वाचस्पत्यम्/कर्त्तरी

पृष्ठ १७१६

कर्त्तरी स्त्री कृत--घञ् कर्त्तं राति रा--क गौरा० ङीष् । कृपा- ण्याम् पत्रीकृतहिरण्यादेः छेदनसाधने (कातारी) २ अस्त्रभेदे “ददर्शं कर्त्तरीयन्त्रममृतोपरिसंस्थितम् । मनःपवनवेगेन भ्रममाणं महारयम् । अपि स्पृशन्तं मशकं यत् खण्डयति कोटिशः” काशी० । केशादिकर्त्तनसाधने (काँचि) ३ अस्त्रे, “क्रूरमध्यगतश्चन्द्री लग्नं वा क्रूरमध्यगन् । कर्तरो नाम योगोऽयम्” इति ज्योतिषोक्ते ४ योगभेदे च । कर्त्तरोयोग उपयमशब्दे १२५९, ६० तत्प्रति- प्रसविशेषोऽपि उक्तः । कृत--अरि--कर्त्तरिरित्यप्यत्र स्त्री । “क्षरकर्त्तरिसंदशैस्तस्य रोमाणि निर्हरेत्” सुश्रु० । “पापो कर्त्तरिकारकौ” मूहु० चि० । अत्र “ङ्यपोरिति” पा० ह्रस्वः” पीयू० । वस्तुतः क्षुरकर्त्तरिसदंशैरित्यत्र द्वन्द्वे ह्रस्वाप्रसक्तेः ह्रस्वान्तोऽपि कर्त्तरिशब्दोऽस्तीति गम्यते । स्वार्थे कन् । कर्त्तरिकाप्यत्र स्त्री । कर्त्तव्य त्रि० कृ मवश्यार्ये तव्य । कर्तुं योग्ये । “हीनसेवा न कर्त्तंव्या कर्तव्यो महदाश्रयः” चाणक्यः । “शौचं यथार्हं कर्त्तव्यं क्षाराम्लोदकवारिभिः” “महाव्याहृतिभि- र्होमः कर्त्तव्यः स्वयमन्वहम्” मनुः “मनस्याहितकर्त्तव्याः” कुमा० । कृत--कर्मणि तव्य । २ छेद्ये त्रि० । “पुत्रः सखा वा भ्राता वा पिता वा यदि वा गुरुः । रिपुस्थानेषु वर्त्तन्तः कर्त्तव्या भूतमिच्छता” भा० आ० १४० अ० उभयतो तव्य । ३ अवश्यकरणे ४ अवश्यच्छेदने च न० । कर्त्तृ त्रि० कृ--तृन् तृच् वा । १ क्रियानिष्पादके क्रियोत्- पादकयत्नयुक्ते तृजन्तयोगकर्मणि न षष्ठीतिभेदः । स च कारकचक्रप्रयोजत्वात् स्वतन्त्रः यथाह पा० “स्वतन्त्रः र्कत्ता” । “क्रियायां स्वातन्त्र्येण विवक्षितोऽर्थः । कर्त्ता स्यात्” सि० कौ० । व्य कृतञ्चैतदस्याभिः सरलायाम् यथा “स्वतन्त्रैति शप्श्यनादिप्रत्ययसमभिव्याहृतधातूपा- त्तप्रधानीभूतव्यापाराश्रयत्वमितरव्यापारानधीनव्यापारव- त्त्वम् वा कर्त्तृत्वं बोध्यम् कर्मबोधकप्रत्ययसमभिव्या- हारे फलस्यैव प्रधानतया बोधस्वीकर्त्तृमते कर्मादि- व्यावृत्त्यर्थं शप्श्यनादिसभिव्य हृतेति । णिजन्तस्थले प्रयोज्यस्य स्वातन्त्र्यवारणाय प्रधानव्यापारेति । हरिणा तु स्वातन्त्र्ये विशेषो दर्शितो यथा । “धातृ- पात्तिक्रिये नित्यं कारके कर्त्तृतेष्यते” इति सामान्यतो- ऽभिधाय “प्राधान्यतः शक्तिलाभात् प्राग्भावापादना- दपि । तदधीनप्रवृत्तित्वात् प्रवृत्तानां निवर्त्तनात् । अदृष्टत्वात् प्रतिनिधेः प्रविवेके च दर्शनात् । आराद-

प्युपकारत्वात् स्वातन्त्र्यं कर्त्तुरिष्यते” इति अस्यायमर्थः इतरव्यापारात् प्रागपि प्राधान्येनात्मशक्तेः कर्त्तृव्यापारस्य सत्त्वात्, तथाच इतरव्यापारानधीनव्यापारवत्त्वादित्यर्थः इतरकारकाणाञ्चकर्त्तुः प्रयोज्यत्वात्, न तथा, दात्रादेः कुठा- रादिवत् कर्त्तुः प्रतिनिध्यसम्भवात् कारकान्तराप्रयोगेऽपि कर्त्तुः प्रयोगात्, आरात् साक्षाद्धातूपात्तफलजनकव्यापार वत्त्वाच्च स्वातन्त्र्यं कर्त्तुरिति । कौ० विवक्षितैति कर्मकर- णादेरपि तत्तद्व्यापारस्य धातुनाभिधाने कर्त्तृत्वमिति द्यो- तनाय । “उत्पत्तिमात्रे कर्त्तुत्वं सर्वत्रैवास्ति कारके । व्यापारभेदापेक्षायां करणत्वादिसम्भवः” इति हरिणा विवक्षावशात् सर्वेषां कर्त्तृत्वस्वीकारात् । भाष्यकृता तु “पर्य्याप्तं करणाधिकरणकर्मणामेव कर्त्तृत्वं निदर्शितमपा- दानादीनां कर्त्तृत्वानिदर्शनाय” इत्युक्तत्वात् करणाधिकरण- कर्मणामेव विवक्षया कर्त्तृत्वमिति नापादानसंप्रदानयो- रितिविवेकः” । कारकव्यापारभेदश्च मञ्जूषायां दर्शितः संक्षिप्य ततोऽस्माभिः शब्दार्थरत्ने दर्शिंतोयथा “कर्त्तुः कारकान्तरप्रवर्त्तनव्यापारः । करणस्य क्रिया- जनकाव्याहितव्यापारः । क्रिमाफलेनोद्देश्यक्कव्यापारश्च कर्म्मणः । कर्त्तृकर्म्मव्यवहितक्रियाधारणव्यापारोऽधि- करणस्य । प्रेरणानुमत्याटिव्याप्रारः सम्प्रदानस्य, अवधि भावोपगमव्यापारोऽपादानस्येति । तत्र करणाधार कर्मकर्त्तॄणां क्रियाजनकत्वं सुव्यक्त तैर्व्विना क्रि- यानुत्पत्तेः फलरूपक्रियाजनकत्वेन विशिष्टक्रियाजन- कत्वाच्च कर्म्मणस्तथात्वं घटं स्मरति कटं करोतीव्यादौ च वुद्धिस्थघटादेरपि पूर्व्वकालत्वेन स्माणादिहेतुत्वा- त्तथात्वमतएव तेषु कर्त्तृत्वविवक्षया काष्ठं पचति स्थाली पचति ओदनः पच्यते इत्यादिप्रयोगः । अपादानस्य अवधिभावोपगमेन हेतुत्वात् सम्प्रदानस्य च दातृबुद्धिस्थ- तया पूर्व्वकालत्वेन हेतुत्वाच्च कियानिर्ब्धाहकत्वेऽपि न कर्त्तृत्वविवक्षा अनभिधानात् तदुक्तं भाष्येऽपादानादीनां कर्त्तृत्वानिदर्शनायेत्यन्तमनुपदं सरलाग्रन्थांशे दर्शितम् । स च प्रवृत्तिनिवृत्त्योरुभयोरपि सम्पादकः “प्रवृत्तौ च निवृत्तौ च कारकाणां यईश्वरः । स कर्त्ता नाम विज्ञेयः कारकाणां प्रयोजकः” इत्युक्तेः । स च पञ्चविषः “क्रिया सुख्योमवेत् कर्त्ता हेतुकर्ता प्रयोजकः । अनुमन्ता ग्रहीता च कर्त्ता पञ्चविधः स्मृतः” गोपालभट्टा० अतएव मनुना “अनुमन्ता विशसिता नियन्ता क्रयविक्रयी । संस्कर्त्ता चोपहर्त्ता च षड़ेते स्प्रतकाः स्मृताः” इति षण्णां

पृष्ठ १७१७

धातकर्त्तृत्वमुक्तम् काशीख० “खादकोषतकस्तथेति” चतुर्थचरणे पाठः । तेन अष्टानांकर्त्तृत्वमुक्तम् । स च प्रका- रान्तरेण त्रिविधः “त्रिधेव ज्ञायते कर्त्ता विशेषेण क्रियां प्रति । योगत्वप्रतिषिद्धत्वविशेषणपदान्वयैः” भट्टका० । अस्यार्थः क्रियां प्रति प्रकारत्रयेण कर्त्ता विज्ञायते तस्य विवरणम् “स्वाध्यायोऽध्येतव्यः” इत्यत्र बोग्य- त्वेन लब्धविद्यस्त्रैवर्णिकः, १ । “अहरहर्दद्याद् दोक्षितो न ददाति इत्यत्र प्रतिषिद्धत्वेन दीक्षितेत- रःपरः २ । “स्वर्गकामो यजेत” इत्यत्र विशेषण- पदान्वयेन स्वर्गकामः कर्त्ता ज्ञायते ३, । स च प्रकारा- न्तरेण त्रिविधः सात्त्विकादिभेदात् यथाह गीता “मुक्तसङ्गो ऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः । सिद्ध्यऽसिद्ध्यो र्निर्विकारः कर्त्ता सात्विक उच्यते” “रागी कर्मफलप्रे- प्सुर्लुब्धोहिंसात्मकोऽशुचिः । हर्षशोकान्वितः कर्त्ता राजसः परिकीर्त्तितः” “अयुक्तः प्राकृतः स्तव्यः शठोनैकृतिकोऽलसः । विषादी दीर्घसूत्री च कर्त्ता तामस उच्यते” । कर्त्तृपदञ्च क्रियाश्रये कृत्याश्रगे वा मतभेदेन रूढं न तु यौगिकमित्येतत् शब्दचि० भट्टमतदर्शम- प्रस्तावे दर्शितं यथा “अथ क्रियाजन्यत्वाविशेषेऽपि यत्नजन्यत्वाजन्यत्वाभ्यां घटाङ्क रषोः कृताकृतत्वव्यवहारात्तृजन्तकृघातुव्युत्पन्न- कतृऐपदस्य कृत्याश्रयत्वबोधकत्वाच्च कृञोयत्रार्थत्वं, क्रियामात्रार्थत्वे कृञः, क्रियाश्रयः कर्तृपदार्थः स्यात् । तथा च कारकमात्रेऽतिप्रसङ्गः एवञ्च कृञो यत्नार्थत्वे- न चाख्यातविवरणात् तस्यापि यत्नोऽर्थः । तदुच्यते । “कृताकृतविभागेन कर्तॄरूपव्यवस्थया । यत्नएव कृतिः पूर्वा परस्मिन् सैव भावना” सैवाख्यातार्थोभावनेति चेत् । वीजेनाङ्कुरः कृतः स्वर्गादिना सुखं कृतं वीजमङ्कुरं करोतीति यत्नं विनापि व्यवहारात्” “कर्तृपदञ्च न यौगिकं तथा हि कृञोयत्नार्थत्वे तिङः कृत्यर्थत्वे वा धातुप्रत्ययार्थयोः कृतिकृञोर्वा परस्परमनन्वयः कृतौ कृति- जन्यत्वस्य तद्विषयत्वस्य वाऽभावात् कृतिविशिष्टस्य कृति- निराकाङ्क्षत्वादिति । एवं कृञः क्रियार्थत्वे तृचश्च क्रिया श्रयवाचकत्वे तयोः परस्परमन्वय एवेति उभयदर्शने कर्तृपदं कर्म्मादिपदवद्रूढमेव । रूढिश्च कृत्याश्रये क्रियाश्रये वेत्यन्यदेतत् तथा च कृताकृतविभागीन च कर्तृरूपव्यव- स्थया च न कृञो यत्नार्थत्वमिति” किञ्चाख्यातस्य करोतेश्च न यत्नार्थत्वम् पाकाय यतते पाकं करोतोत्यादौ यत्नद्वयस्य

यत्नविषयकयत्नस्य वाऽप्रतीतः प्रकृतिप्रत्ययार्थयोश्च सा० म्येनान्वयानुपपत्तेः पौनरुक्त्यात् एकत्रैव विध्यनुवा- ददोषाच्च” इत्यादिकम् भट्टमतम् । स्वमते तु कृञः यत्नार्थत्वमिति भेदः तच्च कृधातुशब्दे दर्शयिष्यते । शब्द० प्र० कर्तृपदं यौगिकमिति व्यवस्थाप्य तल्लक्षणमुक्तं यथा “तिङा विकरणाक्तस्य धातोरर्थस्तु यादृशः । स्वार्थ यादृशि बोध्यस्तत्कर्तृत्वं तदिहोच्यते । सविकरणेन यद्वातुनोपस्थाप्योयादृशार्थ स्तदुत्तरतिङा स्वोपस्थाप्यया- दृशार्थोऽनुभावयितुं शक्यस्तद्धातूपस्थाप्यस्य तस्य तदेव कर्तृत्वं कारकमित्यर्थः । कर्म्मत्वादौ धातुनोपस्थाप्यो- ऽर्थस्तिङानुभाव्योऽपि न विकरणाक्तेनेति न तत्र प्रस- ङ्गः । पचति जानातीत्यादौ स्वोपस्थाप्यकृत्याश्रयत्वादौ घातूपस्थाप्यस्य पाकबुद्ध्यादेरन्वयः पचाद्युत्तरतिङा बोध्य- तैति पाकस्य यत्नवत्त्वं, ज्ञानस्याश्रयत्वमेवं नश्यतीत्यत्र नाशस्य प्रतियोगित्वं प्रतिविम्बतैत्यत्र भ्रमात्मनः प्रति- विम्बस्य प्रकारत्वमेव कर्तृत्वम् । कर्तृशब्दस्तु अवयववृत्तिलभ्ये कृत्याश्रये यौगिकएव न तु शक्यार्थकः प्रकारान्तरालभ्य- स्यैव शक्यत्वात् निरूढलक्षणया शक्त्यैव वाश्रयत्वस्य तृचा प्रत्यायनात् । घटस्य कर्त्तेत्यादौ चानुकूलत्वं षष्ठ्यर्थः फलस्य प्रायशः कृतिविषयत्वात् घटाद्युपभीगानुकूलकृतिश्च न घटाद्यनुकूला प्रमाणाभावात् अतोन घटादिभोक्तुस्तत्क र्तृत्वप्रसङ्गः । क्रियाश्रये कर्तृशब्दोरूढस्तेन रथादेर्गत्या- दिकर्तृत्वमपि मुख्यमेवेति तु न युक्तम् । क्रिया हि नात्र स्पन्दश्चेतनस्य पाककर्तृत्वानुपपत्तेः प्रत्युत तण्डुलादेरेव तथात्वापत्तेः नापि धात्वर्थमात्रम् अतएव, नापि स्पन्द- नानुकूलव्यापारः चलमानुकूलव्यापारवतः कारकमात्रस्य चलनकर्तृत्वापत्तेः । अत्तिजुहोतीत्यादावप्यदादेरुत्तरं लुप्तस्यैव विकरणस्य प्रतिसन्धाने भोजनकर्तृत्वादेरववगमैति । तदप्रतिसन्धानेऽपीति मतेनाह । यगन्तभिन्नधात्वर्थवत्तया योऽनुभाव्यते । लटा स्वार्थः स धात्वर्थः कर्तृतावा निगद्यते । यगन्तभिन्नधातूपस्थाप्ययादृशार्थप्रकारयदर्थधर्म्मि- कान्वयबोधं प्रति लटः सामर्थ्यं स एवार्थो धातूपस्थाप्य तदर्थस्य कर्तृत्वम् पच्यत इत्यादौ धातोरर्थवत्तया स्वार्थ- कर्म्मत्वं लटानुभाव्यमपि न यगन्तभिन्नस्य, पक्ष्यते तण्डुल- इत्यादौ तु तादृशस्य धातोरर्थवत्तया तिडैव स्वार्थ- कर्म्मत्वमनुभाव्यते न तद्विशेषेण लटेति तद्व्युदासः । अपादानत्वादिभेदेन षड्विधत्वमिवोक्तानुक्तत्वभेदेन कारकस्य द्वैविध्यमप्यस्तीति तदनुक्रपा न्यूनत्वमत आह । धात्वर्यस्य

पृष्ठ १७१८

र्मितया तिङाद्यैरनुभाव्यते । यत्तदुक्तं धर्मतया त्वनुक्तं कारकं भवेत् । धात्वर्थस्य विशेष्यतया तिङाद्यनुभव्यत्वमेव कारकस्योक्तत्वं तद्विशेषणतया तदनुभाव्यत्वमेव चानुक्तत्वं नतु धातुसाकाङ्क्षप्रत्ययस्याभिध्नेयत्वमात्रमुक्तं तण्डुलं पचति इत्यादावपि कर्म्मत्वादेरुक्तत्वापत्तेः । पचति पच्यत- इत्यादौ तिङा, पाचकः पच्यमानैत्यादौ च कृता, कर्तृ- त्वं कर्म्मत्वञ्च धात्वर्थविशेष्यत्वेनानुभाव्यते तथा पचनं काष्ठं, दानीयो द्विजः, भीमोगजः, शयनं गृहमित्यादौ यथाक्रमं करणत्वादि व्युत्पत्तिवैचित्र्येण पदार्थैकदेशेऽपि कर्तृत्वादौ धात्वर्थस्य पाकादेरन्वयात् । सेवितुं साम्प्रतं विज्ञैर्गुरुः परुषवागपि” “विषवृक्षोऽपि सम्बर्द्ध्व्यस्वयं छेत्तु- ममाम्प्रतम्” इत्यादौ निपातेन क्वचित् कर्म्मत्वकारकस्योक्त- त्वम् । धातुभेदेन कर्म्मत्वकारकस्योक्ततायां नियममाह । दुहादिभ्यः प्रत्ययेन भुख्यकर्म्मत्वमुच्यते । णिजन्तेभ्यः कर्तृ- ताख्या तदसत्त्वेऽन्यकर्म्मता । दुहाद्युत्तरप्रत्ययेन मुख्यं साक्षाद्धात्वर्थतावच्छेदकं यत्कर्मत्वं तदेवोच्यते धात्वर्थ- विशेष्यत्वेभानुभाव्यते तेन गौः पयो दुह्यते दुग्धा वेत्यत्र पयःकर्मकमोचनानुकूलव्यापारजन्यमोचनवती गौरित्येवं बोधः । तत्र मोचनावच्छिन्नव्यापारस्य धातुवाच्यतया मीचनस्यैव साक्षद्धात्वर्थतावच्छेदकफलत्वात् । वहिप्रभृ- तेर्गत्यवच्छिन्नव्यापारः । कृषेश्च गत्यवच्छिन्नविकर्षणं वाच्य- मतः साक्षात् तद्वाच्यतावच्छेदकं गतिमत्त्वमेव फलं न तु तद्घटकसं योगादि । तथाच ‘भारोभवनं नीयते’ इत्यादौ शाखा ग्रामं कृष्यतेऽइत्यादौ च यथाक्रमं भवनकर्मकगत्यनुकूलव्यापारजन्यगतिमान् भारः, ग्रामकर्मक- गत्यवच्छिन्नविकर्षणकर्म्मताश्रयः शाखेत्याकारकबोधयोरुत्- पत्त्यैव मम्पत्तौ दुहादेर्गौणकर्मत्वं, नीवहादेः प्रधान- त्वमित्याद्युक्तिभेदेन विघिद्वयं शाब्दिकानामनादेयम् । णिजन्तोत्तरं कर्म्मतावाचिप्रत्ययस्थले तु मूलधातोः कर्तृ- तायाङ्कर्मतातिदेशसम्भवे तादृशमेव कर्मत्वं घात्वर्थस्य विशे ष्यतया तिङाद्यैर्बोध्यते यथा चैत्रोग्रामं गम्यते गमितो- वेत्यादौ ग्रामकर्मकव्यापारजन्यगमनस्य कर्त्ता चैत्र- इत्यादि । यत्र तु न तदतिदेशस्तत्र मूलधातोः कर्मत्व- मेव तदर्थविशेष्यतया तैरुच्यते यथा ‘ओदनः पाच्यते खाद्यते वा भृत्येन भर्त्त्रांइत्यादौ तत्र भर्तृकर्तृकव्यापा- जन्यस्य मृत्यकर्तृकपाकादेः कर्भतयौदनादिरेव बोध्यते ‘मैत्रेण पूगं खाद्यमानश्चैत्रोव्रजतीत्यादौ’ कर्मणि शानजादिपत्ययः प्राक् परिचिन्तितः” ।

न्यायादिमते कृतिमानेव कर्त्तृशब्दवाच्यः इत्यतः कर्त्तृ- त्वमात्मधर्म्मः । सांख्यमते बुद्धेर्योऽयं कर्तृत्वाभिनिवेशस्त- दुपरागादकर्त्तुः पुरुषस्यापि तदभिमानः । तदेतत् सां० प्र० सू० भाष्ययोर्दर्शितम् यथा “उपरागात् कर्त्तृत्वं चित्सान्निध्याच्चित्सान्निध्यात्” सू० । “अत्र यथायोग्यमन्वयः । पुरुषस्य यत् कर्त्तृत्वं तद्बुद्ध्यु- परागात् । बुद्धेश्च या चित्ता सा पुरुषसान्निध्यात् । एतदु- भयमवास्तवमित्यर्थः । यथाग्न्ययसोः परस्परं संयोगविशेषात् परस्परधर्मव्यवहार औपाधिको यथा वा जलसूर्ययोः संयोगात् परस्परधर्मारोपस्तथैव बुद्धिपु- षयोरिति भावः” भा० । पुरुषस्य यथाऽकर्त्तृता तथा सां० कौ० व्यवस्थापितं यथा “तस्माच्च विपर्यासात्सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य । कैवल्यं माध्यस्थ्यं दृष्टृत्वमकर्तृभावश्च” का० । “तस्माच्चेति चः पुरुषस्य बहुत्वेन सह धर्म्मान्तराणि समुच्चिनीति विपर्यासाद- स्मादित्युक्तौ त्रैगुण्यविपर्ययादित्यनन्तरोक्तं सम्बध्येत अतस्तन्निरासाय तस्मादित्युक्तम् अनन्तरोक्तं हि सन्निधाना- दिदमोविषयो विप्रकृष्टञ्च तद इति विप्रकृष्टं त्रिगुणमवि- वेकोत्यादि सम्बध्यते । तस्मात् त्रिगुणादेः यो विपर्य्यामः स पुरुषस्यात्रिगुणत्वं विवेकित्वमविषयत्वमसाधारणत्वं चेतनत्वमप्रसवधर्मित्वञ्च । तत्र चतनत्वन अविषयत्वेन च साक्षित्वद्रष्टृत्वे दर्शिते चेतनोहि द्रष्टा भवति नाचतनः साक्षी च दर्शितविषयोभवति यस्मै प्रदर्श्यते विषयः स साक्षी यथा हि लोके अर्थिप्रत्यर्थिनौ विवादविषयं साक्षिणे दर्शयतः एवं प्रकृतिरपि स्वरचितं विषयं पुरुषाय दर्श- यतीति पुरुषः साक्षी । न चचितनोविषयो वा शक्योविषयं दर्शयितुमिति चैतन्यादविषयत्वाच्च भवति साक्षी अतएव द्रष्टापि भवति अत्रैगुण्याच्चास्य कैवल्यम् आत्यलिको दुःख त्रयाभावः कैवल्यं तच्च तस्य स्वाभाविकादेवात्रैगुण्यात्सुख- दुःखमोहरहितत्वात्सिद्धम् । अतएवात्रैगुण्यान्माध्यस्थ्यं सुखी हि सुखेन तृप्यन्, दुःखी हि दुःखं द्विषन्न मध्यस्थो- भवति तदुभयरहितस्तु मध्यस्थैत्युदासीन इति चाख्या- यते । विवेकित्वादप्रसवधर्मित्वाच्चाकर्त्तेति सिद्धम् । स्यादेतत् प्रमाणन कर्त्तव्यमर्थमवगम्य चेतनोऽहं चिकीर्षन् करामीति कृतिचैतन्ययोः सामानाधिकरण्यमनुभवसिद्धं तदतस्मिन्मते नावकल्पते चेतनस्याकर्तृत्व त्कर्तुश्चाचंतन्यादित्यत- आह” कौ० “तस्मरत्तत्सं योगादचेतनं चेतनावदिव लिङ्गम् । गुणकर्तृत्वे च तथा कर्त्तेव भवत्युदासौनः” का० ।

