषु ग म्यते न पुरुषाद् व्यतिरिक्तो धर्मः कश्चिदित्युदाहरणा- न्तरमाह । तथानुत्पत्तिधर्मेति । प्रमाणविपर्य्यया- भ्यामन्या न विकल्प वृत्तिरितिवादिनो वहवः प्रति- पेदिरे तत्पतिबोधनायोदाहरणप्रपञ्च” विव० ।

पृष्ठ ४८९१

७ ज्ञाने प्रकारतारूपविषयताभेदे यथा सविकल्पकं सप्रका- रताकं ज्ञानम् । निर्विकल्पकं निष्प्रकारताकं ज्ञानमित्मादि ८ वैचित्र्ये तस्य क्वचित् सत्त्वं क्वचिदसत्त्वम् । यथा “साध्यदृष्टान्तयोर्धर्मविकल्पात्” गौ० सू० वृत्तौ दृश्यम् । विकल्पसम पु० गौ० उक्ते जात्युत्तरभेदे । स च कस्य चित् धर्मस्य क्वचिद्व्यभिचारदर्शनेन धर्मत्वाविशेषात् प्रकृतहेतोः प्रकृतसाध्यं प्रति व्यभिचारापादनरूपः यथा शब्दानित्यः कृतकत्वादित्यत्र कृतकत्वस्य गुरुत्वव्यभिचार- दर्शनात् गुरुत्वस्यानित्यत्वव्यभिचारदर्शनात् अनित्यत्वस्य- मूर्त्तत्वव्यभिचारदर्शनात् धर्मत्वाविशेषात् कृतकत्वमप्य- नित्यत्वं व्यभिचरेदिति” वृत्तिः । वा० भाष्ये तु “साधन- धर्मयुक्ते दृष्टान्ते धर्मान्तरविकल्पात् साध्यधर्मविकल्पं प्रसजतो विकल्पसमः । यथा क्रियाहेतुगुणयुक्तं किञ्चिद् गुरु यथा लोष्टः किञ्चिद् लघु यथा वायुः । एवं कियाहेतुगुणयुक्तं किञ्चित् क्रियावत् स्यात् यथा लोष्टः । किञ्चिदक्रियं यथात्मा । विशेषो वा वाच्यः” इत्युक्तम् । विकश्व(स्व)र त्रि० वि + कश(स)--ष्वरच् । १ प्रकाशशीले अमरः २ रक्तपुनर्नवायाञ्च राजनि० । विकषा(सा) स्त्री विशेषेण कष्यस्यतेऽसौ कष(सा) घञर्थ क । १ मञ्जिष्ठायाम् अमरः । २ मांसरोहिण्यां राजनि० । विक(शि)सित त्रि० वि + कश(स)--क्त । प्रकाशयुक्ते । विकार पु० वि + कृ घञ् । प्रकृतेरन्यरूपे परिणामे । “विकारश्च यदात्मकं द्रव्यं मृद्वा सुवर्णं वा तस्यात्मगो- ऽन्यये पूर्वो व्यूहो निवर्त्तते व्यूहान्तरं वोपयते । तं विकारमाचक्ष्महे” वा० भा० २ । २४६ सूत्रे उक्तः । स्वरूपत्यागेन रूपान्तरापत्तिरूपः । स्वरूपस्य विनाशे अविनाशे वा द्रव्यान्तरारम्भकत्वरूपः यथा दुग्धादेर्दध्या- रम्भकत्वम् वीजादेर्वृक्षारम्भकत्वरूपो वा” गौ० सू० वृत्ता- वुक्तो वा । स्वरूपनाशोऽपि विकारो भावविकारशब्दे दृश्यः । काष्ठादेरवयवनाशेन तस्योत्पादनात् तस्यापि काष्ठविकार एव कर्मन्शब्दे विकार्य्यनिरूपणे दृश्यम् । विकार्य्य त्रि० वि + कृ--ण्यत् । १ विकारजन्ये द्रव्ये व्या- करणोक्ते कर्मभेदे कर्मन्शब्दे १७३१ पृ० दृश्यम् । विकाल पु० विरुद्धः दैवर्पत्रादिकर्मानर्हः कालः । १ राक्षसी नामकवेलायाम् २ दिवसान्त्यकाले त्रिका० । विकालिका स्त्री विज्ञातः कालोऽगया कप् अत--इत्त्वम् । कावज्ञापके घटीवन्त्रभेदे (ताँवी) ताम्यां त्रिका० । विकाश न० विरुद्धः काशः । १ रहसि २ विशिष्टे काशे प्रकाशे च अमरः ।

विकाशिन् त्रि० वि + काश--णिनि । प्रकाशशीले विकश्वरे अमरः । विकिर पुंस्त्री० वि + कॄ--क । १ विहगे अमरः स्त्रियां ङीष् । २ वृक्षे त्रिका० । विकीर्य्यते घञर्थे क । ३ विघ्नोपशान्तये उत्क्षिप्तश्वेतसर्षपादौ “लाजचन्दनसिद्धार्थभस्मदूर्वाकु- शाक्षताः । विकिरा इति सन्दिष्टा सर्वविघ्नौथनाशनाः” तन्त्रसा० । ४ अग्निदग्धादीनां पित्तनिर्वपने “असंकृत- प्रमीतानां योगिनां कुलयोपिताम् । उच्छिष्टं भागधेयं स्यात् दर्मेषु विकिरश्च यः” श्रा० त० । “पिण्डनिर्वापरहितं यत्तु श्राद्धं विधीयते । स्वधावाच- नलोपोऽत्र विकिरस्तु न लुप्यते” आ० त० । विकिरण न० वि + कॄ--ल्युट् नि० इत् रपरत्वम् । १ क्षेपणे २ हिंसने, २ ज्ञाने च । ५ अर्कवृक्षे पु० अमर । ६ ब० । ५ किरणशून्ये त्रि० । विकीर्ण त्रि० वि + कृ--क्त । विक्षिप्तं । विकुर्वाण त्रि० वि + कृ शानच् । हर्षहेतुना जातरौमञ्चादौ अमरः । २ विकृतिप्राप्ते च । विकुक्षि पु० सूर्य्यवंश्ये इक्ष्वाकुराजपुत्रे नृपभेदे हरिवं० । ११ अ० । विकुस्र पु० वि + कुस--रक् । चन्द्रे उणादिकोषः । विकूणिका स्त्री वि + कू--रअच् स्वार्थे क अत इत्त्वम् । नासायां हेमच० । विकृत त्रि० वि + कृ--क्त । १ वीमत्से २ मलिनीकृते, ३ रोगयुक्ते ४ विकारयुते । “ह्रोमानेर्व्यादिमिर्यत्र वोच्यते स्वं विवक्षितम । व्यज्यते चेष्टयैवेदं विकृतं तद्विदुर्नुधाः” उज्वलमण्युक्ते ५ भावभेदे न० प्रभवादिषु ६ चतुर्विंशवर्षे पु० प्रभवादिशब्दे ४४७४ पृ० तदानयनं दृश्यम् । “सर्वाः प्रजाः प्रपीड्यन्ते व्याधिः शोकश्च जायते । शिरोवक्षोऽक्षिरोगास पापाद्धि विकृते जनाः” ज्यो० त० । नुरुवर्षशब्दे २६२२ पृ० दृश्यम् । विकृति स्त्री वि + कृ--क्तिन् वा । १ विकारशब्दार्थे अमरः । क्तिच् नित्यं ङीप् । २ रोगे २ डिम्बे हेमच० विकेशी स्त्री विगतः केशो यस्याः ङीष् । १ केशशून्यायां स्त्रिया २ पटवर्त्तौ च धरणिः । ३ महीरूपस्य शिवस्य पत्न्याम् “सूर्य्यो जलं मही वह्निर्वायुराकाशनेव च । दीक्षितो ब्राह्मणः सोमः इत्येतास्तनकः क्रमात् । सुवर्चला तथैवोषा विकेशी चापरा शिवा । स्वाहा दिशस्तथा दीक्षा रोहिणी च यथाक्रमम् । स्वर्व्यादीनामिमाः पत्न्यो रुद्राद्यंर्नामभिः सह” मार्क० पु० ।