पृष्ठ १७१९

“यतश्चैतन्यकर्तृत्वे मिन्नाधिककरणे युक्तितः सिद्धे तस्मा- द्भ्रान्तिरियमित्यर्यः । लिङ्गं महदादिसूक्ष्मपर्य्यन्तं वक्ष्यति भ्रान्तिवीजं तत्संयोगस्तन्निदानम् अतिरोहितार्थमन्यत्” कौ० । तदेतन्मतमुथाप्य मुक्तावल्यां निराकृतं यथा “एतेन प्रकृतिः कर्त्री पुरुषः षुष्करपलाशवन्निर्लेपः किन्तु चेतनः कार्य्यकारणयोरभेदात् कार्य्यनाशे कार्य्यरूपतया नाशः स्यादित्यकारणत्वं तस्य बुद्धिगतचैतन्याभिमानार्थानुपपत्त्या तद्कल्पनम् । बुद्धिश्च प्रकृतेः प्रथमः परिणामः । सैव महत्तत्त्वमन्तःकरणमप्युच्यते । तत्सत्त्वासत्त्वाभ्यां पुरुषस्य संसारापवर्गौ । तस्या एवेन्द्रियप्रणालिकया परिणतिर्ज्ञानरूपा घटादिना सम्बन्धः । पुरुषे कर्तृत्वाभिमानो बुद्धौ चैतन्याभिमानश्च भेदाग्रहात् । ममेदं कर्त्तंव्यमिति मदंशः पुरुषोपरागो बुद्धेः स्वच्छतया चेतनप्रतिविम्बादतात्त्विको दर्पणस्येव मुखोपरागः । इदमिति विषयोपराग इन्द्रि- यप्रणालिकया परिणतिभेदस्तात्त्विको निश्वासाभिहतदर्प- णस्येव मलिनिमा । कर्त्तव्यमिति व्यापारावेशः । तेनांशत्रयवती बुद्धिस्तत्परिणामेन ज्ञानेन पुरुषस्यातात्त्विकः सम्बन्धोदर्पणमलिनिम्नेव मुखस्योपलब्धिरुच्यते । ज्ञानादि- वत् सुखदुःस्वेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्म्माधर्म्मा अपि बुद्धेरेव कृतिसामानाधिकरण्येन प्रतीतेः । न च बुद्धिश्चेतना परिणामित्वादिति सांख्यमतमपास्तम् कृत्यदृष्टभोगानामिव चैतन्यस्यापि सामानाधिकरण्यप्रतीतेस्तद्भिन्ने मानाभावा- च्चेतनोऽहं करोमोति प्रतीतेः । बुद्धेः परिणामित्वाच्चैतन्यांशे भ्रम इति चेत् कृत्यंशे किं नेष्यते । अन्यथा बुद्धेर्नित्यत्वे तत्पूब्बमसंसारापत्तिः । अचेतनायाः प्रकृतेः कार्य्यत्वात् बुद्धेरचैतन्यं कार्य्यकारणयोस्तादात्म्यादिति चेन्न असिद्धेः कर्त्तुर्जन्यत्वे मानाभावात् वीतरागजन्मादर्शनाद नादित्वम् । अमादेर्नाशासम्भवान्नित्यत्वम्” मुक्ता० । वेदान्तिमते आविद्यिकजीवस्यैवौपाधिकं कर्त्तृत्वं शा० सू० भा० व्यवस्थापितम् यथा । “कर्त्ता शास्त्रार्थवत्त्वात्” । तद्गुणसारत्वाधिकारेणैवापरो- ऽपि जीवधर्म्मः प्रपञ्च्यते । कर्त्ता चायं जीवः स्यात् कस्मात् शास्त्रार्थवत्त्वात् एवञ्च यजेत जुहुयात् दद्यादि- त्येवंविधं विधिशास्त्रमथवद्भवति अन्यथा तदनर्थकं स्यात् । तद्धि कर्त्तुः सतः कर्त्तव्यविशेषमुपदिशति न चा सति कर्तृत्वे तदुपपद्यते । तथेदमपि शास्त्रमेवमसर्णमद्धे- वति “एष हि द्रष्टा श्रीता मन्ता बोद्धा कर्त्ता विज्ञानात्मा पुरुष” इति भा० । “विहारोवदेशात्” सू० । “इतश्च जीषस्य

कर्तृत्वं यज्जीवप्रक्रियायां सन्ध्ये स्थाने विहारमुपदिशति “सईयतेऽमृमोयत्रकाममिति” “स्वे शरीरे यथाकामं परिवर्त्तते” इति च भा० । “उपादानात्” सू० । “इतश्चास्य कर्तृत्वंयज्जोवप्रक्रियायामेव करणानामुपादानं सङ्कीर्त्तयति । “तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादायेति” । “प्राणान् गृहीत्वेति च” भा० । “व्यपदेशाच्च क्रियायां न चेन्निर्द्देशविपर्य्ययः” सू० । “इतश्च जीवस्व कर्तृ- त्वंयदस्य लौकिकीषु वैदिकीषु च क्रियासु कर्तृत्वं व्यपदिश्यते “विज्ञानं यज्ञं तनुते कर्म्माणि तनुतेऽपिचे- ति” । ननु विज्ञानशब्दो बुद्धौ समधिगतः कथमनेन जीवस्य कर्तृत्वं सूच्येतेति नेत्युच्यते जीवस्यैवैष- निर्द्देशो न वुद्धेः न चेज्जीवस्य स्यात् निर्द्देशविपर्य्ययः स्यात् विज्ञानेनेत्येवं निरदेक्ष्यत् । तथा ह्यन्यत्र बुद्धि- विववक्षायां विज्ञानशब्दस्य करणविभक्तिनिर्द्देशो दृश्यते “तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादायेति” । इह तु “विज्ञानं यज्ञं तनुत” इति कर्तृ समानाधिकरण्य- निर्द्देशात् बुद्धिव्यतिरिक्तस्यैवात्मनः कर्तृत्वं सूच्यत इत्यदोषः । अत्राह यदि बुद्धिव्यतिरिक्तो जीवः कर्त्ता स्यात् स स्वतन्त्रः सन् प्रियं हितं चैवात्मनोनियमेन सम्पादयेत् न विपरोतं, बिपरीतमपितु सम्पादयन्न, पलभ्यते । न च स्वतन्त्रस्यात्मन ईदृशी प्रवृत्तिरनियमेनोपपद्यते इति अतौत्तरं पठति” भा० । “उपलब्धिवदनियमः” सू० । यथायमात्मोपलब्धिं प्रति स्वतन्त्रोऽप्यनियमेनेष्टमनिष्टञ्च उपलभते एवमनियमेनैवेष्टमनिष्टञ्च सम्पादयिष्यति । उपलब्धावप्यस्वातन्त्र्यमुपलब्धिहेतूपादानोपलम्भादिति चेन्न विषयविकल्पनमात्रप्रयोजनवत्त्वादुपलन्धिहेतूनाम् उपलब्धौ त्वनन्यापेक्षत्वमात्मनः चैतन्ययोगात् । अपिचार्थक्रियायामपि नात्यन्तमात्मनः स्वातन्त्र्यमस्ति देशकालनिमित्तविशेषापेक्षत्वात् । न च सहायापेक्षस्य कर्त्तुः कर्तृत्वं निवर्त्तते । भवति ह्येधोदकाद्यपेक्षस्यापि पक्तुः पक्तृत्वम् । सहकारिवैचित्र्याच्चेष्टानिष्टार्थक्रियाया- मनियमेन प्रवृत्तिरात्मनो न विरुध्यते” मा० । “शक्तिविपर्य्य- यात्” सू० । “इतश्च बिज्ञानव्यतिरिक्तो जीवः कर्त्ता भवितु मर्हति । यदि पुनर्विज्ञानशब्दवाच्या बुद्धिरेव कर्त्त्री स्या- त्ततः शक्तिविपर्य्ययः स्यात् करणशक्तिर्बुद्धेर्हीयेत कर्तृ- शक्तिश्चापद्येत । सत्याञ्च वुद्धेः कर्तृशक्तौ तस्या एवाहं प्रत्ययविषयत्वमभ्युपगकव्यम् अहकरणपूर्व्विकाया एव प्रवृत्तेः सर्व्वत्र दर्शनात् अहं गच्छाम्यहं भुञ्जेऽहं

पृष्ठ १७२०

पिबाभीति च तस्याश्च कर्तृशक्तियुक्तायाः सर्व्वार्थका- रिण्याः सर्व्वाथकारि करणमन्यत् कल्पयितव्य शक्तोऽपि हि सन् कर्त्ता करणमुपादाय क्रियासु प्रवर्त्तमानो दृश्यत इति । ततश्च संज्ञामात्रे विसवादः स्यात् न च वस्तुभेदः कश्चित् करणव्यतिरिक्तस्य कर्त्रत्वाभ्यवगमात” भा० “समाध्यभावाक्ष स्र० । “योऽप्ययमौपनिषदात्मप्रतिपत्ति प्रयोजनः समाधिरुपदिष्टो वेदान्तेपु “आत्मा वा अरेद्र- ष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः” “सोऽन्वेष्टव्यः स विजिज्ञोसतव्यः” “ओमित्यवं ध्यायेत आत्मानम्” इत्येवं लक्षणः सोऽप्यसत्यात्मनः कर्तृत्वेनोपपोड्येत, तस्माद- प्यस्य कर्तृत्वसिद्धिः” भा० । “यथा च तक्षीनयथा” सू० “एवं तावत् शास्त्रार्थवत्त्वादिभिर्हेतुभिः कतृ त्वं शारीरस्य प्रदर्शितं तत्पुनः खाभाविकं वा न्यादुपाधिनिमित्तं वेति चिन्त्यते । तत्र तैरेव शास्त्वार्थवत्त्वादिभिर्हेतभिः स्वाभा- विकं कर्तृत्वम् अपवादहत्वभावादित्येवं प्राप्ते व्रूमः । न स्वाभाविक कर्तृत्वमात्मनः सम्भवति अतिर्म्मोक्षप्रस- ङ्गात् । कर्तृत्वस्वभावत्वे ह्यात्मनो न कर्तृत्वान्निर्मोक्षः सम्भवति अग्नेरिवौष्ण्यात् । न च कर्त्रत्वादनिर्मुक्तस्या- स्ति पुरुषार्थसिद्धिः कर्तृत्वस्य दुःखखरूपत्वात् । ननुस्थितायामपि कर्तृत्वशक्तौ कर्तृत्वकार्य्यपरिहारात् पुरुषार्थः सेत्स्यति तत्परिहारश्च निमितपरिहारात् यथाग्नेर्दहनशक्तियु व्य्यापि काष्ठवियोगाद्दहनकार्य्या भावस्तद्वत् न, निमित्तानामपि शक्तिलक्षणेन सम्ब- न्धेन सन्वद्धानामत्यन्तपरिहारासम्भवात् । ननु मोक्षसा धनविधनान्मोक्षः सेत्स्यति न साधनायत्तस्यानित्यत्वात् । अपि च नित्यशुषवुद्धमुक्तात्मप्रतिपादनान्मोक्षसिद्धिरभि- हिता ताद्वगात्मप्रतिपादनञ्च न स्वाभाविके कर्तृत्वेऽवक- ल्पते । तस्मादुपाधिधर्म्माध्यासेनैवात्मनः कर्तृत्वं न स्वा- वाविकम् । तथा च श्रुतिः “ध्यायतीव लेलायतीव” इति । “आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्मनीषिण” इति चोपाधि संयुक्तस्यैवात्मनो भोक्तृत्वादिविशेषलाभं दर्शयति । न हि विवेकिनां परस्मादन्यो जीवोनाम कर्त्ता भोक्ता वा विद्यते “नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेत्यादि” श्रवणात् । परएव तर्हि संसारी कर्त्ता भोक्ता च प्रसज्येत परस्मादन्यश्चेच्चितिमान् युद्ध्यादिसंघातव्यतिरिक्तो न स्यात् न अविद्याप्रत्यु- पस्थापितत्वात् कर्तृत्वभोक्तृत्वयोः । तथा च शास्त्रं “यत्र हि द्वैतमिव भवति तदितर इतरं पश्यतीति” अविद्यावस्थायां कर्तृत्वभोक्तृत्वे दर्शयित्वा विद्यावस्थायां ते

एव कर्तृत्व भोक्तृत्वे निवारयति “यत्र त्वस्य सर्व्वमात्मै वाभूत्तत् केन कं पश्येदिति” । तथा स्वप्नजागरितयो- रात्मन उपाधिसम्पर्ककृतं श्रमं श्येनस्येवाकाशे विपरि- पततः श्रावयित्वा तदभावं सुषुप्ते प्राज्ञेनात्मना सं परिष्यक्तस्य श्रावयति “तद्वा अस्यैतदाप्तकाममात्मकामम- कासं रूपं शोकान्तर” मित्यारभ्य “एषास्य परमा गतिरेषास्य परमा संपत् एषाऽस्य परमोलीक एषोऽस्य परमानन्दः” इत्युपसंहारात् । तदेतदाहाचार्य्यः “यथा च तक्षोभयथेति” । तत्वर्थे चायञ्चः पठितः । नेवं मन्तव्यं स्वाभाविकमे वात्मनः कर्तृत्वम् अग्नेरिवौष्ण्यमिति । यथा च लोके तक्षा वास्यादिकरणहस्तः कर्त्ता दुखी भवति स एव स्वगृहं प्राप्तोविमुक्तवास्यादिकरणः स्वस्थोनिर्वृत्तोनि- र्व्यापारः सुखी भवति एवमविद्याप्रत्युपस्थापितद्वैत संयुक्त आत्सा स्वप्नजागरितावस्थयोः कर्त्ता दुखी भवति स तच्छमापनुत्तये स्वमात्मानं परं प्रविश्य मुक्तकार्य्य- करणसंघातोऽकर्त्ता सुखो भवति संप्रसादावस्थायां, तथा मुक्त्यवस्थायामप्यविद्याध्वान्तं विद्याप्रदीपेन विधूयात्मैव केवलोनिर्वृत्तः सुखा भवति । तक्षदृष्टान्तश्चैतावतांशेन द्रष्टव्यः तक्षा हि विशिष्टेषु तक्षणादिषु व्यापारेष्वपे- क्ष्यैव प्रतिनियतानि करणानि वास्यादीनि कर्त्ता भवति खशरारेण त्वकर्त्ता, एवमयमात्मा सर्व्वव्यापारेष्वपेक्ष्यै व मनआदीनि करणानि कर्त्ता भवति स्वात्मना खकर्त्तैव- ति नत्वात्मनस्तक्ष्णैवावयवाः सन्ति र्यहस्तादिभिरिव वास्या दीनि तक्षा मनआदीनिकरणान्यात्मोपाददीत न्यसेद्वा । यत्तूक्तं शास्त्रार्थवत्त्वादिभिर्हेतुभिः स्वाभाविकमात्मनः कर्तृत्वमिति तत्र विधिशास्त्रं तावद्यथाप्राप्तं कर्तृत्व- मुपादाय कर्त्तव्यविशेषमुपदिशति स कर्तृत्वमात्मनः प्रतिपादयति । न च खाभाविकमस्य कर्तृत्वमस्ति ब्रह्मात्मत्वोपदेशादित्यवोचाम । तस्मादविद्याकृतं कर्तृत्व मुपादाय विधिशास्त्रं प्रवर्त्तिष्यते । कर्त्ता विज्ञानात्मा पुरुष इत्येवं जातीकमपि शास्नमनुवादरूपत्वाद्यथाप्राप्त- मेवाविद्याकृतं कतृ त्वमनुवदिष्यति । एतेन विहारोपा- दाने परिहृते तयोरप्यनुवादरूपत्वात् । सनु सन्ध्ये स्थाने- सुषुप्तेषु करणेषु “स्वेशरीरे यथाकामं परिवर्त्तते” इति विहार उपदिश्यमानः केबलस्यात्मनः कर्तृमाव इति, तथोपादानेऽपि “तदेषां घाणानां विज्ञानेन विज्ञानमादा- येति” करणेषु कर्म्मकरणविभक्ती श्रूयमाणे केबलस्यैवात्मनः कर्तृभावं गमयत इति । अत्रोच्यते न तावत् सन्ध्येस्थाने

पृष्ठ १७२१

ऽत्यन्तमात्मनः करणविरमणमस्ति “सधीः स्वप्नोभूत्वेमं लोकमतिक्रामतीति” तत्रापि धीसम्बन्धश्रवणात् । तथा च स्मरन्ति “इन्द्रियाणामुपरमे मनोऽनुपरतं यदि । सेवते विषयानेव तद्विद्यात् स्वप्नदर्शनमिति” । कामाद- यश्च मनसोवृत्तय इति श्रुतिः ताश्च स्वप्ने दृश्यन्ते तम्मात्- समना एव स्वप्ने विहरति । विहारोऽपि तत्रत्योवासनामय एव न पारमार्थिकोऽस्ति । तथा च श्रुतिरिवकारानुबद्वमेव स्वप्नव्यापारं वर्णयति “उतेव स्त्रीभिः सह मोदमानो यक्षदुतेवापि भयानि पश्यन्निति” । लौकिकाअपि तथैव स्वस्वप्नं कथयन्ति (आरुक्षमिव गिरिशृङ्गम्) अद्राक्षमिव वनराजिमिति । तथोपादाने यद्यपि करणेषु कर्म्मकरणविभक्ति निर्देशस्तथापि तत्संयुक्तस्यैवात्मनः कर्तृत्वं द्रष्टव्यं केबले- कर्तृत्वासम्भवस्य दर्शितत्वात् । भवति च लोकेऽनेकप्रका- रा विवक्षा (योधायुध्यन्ते) (योधै राजायुध्यते) इति च । अपि चास्मिन्नुपादाने करणव्यापारोपरममात्रं विवक्ष्यते न स्वाततन्त्य्रं कस्यचित्, अवुद्धिपूर्ब्बकस्यापि स्वापे- करणव्यापारोपरमस्य दृष्टत्वात् । यस्त्वयं व्यपदेशो दर्शितः “विज्ञानं यज्ञं तनुते” इति स बुद्धेरेव कर्तृत्वं प्रापयति विज्ञानशब्दस्य तत्र प्रसिद्धत्वात् मनोऽनन्तर पाठाच्च “तस्य श्रद्धैव शिरः” इति विज्ञानमयस्यात्मनः श्रद्धाद्यवयवत्वसंकीर्त्तनात् श्रद्धादीनाञ्च वुद्धिधर्म्मत्वप्रसिद्धेः “विज्ञानं देवाः सर्व्वे ब्रह्मज्येष्ठमुपासते” इति च वाक्य- शेषात् ज्येष्ठत्वस्य बुद्धौ प्रसिद्धत्वात् “स एष वाचश्चित्त- स्योत्तरोश्वरक्रमो यद्यज्ञ” इति च श्रुत्यन्तरे यज्ञस्य वाग्बुद्धि- साध्यत्वावधारणात् । न च बुद्धेः शक्तिविपर्य्ययः करणानां कर्तृत्वाभ्युपगमे भवति सर्व्वकारकाणामेव स्वव्यपारेषु कर्तृत्वस्यावश्यंभावित्वात् । उपलब्ध्यपेक्षं त्वेषां करणत्वं सा चात्मनः । न च तस्यामप्यस्य कर्तृ- त्वमस्ति नित्यापलब्धिस्वरूपत्वात् । अहङ्कारपूर्व्वकमपि कर्वृत्वं नोपलब्धुर्भवितुमर्हति अहङ्कारस्याप्युपलभ्य- त्वात् । न चैवं सति करणान्तरकल्पनाप्रसङ्गः बुद्धेः करणत्वाभ्युपगमात् । समाध्यभावस्तु शास्त्रार्थवत्त्वेनैव परिहृतः । यथाप्राप्तमेव कर्तृत्वमुपादाय समाधिविधा- नात् । तस्मात् कर्तृत्वमप्यात्मन उपाधिनिबन्धनमेवे- स्थितम्” भा० । “अहङ्कारविमूढात्मा कर्त्ताहमिति मन्यते” इति गीतया कर्त्तृत्वस्याहङ्काराधीनतयौपाधिकत्वं सूचितमिति द्रष्टव्यम्” । तथा चान्तःकरेणोपहितचैवतन्यमेव जीवः स एव वेदान्ति-

मतेकत्तति तत्त्वम् । तस्य च ईश्वराधोनयैव कतृत्वं तदपि “परात्तु तच्छतेः” इत्यादिशा० सूत्रभाष्ययोर्व्यवस्थापितं तच्च ईश्वरशब्दे दर्शितमिति । स्त्रियां ङीप् कर्त्त्री । “कर्त्तरि कृत्” कर्तृकरणयोस्तृतीया” “अकर्त्तरि च कारके” “कर्त्तुरी प्सिततमं कर्म” “कर्त्तुरुपमानादाचारे क्यङ्” शेषात् कर्त्तरि परस्मैपदम्” पा० “कर्तृकर्मव्यहितामसाक्षाद्धार- यत् क्रियाम्” हरिः २ तत्प्रयोजके “तत्प्रयोजकोहे- तुश्च” पा० “अकर्त्तर्य्यृणे” पा० । कर्त्तुर्भावः त्व कत्तृत्व न० तल् कर्त्तृता स्त्री कृत्याश्रयत्वे क्रियाश्रयत्वे च । तत्र नैयायिकमते आख्यातस्य कृतौ शकिः वैयाक- करणमते कर्त्तरि शक्तिः “कर्त्तरि कृत्” “लः कर्म्मणि भावे चाकर्मकेभ्यः” पा० सूत्राभ्यां तथैव प्रतिपादनात् “कर्त्तरि कृत्” इत्यतः कर्त्तृपदस्यैव परसूत्रे ऽनुवृत्तेः लकारस्यापि तदर्थकतैवेत्याकरे स्थितम् । अघिकमाख्यातशब्दे उक्तम् । “न कर्त्तृत्वं न कर्म्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः” गोता । ३ परमेश्वरे पु० तस्य सर्वकर्तृत्वात्” “एतेषां पुरुषाणां स कर्त्ता यस्य वैतत् कर्म स वै वेदितव्यः” इति श्रुतेस्तस्य तथात्वम् यथा च तस्य सर्वकर्त्तृत्वं तथा ईश्वरशब्दे दर्शितम् । “करणं कारणं कर्त्ता विकर्त्ता गहनो गुरुः” विष्णुस० । कृत--तृच् । ४ छेदके त्रि० स्त्रियां ङीप् “क्रोधहा क्रोधकृत्कर्त्ता” विष्णु स० । क्रोधकृतां देत्यानां कर्त्ता भेदकः इत्येकं नामेति” भा० (कात) ५ क्षुद्रखड्गे न० । तस्य कर्त्तनहेतुत्वात् तथात्वम् “चतुर्भुजां कृशाङ्गीं तु दक्षेण कर्तृखर्परौ” ताराध्यानम् । ६ शस्त्रि- कायां स्त्री ङीष् । “कर्त्त्रीञ्च खर्परञ्चैव क्रमाद्वामेन बिभ्रतीम्” ताराध्यादम् । उभयमपि उग्रताराशब्दे दर्शितम् । (कातारो) ७ कर्त्तर्य्याम् शब्दरत्ना० । अल्पार्थे क । कर्तृकापि क्षुद्रखड्गे स्त्री “हास्ययुक्तां त्रिने- त्राञ्च कपालकर्तृकाकराम्” तन्त्रसा० श्यामाध्यानम् । किरति विक्षिपति कायम् कॄ--विक्षेपे तृच् । ज्वरादिहे- तुके ८ दाहादौ । ततोऽस्त्यर्थे मतुप् कर्तृमत् कर्तृयुक्ते त्रि० स्त्रियां ङीप् । “ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्” पा० अस्य उदात्तत्वम् । कर्तृशब्दे उपपदे दिवाविभेत्यादिना कृञः टः । कर्तृकर कर्तृकारके तत्प्रयोजके । स्त्रियां ङीप् । इष्टे ईयसि च तृणोलोपः करिष्ठः करीयान् । तृचस्तु न लुक् । डिद्वद्भावे कर्त्तिष्ठः कर्त्तीयानिति भेदः ।

पृष्ठ १७२२

कर्त्त्र शैथिल्यकरणे अद० चुरा० उभय० सक० शैथिल्ये अक० सेट् कर्त्त्रयति ते कत्त्रापयतीत्येके अचकर्त्त्रत् त । कर्त्त्रयाम्- बभूव आसचकार चक्रे । कर्त्त्र्यते अक्वर्त्त्रि--अकर्त्त्रिषा- ताम्--अकर्त्त्रयिषाताम् । प्रनिकर्त्त्रयति । क्त कर्त्त्रितः । कर्त्रभिप्राय पु० कर्त्तारमभिप्रैति संबघ्नाति अभि + प्र + इण--अण् उप० स० । १ कर्त्तृसम्बन्धिनि । “स्वरितञितः कर्त्त्रभिपाये क्रियाफले” पा० । अत्र क्रियाफलस्वरूप- ञ्चास्माभिः शब्दार्थरत्ने निरूपितं यथा । “स्वरितञिद्धातूत्तरतङः कर्तृगामिन्येव सति क्रियाफले कर्तृवाचकत्वं नान्यथा तत्र फलञ्च न धातूपस्थाप्यं जानात्यादीनां ज्ञानरूपफलस्य समवायेन कर्तृनिष्ठतया मर्व्वदैव जानीते इत्येव प्रयोगापत्तेः जानातीत्यादेरपला- पाषत्तेश्च नेष्यते तु तथा शास्त्रकारैः । नापि क्रियाज- न्यवेतनदक्षिणादिरूपलाभादि गौर्ण फलमिह विवक्षितं तथा सति सूदादेस्तादृशफलवत्त्वेन सूदः पचते ऋत्विजो- यजन्ते इत्यादिप्रयोगापत्तेः । किन्तु फलतीतिव्युत्पत्त्या प्रयोजनापरनामकक्रियाजन्यतृप्तिस्वर्गादिरूपमेव मुख्यं फलं ग्राह्यं यथोक्तं हरिणा “यस्यार्थंस्य प्रसिद्ध्यर्थमारभ्यन्ते पचादयः । तत् प्रधानं फलं तासां न लाभादि प्रयोज- नमिति” । प्रसिद्ध्यर्थं निष्पत्त्यर्थं पचादयः पाकादयःतासां पचादीनां प्रधानं फलं तदित्यर्थः फलस्य प्राधान्यञ्चेत- रापेक्षया बोध्यं तेन इतरेच्छानधीनेच्छाविषयत्वस्य तस्य सुखादिष्वेव सत्त्वेऽपि क्वचित् साक्षात्सुखादिरूपप्रयोज- नालाभे तत्साधनरूपेतरफलस्यापि ग्रहणमिति द्रष्टव्यम् तेन “अपाद्वदः” पा० इत्यादिसूत्रविहिततङः सुखादिरू- पमुख्यप्रयोजनाभावेऽपि कर्तृवाचकत्वम्” । कर्त्तुरभिप्रायो यत्र । २ कर्त्तुरभिप्रायविषये त्रि० उक्त पाणिनिसूत्रस्य “आत्मनेपदमपि कर्त्रभिप्रेतक्रिया फलमात्रजनकत्वेनेति” शब्दचि० व्याख्यानात्तदर्थता अत एव पा० सूत्रस्योभयार्थता । तदेतत्शब्द० प्र० विवृतं यथा “अत्रोभयपदिधातूनां यत्र क्रियाफलं कर्तृनिष्ठं तत्रात्म- नेपदं यत्र च कर्तृभिन्ननिष्ठं तत्र परस्मैपदं साधु “स्वरि- तञितः कर्त्रभिपाये क्रियाफले” इति सूत्रेण कर्त्त्रारमभि- प्रौति सम्बध्नातीति व्युत्पत्त्या कर्तृसम्बद्धे क्रियाफलएवा- त्मनेपदस्य विधानात् । अतएव “स्वरिज्ञिण्ण्यन्तधातूनां कर्तृनिष्ठे क्रियाफले । आत्मनेपदमुद्दिष्टं तदनिष्ठे पदान्त- रम्” इत्यापिशालीयाः पठन्ति । तदनुसृत्यैव दानादिस्थले स्वगते फले ददे इत्येवं, परगते तु ददानीत्येव वाक्यं प्रयु- ञ्जते वृद्धाः । “स्वर्गंकामोयजेत” इत्यादौ च सामान्यतः श्रुत- मपि फलं कर्तृनिष्ठमेव “शास्त्रदेशितं फलमनुष्ठातरोति”

मीमांसयोत्सर्गतस्तथा कल्पमादिति प्राञ्चः । चिन्तामणि- कृतस्तु यत्र क्रिवाफले कर्त्तृरभिप्रायैच्छा तत्रैवात्मनेप- दमिति सूत्रार्थस्तेन याजकाद्यैर्दक्षिणदिलाभेच्छयैव यागा- दिकरणे यजन्ति याजकाः पठन्ति पाठकाः इति परस्मै- पदम् । परगतस्यापि याग दिफलस्येच्छया तत्करणे तु यजन्ते याजकाइत्यादिकः साधुरेव प्रयोगोऽतएव “पितृस्वर्गकामः पुष्करिण्या यजेत” इत्यादावप्यात्मनेपदम् “धनकामोग- णपतिं मुक्तिकामोऽर्च्चयेद्धरिम्” इत्यादौ ८ परस्मैपदं सङ्गच्छते” इत्याहुः । कर्द्द कुत्सितरवे उदरशब्दे च भ्वा० पर० अक० सेट् । कर्द्दति अकर्द्दीत् चकर्द प्रनिकर्दति । कर्द्द पु० कर्द्द--अच् । कर्द्दमे । शब्दर० । कर्द्दट पु० कर्द्दं कर्दमं कारणत्वेनाटति प्राप्नोति अट--अच् ६ त० शक० । १ करहाटे पद्मकन्दे २ कर्द्दमगन्तरि त्रि० । मेदि० । कर्द्द--अटन् । ३ पङ्के पु० मेदि० । कर्द्दन न० कर्द्द--भावे ल्युट् । उदरशब्दे हेमच० । कर्द्दम पु० कर्द्द--अम । (कादा) १ पङ्के अमरः । “सरितः कुर्वती गाधाः पथश्चाश्यानकर्द्दमान्” रघुः । करणे अम । २ पापे उणादिकोषः । तस्य कुत्सितशब्दहेतुत्वात्तथात्वम् । ३ मांसे न० शब्दचि० । तत्सेवने हि उदरशब्दोजायते इति तस्य तथात्वम् । कर्दमश्छाया कारणत्वेनास्त्यस्य अर्श० अच् । ब्राह्मणेश्छायाजाते ४ प्रजापतिभेदे । “छायायाः कर्द्दमोजज्ञे देवहूत्याः पतिः प्रभुः” भाग० ३, १२, १४, “प्रजाः सृजेति भगवान् कर्द्दमो ब्रह्मणोदितः । सरस्वत्यास्तपस्तेपे सहस्राणां समा दश । ततः समाधियो- गेन क्रियायोगेन कर्द्दमः । संप्रपेदे हरिं भक्त्या प्रपन्न वरदाशुषम्” भाग० ३, २१, अष्टमश्लोकादौ । ततः कपिलस्य प्रादुर्भावोवर्णितः । तन्नामनिरुक्तिः” ब्रह्मवै० पु० ब्र० ख० दर्शिता यथा । “वेदेषु कर्दमः शब्दश्छायायां वर्त्तते स्फु- टम् । वभूव कर्दमाद्बालः कर्दमस्तेन कीर्त्तितः” । तेन ५ छायायामपि । ततः ॠश्यादि० चतुरर्थ्यां क । कर्दमक पङ्कसन्निकृष्टदेशादौ त्रि० कर्दमोजातोऽस्य तारका० इतच् । कर्दमित जातकर्दम त्रि० । अर्श० मत्वर्थे अच् । कर्दम ६ कर्दमयुक्ते त्रि० । काश्या० चतुरर्थ्यां ष्ठञ् ञिटौ कार्दमिक कर्दमसन्निकृष्टदेशादौ त्रि० ष्ठञि स्त्रियां ङीष् । मत्वर्थे इनि कर्द्दमिन् पु० तद्युक्ते त्रि० मुद्गवृक्षे पु० वैद्य० तस्य कर्दमसमीपजातत्वात्तथात्वम् । पृषी० कर्द्रमीत्यपि तत्रार्थे ।

पृष्ठ १७२३

कर्द्दमक पु० कर्दमे कायति प्रकाशते कै--क । शालिभेदे, तस्य पङ्के एव हि प्ररोह इति तस्य तथात्वम् । “रक्तशालिषष्टिककङ्गुकमुकन्दकपाण्डुकपीतकप्रमोदककाल- काशनकपुष्पककर्दमकशकुनाहृतसुगन्धककलमनीवारकोद्र- वोद्दालकश्यामाकगोधूमवेणूयवादयः” सुश्रु० । कर्द्दमाटक पु० कर्द्दमे इव आटोगतिरत्र कप् । विष्ठा- दिनिक्षेपस्थाने शब्दरत्ना० । कर्द्दमिनी स्त्री कर्दमानां देशः पुष्करा० देशे इनि । प्रचुरकर्दमयुक्तदेशे । कर्पट पुंन० कॄ--कर्म्मणि विच्--कर्--पटः कर्म्म० । १ लक्तके जीर्ण्णवस्त्रखण्डे (लाताकानि), २ मलिनवस्त्रे । करस्थः पटः शक० । घर्म्मादिमार्ज्जनार्थं हस्तन्यस्त्रे । ३ वस्त्रखण्डे । ४ कषायरक्ते वस्त्रे च । “नीलशैलस्य पूर्बस्मिन् स्वरूपं प्रतिपादितम् । नाभिमण्डलपूर्वस्यां भस्मकूटस्य दक्षिणे । पूर्वस्यां कर्पटो नाम पर्वतोयमरूपधृक्” कालि- का ८१ अ० उक्त । ५ पर्वतभेदे पु० । कर्पटिक त्रि० कर्पट--अस्त्यर्थेठन् । कर्पटवस्त्रयुक्ते भिक्षुकादौ शब्दरत्ना० । कर्पण पु० कृप--ल्युट् कृपा० लत्वाभावः । आयसे शस्त्रभेदे । “चापवक्रकणपकर्पणप्रासपट्टिशमुषलतोमरादि- प्रहरणजालमुपयुञ्जानः” दशकु० । कर्पर पु० कृप्--अरन् लत्वाभावः । १ कपाले घटावयवे २ शीर्षोर्द्धास्थनि, अमरः (माथार खुली), ३ शस्त्रभेदे (कात) ४ कटाहे च मेदिनी ५ उदुम्बरे वृक्षे शब्दच० । कर्परांश पु० ६ त० । कपालांशे (खावरा) शब्दचि० । कर्पराल पु० कर्पर इवालति अण्--अच् । पर्वतपीलुभेदे । (आखरोट्) कन्दराले रमानाथः । कर्पराशिन् पु० कर्परेऽश्नाति अश--भोजने णिनि । वटुक- भैरवे । “श्मशानवासी मांसाशी कपराशी मखान्तकृत्” वटुकस्तवः । कर्परिकातुत्थ कर्पर्य्येव स्वार्थे कन् कर्परिका सैव तुत्थम् । कर्परीरूपे तुत्थे हेम० । कर्परी स्त्री कृप--अरन्--लत्वाभावः गौ० ङीष् । १ दारुहरिद्रा- क्षारभबे तुये(तुँते) अम० । २ रसके भावप्र० खर्परीति वाऽत्र पाठः । रसकञ्चोपरसभेदः उपरसभेदाश्च उपरसशब्दे उक्ताः भावप्र० तद्गुणाद्युक्तं यथा “क(ख)र्परीतु यकं तु थादन्यतद्रसकं स्मृतम् । ये गुणास्तुत्थके प्रोक्तास्ते गुणा रसके स्मृताः” । तु यसामान्यं तु नोपरस इति भेदः । कर्पास पुं न० कृ--पास । वस्त्रहेतुसूत्रयोनौ (कापास) वृक्षभेदे अमरः । गौरा० ङीष् । तत्रैव स्त्री भावप्र० । “कर्पासो तुण्डकेरी च समुद्रान्ता च कय्यते । कर्पासिका लघुः कोष्णा मधुरा वातनाशिनी । तत्पलाशं समीरघ्नं रक्तकृत्मूत्र-

वर्द्धनम् । वल्कलं पिडकानाह पूयस्रावविनाशनम् । तद्वीजं स्तन्यदं वृष्यं स्निग्धं कफकरं गुरु” इति तत्रोक्तेः । कर्पासफल न० ६ त० । (माकाटो) कर्पासीवीजे । कर्पूर पु० न० कृप्--खर्जू० ऊर लत्वाभावः । स्वनामख्याते गन्ध- द्रव्ये, तद्गुणाः भावप्र० उक्ताः, यथा “कर्पूरः शीतलोवृष्य- श्चक्षुष्यो लेखनोलघुः । सुरभिर्मधुरस्तिक्तः कफपित्तविषापहः । दाहतृष्णास्यवैरस्यमेदोदौर्गन्ध्यनाशनः । कर्पूरोद्विविधः प्रोक्तः पक्कापक्वप्रभेदतः । पक्वात् कर्पूरतः प्राहुरपक्वं गुणवत्तरम् । (अथ चिनिआ कर्पूर) “चीनाकसंज्ञः कर्पूरः कफक्षयकरः स्मृतः । कुष्ठकण्डूवमिहरस्तथातिक्तरसश्च सः । कर्पूरो नूतनस्तिक्तः स्निग्धश्चोष्णास्रदाहदः । चिरस्थो- दाहशोषघ्नः स धौतः शुभकृत् परः” । तस्य च “पोतासः भीमसेनः सितकरः शङ्करावालुकसंज्ञःपांशुःपिञ्जः अब्द- सारः हिमवालुकः जूतिका तुषारः हिमशीतलः पत्रिका- ख्यभेदात् द्वादश भेदा राजनि० । ततः काशा० चतुरर्थ्याम् इल । कर्पूरिल तत्सन्निकृष्टदेशादौ त्रि० । शुभ्रादिपाठात् तन्नामके । २ नरभेदे तस्यापत्यं शुभ्रा० ढक् । कार्पूरेय तदपत्ये पुंस्त्री । कर्पूरक पु० कर्पूर इव कायति कै--क । (कचूर) नामद्रव्ये कर्चूरे शब्दच० । कर्पूरतिलका स्त्री उमासखीभेदे विजयायाम् शब्दमाला । कर्पूरतैल न० कर्पूरस्य तैलमिव स्नेहः । कर्पूरस्नेहरूपे हिमतैले तैलभेदे राजनि० । “कटूष्णं हिमतैलं स्यात् कफवातामयापहम् । दन्तदार्ढ्यकरं पित्तकारकं परिकीर्त्तितम्” राजनि० । कर्पूरनालिका स्त्री “घृताढ्यया समितया लम्बं कृत्वापुटं ततः । लवङ्गोल्वणकर्पूरयुतया सितयाऽन्वितम् । पचेदाज्येन सिद्धैषा ज्ञेया कर्पूरनालिका । संयावसदृशी ज्ञेया गुणैः कर्पूरनालिका” भावप्र० उक्ते पाकभेदसिद्धे भक्ष्यभेदे । कर्पूरमणि पु० कर्पूरवर्णो मणिः । रत्नभेदे, “कर्पूरम- णिनामायं युक्त्या वातादिदोषनुत्” राजनि० । कर्पूरा- श्मादयोऽप्यत्र पु० । कर्पूररस पु० कर्पूर इव कृतोरसः पारदः । पाकविशेषेण कपूरवत्कृते पारदे रसकर्पूरे तत्पाकप्रकारः भावप्र० उक्तो यथा“अथ कर्पूररसस्य विधिः तत्र पारदस्य संक्षिप्तं शोधनं कत्तव्यम् । शुद्धसूतसमं कुर्य्यात् प्रत्येकं गैरिकं सुधीः । इष्टि- कां खटिकां तद्वत्स्फटिकां सिन्धुजन्म च तल्मीकं क्षार- लवणं भाण्डरञ्जकमृत्तिकाम् । सर्वाण्येतानि सञ्चूर्ण्य वास-

पृष्ठ १७२४

सा चापि शोधयेत् । खटिका(खरी) (स्थटिका) (फट्किरी) सिन्धुजन्म सैन्धवम् । बल्मीकम् (रुइमाटी) क्षारलवणम् (खारिलोण) भाण्डरञ्जकमृत्तिका (काविसा) । एभिश्चूर्णैर्युतं सूतं यावद्यामं विमर्दवेत् । तच्चूर्णसहितं सूतं स्थाली- मध्ये परिक्षिपेत् । तस्याः स्थाल्यामुखे स्थालीमपरां धारयेत् समाम् । सवस्त्रकुटितमृदा मुद्रयेदनयोर्मुखम् । संशो- ष्य मुद्रयेद्भूयोभूयः संशोष्य मुद्रयेत् । सम्यग्विशोष्य मुद्रां तां स्थालीञ्चुल्यां विधारयेत् । अग्निं निरन्तरं दद्याद्याव- द्दिनचतुष्टयम् । अङ्गारोपरितद्यन्त्रं रक्षेद्यत्नादहर्निशम् । शनैरुद्घाटयेद्यन्त्रमूर्द्धस्थालीगतं रसम् । कर्पूरवत् सुविमलं गृह्णीयाद्गुणवत्तरम् । तदेव कुसुमचन्दनकस्तूरीकुङ्कुमै र्युक्तम् । खादन् हरति फिरङ्गव्याधिं सोपद्रवं सपदि । विन्दति वह्नेर्दीप्तिं पुष्टिं वीर्य्यंबलं विपुलम् । रमयति रमणीशतकं रसकर्पूरस्य सेवकः सततम्” । कर्पूरस्तव पु० कर्पूरशब्दघटितः स्तवः । “कर्पूरं मध्यमान्त्य- स्वरपरिरहितम्” इत्यादिके तन्त्रोक्ते श्यामास्तवभेदे । कर्पूरा स्त्री कृप--खर्जू० ऊर--लत्वाभावः । हरिद्राभेदे । “दार्वी मेदास्रगन्धा च सुरभी दारुदारु च । कर्पूरा पद्मपत्रा स्यात् सुरीमत् सुरतावकाः” भावप्र० तत्प- र्य्यायः । मदनपाले तु हरिद्रायाः पञ्चधा विभागमुक्त्वा तद्गुणाउक्ताः, यथा “दार्वी दारुहरिद्रा स्यात् पीतदारु च पञ्चधा । कटङ्कटेरी पीतद्रुः स्वर्णवर्णा कटङ्कटी । दार्वी तद्वद्विशेषात्तु मूत्रकर्णास्यरोगनुत्” । कर्पूरिन् त्रि० कर्पूरोऽस्त्यस्य इनि । कर्पूरयुक्ते ततः सुवास्त्वा० चतुरर्थ्याम् अण् । कार्पूर तस्यादूरभवदेशादौ त्रि० । कर्फर पु० कीर्य्यते विच् फल्यते फलः प्रतिविम्बः कः कीर्य्यमाणः फलः प्रतिविम्बं यत्र लस्य रः । दर्पणे जटाधरः तत्र हि प्रतिविम्बस्य पतनात् तस्य तथात्वम् । कर्बगतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । कर्बति अकर्बीत् । चकर्ब । कर्बु पु० कर्ब--उ । १ चित्रवर्णे २ तद्वति त्रि० “अनन्ता रगस्यस्तस्य दीपवद्यः स्थितो हृदि । सितासिताः कर्बुनोलाः कपिलाः पोतलोहिताः” याज्ञ० । स्वार्थे कन् तत्रार्थे कर्बुदार पु० कर्बुः सन् दारयति मलं दृ--णिच्--अच् कर्म्म० । १ कोविदारवृक्षे २ श्वेतकाञ्चने च रत्नमा० ३ नीलझिण्ट्यां शब्दच० । “कोविदारकर्बुदारारिष्टेत्यादि” सुश्रु० । तस्य तैलन्तु मधुरम् । “पियालकर्बुदारसूर्य्यवल्लीत्रपुसैर्वारुक कर्कारुकुष्माण्डप्रभृतीनां तैलानि मधुराणि” सुश्रु० । “अच्चूयूथिकेत्याद्युपक्रमे कर्बुदारकोविदारप्रभृतीनि

“कषायम्वादतिक्तानि रक्तपित्तहराणि च । कफघून्य- निलं कुर्य्युः संग्राहीणि लघूनि च” इति सुश्रुतेन कोवि- दारादस्य भेदस्य निर्द्देशात ततोऽस्य भेदः इति बोध्यम् । कर्बुदारक पु० कर्बुः सन् दारयति कफं दृ--णिच्--ण्वुल् । श्लेष्मान्तकवृक्षे राजनि० । कर्बुर पु० कर्ब--गतौ मद्गुरा० उरच् । १ चित्रवर्णे शवले इतरवर्णेन सह संपर्कादस्य तथात्वम् । २ तद्वति त्रि० “पवनैर्भस्य कपोत- कर्बुरम्” कुमा० । ओष्ठमध्योऽप्ययं बवयोरभेदात् दन्त्यमध्यो- ऽपीति शब्दचि० । ३ पापे नरकादिगतिहेतुत्वात्तस्य तथात्वम् । ४ नादेयनिष्पावधान्ये राजनि० कर्बुरवर्णत्वा- त्तस्य तथात्वम् । ५ जले न० मेदि० नीचगतित्वात्तस्य तथात्वम् । कर्व--दर्पे, मद्गुरा० उरच् दन्त्यमध्यः । ६ स्वण्णे न० मेदि० इतरधातुभ्यस्तस्योत्कर्षेण दर्पयोगात्तथात्वम् । तन्नामनामके ७ धूस्तूरे च अम० । ८ शठ्याम् अमरटीका ९ राक्षसे पु० अमरे पाठान्तरम् दर्पयुक्तत्वात्तस्य तथात्वम् । १० कृष्णपृक्कायां (पारुल) स्त्री टाप् मेदि० ११ वर्वरायां (वावुइ तुलसी) स्त्री जटा० गौरा० ङीष् कर्वुरी । १२ दुर्गायां स्त्री त्रिका० । कर्बुरफल पु० कर्बुरं फलमस्य । साकरुण्डवृक्षे राजनि० कर्बू(र्वू)र पु० कर्व--गतौ कर्ब--दर्पे वा खर्जूरा० ऊर । १ राक्षसे उणा० । २ शठ्यां च अमरः ३ कर्चूरे (काचा) हरिद्रायाम् शब्दर० । भावप्र० कर्च्चूर इत्येव पाठः । ४ स्वर्णे ५ हरिताले न० शब्दचि० वैजयन्त्याम् कर्चरमिति पाठः कर्चूरशब्दे उदा० । ६ चित्रवर्ण्णे पु० ७ तद्वति त्रि० अमरटीका स्वार्थे कः । कर्बूरकस्तत्रार्थेषु । कर्म्मकर त्रि० कर्म करोति भृत्यः कृ--ट । वेतनेन कर्मकारके स्त्रियां ङीप् । “प्रोचुः प्राञ्जलयः स्त्रियः वयं कर्मकरी- स्तुभ्यम्” भाग० ३, २३, २६ । जसः स्थाने शस् आर्षः । ताच्छील्ये ट । २ दासे कर्मकरणशीले “चिकित्सकौ कर्मकरौ कामरूपसमन्वितौ । लोके चरन्तौ मर्त्यानां कथं सोममिहार्हतः?” भा० व० १२४ अ० । “नाभुक्तवति नास्नाते नासंविष्टे च भर्त्तरि । न संविशामि नाश्रामि सदा कर्मकरेष्वपि” भा० व० २३२ । स्त्रियां ङीप् । कृ--हिंसायां मन् कर्म हिंसां करोति हेत्वादौ ट । ३ यमे पु० मेदि० । सर्वप्राणिहिंसायां तस्याधिकृततया च तस्य तथात्वम् । ४ मूर्वालतायाम् स्त्री मेदि० । कर्मकरश्च दासभेदस्तस्य भेदकर्मादिकं मिता० नारदेनोक्तं यथा । “शुश्रूषकः प्रञ्चविधः शास्त्रे दृष्टोमनीषिभिः । चतुर्व्विधः