पृष्ठ ४८९२

विकोक पु० वृकासुरपुत्रभेदे कल्किन० २१ अध्यावे दृश्यम् । विक्क पु० विक्कणति वि + क्वण--ड । करिशावके त्रिका० । विक्रम पु० विशेषेण क्रासति वि + क्रम--अच् । १ त्रि- विक्रमे, २ विष्णौ, “मेधावी विक्रमः क्रमः” विष्णुस० । ३ विक्रमादित्यनृपे “रत्नानि वै वररुचिर्नव विक्रमस्य” ज्योतिर्विदाभरणम् । भावे घञ् । ४ क्रमणे मेदि० । करणे घञ् । ५ चरणे, त्रिविक्रमः । ६ शौर्य्यातिशये, ७ मामर्थ्ये च राजनि० । षष्टिवर्षमध्ये “लवणम् मधु गन्धश्च महार्घं विक्रमे प्रिये!” इत्युक्तलक्षणे ८ वत्सर- भेदे मेदि० । प्रभवादिशब्दे ४४७४ पृ० दृश्यम् । विक्रमादित्य पु० विक्रमेणादित्य इव । स्वनामख्याते नृपभेदे विक्रमार्कोऽप्यत्र “नो दुष्टः श्रुत एव वा क्षितितले श्रीविक्रमार्कोपमः” मिता० । विक्रमिन् पु० वि + क्रम--णिनि । १ सिंहे, राजनि० २ विष्णौ विष्णुपु० । ३ विक्रमयुक्ते त्रि० स्त्रियां ङीप् । विक्रय पु० वि + क्री--अच् । मूल्यग्रहणेन परस्वत्वापादके व्यापारे अमरः । विक्रये विहिताविहितनक्षत्राणि यथा “यमाहिशक्रा- ग्निहुताशपूर्वा नेष्टाः क्रये विक्रयणे प्रशस्ताः । पौष्णाग्नि चित्राशतविन्दुवाताः क्रये हिता वि क्रयणे निषिद्धाः” । ज्योतिः सारः । क्रयविक्रयनिर्णयो यथा “मूल्यं दास्या- मीति नियमं कृत्वा ग्रहणादपि क्रयसिद्धिः । तथाच विवादचिन्तामणौ कात्यायनः “पण्यं गृहीत्वा यो मूल्य- मदत्त्वैव दिशं व्रजेत् । ऋतुत्रयस्योपरिष्टात् तद्धनं वृद्धिमाप्नुयात्” । अतएव वृहस्पतिः “गृहक्षेत्रादिकं क्रीत्वा तुल्यमूल्याक्षरान्वितम् । पत्रं कारयते यत्तुक्रय- लेख्यं तदुच्यते” । क्रयविक्रये समयविशेषाभ्यन्तरे पश्चा- त्तापादसिद्धिः । यथाह मनुः “क्रीत्वा विक्रीय वा किञ्चित् यस्येहानुशयो भवेत् । सोऽन्तर्दशाहे तद्द्रव्यं दद्याच्चैवाददीत वा” । एतद्याज्ञवल्क्योक्तेतरपरम् । यथा याज्ञवल्क्य “दशैकपञ्चसप्ताहमासत्र्यहार्द्ध- सासिकम् । वीजायोवाह्यरत्नस्त्रीदोह्यपुंसां परीक्षणं । अत्र वृहस्पतिः “अतोऽर्वाक् पण्यदोषस्तु यदि संजायते क्वचित् । विक्रेतुः प्रतिदेयन्तत् क्रेता मूल्य- मवाप्नुयात्” । अतस्तद्द्रव्यपरीक्षणकालात् । कात्या- यनः “अविज्ञातन्तु यत् क्रीतं दुष्टं पश्चाद्विभावितम् । क्रेत्रा तत् स्वामिने देयं पण्यं कालेऽन्यथा न तु” । काले प्रागुक्तपरीक्षाकालाभ्यन्तरे । परीक्षिते तु वृह-