पृष्ठ १७२५

कर्मकरस्तेषां दासास्त्रिपञ्चकाः । शिष्यान्तेवासिभृतकाश्चतु- थैस्त्वधिकर्मकृत् । एत कर्मकरा ज्ञेया दासास्तु गृहजादयः । सासान्यमस्वतन्त्रत्वमेषामाहुर्मनोषिणः । जातिकर्मकरस्तू- क्तोविशेषोवृत्तिरेव च । कर्मापि द्विविघं ज्ञेयमशुभं शुभमेव च । अंशुभं दासकर्म्मोक्तं शुभं कर्म्मकृतां स्मृतम् । गृहद्वाराशुचिस्थानरथ्यावस्करशोधनम् । गुह्याङ्गस्पर्शनोच्छि- ष्टविण्मूत्रग्रहणोज्झनम् । अशुभङ्कर्भ विज्ञेयं शुभमन्यदतः पर” मिति--“तत्र शिष्योवेदविद्यार्थी । अन्तेवासी शिल्पा- दिषु । मूल्येन यः कर्म्म करोति स भृतकः । कर्म्मकुर्वता- मधिष्ठाता अधिकर्म्मकृत् । अशुचिस्थानम् उच्छिष्ट- प्रक्षेपणार्थं गर्तादिकम् । अवस्करः गृहमार्जितपां- श्वादिनिचयस्थानम् । उज्झनं त्यागः । भृतकश्चात्र त्रिविधः । तदुक्तम् “उत्तमस्त्वायुधीयोऽत्र मध्यमस्तु कृषी- वलः । अधमोभारवाही स्यादित्येवन्त्रिविधोभृतः” इति । कर्म्मकर्त्तृ पु० कर्नैव कर्त्ता । व्याकरणोक्ते कर्मणः कर्तृत्व- विवक्षया प्राप्तकर्तृत्वभावे कर्मणि । “क्रियमाणन्तु यत् कर्म स्वयमेव प्रसिध्यति । सुकरैः स्वैर्गुणैः कर्त्तुः कर्मकर्त्तोत तद्विदुः” व्या० का० । कर्मकर्त्तरि च कार्य्यभेदातिदे- शमाह “कर्मवत् कर्मणा तुल्यक्रियः” पा० । सि० कौ० विवृतमेतत् यथा “कर्त्तरि तु कर्मस्थया क्रियया तुल्यक्रियः कर्त्ता कर्मव- त्स्यात् । कार्य्यातिदेशोऽयम् । तेन यगात्मनेपदचिण्चि- ण्वदिटः स्युः । कर्त्तुरभिहितत्वात्प्रयमा । पच्यते ओदनः । भिद्यते काष्ठम् । अपाचि । अभेदि । ननु भावे लकारे कर्त्तुर्द्वितीया स्यादस्मादतिदेशादिति चेन्न लकार- वाच्य एव कर्त्ता कर्मवत् । लिङ्याशिष्यङिति द्विलकारका ल्ल इत्यनुवृत्तेः भावे प्रत्यये च कर्त्तुर्ल्लकारेणानुपस्थितेः । अतएव कृत्यक्तखलर्थाः कर्मकर्त्तरि न भवन्ति किन्तु भावे एव । भेत्तव्य कुसूलेन । ननु पचिभिद्योः कर्मस्था क्रिया विक्लित्तिर्द्विधाभवनञ्च । सैवेदानीङ्कर्त्तृस्था न तु तत्तुल्या? सत्यम् । कर्मत्वकर्त्तृत्वावस्थाभेदोषाधिकं तत्स- मानाधिकरणक्रियाया भेदमाश्रित्य व्यवहारः । कर्मणेति किम्? करणाधिकरणाभ्यां तुल्यक्रिये पूर्वोक्ते साध्व- सिरित्यादौ मा भूत् । किञ्च--कर्त्तृस्थक्रियेभ्यो मा भूत्, गच्छति ग्रामः, आरोहति हस्ती, अधिगच्छति शास्त्राथः, अरति श्रद्दधाति वा । यत्र कर्मणि क्रियाकृतो विशेषो दृश्यते, यथा पक्वेषु तण्डुलेषु, यथा वा च्छिन्नेष काष्ठेषु तत्र कर्मस्था क्रिया, नेतरत्र । न

हि पक्वापकतण्डुलेष्विव गतागतग्रामेषु वैलक्षण्यमुपल- भ्यते । करोतिरुत्पादनार्थः । उत्पत्तिश्च कर्मस्था, तेन कारिष्यते घट इत्यादि । यत्नार्थत्वे तु नैतत्सिद्ध्येत् । ज्ञानेच्छादिवद्यत्नस्य कर्त्तृस्थत्वात् एतेन अनुव्यवस्यमानेऽथं इति व्याख्यातम् इदमस्माभिः सरलायां व्याख्यातम् यथा“उत्प्रवृत्तिमात्रे कर्त्तृत्वं सर्वत्रैवास्ति कारके । व्यापार- भेदापेक्षायां करणत्वादिसम्भवः” इति वाक्यमनुरुन्धानः कर्त्तृत्वकर्मत्वादिकं व्यवस्थाप्य कार्य्यविशेषाय कर्मातिदेश- कसूत्रमवतारयति कर्त्तरि त्विति । कर्मस्थया कर्ममात्र- स्थया क्रियया फलेन “फलव्यापारयोर्धातुः” इत्युक्तेः “धातो- रर्थः क्रियोच्यते” इत्युक्तेश्चेत्यर्थः । तुल्यक्रियः समानाधि- करणक्रिय इत्यर्थः । किञ्च कर्मस्थभावकएव कार्य्यातिदे- शार्थं कर्मणेति पदम् “कर्मस्थेऽपि च धात्वर्थे कर्मकर्त्ता च कर्मवत् । कर्त्तृस्थेऽपि च धात्वर्थे कर्मकर्त्ता च कर्त्तृवत्” इत्युक्तेः “कर्मस्यः पचतेर्भावः कर्मस्थाश्च भिदादयः” इत्युक्तेः भिदादयः कर्ममात्रस्थाः । गमनादयस्तु कर्त्तृस्थाः “कर्त्तृ- स्थोबुध्यतेर्भावः कर्त्तृस्थाश्च गमादयः” इत्युक्तेः । “व्यत्ययो- बहुलल्लिङ्याशिष्यङिति” सूत्रयोः सन्धिजातद्विलकारमध्ये एकलकारस्यानुवृत्तेरित्यर्थः । कृत्यक्तखलर्थाइत्यत्र क्तग्रहणं प्रायिकं सिनोग्रासैत्यादौ कर्मंकर्त्तंरि क्तस्य दर्शनादिति बोध्यम् । वास्तविकभेदाभावेऽप्यौपाधिकभेदोऽस्तीत्याह कर्मंत्वकर्त्तृत्वावस्थेति तथा चावस्थाभेदेन क्रियाभेदात् कर्त्तुः कर्मंस्थक्रियया तुल्यक्रियत्वमिति भावः । नेतरः त्रेति । “निर्वर्त्त्ये च विकार्य्ये च कर्म्मंवद्भाव इष्यते । न तु प्राप्ये कर्मंणीति सिद्धान्तोऽयं व्यास्थितः” इतिहर्य्युक्तेः क्रियाकृतविशेषवतोरेव निर्व्वर्त्त्यविकार्य्यंयोः कर्म्मवद्भावो न तु तद्रहिते प्राप्य इति सिद्धान्तो द्योतित इति भावः” अत्र च यथा बोधाधिकं तथा शब्द० प्र० उक्तं यथा “अथ भिद्यते अभेदि कुशूलः स्वयमित्यादौ भिदाद्यनुकूलव्यापारवत्त्वरूपस्य तत्कर्तृत्वस्य कथं कुशूलादावन्वयः भिदादेः परस्मैपदित्वेन तदर्थध- र्म्मितया कर्तृत्वबोधने पदान्तरस्यासामर्थ्यात् यगिणो- र्विगुणत्वाच्चेत्यत आह । एकक्रियाधर्म्मितया कर्तृता कर्म्मतोभयोः । बोधने कर्म्मताकाङ्क्षैवापेक्ष्योत्सर्गतोभ- वेत् । कर्म्मंताकाङ्क्षा कर्म्मतान्वयस्यैवानुकूला आत्म- नेपदयगादिसममिव्याहाररूपाकाङ्क्षा व्युत्पत्तिवैचित्र्यादपे- क्षणीया न तु कर्तृत्वान्वयस्य परस्मैपदविकरणादिसन्दं- शरूपा यद्येवं तण्डुलचैत्रौ पक्ष्येते इत्यपि प्रयोगः

पृष्ठ १७२६

स्यात् सामग्य्रोर्मिथोविरोधेन विभिन्नकर्म्मावच्छिन्ने प्रत्य- यानां युगपत्कर्तृताकर्म्मत्वयोरनुभावकत्वस्याव्युत्पन्नत्वा- त् । अतएव पचेलिमौ मैत्रतण्डुलावित्यादिकोन प्रयोगः “आत्मने ध्रौव्यधातूनां सनन्तण्यन्तयोः किरः । श्रन्थिग्रन्थ्योस्तथा ब्रूञः कर्तृकर्मत्वबोधने । यगिणौ न दुहेर्नो यगजन्तस्य च तस्य च । इण्वा स्यादुक्तधातूनां नित्यं तत्रात्मनेपद” मिति वृद्धस्मृतेः । स्वयं विकुरुते युवे- त्यादौ, स्वयं चिकीर्षते कट इत्यादौ, स्वयं कटः कारयते गौरुत्पुच्छयते चिरयते इत्यादौ, स्वयमेव किरते करीत्यादौ, स्वयं श्रथ्नीते ग्रथ्नीते वा मालिकेत्यादौ, स्वयं ब्रूते कथेत्यादौ, स्वयं दुग्धे गौरित्यादौ, धात्वर्थकर्तृकर्म्मत्व- योर्युगपदन्वये कर्म्मत्वान्वयानुकूलस्य यकोनापेक्षा, तथा स्वयं व्यकृत युवा, स्वयमचिकीर्षत कट इत्यादौ, इणोऽपि एवं स्वयमलावि अलविष्ट वा केदारैत्यादौ, स्वरान्तस्य धातोः स्वयमदुग्ध अदोहि वा गौरित्यादौ, दुहेश्चार्थंस्य तदुभयभानार्थमिणोऽनावश्यकत्वमतौक्तमुत्सर्गतैति । “वि कारहेतौ सति विक्रियन्ते येषां न चेतांसि त एव धीराः” (कुमा०) इत्यादौ तु यकोगतिश्चिन्त्या । ननु शाकः पचता भुज्यते इत्यादितः कुतः पाकादौ शाकादिकर्मत्वावगमः सुवर्थस्यैव कर्मत्वस्य धात्वर्थे धर्म्मिणि साकाङ्क्षत्वादत- आह । स्वकर्मकैकधात्वर्थकर्तृकापरकर्मता । यत्रान्वेत्यस्य कर्मत्वे प्रथमैवानुशिष्यते । स्वकर्मताकत्वविशिष्टैकधात्व- र्थकर्तृकर्तृकस्यापरस्य धातुनिपातयोरन्यतरार्थस्य कर्मत्वं यत्र धर्म्मिण्यन्वेति तदीयत्वेनानुभाव्ये कर्म्मत्वे प्रथमैवानु- शिष्यते नतु द्वितीयादिरपेक्ष्यते तेन शाकः स्वकर्मताक- पाककर्तृकर्तृताकभोजनकर्मतावानित्याद्यन्वयधीस्तत्र स्या- त् । अतएव “प्रधानशक्त्यभिधाने गुणशक्तिरनिहितवत् प्रकाशते” इति पठन्ति । शक्तिः कारकमिति शाब्दिकाः । कर्मतामात्रन्तु ज्यायः, तेन हस्तेन पचता भुज्यते शाकइत्यादौ नाभिहिताधिकारीयप्रथमा शक्तिः” । अत्राभिहिताधिकारीयप्रथमाशक्तिरिति तु अनभिहि- ताधिकारीया न तृतीयाशक्तिरित्येतत् परम् अभिहिते प्रथमा इत्येवमधिकाराभावात् अनभिहिते इत्यस्यैवाधि- कारादिति चिन्त्यम् । ६ त० । २ कर्मकारके त्रि० । स्त्रियां ङीप् । कृ--क्विप् ६ त० । कर्मकृदप्यत्र । कर्म- करशब्दे उदा० ।

कर्म्मकाण्ड न० कर्मणां कर्त्तव्यताप्रतिपादकं काण्डम् । कर्मणां कर्त्तव्यताप्रतिपादके वेदभाग कर्मकाण्डस्या रम्भप्रयोजनञ्च वृह० उ० भाष्ये दर्शितंयथा । “तत्रास्य कर्म्मकाण्डेन सम्बन्धोऽभिधीयते । सर्व्वोऽप्ययं वेदः प्रत्यक्षानुमानाभ्यामनवगतेष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारोपायप्रका- शनपरः सर्व्वपुरुषाणां निसर्गंत एव तत्प्राप्तिपरिहार- येरिष्टत्वात् । दृष्टविषये चेष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारोपायज्ञा- नस्य प्रत्यक्षानुमानाभ्यामेव सिद्धत्वान्नागमान्वेषणा । न चासति जन्मान्तरसम्बन्ध्यात्मास्तित्वविज्ञाने जन्मान्तरेष्टा- निष्टप्राप्तिपरिहारेच्छा स्यात् स्वभाववादिदर्शनात् । तस्माज्जन्मान्तरसम्बन्ध्यात्मास्तित्वे जन्मान्तरेष्टानिष्टप्राप्तिप- रिहारोपायविशेषे च शास्त्रं प्रवर्त्तते । “येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्येऽस्तीत्येके नायमस्तीति चैके” इत्युपक्रम्य “अस्तीत्येवोपलब्धव्यः” इत्येवमादिनिर्णयदर्शनात् । “यथा च मरणं प्राप्य” इत्युपक्रम्य “योनिमन्ये प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय देहिनः । स्थाणुमन्येऽनुसयन्ति यथाकर्म्म यथाश्रुतम्” इति च, स्वयं ज्योतिरित्युपक्रम्य” तं विद्याकर्म्मणी समन्वारभेते पुण्योवै पुण्येन कर्म्मणा भवति” । ज्ञपयिष्यामीत्युपक्रम्य “विज्ञानमयः” इति च व्यतिरिक्तात्मास्तित्वम् । तत्प्रत्यक्ष- विषयमेवेति चेन्न वादिविप्रतिपत्तिदर्शनात् । न हि देहान्तरसम्बन्धिन आत्मनः प्रत्यक्षेणास्तित्वविज्ञाने लोकाय- तिका बौद्धाश्च नः प्रतिकूलाः स्युः । नास्त्यात्मेति वदन्तः । न हि घटादो प्रत्यक्षविषये कश्चिद्विप्रतिपद्यते नास्ति घट इति । स्थाण्वादौ पुरुषादिदर्शनान्नेति चेत् न निरू- पितेऽभावात् । न हि प्रत्यक्षेण निरूपिते स्थाण्वादौ विप्र- तिपत्तिर्भवति । वैनाशिकस्त्वहमितिप्रत्यये जायमानेऽपि देहान्तरव्यतिरिक्तस्य नास्तित्वमेव प्रतिजानते । तस्मात् प्रत्यक्षविषयवैलक्षण्यात् प्रत्यक्षान्नात्मास्तित्वसिद्धिः । तथानुमानादपि । श्रुत्यात्मास्तित्वे लिङ्गस्यादर्शितत्वात् लिङ्गस्य च प्रत्यक्षविषयत्वान्नेति चेत् न जन्मान्तरसम्बन्धस्या ग्रहणात् आगमेन त्वात्मास्तित्वेऽवगते वेदप्रदर्शितलौकिक- लिङ्गविशेषैश्च तदनुसारिणो मीमांसकास्तार्किकाश्चाहम्प्र- त्ययलिङ्गानि च वैदिकान्येव स्वमतिप्रभवानीति कल्पयन्तो वदान्ति प्रत्यक्षश्चानुमेयश्चात्मेति । सर्व्वथाप्यस्त्यात्मा देहान्त- रसम्यन्धीत्येवम्प्रतिपत्तुर्देहान्तरगतेष्टा निष्टप्राप्तिपरिहारो- पायविशेषार्थिनस्तद्विशेषज्ञापनाय कर्म्मकाण्डं समारब्धम्” । अधिकारिभेदेनैव कर्मकाण्डे प्रवृत्तिः “लोकेऽस्मितु द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ! । ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम्” इति गीतायामपि द्वैविध्योक्तेः अतएव “तमेतं ब्राह्मणाविविदिषन्ति वेदानुवचनेन यज्ञेन

पृष्ठ १७२७

तपसा नाशकेन” इति श्रुत्यैव कर्मणां विविदिषाहेतु- तोक्तेः विविदिषायामेव कर्मकाण्डप्रतिपाद्यकर्मणा- मुपयोग इत्याकरे स्थितम् । कर्म्मकार त्रि० कर्म्म करोति अभृत्या अण् उप० स० । विना वेतनेन १ कर्म्मकारके (वेगार) (कामार) इति प्रसिद्ध सङ्कीर्णजातिभेदे जातिशब्दे विवृतिः । “हरिणाक्षि! कटाक्षेण आत्मानमवलोकय । नहि खड्गोविजानाति कर्म्मकारं स्वकारणम्” उद्भटः । कर्म्मकारिन् त्रि० कर्म्म करोति कृ--णिनि स्त्रियां ङीप् । कर्म्म कारके “तान् विदित्वा सुचरितैर्गूढैस्तत्कर्म्मकारिभिः” मनुः कर्म्मकीलक पु० कर्म्मणा कीलक इव । रजके जातिभेदे । त्रिका० । कर्म्मक्षम त्रि० कर्म्मणि क्षमः ७ त० । कर्मकरणसमर्थे “आत्मकर्म्मक्षमं देहं क्षात्रोधर्म्म इवाश्रितः” रघुः । कर्म्मक्षेत्र न० कर्म्मणां क्रियानुष्ठानानां क्षेत्रम् । जम्बु- द्वीपान्तर्गते नवसु वर्षेषु अनुष्ठानदेशे भारते वर्षे । नववर्षाण्युक्त्वा “अत्रापि भारतमेव वर्षं कर्मक्षेत्रम् । अन्या- न्यष्टवर्षाणि स्वर्गिणां पुण्यशेषोपभोगस्थानानि भौमस्वर्गपदानि व्यपदिशन्ति” भाग० ५, १७, १२, १३, कर्मभूमि- रप्यत्र स्त्री । “उत्तरं यत् समुद्रस्य हिमाद्रेश्चैव दक्षिणम् । वर्षं तद्भारतं नाम भारती यत्र सन्ततिः” इत्युपक्रम्य “कर्मभूमिरियं स्वर्गमपवर्गञ्च यच्छति” । “अत्र सप्राप्यते स्वर्गोमुक्तिमस्मात् प्रयान्ति च । तिर्य्यक्त्वं नारकित्वञ्च मध्यं चातश्च गम्यते । न स्वल्वन्यत्र मर्त्यानां कर्मभूमौ विधीयते” विष्णु पु० पराशरवाक्यम् । कर्म्मग्रान्थ पु० कर्मणां ग्रन्थिर्बन्धनमस्मात् । अज्ञानजन्य वासनारूपे दोषे तस्यैव सकलप्रवृत्तिहेतुत्वात्तस्य कर्म- बन्धनहेतुत्वात्तथात्वम् । कर्म्मचण्डाल पु० कर्मणा चण्डाल इव । “असूयकः पिशु- नश्च कतघ्नो दीर्घरोषकः । चत्वारः कर्मचण्डाला जन्म- तश्चापि पञ्चमः” वसिष्ठोक्तेषु असूयकादिषु चतुर्षु । २ राहौ च । “उत्तिष्ठ गम्यतां राहौ! त्यज्यतां चन्द्र- सङ्गमः । कर्मचण्डाल! योगोत्थं मम पापक्षयं कुरु” ग्रहणमुक्तिस्नानमन्त्रः । राहोश्च असूयकत्वाद्दीर्घदोष- वत्त्वाच्च तथात्वम् । कर्म्मचित् त्रि० चितवान् चि--भूते क्विप् ६ त० । १ कृतकर्मणि । कर्मणि क्विप् ६ त० । २ कर्मणा चीयमाने च “कर्ममयान् कर्मचितस्ते कर्मणैवाधीयन्ते कर्मणा चीयन्ते” शत० ब्रा० । १०, ५, ३, ९ ।

कर्म्मचित त्रि० कर्मणा चितः चि--क्त । कर्मानष्पाद्ये “तद्यथेह कर्मचितोलोकः क्षीयते एवममुत्र पुण्यचितः” वेदपरि० श्रुतिः कर्म्मचेष्टा स्त्री कर्मणि क्रियायै चेष्टा । क्रियानुष्ठानार्थं चेष्टायाम् “आत्मजन्या भवेदिच्छा, इच्छाजन्या भवेत् कृतिः । कृतिजन्या भवेच्चेष्टा, चेष्टाजन्या क्रिया भवेत्” इत्युक्तेः चेष्टायाः क्रियाहेतुत्वेन तथात्वम् “कर्मचेष्टास्वहः कृष्णः शुक्लः स्वप्नाय शर्वरी” मनुः । कर्म्मचोदना स्त्री कर्मणि कर्मावबोधने चोदना विधिः । कर्मविषये १ प्रेरणारूपे विधौ “कर्मावरोधनं चोदना क्रियायाः प्रवर्त्तकं वचनमिति” मीमा० भा० । चोद्यते प्रवर्त्त्यतेऽनया बा० करणे अ ७ त० । २ कर्मप्रवृ- त्तिहेतौ ज्ञानज्ञेयज्ञातृरूपेऽर्थे च । “ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना” गोता । “ज्ञानमिष्टसाधन- मितिबोधः, ज्ञेयमिष्टसाधनं कर्म, परिज्ञाता तज्ज्ञाना- श्रयः त्रिविधा कर्मचोदना चोद्यते प्रवर्त्त्यतेऽनयेति चोदना ज्ञानादित्रितयं कर्मप्रवृत्तिहेतुरित्यर्थः । यद्वा चोदनेति विधिरुच्यते तदुक्त भट्टैः--“चोदना चोपदेशश्च विशिष्टैकार्थवाचिनः” इति ततश्चायमर्थः--उक्तलक्षणं त्रिगुणात्मकं ज्ञानादित्रयमवलम्ब्य कर्मविधिः प्रवर्त्तते इति” श्रीधरः । कर्म्मज त्रि० कर्मणो कर्मजन्यादृष्टात् जायते जन--ड । कर्महेतुके रोगादौ । रोगादिव्याधयो हि नानाविधाः यथोक्तं भावप्र०- “तेष स्वाभाविकाः केचित्केचिदागन्तवः स्मृताः । मानसाः केचिदाख्याताः कथिताः केऽपि कायिकाः । तत्र स्वाभाविकाः शरीरस्वभाबादेव जाताः । क्षुत्पिपासा सुषुप्त्या च जरामृत्युप्रवृत्तयः । अथवा स्वस्वभावादुत्पत्ते र्जाता स्वाभाविकाः सहजा इति यावत् । ते च जन्मा- न्धत्वादयः । आगन्तवोऽभिघातादिजनिताः । अथवा जन्मोत्तरभाविनः कामक्रोधलोभमोहभयाभिमान- दैन्यपैशुन्यशोकविषादेर्ष्यासूयामात्सर्य्यप्रभृतयः । अथ वोन्मादापस्मारमूर्च्छाभ्रममोहतमः संन्यासप्रभृतयः । कायिकाः पाण्डुरोगप्रभृतयः । कर्मजाः कथिताः केचिद्दोषजाः सन्ति चापरे । कर्मदोषोद्भवाश्चान्ये व्याधयस्त्रिविधाः स्मृताः । तत्र कर्मजाः व्याधय यत्प्राक्तनन्दुष्कर्मभवङ्केवलभोगनाश्यम् प्रायश्चित्तनाश्य वा ततो जाताः न तु दुष्टवातादिदोषेण जनितास्तथा । यथाशास्त्रन्तु निर्णीतो यथाव्याधिचिकित्सितः । न शमं

पृष्ठ १७२८

याति यो व्याधिः स ज्ञेयः कर्मजो बुधैः । दोषजाः मिथ्याहारविहारप्रकुपितवातपित्तकफजाः । ननु मिथ्या- हारविहारिणामपि प्राक्तनसुकृतेन नैरुज्यं दृश्यत एव । ततो दोषजेष्वपि प्राक्तनं दुष्कर्मैव कारणम् तत् कथं दोषजा इत्युच्यन्ते? । दोषयेष्वपि वस्तुतः आदिकारणं दुष्कर्म वर्त्तत एव किन्तु तत्र मिथ्याहारविहारदूषिता दोषा हेतवो दृश्यन्त इति दोषजा इत्युच्यन्त इति समाधिः । कर्मदोषीद्भवाः । स्वल्पदोषा गरोयांसस्ते ज्ञेयाः कर्मदोषजाः । अत्रकारणं दुष्कर्मं प्रबलं यतो दोषाल्पत्वेऽपि व्याधेर्गंरीयस्त्वन्तत्कर्मक्षयादेव क्षीणं भवति । दोषाः स्वल्पा अपि निदानत्वनोक्ता दृश्यन्त एवेति दोषाणां कारणतां मन्यन्त इति । कर्मंक्षयात् कर्मकृता दोषजाः स्वस्वभेषजैः । कर्मंदोषोद्भवा यान्ति कर्म- दोषक्षयात् क्षयम् । दोषजाः स्वस्वभषजैरिति दोपजे- ष्वादिकारणम् दुष्कर्म तद्भेषजार्थद्रव्यक्षयादिजनितं दुःखभोगेन कटुतिक्तकषायाद्यहृद्यभक्षणादिजनितदुःख- भोगेन च क्षयं यान्ति । शेषा दुष्टा हेतवो दोषास्ते स्वस्व- भेषजैः क्षयं यान्तीत्यर्थः । २ कायिकवाचिकमानसकर्मभवे स्थावरादिजन्मनि “शुभाशुभफलं कर्म्म मनोवाग्देहसम्भवम् । कर्मजागतयो नॄणामुत्तमाधममध्यमाः” ३ कर्म्मजातमात्रे पापादिदोषे च “तथा दहति वेदज्ञः कर्म्मजं दोषमात्मनः” मनुः । क्रियाजन्ये ४ संयोगे ५ विभागे च । “अप्राप्तयोस्तु या प्राप्तिः सैव संयोग ईरितः । कीर्त्तितस्त्रिविधस्त्वेष आद्यो ऽन्यतरकर्मजः । तथोभयक्रियाजन्यो भवेत् संयोगजोऽ- परः । आदिमः श्येनशैलादिसंयोगः परिकीर्त्तितः । नेषयोः सन्निपातो यः स द्वितीय उदाहृतः । कपालत- रुसंयोगात् संयोगस्तरुकुम्भयोः । तृतीयः स्यात् कर्मजो- ऽपि द्विधैव परिकीर्त्तितः । अभिघातो नोदनञ्च शब्द- हेतुरिहादिमः । शब्दाहेतुर्द्वितीयः स्याद्विभागोऽपि त्रिधा भघेत् । एककर्मोद्भवस्त्वाद्यो द्वयकर्मोद्भवोऽपरः । विभागजस्तृतीयः स्यात् तृतीयोऽपि द्विधा भवेत्” भाषा० ६ वेगाख्यसंस्कारे च “मूर्त्तमात्रे तु वेगः स्यात् कर्मजो- वेगजः क्वचित्” भाषा० ७ वटवृक्षे पु० जटा० । ८ कलियुगे पु० शब्दर० । क्रियाजकर्मभवादयोऽप्यत्रार्थे । ९ धर्माधर्म्म- रूपे गुणभेदे अदृष्टे वेदान्तिमते कर्मणः सूक्ष्मावस्थापन्ने १० संस्कारभेदे ११ स्वर्गे १२ नरके च अदृष्टद्वारा तयोः कर्मजन्यत्वात्तथात्वम् ।

कर्म्मजित् पु० जरासन्धवंश्ये मागधे नृपभेदे “अथ मागध- राजानो भाविनो ये वदामि ते” भविता सहदेवस्य (जरा- सन्धपुत्रस्य) मार्ज्जारिर्यच्छ्रुतश्रवाः । ततोऽयुतायुस्तस्यापि निरमिरत्रोऽथ तत्सुतः । सुनक्षत्रः सुनक्षत्रात् वृहत् सेनोऽथ कर्म्मजित्” भाग० ९, २२, ३० । कर्म्मठ त्रि० कर्मणि घटते कर्म्मन् + अठच् । कर्म्मनिष्पाद- नार्थं घटमाने । “स कर्मठः कर्म्म सुतानुबन्धि” भट्टिः । कर्म्मणि स्त्री कर्म्म नयति समाप्तिम् नी--बा० डि णत्वम् । कर्म्मसमाप्तौ कर्त्तव्यायां प्रायश्चित्तेष्टौ । “कर्म्मणिरेव तत्र प्रायश्चित्तिः” शत० ६, ६, ४, ९ । कर्म्मण्य त्रि० कर्म्मणा सम्पादि यत् । १ कर्म्मणा सम्पन्ने शौ र्य्येसि० कौ० । कर्म्मणि साधुयत् । २ कर्मकुशले सि० कौ० । “यतो वीरः कर्मण्यः सुदक्षः” ऋ० ३, ४, ९ । “अकर्मण्यं तिथिमलं विद्यादेकादशीं विना” ति० त० । ३ वेतने स्त्री क्षीरस्वामी । वेतनेन हि कर्मसाधनात् तस्य तथात्वम् । कर्म्मण्यभुज् त्रि० कर्मण्यां वेतनं भुङ्क्ते भुज--क्विप् ६ त० ङ्यापोरिति ह्रस्वः । वेतनेन कर्मकारके भरण्यभुगित्य- भरपाठान्तरमिति क्षीर० । कर्म्मदेव पु० कर्मणा देवः प्राप्तदेवभावः । १ त्रयस्त्रिंशद्देवभेदे । “स एकः कर्मदेवानामानन्दः ये कर्मणा देवानपि यन्ति श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य ते, ये शतं कर्मदेवानामानन्दाः” तै० उ० । “कर्मदेवा ये वैदिकेनाग्निहोत्रादिना केवलेन देवानपि यन्ति, देवा इति त्रयस्त्रिशद्धविर्भुजः । इन्द्र- स्तेषां स्वामी तस्याचार्य्यो बृहस्पतिः । प्रजापति- र्विराट्त्रैलोक्य शरीरो ब्रह्मा समष्टिव्यष्टिस्वरूपः संसारमरणानलव्यापी” शाङ्कर भा० । त्रयस्त्रिंशच्च देवाः आनन्दगिरिणा दर्शिताः । “अष्टौ वसवः एकादश रुद्राः द्वादशादित्याः इन्द्रः प्रजापतिश्चेति” २ कर्मणा देवलोकं गते च । “स एकः कर्मदेवानामानन्दो ये कर्मणा देवत्वमभिसम्पद्यन्ते अथ ये शतं कर्मदेवानामानन्दाः” शत० ब्रा० १४, ७, १, ३५ । ये अग्निहोत्रादिश्रौत्रकर्मणा देवलोकं प्राप्नुवन्ति ते कर्मदेवाः” भा० । कर्मदेवताऽप्यत्र स्त्री । “ज्योतिष्टोमादिना स्वर्गं प्राप्ताः स्युः कर्मदेबताः” शब्दचि० । अस्मिन् कल्पेऽश्वमेधादि कर्म कृत्वा महत्पदम् । अवाप्याजानदेवैर्याः पूज्यास्ताः कर्मदेवताः” इति शब्दचि० पु० । कर्म्मदोष पु० कर्मैव दोषः, कर्म्मणि दोषः, कर्महेतुर्दोषो वा । १ दुष्टे पापजनके हिंसादौ कर्मणि । “संन्यस्य सर्वकर्माणि कर्मदोषानपानुदन्” शरीरजैःकर्मदो षैर्याति

पृष्ठ १७२९

स्थावरतां नरः” मनुः । २ कर्म्मजन्ये पापादौ “मनोवा- ग्देहजैर्नित्यं कर्मदोषैर्न लिप्यते” मनुः । “कर्मदोषैः पापैः” कुल्लू० । विहिताकरणाविहिताचरणरूपे ३ कर्मविष- यदोषे च । “अवेक्षेत गतीर्नॄणां कर्मदोषसमुद्भवाः” मनुः । “विहिताकरणाविहिताचरणरूपकर्मदोषजन्या गतीः” कुल्लू० । ६ सकलकर्महेतौ मिथ्याज्ञानजन्यवासनारूपे दोषे च । “दुःखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानाम” इत्यादि० गौत० सू० मिथ्याज्ञानजन्यवासनारूपदोषस्य सकलप्रवृत्ति- रूपकर्म्महेतुत्वोक्तेस्तस्य तथात्वम् । कर्म्मधारय पु० व्याकरणोक्ते समानाधिकरणपदघटिते समामाधीनलक्षणाशून्ये समासभेदे “समानाधिकरणस्तत्- पुरुषः कर्मधारयः” पा० । तल्लक्षणादिकं शब्द० प्र० उक्तं यथा “क्रमिकं यन्नामयुगमेकार्थेऽन्यार्थबोधकम् । तादा- त्म्येन, भवेदेष समासः कर्मधारयः । कमिकं यन्नामद्वयं तयोरेकस्य नाम्नोऽर्थे धर्म्मिणि० तादात्म्येनापरनाम्नोऽर्थ- स्यान्वयबोधं प्रति समर्थं तादृशं नामद्वयं कर्मधारयः नीलो- त्पलमित्यादावुत्पलादिपदस्यार्थेनीलादिषदार्थस्य तादा- त्म्येनान्वयः, तथा पुरुषसिंहैत्यादावपि पुरुषादावुत्तर- पदलक्ष्यस्य सिंहादिसदृशस्य पुरुषः सिंह इवेत्यादि- विग्रहे प्रायेणोपमेयस्योंपमानैरिति कर्मधारयानुशासनात् । कुम्भस्य समीपमित्याद्यर्थकस्तूपकुम्भादिर्न तादात्म्येना- न्वयबोधकः, प्रबलमपद्रव्यमित्यादेः संग्रहाय नामपदस्य धातुभिन्नोपलक्षकत्वात् सार्थकसामान्यपरत्वेऽपि क्षत्य- भावाच्च । नीलमुत्पलमित्यादौ तु समानविभक्तिकं नामद्वयं स्वार्थयोरभेदान्वयं बोधयदपि न क्रमिकं विभक्त्या- व्यवधानात् । यदि च तादात्म्येन नीलादिनामार्थस्यान्वय- बुद्धौ नीलादिनामोत्तरनामोपस्थाप्यत्वं तन्त्रमतोन तत्रा भेदसम्बन्धेन नीलादेरन्वयः, परन्तुविशेषणविभक्त्युपस्थापिते तादात्म्यएवाधेयत्वेन, नीलघटपटावित्यादौ च नीलपदाव्य- वहितेन घटपटेत्येवंद्वन्द्वात्मकनाम्नैवोस्थापिते घटे पटे च नोलस्य तादात्म्येनान्वयान्न व्यभिचारः । स्तोकं पचति धान्येन धनं, प्रकृत्या पटुरित्यादावपि स्तोकादेर्न धात्वाद्यर्थे तादा- त्म्येनान्वयः किन्तु द्वितीयाद्यर्थे तादात्म्यएवाधेयत्वेनेत्या- दिकं विभाव्यते तदा क्रमिकत्वमनुपादेयमेव । राजपुरुष इत्यादिकस्तु तत्पुरुषोन पूर्व्वपदलक्षितराजसम्बन्धिनस्ता- दात्म्येनान्वयबोधकसमासविग्रहयोस्तुल्यार्थकत्वहान्याप- त्तेः, परन्तु राजसम्बन्धस्यैव । अतएव राजपुरुषैत्यादौ पूर्व्वपदे षष्ठ्यर्थसम्बन्धे लक्षणेति मणिकृदुक्तमपि सङ्गच्छते ।

यथा च नामार्थयोर्भेदेनान्वयेऽपि न क्षतिस्तथोपरिष्टाद्वक्ष्य ते । किञ्चिद्विशिष्टसुबर्थानवच्छिन्नस्यैव वा तादात्म्येना- न्वयबोधकत्वमुक्तनिरुक्तौ निवेश्यम् । नचैवमपि पञ्च- पुल्यादिद्विगौ द्विगार्ग्यं गच्छत इत्यादिस्थलीये द्वितयाद्य- भिन्नगार्ग्यादिबोधकाव्ययीभावे चातिव्याप्तिस्तदन्यत्वेनापि विशेषणीयत्वात् । अत्र च मानुषब्राह्मणो ब्राह्मणमानु- षैत्याद्यप्रयोगाद्विशेषणविशेष्ययोर्यत्र मिथस्तादात्म्येन व्यभिचारस्तत्रैव कर्मधारयः साधुः प्रमेयधूमैत्यादौ तु नरस्य शरीरं राहोः शिर इत्यादाविव तादात्म्यसम्बन्धा- र्थकषष्ठ्या तत्पुरुषएवेति वृद्धाः । चन्दनतरुर्व्विन्ध्यगिरि- र्वसन्तसमयैत्यादिप्रयोगस्य प्रामाणिकत्वात् विशेष्यस्यैव विशेषणव्यभिचारित्वं कर्मधारये तन्त्रं न तु विशेषण- स्यापि तद्व्यभिचारित्वम् । पुरुषोत्तमैत्यत्र चोत्तमत्वं न नित्यज्ञानादिमत्त्वं किन्तु भ्रमविधुरत्वम् । अतएव तत्र पुरुषस्येव, पुरुषेऽपितस्य व्यभिचारसत्त्वादुत्तमपुरुषैत्यपि कर्मधारयः साधुरिति तु नव्याः । तदाद्युत्तरपदकः कर्मधारयः प्रायशोनेष्यते नीलतदस्तीत्यादितोजात्वपि नीलोत्पलादेरस्तित्वाद्यप्रतीतेः । “पक्वयद्भोजनं रम्यमा- मतद्भञ्जनं वृथा । नीलयद्रसआस्वाद्यः कटुतद्रूपमीक्ष्यते” इत्यादिप्रयोगात् क्वचिदिष्यतेऽपि । प्रयुक्तञ्च जुमरनन्दिना परमः स इत्याद्यर्थे परमसः परमतावित्यादि । तत्पुरुषोऽप्येते व्याख्यातः । ननु विशेष्यतया नामार्थ- प्रकारकान्वयबद्धिमात्रं प्रत्येव नामोत्तरविभक्त्युपस्था- प्यत्वं तन्त्रं नतु तादात्म्यसम्बन्धानवच्छिन्नतत्प्रकारताक- बुद्धिं प्रति गौरवादतोनामार्थयोर्नीलोत्पलयोरन्वयास- म्भवात् कर्मधारयादिकः समासोन यौगिकः किन्तु नीलो- त्पलत्वादिविशिष्टे रूढएव तदुक्तं भर्त्तृहरिणा “अबु- धान् प्रत्युपायाश्च विहिताः प्रतिपत्तये । शब्दान्तरत्वाद त्यन्तं भेदोवाक्यसमासयोः” इति वैयाकरणाः, तन्मन्दं नीलोत्पलमित्यादौ समुदाये रूढ्यप्रतिसन्धानेऽपि नीलादि- प्रत्येकपदोपस्थित्या तयोस्तादात्म्येनान्वयबोधस्यानुभवि- कत्वेन गौरवस्य प्रामाणिकत्वादन्यघा नामार्थस्यान्वयबोध- सामान्यं प्रत्येव नामोत्तरनामोपस्थाप्यत्वं तन्त्रमुरीकृत्य नीलमानयेत्यादौ नामार्थसुबर्थयोर्नान्वयबोधः, परन्तु सुबन्तभागस्य नीलविशिष्टकर्मत्वादौ रूढिरेवेत्यपि किन्न रोचयेः? । नच समासस्याशक्तत्वे नीलोद्रव्यञ्च घट इत्यादाविव नीलघटोद्रव्यमित्यादावपि घटे धर्मिण्येकत्र द्वयमिति न्यायेन नीलद्रव्ययोस्तादात्म्येनान्वयापत्तिरिति वाच्यम्,

पृष्ठ १७३०

नामार्थस्य मुख्यविशेष्यताक इव तादात्म्याविच्छिन्नविधेयता- केऽपि बोधे नाम्नः प्रथमान्तत्वस्य तन्त्रत्वात् । विधेयत्वन्तु विषयतावच्छेदकतान्यप्रकारत्वं प्रकारताप्रभेदोवेत्यन्य- देतत् पटमित्यादौ तु पटादिर्न तादात्म्येन विधेय इति न तत्र व्यभिचारः । ननु भीलं पीतञ्चोत्पलं यत्र इत्यर्थे नीलपीतोत्पलं सरैत्यादिको बहुव्रीहिरिव नीलं पीतञ्चोत्पलमित्यर्थे नीलपीतोत्पलं पुष्पमित्या- दिकः कर्मधारयोऽप्येकत्र द्वयमिति न्यायेन नीलपीताभ्या- मवच्छिन्नोत्पलनिष्ठधर्मिताकधीजनकः कथं न स्यात्? इति चेन्न “बहुपदे बहुव्रीहिरेव नेतरोद्वन्द्वान्यः समास” इत्यनु- शिष्टिबलेन बहुव्रीहेरेव स्वनिविष्टनामद्वयोपस्थाप्यार्थद्वया- वच्छिन्नतादृशनामान्तरार्थनिष्ठविषयताकबोधं प्रति हेतु- त्वेन समासान्तरस्य तादृशधियं प्रत्यसमर्थत्वात् । नीलपीतोत्पले रम्ये पीतनीलोत्पलाश्रितमित्यादौ तु नीलो- त्पलं पीतोत्पलञ्च रम्यमित्याकारकएव बोधो नतु नीलं पीतञ्च यदुत्पलं तद्रम्यमित्याकारः । अतएव द्वन्द्वात् परस्य प्रत्येकामिसम्बन्धसूचनार्थं नीलपीते च ते उत्पले चेत्यादि- कमेव तत्र विग्रहं वर्णयन्ति न तु नीलं पीतञ्च तदुत्पल- ञ्चेत्यादिकम् । घटस्य नाधिकरणमित्यादिविग्रहे घटानधिकरणमित्यादिकस्तु मध्यपदप्रधानस्तत्पुरुषोन बहुनामगर्भो नवैकत्र द्वयमितिन्यायेन स्वार्थस्य बोधक इति सम्प्रदायविदः” । अत्र समासे विशिष्टार्थे न शक्तिर्न वा लक्षणेति शब्दचि० स्थितौ यथा । “कर्मधारये तु न शक्तिर्नवा लक्षणा ताभ्यां विनापि विवक्षितार्थान्वयबोधोपपत्तेः ननु नीलघटयोः सामाना- धिकरण्यप्रतीतेस्तत्र लक्षणैव अन्वयप्रकारत्वादिना तस्य भाने राजपुरुषादौ षष्ठ्यर्थोपस्थितिरपि तथास्तु अत्र ब्रूमः--कर्मधारये सामानाधिकरण्यं नामार्थयोर- भेदो वा गुणगुणिनोः समवायो वानुभूयते सचान्वय- एव नत्वन्वयप्रतियोगी अतोऽन्वयप्रतियोगिनोरुपस्थि- तिर्नामपदाच्छक्त्यैवेति न तदर्थं लक्षणा । राजपुरुष इत्यत्र तु राजसम्बन्धिपुरुषयोरन्वयोऽनुभूयते । राजसम्बन्धिनश्चान्वयप्रतियोगिन उपस्थितिर्नराजपदे षष्ठ्यर्थ- लक्षणां विना, राज्ञः पुरुषं राजसम्बन्धिनं पुरुषं राजपुरुषमानयेत्यादौ पर्य्यायत्वाद्राजसम्बन्धिनः पुरुषे- ऽन्वयोभासते राजसम्बन्धी अन्वयपतियोगित्वेन । एवञ्च बहुब्रीहौ सर्वत्रान्त्यपदस्य षष्ठीतत्पुरुषे पूर्ब्बपदस्या-

परपरतया लाक्षणिकत्वात् ताभ्यां कर्मधारयो बलवान् सर्वेषां पदानां स्वार्थपरतया मुख्यत्वाद् । अतएव “एतयैव ऋचा निषादस्थपतिं याजयेत्” इत्यत्र कर्मधारय एव मुख्यत्वे शब्दस्वरसात् षष्ठीततपुरुषे च षष्ट्यर्थे लक्षणा- पत्तेः” । वैयाकरणास्तु समासमात्रे विशिष्टर्थेऽतिरिक्तां शक्तिं कल्पयन्तस्तदस्वीकारे दोषं वर्णयन्ति यथा वैया० भू० “अपि च समासे विशिष्टशक्त्यस्व कारे राजपुरुषश्चित्रगुः नीलोत्पलमित्यादौ सर्व्वत्वानन्वयप्रसङ्गः । राजपदादेः सम्बन्धिनि लक्षणायामपि तण्डुलः पचतीत्यादौ कर्म- त्वादिसंसर्गेण तण्डुलादेः पाकादावन्वयवारणाय प्राति- पदिकार्थप्रकारकबोधं प्रति विभक्तिजन्योपस्थितेर्हेतुताया आवश्यकत्वात् पुरुषादेस्तथात्वाभावात् । तण्डुलः शुभ्र इत्यादौ च प्रातिप्रदिकार्थकप्रथमार्थे तण्डुलादेस्तस्य च शुक्ले अभेदेनैवान्वयः । शुभ्रेण तण्डुलेनेत्यादौ च विशे- षणविभक्तिरभेदार्था पार्ष्णिकोवान्वय इति नातिप्रसङ्गः । तथा च समासे परस्परमन्वयासम्भवादावश्यिकैव समुदायस्य तादृशे विशिष्टार्थे शक्तिः” । “तन्वस्तूक्तरीत्या सर्वत्र समासे शक्तिरस्तु च तथाविग्रहस्तथापि षष्ठीतत्पुरुषकर्मधारययोः शक्तिमत्त्वाविशेषान्निषादस्थपत्यधिकरणसिद्धान्तसिद्धिर्न स्यात् इत्यत आह । “पर्यवस्यच्छाब्दबोधाविदूरप्राक्क्षणस्थिते । शक्तिग्रहेऽन्तरङ्गत्वबहिरङ्गत्वचिन्तनम्” । “पर्य्यवस्यंश्चासौ शाब्दबोधश्च तस्मादविदूरश्चासौ प्राक्क्षणश्च तदानीन्तनलाघवमादायाधिकरणाविरोघ इत्यर्थः । अयं भावः--निषादस्थपतिपदं समासशक्तिपक्षे निषादरूपे निषादानाञ्च स्थपतौ निषादस्वामिके पुरुषान्तरे चेत्येवं सर्वत्र शक्तत्वान्नानार्थकम् । तथा च “नानार्थे तात्पर्य्या- द्विशेषावगतिः” इति न्यायेन तत्कल्पनायां पदद्वये पूर्वोप- स्थितार्थे एवोपस्थित्यादिलाघवात् तत्कल्पनमिति । परेषामपि सति तात्पर्य्ये यष्टीः प्रवेशयेतिवल्लक्षणायादुर्व्वा- रत्वात्तात्पर्य्यमेव कल्प्यकोटौ अवशिष्यत इति दिक्” । “पुंवत्कर्म्मधारयजातीयदेशीयेषु” “तत्पुरुषेऽनञ्कर्म्म- धारयः” पा० । “द्वन्द्वोद्विगुरपि चाहं सततमस्मद्गृहेऽ- व्ययीभावः । तत् पुरुष! कर्म धारय येन स्यां सदा बहुव्रीहिः” उद्भटः । कर्म्मन् पुंन० कृ--कर्मणि मनिन् अर्द्धर्चादि० पा० अमरे तु न० । व्याकरणपरिभाषिते कर्त्त्रा क्रियाफलाश्रयतयाप्तु- मिष्टतमे पदार्थे “कर्त्तुरीप्सिततमं कर्म” पा० । व्या- ख्यातञ्चैतत् सि० कौ० यथा--