स्पतिः “परीक्षेत स्वयं पण्यं अन्येषाञ्च प्रदर्शयेत । परीक्षितं बहुमत गृहीत्वा न पुनस्त्यजेत्” । अत्र विशेष- यति नारदः “क्रीत्वा मूल्येन यो द्रव्यं दुषक्रीतं मन्यते क्रयी । विक्रेतुः प्रतिदेयं तत् तस्मिन्नेवाह्न्य- विक्षतम् । द्वितीयेऽह्नि ददत् क्रेता मूल्यात्त्रिंशांश- माहरेत् । द्विगुणन्तु तृतीयेऽह्नि परतः क्रेतुरेव तत्” । आहरेत् दद्यात् विक्रेत्रे इति शेषः । द्विगुणं त्रिंशा- शस्य । याज्ञवल्क्यः “राजदैवोपघातेन पण्ये दोषमुपागते । हानिर्विक्रेतुरेवासौ याचितस्याप्रयच्छतः” । नारदः “उपहन्येत वा पण्यं दह्येतापह्रियेत वा । विक्रेतुरेव सोऽनर्थो विक्रीयासंप्रयच्छतः । दीयमानं न गृह्णाति क्रीतं पण्यन्तु यः क्रयी । स एवास्य भवेद्दोषो विक्रेतुर्योऽप्रयच्छतः” प्राय० त० । “न्यासं कृत्वा परत्राधिं कृत्वा बाधिं करोति च । विक्रयं वा क्रिया तत्र पश्चिमा बलवत्तरा” । न्यासं कृत्वा आधिं करोति आधिं कृत्वा वा विक्रयं करोति । विक्रयपदं सत्त्वध्वं सकत्वात् दानं लक्षयति तत्र परा क्रिया सिद्धेत्यर्थः । एवञ्च विक्रेतृदात्रोर्मरणादिना आध्यनुद्धारे विक्रयदाने तत्कर्त्तृतुल्यस्वत्वजननात् तत्र तत्क्रेतृप्रतिग्रही- तृभ्यामाध्युद्धारः कार्य्यः इति । न चं “स्थावरस्य समस्तस्य गोत्रसाधारणस्य च । नैकः कुर्य्यात् क्रयं दानं परस्परमतं विना । विभक्ता अविभक्ता वा सपिण्डाः स्थावरे समाः । एको ह्यनीशः सर्वत्र दानाधम नविक्रये” इति व्यासवचनाभ्यामेकस्य दानबन्धक- विक्रयानधिकारः इति वाच्यं यथेष्टविनियोगार्हत्वरूपस्य स्वत्वस्य द्रव्यान्तर इवात्राप्यविशेषात् वचनञ्च स्वामित्वेन दुर्वृत्तपुरुषगाचरविक्रयादिना कुटुम्बविरोधादधर्म- ज्ञापनार्थनिषेधकं न तु विक्रयाद्यनिष्पत्त्यर्थमिति” दायभागः । एवञ्च “स्थावरे विक्रयो नास्ति कुर्य्यादाधि- मनुज्ञया” इति स्थावरस्य केवलविक्रयप्रतिषेधात् एवं “भूमिं यः प्रतिगृह्णातीत्यादिवचने दानप्रशंसादर्श- नाच्च विक्रयेऽपि कर्त्तव्ये सहिरण्यमुदकं दत्त्वा दानरूपेण स्थावरविक्रय इति” विज्ञानेश्वरः । वस्तुतस्तु स्थावरविक्रयनिषेधः अविभक्तस्थावरविषयः । तत्रापि यदि विक्रयं विना अवस्थितिर्न भवति तदा विक्रयः कर्त्तव्यः । पूर्वपुरुषार्जितनष्टोद्धारे विशेषयति मिताक्ष- रायाम् “स्थावरं द्विपदञ्चैव यद्यपि स्वयमर्जितम् । असम्भूय सुतान् सर्वान् न दानं न च० विक्रयः” इ-

पृष्ठ ४८९३

यादि । अस्यापवादमाह “एकोऽपि स्थावरे कुर्य्याद्- दानाधमनविक्रयम् । आषत्काले कुटुम्बार्थे धर्मार्थे च विशेषतः” दायतत्त्वे रघु० । द्रव्यविशेषविक्रयनिषेधो यथा स्मृतिः “विक्रीणन् मद्यमांसानि ह्यभक्ष्यस्य च भक्षणम् । कुर्वन्नगग्यागमनं शूद्रः षतति तत्क्षणात् । कपिलाक्षीरपानेन ब्राह्मणीगमनेन च । वेदाक्षरवि- चारेण शूद्रश्चाण्डालतां व्रजेत्” कालिकापु० । “विक्रयं सर्ववस्तूनां कुर्वन् शूद्रो न दोषभाक् । मधु चर्म सुरां लाक्षां त्यक्त्वा मांसञ्च पञ्चमम्” मनुः । “सद्यः पतति लौहेन लाक्षया लवणेन च । त्रहेण शूद्रो भवति ब्रा- ह्मणः क्षीरविक्रयात् । अशक्तौ भेषजस्यार्थे यज्ञहेतो- स्तथैव च । यद्यवश्यन्तु विक्रेयास्तिला घान्येन तत्समाः” आह्नि० त० । “गवां विक्रयकारी च गवां गोष्ठे क्रमि- र्भवेत्” इति यमवचनम् । “गोबधोऽयाज्यसंयाज्यपा- रदार्य्यात्मविक्रयाः । तड़ामारामदाराणामपत्यस्य च विक्रयः । भृताच्चाध्ययनादानमपण्यानाञ्च विक्रयः” मनुः । विक्रयानुशय पु० विक्रयस्यानुशयः पश्चात्तापः । विक्रीत- पदार्थस्य परावृत्तिफलके १ अनुतापे तन्निमित्ते २ विवादभेदे विक्रयिक पु० विक्रयः अस्त्यस्य ठन् । विक्रेतरि अमरः । विक्रयिन् त्रि० वि + क्री--ताच्छील्ये इति । विक्रयशीले शब्दच० स्त्रियां ङीप् । विक्रान्त पु० वि + क्रम--क्त । १ सिंहे राजनि० २ शूरे च अमरः । भावे क्त । ३ विक्रमे । विक्रिया स्त्री वि + कृ--भावे श । १ विकारे अन्यथास्थितस्य वस्तुनोऽन्यथा परिणामे । विक्रीयामम्प्रदान न० विक्रीय न सम्प्रदानं क्रेत्रे यत्र । अष्टादशविवादान्तर्गते विवादविशेषे तत्स्वरूपादिकं वीरमि० उक्तं यथा “अथ विक्रीयासम्प्रदानाख्यव्यवहारपदम् । तत्स्वरूप- माह नारदः “विक्रीय पण्यं मूल्येन क्रेतुर्यन्न प्रदीयते । विक्रीयासम्प्रदानं तद्विवादपदमुच्यते इति” तत्र विक्रेयद्रव्यस्य द्वैविध्यषड्विधत्वे क्रमेणाह स एव “लोकेऽस्मिन् द्विविधम्पण्यं जङ्गमं स्थावरं तथा । षड्विधस्तस्य च बुधैर्दानादानविधिः स्पृतः । गणितन्तुलिमं मेयं क्रियया रूपतः श्रियेति” । दानं विक्रयः आदानं क्रयः । गणयित्वा यस्य क्रयः तद्गणितम् । गणितं संख्येयं क्रमुकफलादिकम् एवं तुलिमादिकं तुलिमन्तुलाधृतं हेमचन्दनादिकम् । मेयं व्रीह्यादि- कम् क्रियया वाहनदोहनादिरूपया युक्तमिति शेषः ।