पृष्ठ १७३१

“कर्त्तुः क्रियया आप्तुमिष्टतमङ्कर्म्मसंज्ञं स्यात् । कर्त्तुः किम्? माषेष्वश्वं बध्नाति । कर्मण ईप्सिता माषा न तु कर्त्तुः । तमब्ग्रहणं किम्? पयसा ओदनं भुङ्क्ते । कर्मे- त्यनुवृत्तौ पुनःकर्मग्रहणमाधारनिवृत्त्यर्थम्, अन्यथा गृहं प्रविशतीत्यत्र व स्यात्” । विवृतञ्चैतदस्माभिः सरलायां यथा कर्त्तुरित्यादि । कर्त्त्राप्तुमिष्यमाणं कर्मेत्यर्थः । “धातूपात्त- व्यापाराश्रयः कर्त्ता” इति वक्ष्यते । आप्तिश्च सम्बन्धः, स च कर्त्तृविशेषणीभूतक्रियारूपव्यापारद्वारकएवानुपस्थितकल्पने मानाभावात्, एवञ्च कर्त्त्रा स्वनिष्ठक्रियारूपव्यापारप्रयोज्य- फलेन सम्बद्धुमिष्यमाणं कर्मेत्यर्थः, तदेतदाह कर्त्तुः क्रियया आप्तुमिति । क्रियया धातूपात्तव्यापारेण, आप्तुं धातूपात्तफलद्वारा सम्बन्धुम् । फलव्यापारयोर्धातूपात्त- त्वन्तु “फलव्यापारयोर्धातुराश्रये तु तिङः स्मृताः” इत्यनेन सिद्धम् । तच्च कर्म्म सप्तविधम्, यथोक्तंहरिणा “निर्वर्त्यञ्च विकार्य्यञ्च प्राप्यञ्चेति त्रिधा मतम् । तच्चेप्सिततमं कर्म चतुर्द्धान्यत्तु कल्पितम् । औदासीन्येन यत् प्राप्यं यच्च कर्त्तुरनीप्सितम् । संज्ञान्तरैरनाख्यातं यद्यच्चाप्यन्यपूर्वकम्” इति । तत्र निर्वर्त्त्यादीनां लक्षणादिकमपि तेनैवोक्तं यथा--“यदसज्जायते सद्वा जन्मना यत्प्रकाशते । प्रकृतेस्तु विवक्षायां विकार्य्यं कैश्चिदन्यथा । तन्निर्वर्त्त्यं विकार्य्यञ्च कर्मद्वेधा व्यवस्थितम् । प्रकृत्युच्छेदसम्भूतं किञ्चित् काष्ठादिभस्पवत् । किञ्चित् गुणान्तराधानात् सुवर्णादि- विकारवत् । क्रियाकृतविशेषाणां सिद्धिर्यत्र न विद्यते । दर्शनादनुमानाद्वा तत् प्राप्यमिह कथ्यते” इति, “सती वा विद्यमाना वा प्रकृतिः परिणामिनी । यस्य नाश्रीयते तस्य निर्वर्त्त्यत्वं प्रचक्षते” इति च । तदयं लक्षणनिष्कर्षः० प्रकृ- तिवाचकपदासमभिव्याहृतपदोपस्थाप्यत्वे सति क्रियाजन्यो- त्पत्तिरूपफलवत्त्वं निर्वर्त्त्यत्वम् यथा घटं करोतीत्यादौ- घटादेः क्रियाजन्योत्पत्तिमत्त्वान्निर्वर्त्त्यत्वम् । प्रतीयमा- नप्रकृतिविकृतिभावत्ये सति क्रियानिर्वाह्यविशिष्टासत्त्वो- त्पत्तिरूपान्यतरफलवत्त्वं विकार्य्यत्वम्, यथा सुवर्णं कुण्डलं करोतीत्यादौ सुवर्णस्य पूर्वरूपविशिष्टासत्त्वफलवत्त्वात् कुण्ड- लस्य चोत्पत्तिमत्त्वादुभयोरपि विकार्य्यत्वम् । क्रियाकृतासा- धारणधर्मप्रकारकप्रतीतिविषयतानाश्रयत्वे सति क्रियाजन्य- फलवत्त्वेनोद्देश्यत्वम्, प्राप्यत्वं यथा ग्रामं गच्छतीत्यादौ ग्रामादेः कर्त्तृसाधारणसंयोगरूपफलवत्त्वेऽपि क्रियाकृत- श्रमादिरूपासाधारणविशेषफलस्यानाधारत्वेन तादृशफल- प्रकारकबोधाविषयत्वात् प्राप्यत्वम् निर्वर्त्यविकार्य्ययोस्तु

क्रियाजन्योत्पत्त्यादिफलस्य कर्ममात्रनिष्ठतया असाधार- ण्येन तद्वत्त्वान्नातिप्रसङ्गैति बोध्यम् । कर्त्तुरनुद्देश्यत्वे सति क्रियाजन्यफलवत्त्वम्, औदासीन्य प्राप्तं यथा ग्रामं गच्छन् तृणं स्पृशतीत्यादौ तृणादेरनुद्देश्यत्वेऽपि क्रियाजन्य- संयोगरूपफलवत्त्वेनोदासीनकर्मता । द्विष्टसाधनत्वे सति क्रियाफलवत्त्वं, द्वेष्यंयथा अन्नं बुभुक्षुर्विषं भुङ्क्तेऽइत्यादौ विषस्य तथात्वम् । कारकविशेषसंज्ञान्तरेणाविवक्षितत्वे सति कर्मोपकारकत्वम्, संज्ञान्तरैरनाख्यातत्वम् यथा गां पयो दोग्धीत्यादौ गवादेः कारकान्तरसंज्ञाया अविवक्षया दुग्धो- पयोगितया कर्मत्वम् । व्यक्तीभविष्यति चेदमुपरिष्टात् । कारकान्तरसंज्ञापूर्व्वकत्वं यथा ‘जलधिमधिशेते’ इत्यादौ जलधेराधारसंज्ञकतया प्राप्तत्वेऽपि “अधिशीङ्स्थासां कर्म” पा० इत्यादिनाकर्मसंज्ञयाकर्मत्वम् । पयसेति भुजि- क्रियां प्रति पयसः प्रकृष्टोपकारकत्वविवक्षायां तस्यैप्सित- तमत्वात् पयः पिबतीति स्यादेव । इह तु तथा विवक्षावि- रहेणान्नभोजनं प्रति तस्याङ्गतया करणत्वमात्रं विवक्षित- मिति न ओदनस्य कर्मत्वम् । सहार्थे तृतीयेति तु न्याय्यम्, तस्याप्रधानत्वात्तमपा बोधयितुमशक्यत्वात्” । कर्म्मताबोधनप्रकारलक्षणादिक शब्द० प्र० अन्यथोक्तं यथा “यगन्तधातोरर्थोयस्तिङा स्वार्थेऽनुभाव्यते । यत्रासौ कर्म्म- ता नाम कारकं कर्तृतेतरः” यगन्तस्य यद्धातोरुत्तरस्थतिङा यत्र स्वार्थे तदीयोयादृशोऽर्थोऽनुभावयितुं शक्यते, तद्धातू- पस्थाप्यतादृशक्रियायां स तिङर्थः कर्तृताभिन्नः कर्मत्वं नाम कारकमित्यर्थः । ग्रामोगम्यत इत्यत्र गमधातूपस्थाप्या याः संयोगावच्छिन्नक्रियायाः स्वजन्यत्वसम्बन्धेन तिङ्पदो- पस्थाप्ये संयोगे एवान्वयो न तु त्यज्यतैत्यादाविवविभा- गादौ धात्वर्थतावच्छेदकस्यैव फलस्य बोधने कर्मविहित प्रत्ययानां धातुसाकाङ्क्षत्वादतः संयोगस्यैव तत्र गतिक्रिया कर्मत्वं नतु विभागादेः, तेन तरोस्त्यागिनि स्वगे तरुं गच्छतीत्यादिकोन प्रयोगः । गम्यतेरथः स्वयमेवेत्यादौ (गम्यते इति त्वनुशासनविरुद्धं कर्त्तृस्थभावकतया कर्मवत् क्रियाया अप्रसक्तेः) । कर्मत्वमिवानुकूलव्यापारवत्त्वलक्षणं कर्त्तृत्वं धात्वर्थस्य धर्म्म्यपि न तत्कर्तृताभिन्नमिति तद्व्युदासः । ननु चैत्रकर्तृकगमनजन्यसंयोगस्य ग्रामैव चैत्रेऽपि सत्त्वाच्चैत्रेण गम्यते चैत्रैत्यपि प्रयोगः स्यात्, तिङर्थसंयो- गस्य जन्यत्वस्वाश्रयप्रतियोगिकत्वोभयसम्बन्धेन धात्वर्थगतेः साकाङ्क्षत्वेन चैत्रकर्तृकगत्याश्रयप्रतियोगिकत्वविशिष्टस्य संयोगस्य चैत्रे वाधितत्वात् । अतएव चैत्रोग्राम गच्छति

पृष्ठ १७३२

इतिवत् चैत्रश्चैत्र गच्छतीत्यपि न प्रयोगः, तत्रापि द्विती- यार्थसंयोगे प्रकृत्यर्थस्य स्वप्रतियोगिकत्वसम्बन्धेनैव साका- ङ्क्षतया द्वितीयान्तलभ्यस्य चैत्रीयत्वविशिष्टसंयोनस्य जनकत्वस्वाश्रयवृत्तत्वोभयसम्बन्धेनैव क्रियायामन्वयेन चैत्रप्रति- योगिकसंयोगाश्रयवृत्तिगतेश्चैत्रे बाधितत्वात् । यत्तु फलमिव क्रियायामन्वितं परसमवेतत्वमपि कर्म्मतावाचिप्रत्यय- स्यार्थः, परत्वञ्च तिङा स्वार्थफलान्वयिप्रतियोगिकं, द्विती- यादिसुपा तु प्रकृत्यर्थप्रतियोगिकं प्रत्याय्यते तथा च चैत्र- कर्तृकस्य चैत्रान्यसनवेतगमनस्याप्रसिद्धत्वेन चैत्रे तज्जन्यसंयोमस्यासम्भवाच्चैत्रेण नम्यते चैत्रैत्यादिकोन प्रयोगः । एवं चैत्रान्यसमवेतस्य चैत्रे बाधाच्चैत्रश्चैत्रं गच्छतीत्यादिरपि । चैत्रेण नम्यते ग्रामैत्यादौ तु चैत्र- कर्तृकस्य ग्रामभिन्नसमवेतस्य नमनस्य जन्योयः संयोगस्त द्वान् ग्रामैत्यन्वयबोधनेन किञ्चिद्बाधकमितिप्राच्यै- रुक्तं तन्न युक्तम्, संख्याकालातिरिक्तस्य तिङर्थस्य धात्वंर्य- विशेष्यत्वनियमेन तिङर्थस्य परसमवेतत्वादेर्धात्वर्थगत्यादा- वन्वयायोगात् प्रथमान्तोपस्थाप्यग्रामादेरभेदान्यसम्बन्धेना- न्यत्र प्रत्ययार्थे तिङर्थे वान्वयस्यादृष्टचरत्वेनाव्युत्पन्नत्वात्, चैत्रेण गम्यते द्रव्यं, द्रव्यं, गच्छति चैत्रैत्यादौ द्रव्यान्य समवेतस्य मत्यादेरप्रसिद्धत्वेनायोम्यतापत्तेश्च । नव्यास्तु फलमिव भेदोऽपि कर्म्मत्ववाचिप्रत्ययस्यार्थस्तथा च चैत्रेण गम्यते ग्राम इत्यत्र तिङर्थभेदस्य सामा- नाधिकरण्यसम्बन्धेन धात्वर्थविशेष्यत्वात् प्रतियोगि- त्वसम्बन्धेन प्रथमान्तार्थे ग्रानादौ विशेषणत्वान्न व्युत्प- त्तिविरोधो नवातिप्रसङ्गः चैत्रकर्तृकगमनाश्रयवृत्ति- भेदप्रतियोगित्वस्य चैत्रे विरहात् चैत्रंनच्छतीत्यादावपि प्रतियोगित्वसम्बन्धेन चैत्रान्वितस्य द्वितीयार्थभेदंस्य सामा- नाधिकरण्यसम्बन्धेन धात्वर्थभतावन्वयात्तादृशनतेश्चैत्रे बाष्ठा- च्चैत्रं गच्छति चैत्रैत्यादिकोन प्रयोगः । प्रतियोगित्वञ्च उभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नं धर्मद्वयानवच्छिन्नं वा ग्राह्यमतोद्रव्यं गच्छतीत्यादौ गतौ द्रव्यभेदसामानाधिकरण्यविरहऽपि न क्षतिरिति प्राहुस्तच्चिन्त्यम् । वृक्षं खगस्त्यजतीत्यादौ विभागावच्छिन्नक्रिया त्यजेरर्थः द्वितीयायास्तु विभागस्तेन वृक्षावधिकविभागवती या विभागावच्छिन्नक्रिया तद्वान् स्वगैत्याकारस्तत्र बोधः । वृक्षावधिकविभागवत्त्वञ्च जनकत्व- स्वाश्रयवृत्तित्वोभयसम्बन्धेनैव क्रियायां ग्राह्यमतः खगाद्य- वधिकविभागस्य खगादावसत्त्वात् खगं त्यजति खगैत्या- टिकोन प्रयोगः । खगेन त्यज्यते खगैत्यपि प्रयोगः

प्रागुक्तरात्या निरसनीयः । प्राञ्चस्तु ग्रामं गच्छति त्यजतीत्यादौ सर्व्वत्र क्रियामात्रं धात्वर्थस्त्यजिगम्योः पर्य्यायत्वेऽपि न क्षतिः, गत्यर्थक्रियायां संयोगस्यैक त्यज्यर्थक्रियायाञ्च विनाभागस्यैव बोधकतायाः कर्मप्रत्य- येषु व्युत्पन्नत्वात् तरुं त्यजतीत्यादौ संयोगस्य तरुं गच्छतीत्यादौ च विभागस्य द्वितीयादितो नावगमः परैरपि समभिव्याहृतधात्वर्थतावच्छेदकफलस्यैव द्वितीयादिबोध्य- ताव्युत्पत्तेरभ्युपेतव्यत्वात् अन्यथातिप्रसङ्गात् । नचैवं स्पन्दोन स्पन्दैत्यादेरिव त्यागोन नतिरित्यादेरपि वाक्यस्य निराकाङ्क्षतापत्तिस्तत्र त्यजिगम्योर्विभागाद्यवच्छिन्न- क्रियालक्षकत्वेनैवान्वययोग्यत्वासम्भवात् । द्वितीयासाकाङ्क्ष- तुमन्तधातुत्वप्रयुक्तएव च धातूनां सकर्मकत्वव्यवदेशोनतु फलावच्छिन्नक्रियावाचित्वप्रयुक्तः ज्ञाप्रभृतावव्याप्तत्वात् । स्मृत्यर्थधातूनां कर्मणि षष्ठ्या इव द्वितीयाया अपि साधुत्वात् । एवञ्च ग्रामं गच्छति तरुं त्यजतीत्यादौ ग्राम- संयोगजनकाक्रयावांस्तरुविभागजनकक्रियावानित्याकारक एव बोधो नतु ग्रामसंयोगजनकसंयोगावच्छिन्नक्रियावांस्त- रुविभागजनकविभागावच्छिन्नक्रियावानित्याकारकः, संयो- नविभागयोरुभयथाभानस्य नीलघटजनकदण्डवानित्यादौ घटादेरिव निराकाङ्क्षत्वेनासम्भवादनुभवबाधितत्वाच्चे- त्याहुः । परे तु संयोगः क्रिया च द्वयमेव प्रत्येकं नमिशक्यं तयोर्जन्यजनकभावस्तु वाक्यार्थमर्य्यादया भासते एवार्थयोरन्ययोगव्यवच्छेदयोरिव, गम्यर्थयोः संयोगक्रिय- योर्मिथएव साकाङ्क्षत्वाच्च नैकमात्रे गमिप्रयोगः । पुष्प- वन्तपदे चन्द्रत्वसूर्य्यत्वाभ्यामिव विभिन्नरूपाभ्यां प्रकृतेऽपि संयोनत्वक्रियात्वाभ्यां नमधातोरेकशक्तिस्वीकारेऽपि न क्षतिः । इयांस्तु विशेषो यस्तत्र सूरशशिनोर्मिथोनान्वयः प्रकृते तु संयोगक्रिययोस्तथेति तथाच ग्रामं नच्छतीत्यत्र द्वितीयाया आथेयत्वं प्रतियोनित्वं वार्थस्तेन तदन्वि- तस्य संयोगस्य क्रियायामन्वयात् ग्रामवृत्तिस्तत्प्रति- योगिकोवा यः संयोगस्तद्विशिष्टक्रियावानित्यारक- स्तत्र बोधः, तरुं त्यजतीत्यत्राप्याधेयत्वमबधित्वं वा द्वितीयार्थस्तेन तदन्वितस्य धात्वर्यविभागस्य धात्वर्था- न्तरे क्रियायामन्वयात्तरुवृत्तिस्तदवधिकोवा योविभाग- स्तद्विशिष्टक्रियावानित्याकारकोबोधः संयीगादिवैशिष्ट्यञ्च जनकत्वस्वाश्रयवृत्तित्वोभयसम्बन्धेनैव ब्रागिव ग्राह्यमतो- नातिप्रसङ्गः । सकर्मकत्वमपि धातोः स्वार्थफलावच्छिन्न- स्वार्थक्रियान्वयबोधकत्वं जानातीत्यादौ सकर्मकत्वव्यवहा-

पृष्ठ १७३३

राभाक्त इत्याहिः । (फलव्यापारयोर्धातुरित्यनुसारिणः) तण्डुलं पचतीत्यत्र रूपादिपरावृत्तिफलकतेजः- संयोगावच्छिन्नक्रिया पचेरर्थः, तन्निविष्टे च निरुक्ते तेजःसंयोगे तण्डुलस्याधेयत्वेनान्वयः परमाणुं पचती- त्यपि प्रयुज्यतएव अतएव “स्वतन्त्राः परमाणवः पच्यन्ते” इति किरणाकल्यामाचार्य्याः । ओदनं पचतीत्यादौ तु तण्डुलादावोदनादिपदस्य लक्षणा तत्र क्रियायामन्वि- तमनुकूलत्वं द्वितीयार्थ इत्यपि कश्चित् । तृणं छिनत्ती- त्यादावारम्भकसंयोगविरोधिविभागावच्छिन्नक्रिया छिदे- रर्थस्तन्निविष्टे च संयोगे विभागे वा स्वावयववृत्तित्व- सम्बन्धेन तृणादेरन्वयः । पुष्पेण विष्णुं यजतैत्यत्र प्रीत्यवच्छिन्नसमन्त्रकद्रव्यत्यांगोयजेरर्थः, प्रीतौ विष्णोराधे- यत्वेन द्रव्ये च पुष्पादेरभेदेनान्वयस्तेन विष्णुनिष्ठप्रीति- हेतुर्य्योमन्त्रकरणकः पुष्पाभिन्नद्रव्यत्यागस्तद्वान् इत्याकारस्तत्र बोधः, स्वत्वध्वंसजनकेच्छापर्य्यवसन्नस्य त्यागस्यैकदेशे स्वत्वएव वा पुष्पादेराधेयत्वेन तत्रान्वयस्तेन द्रव्येण विष्णुं यजतैत्यादौ द्रव्यस्य द्रव्याभिन्नत्वेन शाब्दासत्त्वेऽपि न क्षतिः । पितरमाराधयति उपास्ते पूजयतीत्यादौ गौरवप्रयुक्तप्रीत्यवच्छिन्नक्रिया धात्वर्थस्तन्निविष्टयोर्गौरव- प्रीत्योः क्रमेण विषयत्वाधेयत्वाभ्यां पित्रादेरन्वयस्तेन पितृगोचरगौवरप्रयुक्ता या पितृनिष्ठप्रीतिहेतुक्रिया तद्वा- नित्येवं तत्र बुद्धिः । गौरवं पुनराराध्यत्वावगाही ज्ञान- प्रभेदोयेयं भक्तिरित्युच्यते । पित्रादिसेवायाश्च मन्त्रक- रणकत्वाभावान्न तत्र पितरं यजतैत्यादिकः प्रयोगः । परमात्मानमुपात्वे इत्यादौ तु गौरकप्रयुक्तक्रियामात्रे धातुलक्षणा नातः परमेशितुः प्रीतिविरहादयोग्यत्वा- पत्तिः । घृतं जुहोतीत्यादौ वह्न्यादिकरणकपतनाव- च्छिन्नमन्त्रकरणकक्रिया हुधातोरर्थः, प्रोक्ते च पतने घृतस्याधेयत्वेनान्वयस्तेनाग्न्याधिकरणकस्य घृतवृत्तिपतन- स्यानुकूलमन्त्रकरणकक्रियावानित्येवं तत्र बोधस्तादृशी च क्रिया सघृतस्य करादेः प्रसारणन्युब्जीकरणादिरेव । अतएव घृतादेः परित्यागित्वविरहादृत्विगादेर्न यष्टृत्वं किन्तु होतृत्वमेव । वह्नौ जुहोतीत्यत्र सप्तम्यन्तस्यार्थोन धात्वर्थनिविष्टे पतनेऽन्वेति वह्निवृत्तित्वविशिष्टपतने तद्वृत्तितिङर्थस्यान्वये निराकाङ्क्षतापत्तेः परन्तु तदवच्छिन्न- क्रियायामेव । प्रतिमादौ घृतादिस्नपनं मन्त्रकरणकमपि नाग्न्यधिकरणकं वह्नौ घृतस्य प्रक्षेपमात्रमम्न्यधिकरण- कतत्पतनानुकूलमपि न मन्त्रकरणकमतस्तदुभयं न होमः ।