रूपतः रूपेण युक्तं वस्तु पण्याङ्गनादि । श्रिया दीप्त्या युक्तं पद्मरागादिकम् । यदा विक्रेता मूल्यं गृहीत्वा याचमानाय क्रेत्रे विक्रीतं वस्तु न ददाति तदा यतकर्त्तव्यं तदाह स एव “विक्रीय पण्यं मल्येन क्रेतुर्यो न प्रयच्छति । स्थावरस्य क्षयं दाप्यो जङ्गमस्य क्रियाफल- मिति” यो गृहीतमूल्योविक्रेता अजातानुशयाय क्रेत्रे प्रार्थयमानाय नार्पयति तच्च पण्यं यदि स्याव- रात्मकं तदा क्षयेण सहितमसौ दाप्यः । यदा तु जङ्ग- मात्मकं तदा क्रियाफलेन सहितम् इत्यर्थः । विक्रया- नन्तरं जात उपभोगोऽत्र क्षयः क्रियाफलं दोहनादिक्रियाकलं क्षीरादिकम् । इदञ्च क्रयकालापे- क्षया अर्पणकाले मूल्याधिक्ये वेदितव्यम् । मूल्यह्रासे त्वन्यथाभिधानात् । तथा च स एव “अर्थश्चेदपही- येत सोदयम्पण्यमावहेदिति” । अर्वाक् चेदपचीयेतेति वल्पतरौ पाठः । अर्वाक् विक्रीतस्य क्रेत्रे समर्पणात् पूर्वं अपचीयेत हीनमूल्यं भवेत्सोदयम्पण्यमावहेत् । विक्रयकाले यावन्मूल्यं गृहीतं तावता मूल्येनार्पण- समये मूल्यह्रासवशाद्यावदुपचयसहितं लभ्यते तावद्दद्यादित्यर्थः । यदा तु मूल्यसाम्यं तदा पण्योपचय रूपस्यासम्भवात् “निक्षेपं वृद्धिशेषञ्च क्रयं विक्रयमेव च । याच्यमानमदत्तञ्चेद्वर्द्धते पञ्चकं शतमिति” वचनोक्त वृद्धिसहितम्पण्यं दाप्यः । अतएव याज्ञ- वल्क्यः “गृहीत मूल्यं यः पण्यं क्रेतुर्नैव प्रय- च्छति । सोदयं तस्य दाप्योऽसौ दिग्लाभं वा दिना- गते” इति । गृहीतमूल्यम्पण्यं विक्रेता यदि प्रा- र्थयमानाय स्वदेशवणिजे क्रेत्रे न समर्पयति तच्च पण्यं यदि क्रयकाले बहुमूल्यं सत्कालान्तरे अल्पमू- ल्येनैव लभ्यते तदा सोदयं वृद्ध्या सहितं विक्रेता क्रेत्रे दापनीयः । यदा मूल्यह्रासकृतः पण्यस्वोदयो नास्ति किन्तु क्रयकाले यावता मूल्येन लभ्यं यावत्पण्य- मिति प्रतिपन्नं तावदेव तदा तत्पण्यमादाय तस्मिन् देशे विक्रीतस्य यो लाभस्तेगोदयेन सहितं दापनीयः वचनत्रयस्यार्थः । चतुर्थस्य तु यो देशा- न्तरात् क्रयणार्थमागत्य क्रीणाति तस्मै देशान्तरे तत्पण्य विक्रये यो लाभस्तेन सहितं तत्पण्यं दापनीय इत्यर्थः । देशान्तरलाभसहितपण्यदानन्न केवलमाद्यंश- साम्य एव किन्तु मूल्यस्य वृद्धौ क्षयेऽपोत्याह नारदः “स्थायिनामेष नियमोदिग्लामं दिग्विचारिणामिति” ।

पृष्ठ ४८९४

स्थायिनां विक्रेतृदेशख्यायिनाम् एष नियमः ख्यावरस्य क्षयं दाप्य इत्यादिवचनोक्तो नियम इत्यर्थः । विष्णुर्वि- क्रेतुर्दण्डमप्याह “गृहीतमूल्यं यः पण्यं क्रतुर्नैव दद्यात्तत्तस्य सोदयं दाप्यो राज्ञा च पणशतं दण्ड्यः” इति । एतच्चानुशयरहिततृप्तविक्रेतृविषयमिति मदनरत्ने । यस्तु विक्रीयानुशयवशान्नार्पयति यश्च क्रीत्वाऽनुशयवशान्न गृह्णाति तौ प्रत्याह कात्यायनः “क्रीत्वा प्राप्तान्न गृह्णीयाद्यो न दद्याददूषितम् । स मूल्याद्दशभानन्तु दत्त्वा स्वन्द्रव्यमाप्नुयात्” । अप्राप्तेऽथ क्रियाकाले कृते नैव प्रदापयेत् । एष धर्मो दशाहात्तु परतोऽनुशयो नत्विति” । अदूषितं जलादिनेति शेषः । दोह्यवाह्यादिपण्यस्य दोहनवाहनादिरूपः कालोऽल्प- क्रियाकालस्तस्मिन्नाप्ते सति अग्रहणेऽदाने वा कृते सति न दशमभानं प्रदापयेत् किन्तु तमदत्त्वैव स्वीयं द्रव्यं प्राप्नुयादिति । एष धर्मो दशाहात्प्राग्वे दितव्यः तत ऊर्द्ध्वमनुशयो न कर्त्तव्यः । विक्रीयासम्प्र- यच्छती यद्विक्रीतं पण्यं विक्रेतुः पाश्वं स्थितं तस्य यदिनाशः स्यात्तदा विक्रेतुरेव हानिरित्याह याज्ञवल्क्यः “राजदैवोपघातेन पण्ये दोषमुपागते । हानिर्वि- क्रेतुरेवासौ याचितस्याप्रयच्छतः” इति । अत्र याचित- स्येति विशेषणोपादानान् याचनाभावे न विक्रेतुर्हानि- रित्यर्थाद्गम्यते । नारदोऽपि “उपहग्येत वा पण्यं दह्येतापह्रियेत वा । विक्रेतुरेव सोऽनर्थो विक्रीयासम्प्र- यच्छतः” इति । यथा याचितस्वाप्रयच्छतो विक्रोगृहानि- स्तथा दीयमानं पण्यमगृह्णतः क्नेतुरपीत्याह ल एव “दीयमानन्न गृह्णाति क्रीतम्पण्यञ्च यः क्रयो । स एवास्य भवेद्दोषी विक्रेतुर्योऽप्रयच्छतः” इति । अप्रय- च्छतः विक्रेतुर्या दाषः स एवास्य भवेदित्यन्ययः । क्रेतु- र्दोषाभिधानस्य फल पण्यस्य मूल्यं क्रेत्रे विक्रेत्रा न प्रत्यर्पणीयमिति । दीयमानन्न नृह्णातीति वदता दीयवातग्रहणे न मूल्यहानिरिति दर्शितम् । क्रयान- न्तरं क्रेत्रा न याचितं विक्रेत्रा च न समर्पितं जातश्चौराद्युपद्रवस्तत्र द्वयोः समा हानिः । क्रेतृविक्रेत्रो- रुभयोरपि याचनानर्पणशैथिल्येन लापराधत्वादित्युक्तं देवलभट्टैः स्मृतिचन्द्रिकायाम् । याज्ञवल्क्योऽपि सानिश्चेत् क्रेतृदोषेण क्रेतुरेव हि सा भवेदिति” क्रेतृदोषः दायमानस्याग्रहणम् । यत्र पुनर्जातानुशयः क्रेता विक्रेत्रा दीयमानञ्च गृह्णाति तत्राप्याह ना-

रदः “दीयमानन्न गृह्णाति क्रीत्वा पण्यं च यः क्रयी । विक्रीणानस्तदन्यत्र विक्रेता नापराध्नुयादिति” । क्रयी जातानुशय इति शेषः । याज्ञवल्क्योऽपि “विक्रीत- मपि विक्रेयं पूर्वक्रेतर्य्यगृह्णतीति” । यस्त्वदुष्टं पण्यं दर्शयित्वा सदोषं विक्रीणीते यश्चान्यहस्ते विक्रीतं तत्क्रेत्रनुशयाभाव एवान्यत्र विक्रीणीते तयोः समानो- दण्ड इत्याह नारदः “निर्दोषं दर्शयित्वा तु सदोषं यः प्रयच्छति । स मूल्याद्द्विगुणं दाप्यो विनयं तावदेव तु । तथान्यहस्ते विक्रीय योऽग्यस्मै तत्प्रयच्छति । द्रव्यन्तद्द्विगुणं दाप्यो विनयं तावदेव त्विति” । याज्ञ- वल्क्योऽपि “अन्थहस्ते च विक्रीतं दुष्टं वाऽदुष्ट वद्यदि । विक्रीणीते दमस्तस्य मूल्यात्तु द्विगुणो भवेदिति” बुद्धिपूर्वविषयमेतत् । “ज्ञात्वा सदोषं यः पण्यं विक्रीणीते विचक्षणः । तदैव द्विगुणं दाप्यस्तत्समं विनयं तथेति” वृहस्पतिनोक्तत्वात् । अबुद्धिपूर्वक विक्रये तु क्रयपरावर्त्तनमेव । अन्यत्रापि विषयविशेषे परावर्त्तनमाह वृहस्पतिः “मत्तोन्मत्तेन विक्रीतं हीनमुल्यं भयेन वा । अस्वतन्त्रेण मूढेन त्याज्यन्तस्य पुनर्भवेदिति” । एतत्सर्वं दत्तमूल्ये पण्ये द्रष्टव्यम् । अतएव नारदः । “दत्तमूल्यस्य पण्यस्य विधिरेष प्रकी- र्त्तितः” इति । यत्र पुनर्मूल्यं न दत्तं तत्रापि स एवाह “अदत्तेऽन्यत्र समयान्न विक्रेतुरविक्रयः” इति । अदत्तमूल्ये तु पण्ये वाङ्मात्रेण क्रये कृते न परावर्त्त- नीयमित्येवमादिसमयाभावे सति प्रवृत्तौ निवृत्तौ न कणिद्दोष इत्यर्थः । यत्र पुनर्वाङ्मात्रक्रयपरिहारार्थं विक्रेतुर्हस्ते क्रेत्रा किञ्चिद्द्रव्यं दत्तं तत्र क्रेतृदोष वशेन क्रयासिद्दौ त्वाह व्यासः “सत्यङ्गारं च यो दत्त्वा यथाकालं न दृश्यते । पण्यं भवेन्निसृष्टन्तद्दोय- मानमगृह्णतः” इति । निसृष्टं भवेत् उत्सृष्टं भवेदि- त्यर्थः । अत्र पण्यद्रव्यस्योत्सर्गः सत्यङ्कारद्रव्योत्सर्गे- ऽभिमतः । अन्यथा वाङ्मात्रक्रयकर्तृतुल्यत्वेन विक्रेतुः सत्यङ्कारद्रव्यग्राहकत्वकृतमन्यत्र विक्रयणाद्यपराधनिमि- त्तकं सत्यङ्क रद्रव्यस्य द्वैगुण्येन प्रतिदानं न स्यात् । अत्रापि विक्रीतमविक्रेयनित्यनुसन्धेयम् । अस्मिञ्चेव विषये विक्रेतृदोषवशेन क्रयासिद्धौ त्वाह याज्ञबलक्यः “सत्यङ्कारकृतं द्रव्यं द्विगुणं प्रतिदापयेदिति” सत्यङ्कारः सत्यापनं कृतस्य क्रयस्य सत्यताकरणमिति यावत् । “क्लीवे सत्यापनं सत्यङ्कारः सत्याकृतिः स्त्रियाम्” इत्यमर

पृष्ठ ४८९५

कोषःभिधानात् । सत्यङ्क राय कृतं समार्पतं सत्यङ्कार- कृतं व्रयं रत्यं कर्त्तुं यद्विक्रेतृहस्ते कृतमित्यर्थः” । विक्रेय त्रि० वि + व्री--यत् । विक्रयणीये पदार्थे । विक्लव त्रि० वि + क्लु--अच् । १ व्यावुलभूते अमरः । भावे अप् २ व्याकुरत्वे विक्लित्ति स्त्री वि + क्लिद--क्तिन् । जलतेजःसंयोग भ्यामव- यवशैष्टिल्ये पूर्वारम्भकसंयोननाशानन्तरशिथिलसंयोगा पत्तौ । विक्लिन्न त्रि० वि + क्लिद--क्त । १ आर्द्रे २ शीर्णे ३ जीर्णे च मेदि० । ४ विक्लेदयुक्ते । विक्षाव पु० वि + क्षु घञ् । १ शब्दे अमरः । २ कासादिरोगकृतशब्दे च वैद्यकम् । विक्षिप्त त्रि० वि + क्षिप--क्त । १ विशेषेण क्षिप्ते २ योगशास्त्रोक्ते चित्तस्य भूमिभेदे न० । यथोक्तं पातञ्जलभाष्यविव- रणयोः “क्षिप्तं मूढ़ं विक्षिप्तमेकाग्रं निरुद्धमिति चित्तभूमयः । तत्र विक्षिप्ते चेतसि विक्षेपोपसर्जनी भूतः समाधिर्न योगपक्षे वर्त्तते” भा० । “क्षिप्तं सदैव रजसा तेषु तेषु विषयेषु क्षिप्यमाणम् अत्यन्तमस्थिरं, मूढन्तु तमःसमुद्रेकान्निद्रावृत्तिमत् । विक्षिप्तं क्षिप्ता- द्विशिष्टं विक्षिप्तं विशेषोऽत्र स्थेसबहुलस्य कादाचित्कः स्थेमा सा चास्याःस्थेमबहुलता सांसिद्धिकी वा वक्ष्य- माणव्याधिस्त्यानाद्यन्तरायजनिता वा” विव० । विक्षीर पु० विशिष्टं विगतं वा क्षीरमस्य । १ अर्कवृक्षे राजनि० २ विगतक्षीरे त्रि० । विक्षेप पु० वि + क्षिप--घञ् । १ त्यागे २ प्रेरणे ३ दूरीकरणे च । “चित्तस्य विक्षेपा नवविधाः पात० सूत्रभाष्ययोर्दर्शितास्ते च चित्तविक्षेपशब्दे २९४१ पृ० अन्तरायशब्दे च दृश्याः । वेदान्वसिद्धचित्तविक्षेपाः २०० पृ० उक्ताः । विमण्डले यत् ग्रहस्थानं तस्य क्रान्तिवृत्ताद् यत् तिर्य्य- गन्तरं स विक्षेपः” सि० शि० उक्ते ४ शरे च । “भूषाणामर्द्धरचना वृथा विष्वगवेक्षणम् । रहस्याख्या- नमीषच्च विक्षेपी दयितानिके” सा० द० उक्ते स्त्रीणां ५ सत्त्वजालङ्कारभेदे ६ कथाविच्छेदरूपे मिग्रहस्थानभेदे “कार्य्यव्यासङ्गात् कथाविच्छेदो विक्षेपः” गौ० सृ० “यत्र कर्त्तव्यं व्यासज्य कथां व्यवच्छिनत्ति । इदं मे करणीयं विद्यते तस्मिन्नवसिते कथयिष्यामि इति विक्षेपो नाम निग्रहस्थानम् । एकनिग्रहावसानायां कथायां स्वयमेव कथान्तरं प्रति- पद्यते इति” वा० भा० । “असम्भवत्कालान्तरकत्वेनारोपितं कार्य्यं व्यासङ्गमुद्भाव्य कथाविच्छेदस्तथा” वृत्तिः ।