प्राजापत्येऽपि होमे मानसएव मन्त्रः करणम् । यद्वा वह्नि- संयोगावच्छिन्नपतनानुकूलमन्त्रकरणकक्रियैव जुहोत्यर्थ- स्तेन घृतं जुहोतीत्यत्र वह्निसंयोगजनकं यद् घृतस्य पतनं तदनुकूलमन्त्रकरणकक्रियाविशेषवानित्याकारकोबोधः । न चैवं हुधात्वर्थतावच्छेदकीभूतसंयोगात्मकफलशालित्वेन वह्न्यादेस्तदर्थकर्म्मतया वह्निं जुहोतीत्यादिकप्रयोगा- पत्तिः साक्षाद्धात्वर्थतावच्छेदकीभूतस्यैव फलस्यान्वयिनः कर्मत्वादन्यथा गगने लोष्ट्रमुत्क्षिपतीत्यादौ गगना- देरुत्क्षेपणादिकर्मतायादुर्ध्वारतापत्तेः ऊर्द्ध्वसंयोगफलक- क्रियावच्छिन्नव्यापारस्यैवोत्क्षेपणत्वात् । नचोत्क्षेपणत्वा- दिकं जातिरेव तत्र धात्वर्थतावच्छेदकम्, प्रवेशनत्वा- दिना सङ्करेण तस्य जातित्वायोगात् लोष्ट्रादेस्तत्कर्मत्वा- प्रसङ्गाच्च । अतएव परम्परया दुहाद्यर्थतावच्छेदकीभूतबहिः क्षरणशालित्वेन पयःप्रभृतेस्तत्कर्मत्वसम्पत्त्यर्थम् “अकथि- तञ्च” इति सूत्रान्तरस्य प्रणयनमपि पाणिनेः सङ्गच्छते । धनं प्रतिगृह्णातीत्यत्र पुण्यार्थकदानजन्यस्वत्वस्य जनकः स्वीकारः प्रतिग्रहैति फलीभूतस्वत्ववत्तया धनस्य कर्मत्वं, विक्रयादेर्दानविशेषत्वेऽपि न तस्य पुण्यजनकत्वमतस्तल्लब्धस्य स्वीकारोन प्रतिग्रहः । ग्रामं क्रीणातीत्यत्र मूल्यदान- जन्यस्वत्वस्य जनकः स्वीकारः, स्वत्वजनकं मूल्यदानमेव वा क्रयस्तत्फले च स्वत्वे ग्रामस्याधेयत्वेनान्वयस्तेन ग्रामनिष्ठस्य मूल्यदानजन्यस्वत्वस्यानुकूलस्वीकारवान्, ग्राम- निष्ठं यत्स्वत्वं तदनुकूलमूल्यदाता वेति तत्र बोधः । ग्रामं विक्रीणातीत्यत्र मूल्यग्रहणजन्यस्य परस्वत्वस्य जनकमूल्य- ग्रहणमेव वा विक्रयस्तेन ग्रामनिष्ठस्य मूल्यग्रहणजन्यपर- स्वत्वस्यानुकूलोयोग्रामस्य त्यागस्तद्वान्, ग्रामनिष्ठं यत् परस्वत्वं तदनुकूलमूल्यग्रहणवानिति वा तत्र बोधः । मूल्यञ्च पणपुराणादिकमेव राजनिर्दिष्टं नतु द्रव्यमात्रं तेन तिलादीन् दत्त्वा माषादीनां विनिमये विप्राणां तिलविक्रयादिदोषस्यानवकाश इत्युक्तमेव । नरकं पततीत्यत्र भोगावच्छिन्नं पातित्यमेव पतेरर्थस्तेन नरकभोगानुकूलप्रा- तित्यवानित्याकारकस्तत्र बोधः । नरकपतित इति द्वितीया- तत्पुरुषोदाहरणमपि वृत्तिकारस्य, एतदभिप्रायकमेव पतनक्रियायास्तथात्वे तु नरके पततोत्यादिरेव युक्तः प्रयोगः । स्वर्गेगच्छतीत्यादौ स्वर्गादिपदस्येव प्रकृते नरकपद- स्यापि तद्देशपरत्वात् । धनं लभते प्राप्नोतीत्यादौ स्वत्वा- वच्छिन्नोव्यापारोधात्वर्थः, तन्निविष्टे च स्वत्वे धनादेराधेय- त्वेनान्वयः । ननु यगन्तधात्वर्थविशेष्यतापन्नस्तिङर्थोयटि

पृष्ठ १७३४

कर्मत्वं तदा दुहादेर्मुख्यकर्मण्यव्याप्तिः । गोपेन गौः पयोदुह्यतैत्यादौ गोपकर्तृकव्यापारजन्यं यत् पयःकर्मक- मोचनं तद्वती गौरित्येवमन्वये मोचनयहिः क्षरणयोर्द्वयो- रेव दुहधात्वर्थतावच्छेदकफलत्वेऽपि गौणं यन्मोचनरूपं तस्यैव कर्मणस्तिङाद्यैर्बोधनात् “गौणं कर्म दुहादिभ्यस्ति- ङाद्यैरभिधीयते” इति व्युत्पत्तेरतः प्रकारान्तरेण कर्मत्वं निर्व्वक्ति । यस्य धातोर्य्यदर्थेयः प्रकारीभूय भासते । द्वितीयया स्मारितोऽर्थस्तद्वा तत्कर्मतोच्यते । यद्धातोर्या- दृशार्थेद्वितीयया यादृशः स्वार्थोऽनुभाव्यते तद्धात्वर्थक्रि- यायां तत्कर्मत्वम् । तच्च गां दोग्धि पयैत्यादिप्रयोगात् पयःप्रभृतेरप्यक्षतम् । पाकं कुरुते इत्यादौ यत्ने प्रकारी- भूतमपि विषयत्वं न यतेरर्थे । भवते ग्राममित्यादौ भूधा- त्वर्थेप्राप्तौ तथाभूतमपि संयोगत्वादिकं न तदर्थोत्पत्तौ प्रकारः । चौरं रुजन् पयः परिष्कुर्व्वन्नित्यादावेव रुजादिधात्वर्थहिंसादेर्द्वितीयार्थकर्मतायां विशेष्यत्वं सुलभं शतृपानजादेर्निष्ठादिगणान्तर्गतत्वेन तदन्तधातोः कर्मणि षष्ठ्याः प्रतिषिद्धत्वात् । दिवः करणस्य कर्मत्वोप- देशात् अक्षान् दीव्यतीत्यत्र द्वितीयार्थः करणत्वमपि गौणकर्मत्वमेव, अतएवाक्षा दीव्यन्ते द्यूतकारैरित्यादौ क्रीड़ाकरणतायामेव विहितास्तिङादिकर्मप्रत्ययाः । दुहा- दयस्तु फलावच्छिन्नक्रियाहेतुव्यापारवाचित्वादेव द्विकर्म- कास्तेन गां पयोदग्धि गोपैत्यत्र दुहेर्मोचनानुकूल- व्यापारोऽर्थैति तत्रत्यमोचने गोराधेयत्वेन पयसः कर्मत्वेनान्वयात् पयःकर्मताकं यद्गोवृत्तिमोचनं तदनुकूलव्यापारवान् इत्याकारकबोधस्तत्र बहिःक्षरणा- वच्छिन्नव्यापारोमोचनं तदनुकूलव्यापारोदोहनमतोधात्व- र्थतावच्छेदकीभूतं बहिःक्षरणरूपं फलमादाय पयसोमोचनात्मकञ्च तदादाय गोः कर्मत्वमवसेयम् । एवं शिष्यं धर्मं वदति, वक्ति, ब्रूते, उपदिशत्याचष्टे, इत्यादौ प्रतिपत्त्यवच्छिन्नव्यापारोवदप्रभृतिधात्वर्थ इति तन्निविष्टायां प्रतिपत्तौ शिष्यस्याधेयत्वेन धर्मस्य च विषयत्वेनान्व- याद्धर्मविषयिणी या शिष्यनिष्ठा प्रतिपत्तिस्तदनुकूल- व्यापारवान् इत्याकारकोबोधस्तादृशव्यापारश्च धर्मः सेव्यतामित्यादिकोगुर्व्वाद्यभिलापः । शत्रुं शतानि जयतीत्यत्र ग्रहणावच्छिन्नपराभवोजयतेरथः तथा च शतस्य ग्रहणानुकूलोयः शत्रुकर्मकपराभवस्तत्क- र्त्तेत्येवं तत्र बोधः पराभवश्च तिरस्कारः । प्रजाः शतं दण्डयतीत्यत्र ग्रहणावच्छिन्नशासनं दण्ड्यर्थ स्तथा

च शतग्रहणानुकूलं यत् प्रजानां शासनं तत् कत्त त्येवं तत्र बोधः । शासनं नियन्त्रणम् । सुधां समुद्रं मथ्ना- तीत्यत्र उत्थानावच्छिन्नोन्मन्थनं धात्वर्थस्तेन सुधोत्थाना- नुकूलं यत्समुद्रस्योन्मन्थनं तत्कर्त्तेत्यर्थः । उन्मन्थन- मालोड़नम् । पान्थं पन्थानं पृच्छतीत्यत्र अभिधाना- वच्छिन्नव्यापारः पृच्छा, तथाच पान्थनिष्ठं यत्पथोऽभिधा- नं तदनुकूलव्यापारवानित्येवं तत्र बीधः । अभिधान- मभिलापस्तदनुकूलव्यापारश्चकेन पथा गन्तव्यमित्यादि- प्रश्नः । नृपमर्थं प्रार्थयते याचते भिक्षते इत्यादौ दानाय प्रेरणं धात्वर्थस्तथा च नृपनिष्ठं यदर्थस्य दानं तत्प्रेरणावानित्यर्थः । प्रेरणा प्रवर्त्तना, सा च दीयतामित्याद्यभिलापरूपा । ग्राममजां बहति नयतीत्यादौ गत्यवच्छिन्नव्यापारोवहिप्रभृतेरर्थस्तेन ग्रामकर्मकं यदजादिनिष्ठं गमनं तदनुकूलव्यापारवानित्ये वं तत्र बोधस्तादृशव्यापारः प्रकृते गलरज्ज्वाकर्षणादिः । पुत्रं धर्ममनुशास्तीत्यादावनुशासनं देशनया प्रवर्त्तना, तथा च षुत्रनिष्ठस्य देशनया प्रवर्त्तनस्यानुकूलव्यापारवानित्यर्थः तथाविधोव्यापारः सन्ध्यां विधेहि समिधमाधेहीत्याद्युपदे- शरूपः । शाखां ग्रामाकर्षतीत्यत्र गतिहेतुकर्षणं धात्व- र्थस्तेन ग्रामकर्मकं यच्छाखागमनं तदनुकूलविकर्षणवा- नित्यर्थः । विकर्षणं नम्रीकरणम् । गामवरुणद्धि व्रज मित्यत्र गतिप्रतिरोधहेत्वावरणमवरुधेरर्थस्तेन गोगति- प्रतिरोधस्यानुकूलं यद्व्रजस्यावरणं तत्कृतिमानित्यन्वयधीः । वृक्षं फलान्यवविनोति इत्यत्र छिदाहेतुर्विघट्टनं चिनो- तेरर्थस्तथा च फलकर्मकच्छिदानुकूलं यद्वृक्षस्य विघट्टनं चालनं तद्वानित्येवं तत्र बोधः । उत्क्षिपत्यादिकस्तु धातुः सफलक्रियाहेतुव्यापारवाच्यपि न दुहादिः । यदुक्तमभियुक्तैः “दुहिर्वदत्यर्थजिदण्डिमन्थिपृच्छार्थनार्थौ नयनार्थशासू । कृषीरुधिश्चिञ् च तथार्थवृत्तौ द्विकर्म- कोऽयं कथितो दुहादिः” । तथार्थवृत्तौ निरुक्ततच दर्थवृत्तौ । “गतिभोजनधीप्राप्तिशब्दार्थध्रौव्यधातुषु । कर्तृत्वं हेतुविहितण्यन्तेष्वेतेषु कर्मतेति” शाब्दिकस्मृतः, गोपान् गमयति, द्विजान् गमयति, द्विजान् भोजयति, गुरूननुज्ञापयति, शिष्यान् पाठयति, सुतान् स्नापयती- त्यादौ मूलघात्वर्थस्य कर्तृत्वलक्षणं गौणमेव कर्मत्वं द्वितीयार्थः । तथा च गोपकर्तृकगत्यनुकूलव्यापारवा- नित्याकारस्तत्र बोधः । पुत्रान् प्रीतिम् प्रापयतीत्यादौ च प्राप्तिर्न गतिः चैत्रीग्रामं भावयते, ग्रामस्य भावक

पृष्ठ १७३५

इत्यादौ प्राम्यर्यस्य भवतेः स्वार्थविहितण्यन्तस्य कर्त्तुः कर्मतानिरासायाणच हेनुनिहितत्वमनुसृतम् । “हिंसाया- मेव भुज्यर्थभक्षेरेवं वहेरपि । ण्यन्तस्य कर्त्तुः कर्मत्वं क्रियया वाहनंयदि” इति स्मरणाद्भक्षयति मूषिकान् मार्जा- रम्, भक्षयति लतां छागमित्यादेरेव भक्षेः कर्त्तरि कर्मता न तु भक्षयत्योदतं भृत्येनेत्यादौ, भक्षयति प्रजाः परिजनैः कुनृप इत्यादौ तु न भोजनं भक्षेरर्थः । वाहयति रथमश्वान् सारथिः वाहयति गोणीं वृषभान् वाहिक इत्यादाविव वाहयति भारं भृत्येन धनिकैत्यादौ स्वचेष्टया वाहकोन धनिकादिः । “हृक्रोस्तु कर्त्तुः कर्मत्वं ण्यन्तत्वे स्याद्विभाषया । अभिवादिदृशोरेवमा- त्मनेपदैष्यते” इत्यनशिष्टेर्हारयति कारयति वा पटं कुविन्देनेत्यत्रेय कविन्दमित्यतोऽपि कुविन्दस्य गौण कर्मत्वावगमः । तथा अभ्यवहारयत्योदनं तनयं तनयेन वा जननी, विकारयति न्वित्तं चित्तेन वा वसन्तैत्यपि प्रमाणम् । परन्तु पूर्व्वयोरप्राप्तावेतयोस्तु प्राप्तायेव कर्मत्वस्य वैकल्पिकोविधिः । गुरुमभिवादयते सुतं सुतेन वा गृहस्थः, ध्रुवं दर्शयते भार्य्यां भार्य्यया वा पतिरित्यादौ तु दृशेः प्राप्तावभिवादयतेस्त्वप्राप्तौ सः । अनात्मनेपदस्थले तु पन्थानं पथिकं दर्शयति, पुत्रेण मित्रमभिदादयतीत्यादौ यगाप्राप्तमेव कर्मत्वादिकम् । छात्रेणार्प्यं निर्णाययति, चैत्रेणौदनं खादयति, आदयति वा दारैः क्रन्दयति, पुत्रेण मित्रमाह्वाययतीत्यादौ तु नीप्रभृतेर्बुद्याद्यर्थकत्वेन तत्कर्त्तुः कर्मत्वं प्रसक्तमपि “न नीखाद्यादिशब्दायक्रन्दिह्वयतिषु क्वचित् । हेतुण्यन्तेषु कर्तृत्वं कर्मता स्यात्तिङादिष्विति” भर्त्तृहरिवचनान्नि- षिध्यते । अत्र च कचित्तिङादिष्वितिकथनाच्चैत्रेणार्थं निर्णाय्यमानस्तिष्ठति, मैत्रेण पूपं खाद्यमानोब्रूते इत्यादौ कर्मविहितस्य शानजादेर्नानुपपत्तिरिति वदन्ति । सुखं प्राप्नोतोत्यादौ प्राप्तिरुत्पत्तिः परम्परया तदाश्रयत्वञ्च तिङर्थः । घटं जानातीत्यत्र विषयत्वं विषयिता वा द्वितीयार्थः । दिवाकरस्तु संस्कारावच्छिन्नमेव ज्ञानं जानात्यर्थैत्युक्तस्थले भुख्यमेव कर्मत्वं घटादे- रित्याह तन्मन्दं ज्ञानमित्यादितः संस्काराप्रतीते- र्लाघबेन ज्ञानत्वस्यैव जानात्यर्थतावच्छेदकत्वात् घटस्योपे- क्षात्मकज्ञाने निर्विकल्पके वा घटं जानातीतिप्रयोगस्या- प्रसङ्गाच्च । अतएव प्राकट्यावच्छिन्नज्ञानमेव तत्र धात्वर्थ इति तत्त्वावच्छेदकीभूतज्ञाततावत्त्वादेव घटादेर्ज्ञान-

कर्मतेति भट्टमतमप्यनादेयं ज्ञानविषयतातिरिक्तायां ज्ञाततायां मानाभावादन्यथा ज्ञाततायाइव कृततादे- रप्यतिरिक्तायाः कल्पनापत्तेः । वह्निमनुमिनोमि आपादयामीत्यादौ विधयतानामको विषयताप्रभेदएव द्विती- यार्थः पर्व्वतोवह्निमानित्याद्यनुमितावापत्तौ वा पर्व्वत- मनुमिनोमीत्याद्यप्रयोगात् विषयनावच्छेदकत्वभिन्नप्रका- रत्वमेव तत्र द्वितीयार्थैत्यपि वदन्ति । घटं पश्यति शब्दं शृणोत्यनुभवतीत्यादौ दर्शनाद्यर्थकधातुयोगे सा क्षात्कारत्वनिरूपितमेव विषयत्वं कर्मत्वं घटादेरुप नीतचाक्षुषादौ तादृशाप्रयोगात् । आकाशं न पश्यती त्यादौ पुनरन्वयोवक्ष्यते । तण्डुलपाकं करोतीत्यत्र चिकीर्षाजन्यतावच्छेदकः क्रियायासद्देश्यताख्योविषयता- बिशेष एव द्वितीयार्थः कृतौ भासते, तेन तण्डुलपा- कत्वप्रकारककृतेस्तण्डुलविषयत्रेऽपि पाकदशायां तण्डुलं करोतीत्यादिकोन प्रयोगः पाकदशायामोदनं करोतीत्यादौ च द्वितीयाया अनुकूलत्वे लक्षणा तण्डुला- दिक्रयणकृतिस्तु नौदनादिजनिका प्रमाणाभाघात् । बर्द्ध- मानस्तूक्तस्यले धातुना उत्पत्त्यनुकूला कृतिरुच्यते इति तत्रौदनस्य मुख्यमेव कर्म त्वमतएव यत्र कृतिमात्रं धात्व- र्थस्तत्र न द्विताया यथा घटाय यततैत्यादाविवेत्याह तन्न कृत्यादिपदाद्यत्नमात्रप्रतीत्या यत्नत्वावच्छिन्नस्यैव करोत्यर्थत्वात् । मीमांसामहाणवे तु पाककृतौ तण्डु- लादेरुपादानविधयेव फलविधयोदनादेरपि विषयत्व- मुक्तं यदाह वत्सेश्वरः “सिंद्धं साध्यं फलञ्चेति प्रवृत्ते- र्विषयस्तिधा । तत्र सिद्धमुपादानं क्रिया साध्यं फलं सुखमिति” तथा च तन्मते तण्डुलपक्तृदशायामोदनं करोतीत्यादिप्रयोगे फलत्वेन विषयतैव द्वितीयार्थः । मासं जीवति, क्रोशं स्वपिति, गोदोहं तिष्ठति, कुरून् क्रीडतीत्यादावधिकरणत्वं गौणमेव कर्मत्वं सुपाऽनु- भाव्यते “कालानामध्वमानानां क्रियाणां नीवृतामपि । आधारता ध्रौव्यधातोः कर्मता स्याद्विभाषयेति” स्मृतेः” । “कर्मणि द्वितीया” “कर्मण्यण्” पा० । सकर्मकः अकर्मक इत्यादि । २ वैशेषिकमतसिद्धे मूर्त्तद्रव्याश्रिते क्रियारूपे पदार्थभेदे । तल्लक्षणादि कणादसूत्रवृत्त्योर्दर्शितं यथा“एकद्रव्यमगुणं संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणमिति कर्मल- क्षणम्” सू० “गुणानन्तरमुद्दिष्टस्य कर्मंणोलक्षणमाह एकमेव द्रव्यम् आश्रयो यस्य तदेकद्रव्यं न विद्यते गुणो- ऽस्मिंन्नित्यगुणं, संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणमिति स्वोत्

पृष्ठ १७३६

पत्त्यनन्तरोत्पत्तिकभावभूतानपेक्षमित्यर्थः तेन समवायिका- रणापेक्षायां पूर्व्वसंयोगाभावापेक्षायाञ्च नासिद्धत्वम् खोत् पत्त्यनन्तरोत्पत्तिकानपेक्षत्वं वा विवक्षितं पूर्वसंयोग- ध्वंसस्य स्वोत्पत्त्यनन्तरानुत्पत्तिकत्वात् अभावत्वेन तस्या द्यक्षणसम्बन्धाभावात् । नित्यावृत्तिसत्तासाक्षाद्व्याप्यजाति मत्त्वं कर्मत्वं, चलतीति प्रत्ययासाधाणकारणतावच्छे- दकजातिमत्त्वं वा, गुणान्यनिर्गुणमात्रदृत्तिजातिमत्त्वं स्वोत्पत्त्यव्यवहितोत्तरक्षणवृत्तिविभागकारणतावच्छेदकजा- तिमत्त्वं वा । स चायं चलतीति प्रत्ययसाक्षिकः पदार्थोनाविरलदेशोत्पादनादिनोपपाद्यः क्षणभङ्गस्याग्रे निराकरिष्यमाणत्वात् । लक्षणस्य इतरभेदसाधकताप्रकारः पूर्व्वोक्त एव” उपस्क० “संयोगविभागवेगानां कर्म समानम्” सू० । “क्वचिदेकस्य कर्मणोऽनेककार्य्यकारित्वमाह कारणमित्यनुषङ्गः यत्र द्रव्ये कर्मोत्पन्नं तेन समं यावद्द्रव्यं संयुक्तमासीत् तावत्सङ्ख्यकान् विभागान् जनयित्वा तावतः संयोगानपि पुनरन्यत्र जनयति वेगं पुनरेकमेव स्वाश्रये करोति वेगपदं स्थितिस्थापकसप्युपलक्षयति” उपस्क० “न द्रव्याणां कर्म” सू० । “ननु क्रिया यता द्रव्येणारम्भकसंयोगे जनिते तेन च द्रव्यमारब्ध यत्तदपि कर्मजन्यमेव कर्मणस्तत्पूर्व्ववर्त्तित्वादत आह कर्म द्रव्याणां न कारणमित्यर्थः । कुत एवमत आह” उपस्क० “व्यतिरेकात्” सू० । “व्यतिरेकादिति निवृ- त्तेरित्यर्थः उत्तरसंयोगेन कर्मणि विवृत्ते द्रव्यमुत्पद्यते इति न कर्मणोद्रव्यकारणत्वं विनश्यदवस्थञ्च कर्मन द्रव्य- कारणम् । किञ्च कर्म द्रव्यस्यासमवायि कारणं वा भवेन्निमित्तकारणं वा, न तावदाद्यः, द्रव्यस्यासमवायि- कारणनाशनाश्यत्वेन अवयवकर्मनाशादेव द्रव्यनाशापत्तेः । न द्वितीयः, महापटनाशेऽवस्थितसंयोगेभ्य एव खण्ड- प्रटोत्पत्तौ निष्कर्मणामेवावयवानां द्रव्यारम्भदर्शना- द्व्यभिचारात्” उपस्क० । “गुणवैधर्म्यान्न कर्मणां कर्म्म” सू० । “ननु यथा द्रव्याणां द्रव्यं कार्य्यं गुणा- नाञ्च गुणस्तथा किं कर्मणामपि कर्म कार्य्यम्? इत्यत आह कार्य्यमिति शेषः द्रव्यगुणयोः सजातीया- रम्भकत्वं साधर्म्यमुक्तं “तत्र कर्म कर्मसाध्यं न विद्यते” इति सूत्रेण कर्मणां कर्मजनकत्वं प्रतिषिद्धमेव तदिहानूद्यते इति मावः” उपस्क० । “असमवायात् सामान्य- कार्य्यं कर्म न विद्यते” सू० “असमवायादित्यत्र द्रव्ययोर्द्रव्येष्विति योज्यं, तथा च न द्रव्ययोरेकं कर्म-