विक्षेपशक्ति स्त्री विक्षेपस्य जनिका शक्तिः । वेदान्तोक्ते- अविद्याशक्तिभेदे । “विक्षेपशक्तिस्तु यथा रज्ज्वज्ञानं स्वावृतरज्ज्वौ स्वशक्त्या सर्पादिकमुद्भावयति एवमज्ञानमपि स्वावृतात्मनि स्वशक्त्या आकाशादिप्रपञ्चमुद्भावयति तादृशं सामर्थ्यम् । तदुक्तम् “विक्षपशक्तिर्लिङ्गादि ब्रह्माण्डान्तं लगत्सृजे- दिति” । येदान्तसा० । विख त्रि० विगता नासिका यस्य खादेशः । गतनासिके । अमरः । ख्यादेशः । विख्योऽप्यत्र त्रिका० । विखुर पुंस्त्री० १ राक्षसे त्रिका० स्त्रियां ङीष् । २ चौरे संक्षिप्त० विख्यात विशेषेण ख्यातः प्रसिद्धः वि + ख्या--क्त । प्रसिद्धे विगणन न० विशेषेण गणनम् गण--ल्युट् । ऋणशोधनार्थे सङ्ख्यागणने । विगत त्रि० वि + गम--क्त । १ प्रमादरहिते अमरः । २ विशेषगते रुद्र० ३ अपगते च हेमच० । ६ त० । ४ खगगतौ न० । “विगतं विगतम्” भट्टिः । विगतार्त्तवा स्त्री विगतमार्त्तवं रजो यस्याः । गतरजस्कायां स्त्रियाम् शब्दरत्ना० । विगन्धक पु० विरुद्धः गन्धोऽस्य कप् । १ इङ्गुदीरुवृक्षे राजनि० । २ हपुषायां स्त्री० टापि अत इत्त्वम् । विगम पु० वि + गम--घञ् । १ नाशे, २ अपाये च । विगर्हण न० वि + गर्ह--ल्युट् । निन्दने । विगर्हित त्रि० वि + गर्ह--क्त । १ निन्दिते २ निषिद्धे च । भावे--क्त । ३ निन्दायाम् न० । विगाढ़ त्रि० वि + गाह--क्त । १ स्नाते, २ कृतावगाहने च । विगान न० वि + गै--ल्युट् । निन्दायाम् हेमच० । विगीत त्रि० वि + गै--क्त । निन्दिते । विगीति स्त्री वि + गै--क्तिन् । निन्दायाम् । विगुण त्रि० विरुद्धो गुणोऽस्य । गुणरहिते । विगूढ़ त्रि० वि + गुह क्त । १ गर्हिते, २ गुप्ते च मेदि० । विगृहीत त्रि० वि + ग्रह--क्त । १ गृहीते, व्याकरणोक्ते विग्रहवाक्यस्थे ३ पदे च । विग्र त्रि० विगता नासिकाऽस्य ग्रादेशः । विगतनासिके अमरः विग्रह पु० वि + ग्रह--अच् । १ देहे, २ विस्तारे, ३ युद्धे पुंन० अमरः । ४ समासादिवृत्तिसमानानार्थकवाक्यभेदे, ५ विशेष- ज्ञाने च “अविग्रहा गतादिस्था यथा ग्रामादिकर्मभिः” हरि० । विघटिका स्त्री विभक्ता घटिका यथा प्रा० व० । घटिकाषष्ठिभागे पलात्मके काले राजनि० । वि + घट--ण्व्यल् । २ वियोजते त्रि०

पृष्ठ ४८९६

विघटित त्रि० वि + घट--क्त । १ वियोजिते २ विशेषेण रचिते च विघट्टित त्रि० वि + घट्ट--क्त । १ चालिते २ वियोजिते च । विघस पु० वि + अद--घञ् । भोजनशेषे मेदि० २ आहारे च शब्दच० । ३ सिक्थके न० राजनि० । ४ दैवपैत्रदत्तशेषे विघसाशिन् त्रि० विघसं देवतादिदत्तावशेषमश्नाति अशणिनि । दैवपैत्रकार्य्यानन्तरं तदवशिष्टमोजिनि । विघात पु० वि + हन--क्त । १ व्याघाते २ आघाते च । विघातिन् त्रि० वि + हन्--णिनि । १ निवारके । २ नाशके, ३ नाशप्रतियोगिनि च “नित्यश्चायं वल्निमित्तो विघाती” इति व्याकरणका० । ण्वुल् । विघातकोऽप्यत्र । विघ्न पु० वि + हन--क । १ व्याघातके अन्तराये अमरः । २ कृष्णपाकफलायां शब्दच० । विघ्ननायक पु० विघ्नानामुत्पत्त्यनुत्पत्त्योः नायसः । विघ्नेशे गणेशे शब्दर० । विघ्नकारिन् त्रि० विघ्नं करोति कृ--णिनि । १ घारदर्शने २ विघातके च मेदि० । स्त्रियां ङीप् । विघ्ननाशक पु० ६ त० । गणेशे शब्दच० ल्यु । विघ्ननाशनादयोऽप्यत्र । विघ्नराज पु० विघ्ने राजते राज--अच् । गणेशे अमरः । ६ त० । विघ्नेशादयोऽप्यत्र । विघ्नहारिन् पु० विघ्नं हरति हृ--णिनि । गणेशे त्रिका० । विघ्नित त्रि० विघ्नो जातोऽस्य इतच् । जावधिघ्ने । विघ्नेशानकान्ता स्त्री ६ त० । श्वेतदूर्वायाम् राजनि० । विच पृथक्करणे रु० जु० वा उ० अक० अनिट् । विनक्ति विवेक्ति विङ्क्ते विविक्ते । इरित् अविचत् अवैक्षीत् । विचकिल पु० विच + क किल--क कर्म्म० । १ मदनवृक्षे । २ मल्लीभेदे मेदि० । विचक्षण पु० वि + चक्ष--ल्यु न ख्यादेशः । १ पण्डिते अमरः २ नागदन्त्यां स्त्री राजनि० टाप् । विचक्षुस् त्रि० वि + चक्ष--उसि न ख्यादेशः । १ विमनस्के त्रिका० । विगतं चक्षुर्यस्य । २ नेत्रशृन्ये त्रि० । विचयन न० वि + चि--ल्युट् । १ अन्वेषणे शब्दच० । २ पुष्पादिचयने च । विचर्चिका स्त्री वि + चर्च--ण्वुल् । पामनि रोगमेदे अमरः । सा च स्वल्पकुष्ठविशेषः । “एकं कुष्ठं स्मृतं पूर्वं गजचर्म ततः स्मृतम् । ततश्चर्मदल प्रोक्तं ततश्चापि विचर्चिका । विपादिकाभिधा सैव पामा कच्छस्ततः परा । ततो दद्रुश्च विष्फोटः किटिमञ्च ततः परम् । ततश्चालसकं प्रोक्तं शतारुश्च ततः परम् । क्षुद्रकुष्ठानि चैतानि कथितानि भिषग्वरैः । सकण्डूः पिड़का श्यावा बहुस्रावा विचर्चिका” पिड़का लुद्रपिड़का । “दाल्यते त्वक् खरा रूक्षा- लान्वोर्ज्ञेया विचर्क्षिका । पादे विपादिका ज्ञेया स्थान०

भेदाद्विचर्चिका” । “केचिद्विचर्चिकातो विपादिकां भिन्ना माहुः” भावप्र० । कुष्ठशब्दे २१५४ पृ० दृश्यम् । विचार पु० वि + चर--घञ् । १ तत्त्वनिर्णये सन्दिग्धे वस्तुनि प्रमाणेन तत्त्वपरीक्षायां २ तदनुगुणे वाक्यस्तोमे च । “विपरीतोद्भावकपरविजिगीषया न्यायप्रयोग इति” केचित् प्राहुः । यथा पदार्थानुमानस्थले पर्वतो वह्णि- मान् धूमवत्त्वादित्यादि । अत्र च पर्वते वह्नौ साधनोये प्रतिवादिना च पर्वतो न वह्निमानित्यादि विपरीतवाक्ये प्रयुक्ते मध्यस्थस्य संशयी जन्यते । तन्निवृत्त्यर्थं वादिना पर्वतो वह्निमानित्यादिप्रतिज्ञादिघटितवाक्यप्रयोगरूपः विचारः क्रियते इति । ४ विगतश्चारो यस्मात् प्रा० व० । चारशून्ये च “विचारदृक्चारदृगप्यवर्त्तत” । विचारण न० वि + चर--णिच्--ल्युट् । १ विचारे शब्दर० । युच् । तत्रैव स्त्री अमरः । २ मीमांसाशास्त्रे हेमच० विचारित त्रि० विचारो जातोऽस्य इतच् । कृतविचारे । विचाल त्रि० वि + चल--कर्त्तरि ण । १ अभ्यन्तरे २ अन्त- राले--हेमच० । वि + चल--णिच् भावे अच् । ३ अन्यथा स्थितस्य वस्तुनो विशेषरूपतापादने “अधिकरणविचाले च” पा० “द्रव्यस्य संख्यान्तरापादने संख्याया धां स्यात् । एकं राशिं पञ्चधा कुरु” सि० कौ० । विचि(ची) पुंस्त्री विच--इक् । तरङ्गे भरतः । स्त्रीत्वपक्षे वा ङीप् । विचिकित्सा स्त्री वि + कित स्वार्थे सन् अ । सन्देहे अमरः । विचित्र न० विशेषेण चित्रम् । १ कर्वूरवर्णे । २ तद्वति त्रि० शब्दच० ३ आश्चर्य्ये त्रि० । ४ मृगेर्वारौ स्त्री राजनि० । ५ अर्थालङ्कारभेदे न० अलङ्कारशब्दे ४०३ पृ० दृश्यम् । संज्ञायां कन् । भुर्जपत्रवृक्षे पु० राजनि० । विचित्रवीर्य्य पु० शान्तनुनृपात्मजे नृपभेदे भा० आ० १०६ अ० विचित्राङ्ग पुंस्त्री० पिचित्रमङ्गं यस्य । (चिते) १ व्याघ्रभेदे शब्दच० २ मयूरे पुंस्त्री० शब्दर० उभयत्र स्त्रियां ङीष् ३ आश्चर्य्योदेहे त्रि० । विचेतस् त्रि० विरुद्धं दुष्टं विशिष्टं वा चेतो यस्य । १ दुष्ट- चित्ते २ विशिष्टवित्ते च । ३ दुर्मनस्के हेमच० । विचेष्टित त्रि० विगतं चेष्टितमस्य । १ चेष्टाशून्ये, वि + चेष्ट- भावे क्त । २ विशेषेण चेष्टायाम् न० । विच्छ दीप्तौ चु० उभ० सक० सेट् । विच्छयति ते अविविच्छत् त विच्छ गतौ तु० पर० स्वार्थे आय, आयपक्षे उ० सक० सेट् । विच्छायति विच्छायते विच्छति । अविच्छायीत् अविच्छा- यिष्ट अविच्छीत् ।

पृष्ठ ४८९७

विच्छन्दक पु० विशिष्टः छन्दो यत्र कप् । ईश्वरगृहे अमरः “उपर्य्युपरि यद्गेहं तद्विच्छन्दकसंज्ञितम्” । विच्छाय न० वीनां पक्षिणां छाया नपुंसकत्वम् । पक्षि समूहच्छायायाम् अमरः । विगता छाया यस्य । २ छाया- रहिते त्रि० मेदि० । ३ विशिष्टकान्तियुते मणौ भरतः । विच्छित्ति स्त्री वि + छिद--क्तिन् । १ अङ्गरागे २ हारभेदे ३ विच्छदे मेदि० । ४ छेदे ५ विनाशे ६ स्त्रीणां चेष्टाभेदे च । “स्ताकाप्याकल्परचना विच्छित्तिः कान्तिपोषकृत्” सा० द० विच्छिन्न त्रि० वि + छिद--क्त । १ विभक्ते २ समालब्धे च मेदि० ३ कुटिले हमच० । भावे--क्त । ४ छदने न० । विच्छेद पु० वि + छिद--भावे घञ् । १ वियोगे २ सन्ततिरा हित्ये ३ विभागे च । विज पृथक्करणे जु० उभ० सक० अनिट् । वेवेक्ति वेविक्ते इरित् अविजत् अवैक्षीत् अविक्त । विज भये कम्ये च रु० पर० अक० सेट् । विनक्ति अविजीत् । ईदित् ओदिच्च विग्नः । विज भये कम्पे च तु० आ० अ० अनिट् । विजते अविजिष्ट । ईदित् ओदिच्च क्त--विग्नः । विजन त्रि० विगतो जनो यस्मात् प्रा० ब० । निर्जने अमरः । विजनन त० वि + जन--ल्युट् । १ गर्भमीचने प्रसवे हेमच० ३ उद्भवे शब्दच० । विजपिल न० विज--क पिल--क कर्म० । पङ्के हलायुधः । विजन्मन् त्रि० विरुद्धं जन्म यस्य । जारजे । विजय पु० वि + ज--कर्त्तरि अच् । १ अर्जुने मेदि० । “अभिप्रयामि संग्रामे यदहं युद्धदुर्मदान् । नाजित्वा विनिवर्त्तामि तेन मां विजयं विदुः” भा० वि० ४४ अ० । २ विमाने हेमच० ३ यमे च । ४ विष्णोरनुचरभेदे । जयशब्दे ३०५० पृ० दृश्यम् । तच्छब्दशब्दे दर्शिते ५ नृपभेदे ६ कल्किपुत्रभेदे कल्किपु० १३ अ० । भावे अच् । जये ८ परिभवपूर्वकग्रहणे च । विजयकुञ्जर पु० विजयाय कुञ्जरः । राजवाहनगजे त्रिका० । विजया स्त्री १ आश्विनशुक्लपक्षीयदशम्याम् २ उमायाः सखीभेदे वामनपु० ४ अ० “कथयतु विजया” इति मुद्राराक्षसम् । ३ दुर्गायां हेमच० “विजित्य पद्मनामानं दैत्यराजं महाबलम् । विजया तेन सा देवी लोके चैवापराजिता” देवीपु० ४५ अ० । ४ जयन्त्यां ५ शेफालिकायां ६ मञ्जिष्ठायां ७ शमीभदे, ८ अग्निमन्थे राजनि० । ९ भङ्गायाम् (सिद्धि) हेमच० तत्पर्य्यायगुणादि भावप्र० उक्तं यथा “भङ्गा गञ्जा मातुलानी मादिनी विजया जया । भङ्गा

कफहरो तिक्ता ग्राहिणी पाचनी लघुः । तीक्ष्णोष्णा पित्तला मोहमदवाग्वह्निवर्द्धिनी” भावप्र० । अष्टद्वादशीमध्ये “यदा तु शुक्लद्वादश्यां नक्षत्रं श्रवणं भवेत् । तदा सा तु महापुण्या द्वादशी विजया स्मृता” इत्युक्ते १० द्वादशीभेदे “शुक्लपक्षस्य सप्तम्यां सूर्य्यवारो यदा भवेत् । सप्तमी विजया नाम” इत्युक्ते सप्तमीभेदे च । ११ यमभार्य्यायां १२ हरितक्यां जटा० । १३ वचायां रत्नमा० । १४ अस्त्रविद्याभेदे “विद्याभथैनं विजयां जयाञ्च” भट्टिः । विजलप पु० “व्यक्तयाऽसूयया गूढ़मानमुद्रान्तरालया । अधद्विषि कटाक्षोक्तिर्विजल्पो विदुषां मतः” उज्ज्वलम- ण्युक्ते वाक्यभेदे । विजात त्रि० विरुद्धं जातः । १ जारजाते विशेषेण जाता । २ जातासत्यायां स्त्रियां स्त्री हेमच० । धर्म्मावलम्बिनि । विजातीय त्रि० विभिन्नां जातिं धर्ममर्हति छ । विभिन्न- विजिगीषा स्त्री विजेतुमिच्छा वि + जि--सन् भावे अ । १ स्वोदरपूरणेच्छया निन्दनीयकर्मादौ प्रवृत्तौ २ तन्निन्दा- ऽगणने रमा० ३ विजयेच्छायाञ्च । उ । विजिगीषु जयेच्छावति त्रि० शब्दच० । विजिगीषाविवर्जित त्रि० ६ त० । औदरिके अमरः । विजिन(ल) न० विज--इनच् इलच् किच्च । सरसव्यञ्जये “पाकरूपरसासक्ते व्यञ्जने तु भवेत् त्रयम् । तैलपाक- सुसंस्कारे प्रशस्तमुपसंस्कृतम् । विजिनं लालसीकञ्च विजिलं विज्जिलञ्च तत्” शब्दर० । विजुल पु० विज--उलच् किच्च । शाल्मलीकन्दे राजनि० । विजृम्भण न० वि जृमि--ल्युट् । १ विकाशे २ मुखविकाशहेतु- भूते वायुव्यापारभेदे (हाइतोला) । अ विजृम्भात्र स्त्री । विजृम्भित त्रि० वि + जृभि--क्त । १ विकशिते मेदि० २ जृम्भा- युक्ते भावे क्त । ३ प्रकाशे ४ चेष्टायां ५ जृम्भायां च मेदि० । विज्जन न० विद्--वेधनं जनयति जन--अच् । वाणे त्रिका० विज्जल न० व्यध--ताड़े क्विप् विदा जडयति जडि--अच डस्य लः । १ वाणे त्रिका० । २ विजिले हेमच० । विज्जुल न० विज--उलच् जुट् । त्वचे (दारचिनि) राजनि० विज्जुलिका स्त्री विज्जुल + संज्ञायां कन् कापि अत रत्त्वम् । जतुकायां राजनि० । विज्ञ त्रि० विशेषेण जानाति वि + ज्ञा--क । १ प्रवीणे अमरः । २ पण्डिते पु० राजनि० । विज्ञात त्रि० वि + ज्ञा--क्त । १ ख्याते अमरः । २ ज्ञाते च ।