समवैति न वा द्रव्येष्वेकं कर्म समवैति तेन सामान्यस्य । दायस्य कार्य्यं कर्म न विद्यते । अत्रापि विदिर्ज्ञानाथो न सत्तावचनः यदि कर्मव्यासज्यवृत्ति स्यात्! एकस्मिन् चलति, द्वयोर्द्रव्ययोर्बहुषु च द्रव्येषु चलतीति प्रत्ययः स्यात्! नचैतत्, तस्मान्नकम व्यासज्यवृत्तीत्यर्थः । ननु शरीरतद- वयवानां कर्म शरीरतदवयवैर्बहुभिरारभ्यत एव कथमन्यथा शरीरे चलति करचरणादावपि चलतीति प्रत्ययः, एवमन्यत्राप्यवयविनीति चेन्न अवयबिकर्मसामग्र्या अवयवकर्मसामग्रीव्याप्तत्वात् तथोपलब्धेः न तु वैपरीत्यम्, नह्यवयवे चलति सर्वत्रावयविनि चलतीति प्रत्ययः अन्यथा कारणाकारणसंयोगात् कार्य्याकार्य्य- संयोगोऽपि न स्यात्, कारणकर्मणैव कार्य्यस्यापि संयोगोप- पत्तेः” उपस्क० “ननु मूर्त्तगुणानां कार्य्याणां कारण- गुणपूर्वकत्वं स्वाश्रयगुणपूर्व्वकत्वञ्चोक्तं द्रव्यकर्मणोश्च न कर्म कारणमित्युक्तं, तथा च कर्मणः किमपि न कार्य्य- मित्यायातं, तथाचातीन्द्रियाणां सूर्य्यादिगतीनाम् अनुमानमपि दुर्लभं, लिङ्गाभावात् अतः संयोगविभागवेगानां कर्मेति सूत्रोक्तमेव स्मारयन्नाह “संयोगविभागाश्च कर्म- णाम्” सू० “जन्याइति शेषः व्यक्त्यभिप्रायेण बहुवचनं संस्कारोऽप्युषलक्षणीयः । ननु द्रव्यकर्मणी न कर्म कार्य्ये इति पूर्वमुक्तम्, संयोगविभागौ तु संयोमविभाग- कानांवेव, तथा चेदानीं कर्मणः कारणत्वाभिधानं विरुद्धामत्यत आह” उपस्क० । “कारणसामांन्ये द्रव्यकर्मणां कर्माकारणमुक्तम्” सू० । “कारण सामा- न्यपदेन तत्प्रकरणमुपलक्ष्याते तेन कारणसामान्याभिधा- नप्रकरणे द्रव्यकर्मणी प्रति कर्मणोऽकारणत्वमुक्तं न तु सर्वथाप्यकारणमेव कर्मेति विवक्षित येन “संयोगविभागाश्च कर्मणामिति” सूत्रंव्याहन्येतेति भावः” उपस्क० । तच्च कर्म पञ्चविधम् “उत्क्षेपणं तयावक्षेपणमा- कुञ्चनं तथा । प्रसारणञ्च गमनं कर्माण्येतानि पञ्च च” भाषा० अत्रेदं बोध्यम् । कृञोयत्रार्थकत्वबादिमते ऽस्य यत्नार्थककृधातुनिष्पन्नत्वेऽपि उक्तलक्षणक्रियामात्रे रूढत्वं न तु यौगिकत्वम् । तच्च कर्त्तृशब्देप्रदर्शिते कर्मा- दिशब्दवत् कर्त्तृपदस्य रूढत्वप्रतिपादनपरे शब्दचि० वाक्ये उक्तम् । कृञ उत्पत्त्यनुकूलव्यापारमात्रार्थकत्ववादिमते तु यौगिकत्वमिति भेदः । व्याकरस्णमते ३ व्यापारमात्ररूप- क्रियायाम् “व्यापारोभावना सैवोत्पादना सैव च क्रिया । कृञोऽकर्मकत्तापत्तेर्नहि यत्रोऽर्थ इष्यते” इति हरिणा

पृष्ठ १७३७

कृञोयत्नार्थकत्वनिरासेन कर्मपर्य्यायक्रियाशब्दस्य व्यापा- रार्थकत्वस्योक्तेः । क्रिया च धातृपात्तव्यापारभेदः अधिकं क्रियाशब्दे वक्ष्यते । ४ शास्त्रविहिते अग्निहोत्रादियागादौ तच्च त्रिविधम् “नित्यं नैमित्तिकं काम्यं कर्म्म चैवं त्रिधा मतम्” इति व्यासोक्तेः । तत्र नित्यमकरणेप्रत्यवायानुबन्धि सन्ध्यावन्दनादि । नैमित्तिकं निमित्तनिश्चयाधीनकर्त्तव्यताकं जातेष्ट्यादि । काम्यं कामनावत्कर्त्तव्यमश्वमेधादि । पुनः प्रकारान्तरेण तत्त्रिविधं सात्विकराजसतामसभेदात् । तल्लक्षणन्युक्तानि गीतायां यथा “नियतं सङ्गरहित- मरागद्वेषतः कृतम् । अफलप्रेप्सुना कर्म्म यत्तत् सात्विकमुच्यते १ । यत्तु कामेप्सुना कर्म्म साहङ्कारेण । वा पुनः । क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम् २ । अनुबन्धं क्षयं हिंसामनपेक्ष्य च पौरुषम् । मोहादार- भ्यते कर्म्म तत्तामसमुदाहृतम्” ३ । “नियतं नित्यतया विहितं, सङ्गरहितमभिनिवेशशून्यम् । अरागद्वेषतः पुत्रादिप्रीत्या वा शत्रुद्वेषेण वां यत् कृतं न भवति फलं प्राप्तुमिच्छतीति फलप्रप्सुस्तद्विलक्षणेन निष्कामेण कर्त्रा यत् कृतं कर्म्म तत् सात्विकमुच्यते १ । यत्तु कर्म कामे- प्सुना फलं प्राप्तुमिच्छुना साहङ्कारेण वा मत्समः कोऽन्यः श्रोत्रियोऽस्तीत्येव निरूढाहङ्कारयुक्तेन च क्रियते तच्च पुनर्बहुलायासमतिक्लेशयुक्तम् तद्राजसमुदाहृतम् २ । अनुबध्यत इव्यनुबन्धं पश्चाद्भावि शुभाशुभं क्षयं वित्तक्षयं हिंसां परपीड़ां पौरुषञ्च स्वसामर्थ्यमनपेक्ष्यापर्य्यालोच्य केवलं मोहादेव यत् कर्म्मारभ्यते तत्तामसमुदाहृतम्” ३ श्रीधरः । प्रकारान्तरेण तत्त्रिविधं शुक्लकृष्णकृष्णशुक्लभेदात् तत्र शुक्लं हिंसाद्यनपेक्षं पुण्यजनकं स्वाध्यायादि । क्रष्णं शास्त्रनिषिद्धं पापजनकं ब्रह्महत्यादि । कृष्णशुक्लम् हिंसादिसहितं वेदविहितं पुण्यापुण्यजनकं पशुयागादि । कर्मविपाकशब्दे उदा० । तच्च प्रकारान्त रेण द्विविधं प्रवृत्तं निवृत्तं च यथाह मनुः “इह चामुत्र वा काम्यं प्रवृज्ञं कर्म्म कीर्त्त्यते । निष्कामं ज्ञानपूर्वन्तु निवृत्तमुपदिश्यते । प्रवृत्तं कर्म्म संसेव्य देवा- नामेति सार्ष्टिताम् । निवृत्तं सेव्यमानन्तु भूतान्यत्येति पञ्च वै” । “कामनापूर्वकं कर्म्म शतीरप्रवृत्तिहेतुत्वात् प्रवृत्तं, तदेव कर्म कामनारहितं पुनर्ब्रह्मज्ञानाभ्यासपूर्बकं संसार, निवृत्तिहेतुत्वात् निवृत्तमुच्यते” मल० त० रघुन० विहितकर्माचरणप्रकारः कर्मयोगशब्दे दृश्यः । ५ कृषौ च “तद्यथेह कर्मचितोलोकः क्षीयते” श्रुतिः “फलस्य

कर्मनिष्पत्तेर्लोकवत्” जै० सू० । अत्र कर्मशब्दः कृषि- वैदिककर्मोभयपरः । “एष एव साधु कर्मकारयति तं यमेभ्य उन्निनीषते एषं उ एवासाधु कर्मकारयतीति” श्रुतिः । “फलं कर्मायत्तम्” मीमांसकाः । कर्म्मनाशा स्त्री कर्म न शयति नश--णिच्--अण् । कीकट- देशस्थेनदीभेदे, यस्या जलस्पर्शेन सर्वपुण्यकर्माणि नश्यन्ति । “कर्म्म नाशाजलस्तर्शादिना नाश्यस्त्वसौ मतः” भाषा० । कर्म्मनिष्ठ त्रि० कर्म्मणि निष्ठा यस्य । २ यागादिकर्मासक्ते “ज्ञाननिष्ठा द्विजाः केचित्तपोनिष्ठास्तथाऽपरे । तपःस्वाध्या- यनिष्ठाश्च कर्मनिष्ठास्तथा परे” मनुः । ७ त० । २ कर्म्मा- सक्तौ स्त्री । कर्म्मन्द पु० भिक्षुसूत्रकारके ऋषिभेदे कर्मन्देन प्रोक्तं भिक्ष- सूत्रमधीयते इनि । कर्मन्दिन् तत्प्रोक्तभिक्षुसूत्राध्यायिषु ब० व० सि० कौ० । इनेर्बहुष्वेव पा० विधानात् अमरे एकवचनप्रयोगश्चिन्त्यमूलः । कर्म्मपथ पु० कर्मणां कायिकादीनां पन्थाः अच समा० । “कायेन त्रिविधं कर्म वाचा चापि चतुर्विधम् । मनसा त्रिविधम् चैव दश कर्मपथांस्त्यजेत्” भा० अनु० १३ अ० उक्तेषु दशसु शुभाशुभकर्ममार्गेषु ते च दशकर्मपथास्तत्रैवोक्ताः यथा “प्राणातिपातः स्तैन्यञ्च परदारमथापि वा । त्रीणि पापानि कायेन सर्वंतः परिवर्ज- येत् । असत्प्रलापं पारुष्यं पैशुन्यमनृतन्तथा । चत्वारि वाचा राजेन्द्र! न जल्पेन्नानुचिन्तयेत् । अनभिध्या परस्वेषु सर्वसत्वेषु सौहृदम् । कर्मणां फलमस्तीति त्रिविधं मनसा चरेत् । तस्माद्वाक्याय मनसा नाचरेदशुभं नरः । शुभा- शुभान्याचरन् हि तस्य तस्याश्नुते फलम्” । कर्म्मप्रवचनीय पु० कर्म क्रियां प्रोक्तवान् इति कर्मप्रवचनीयः कर्त्तरि भूते चानीयर् । “कर्मप्रवचनीयाः” इत्यविकृत्य पाणि- न्युक्ते अन्वादिषु शब्देषु । ते हि संप्रति क्रियां न कथयन्ति नापि द्योतयन्ति किन्तु क्रियानिरूपितसम्बन्धविशेषं द्योतयन्तीति तेषां तथात्वं यथोक्तं हरिणा “क्रियाया द्योतकोनायं सम्ब- न्धस्य न वाचकः । नापि क्रियापदाक्षेपी सम्बन्धस्य तु भेदकः” इति “अधिपरी अनर्थका” वित्यादेस्तद्द्योतकत्वाभावेऽपि योग्य तया तथात्वम् । अन्वादयश्चार्थभेदे तत्संज्ञकाः स्युस्ते चार्था पा० दर्शिताः यथा “कर्मप्रवचनीयाः” इत्यधिकृत्य “अनु- र्लक्षणे” “तृतीयार्थे” “हीने” “उपोऽधिकेच” “अपपरी वर्जने” “आङ्मर्यादावचने” “लक्षणेत्थम्भूताख्यानभाग- वीप्सासु प्रतिपर्यनवः” “अभिरभागे” “प्रतिः प्रतिनि-

पृष्ठ १७३८

धिप्रतिदानयोः” “अधिपरी अनर्थकौ” “सुः पूजायाम्” “अतिरतिक्रमणे च” “अपिः पदार्थसंभावनान्ववसर्गगर्हा समुच्चयेषु” “अधिरोश्वरे” पा० । “कर्मंप्रवचनीययुक्ते द्वितीया” पा० । कर्म्मन्यास पु० कर्मणां विहितकमणां विधिना चासः त्यागः, कर्मणाम् ईश्वरार्पणबुद्ध्याऽनुष्ठीयमानानां फलस्य न्यासो वा । विहितकर्मणां विधानेन १ त्यागरूपप्रव्रज्यायाम् ईश्व- रार्पणबुद्ध्यानुष्ठानेन २ कर्मफलत्यागे च । कर्मसंन्यासोऽप्यत्र । कर्म्मफल न० कर्मणां शास्त्रविहितानां निषिद्धानां वा फलम् । शुभाशुभकर्मणां १ सुखदुःखादिरूपे । फले तत्र विहितकर्मणां फलाभिसन्धौ तत्तत्फलप्राप्तिः अनभिसन्धाने परम्परया चित्तशुद्ध्या मुक्तिप्राप्तिरिति भेदः । यथाह मल० त० विष्णु- पु० “विशिष्टफलदाः काम्या निष्कामाणां विमुक्तिदाः” गीतापि “युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम् अयुक्तः कामकारण फले सक्तोनिबध्यते” । युक्तः ईश्वराय कर्माणि न फलायेत्येवं समाहितः, फलं त्यक्त्वा फलमनभिसन्धाय कर्म्माणि कुर्व्वन्नपीतिशेषः । शान्तिमाप्नोति सत्वशुद्धिपापक्षयसंन्यासनिष्ठां क्रमेण प्राप्नोतीत्यर्थः । अयुक्तस्तद्बहिर्मुखः कामकारेण कामप्रेरिततया कामतः प्रवृत्तेरितियावत् । फले सक्तः मम फलायेदं कर्म तत्करो- मीत्येवं फले सक्तोनिबध्यते” म० त० रघु० । “विष्णुपुराणे । “कर्म्माण्यसङ्कल्पिततत्फलानि सन्न्यस्य विष्णौ परमात्म- रूपे । अवाप्य तां कर्ममहोमनन्ते तस्मिल्लँयं ते त्वमलाः प्रयान्ति” । तां कर्ममहीं भारतवर्षरूपाम् “पितॄन्नमस्ये दिवि ये च मूर्साः कामप्रदाः काम्यफलाभिसन्धौ--विमुक्तिदा येऽनभिसंहितेषु” प्रा० त० रुचिस्तवः अधिकं कर्म- योगशब्दे वक्ष्यते । कर्मफलानामीश्वरस्यैव दातृत्व- मिति वेदान्तिनः । मीमासकमते धर्मादेव फलमिति भेदः । तच्च ईश्वरशब्दे दर्शिते “फलमत उपपत्तेः” इत्यादिके शा० सूत्रभाष्ये दर्शितम् “यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागी त्यभिधीयते” “न मे कर्मफले स्पृहा” गीता । कर्मरङ्गस्य फलम् शा० मध्यपदलोपः । (कामराङ्गा) २ फले मेदि० । अथ कर्मणां फलमस्ति न वेति सन्देहे निरूप्यते, तत्र कर्म्मणः प्ररोचनार्थतया न फलमस्तीति श्रीभागवतवचनं श्रीधरव्याख्यानञ्चोपजीव्य म० त० निर्ण्णीतं यथा- “वेदोक्तमेव कुर्वाणोनिःसङ्गोऽर्पितमीश्वरे । नैष्कर्म्यां लभते सिद्धिं रोचनार्था फलश्रुतिः” भाग० ११, ३, ४८ । “वेदोक्तमेव कुर्वाणो न तु निषिद्धम् । ननु कर्म्मणि

क्रियमाणे तस्मिन्नासत्तिस्तत्फलञ्च स्यात्, न तु नैष कर्मारूपा फलसिद्धिः । अतएवाह “निसःङ्ग इति अनभिनिवेशितवान् ईश्वरेऽर्पितं न फलोद्देशेन । फलस्य श्रुतत्वात् कर्मणि कृते फलं भवत्येवेत्यत आह “रोच- नार्थां इति कर्मणि रुच्युतपादनार्था । अतएव तत्रैव “फलश्रुतिरियं नॄणां न श्रयोरोचनं परम् । श्रेयो- विवक्षया प्रोक्ता यथा भैषज्यरोचनम् । उत्पत्त्यैव हि कामेषु प्राणेषु स्वजनेषु च । आसक्तमनसोमर्त्या आत्मनो- ऽनथहेतुषु । न तानविदुषः स्वार्थं भ्राम्यतो वृजिनाध्वनि । कथं युञ्ज्यात् पुनस्तेषु तांस्तमोविशतोबुधः । एवं व्यव- स्थितं केचिदविज्ञाय कुबुद्धयः । फलश्रुतिं कसुमितां न वेदज्ञा वदन्ति हि” । “इयं फलश्रुतिर्न श्रेय, परमपुरुषा- र्थपरा भवति किन्तु बाहर्मुखानां मोक्षविवक्षया अवान्तरकर्मफलैः कर्मसु रुच्युत्पादनमात्रम् । यथा भैषज्ये औषधे रुच्युत्पादनम् । यथा “पिब निम्बं प्रदा- स्यामि खलु ते खण्डलडडुकान् । पित्रैवमुक्तः पिबति तिक्तमप्यतिवालकः” । अत्र तिक्तनिम्बादिपानस्य न खलु खण्डादिलाभ एव प्रयोजनम्, किन्त्वारोग्यम् । तथा वेदोप्यवान्तरफलैः प्रलोभयन् मोक्षायैव कर्माणि विधत्ते । ननु कर्मकाण्डे मोक्षस्य नाभापि न श्रूयते, कुत एवं व्याख्यायते, यथाश्रुतस्यैवाघटनादित्याह उत्पत्त्येति, द्वाभ्याम् । उत्पत्त्या स्वभावत एव कामेषु पश्वादिषु प्राणेषु आयुरिन्द्रियबलवीर्य्यादिषु स्वजनेषु पुतृदारा- दिषु परिणामतोदुःखहेतुषु अतस्तान् स्वार्थं परमसुखमविदुषः अजानतः अतो नतान् प्रह्वीभूतान् बुधो- वेदोयद्बोधयति तदेव श्रेय इति विश्वसितानित्यर्थः । तानेयंभूतान् वृजिनाध्वनि पापे वर्त्मनि देवादियोनौ वा भ्राम्यतः पुनस्तमोभूतवृक्षादियोनौ विशतः, “पशुकाम” इति चायुरिन्द्रियादिकाम इति च पुत्रादिकाम” इति च कथ पुनस्तेषु स्वयं बुधोवेदोयुञ्ज्यात् । तथासत्यनाप्तः स्यादिति भावः । कथं तहि कर्म्ममीमांसकाः कर्म्मफलपरां वदन्ति तत्राह एवमिति व्यवस्थितम् । वेदस्याभिप्रायमविज्ञाय कुसुमिताम् अवान्तरफलरोचनतया रमणीयां परं फलश्रुतिं वदन्ति कुतस्ते कुबुद्धयः? तदाह--हि यस्मात् वेदज्ञा व्यासादयः तथा न वदन्तीति अतएव निष्कामकर्म्मणात्म- ज्ञानमित्युक्तम् । यथा--“अयमेव क्रियायोगो ज्ञानयो- गस्य साधकः । कर्म्मयोगं विना ज्ञानं कस्यचिन्नैव दृश्यते” । सोऽपि दुरितक्षयद्वारा न साक्षात् । तथा च “ज्ञानमुत्

पृष्ठ १७३९

पद्यते पुंसां क्षयात् पापस्य कर्मणः । श्रुतिः “तमेतमात्मानं ब्राह्मणा विविदिषन्ति वेदानुवचनेन ब्रह्मचर्य्येण तपसा दानेन श्रद्धया यज्ञेनानशनेन चे” ति “अतएव यज्ञादीनां ज्ञानशेषताञ्चावधार्य निष्कामेषु कर्मसु प्रवर्त्तयते । पण्डितेनापि मूर्खः काम्ये कर्मणि न प्रवर्त्तयितव्यः इत्याह षष्ठस्कन्धे--“स्वयं निःश्रेयसं विद्वान् न वक्त्यज्ञाय कर्म हि । न राति रोगिणेऽपथ्यं वाञ्छतेऽपि भिषक्तमः” । राति ददाति” । म० त० रघु० । इदमपि ज्ञाननिष्ठाप्रशंसामात्रम् अन्यथा संसारस्य धर्म्मा- धर्म्ममूलकतया धर्म्मकार्य्यस्य फलाभावे कथं सुखादिभोगः, कथं वा संसारप्रवृत्तिः । किञ्च ईश्वरशब्दे दर्शिते “फलमत उपपत्तेः” इत्यादिके शा० सूत्रभाष्ये धर्म्मस्य फलदातृत्व- मतनिवारणेनेश्वरस्यैव फलदातृत्वं यदुक्तं तद्विरुद्धं स्यात् । एकान्ततोऽसति कर्मणः फले कथमीश्वरस्य तद्दातृत्वोक्तिः सङ्गच्छते । अतएव तत्रैव भाग० ११, ३, ४६ । “परोक्षवादो वेदोऽसौ बालानामनुशासनम् । कर्ममोक्षाय कर्माणि विधत्ते त्वगदं यथा” इति पूर्व्वतरवाक्ये कर्मणां कर्म- मोक्षस्यैव मुख्यफलत्वमुक्तं न तु फलाभावः । व्याकृत- ञ्चैतत् श्रीधरेण यथा--“ननु स्वर्गाद्यर्थं कर्माणि विधत्ते न कर्ममोक्षार्थं तत्राह बालानामनुशासनं यथा भवति तथा तत्र दृष्टान्तः अगदम् औषध यथा पिता बालमगदं पाययन् खण्डलड्ड़कादिभिः प्रलोभयन् पाययति ददाति च तानि, नैतावताऽगदपानस्य तल्लाभः प्रयोजनं अपि चारोग्यं तथा वेदोऽप्यवान्तरफलैः प्रलोभयन् कर्ममोक्षायैव कर्माणि विधत्ते” । तत्र दृष्टान्ते ददाति च तानीति वदता दार्ष्टा- न्तिकेऽपि खण्डलड्डुकादिदानवत् फलवत्त्वं सूचितं किन्तु तस्य न मुख्योद्देश्यत्वम् तच्चारोग्यस्थानीयमोक्ष- स्यैवेति सुस्थितं कर्म्मणः फलवत्त्वमिति दिक् । कर्म्मबन्ध न० कर्मणा बन्धः शरीरसंबन्धः । १ कर्मजन्यादृष्टेना पूर्बदेहसंबन्धरूपे संसारे “कर्मबन्धं प्रहास्यसि” गीता कर्मबन्धनमप्यत्र । कर्म बन्धनं बन्धसाधनं यस्य । कर्मरूपबन्धनसाधनयुक्ते त्रि० । “लोकोऽयं कर्म बन्धनः” गीता । कर्म्मभीग पु० कर्मणः कर्मजन्यसुखदुःखादेर्भोगः । कर्मजन्यसुखदुःखादेर्भोगे तत्साक्षात्कारे । कर्म्मभू स्त्री कर्मणः कृषिकर्मणो भूः । १ कृष्टभूमौ (चसाक्षेत) हेमच० २ भारतवर्षे च । कर्म्ममूल न० कर्मणोभूलमिव मूलमस्य । कुशतृणे शब्दच० । दीर्घमूलत्वात्तस्य तथात्वम् ।

कर्म्ममीमांसा स्त्री ६ त० । कर्म्मावेदकवाक्यमवलम्ब्य संशय पूर्बपक्षसिद्धान्तनिर्ण्णयात्मके कर्मविषयके विचारशास्त्रभेदे सा च “अथातोधर्मजिज्ञासा” इत्यादिका जैमिनिप्रणीता कर्म्मयुग न० कृ--हिंसायाम् आधारे मनिन् कर्मधा० । कलियुगे त्रिका० तस्य हिंसाप्रधानकर्माधारत्वात् तथात्वम् । कर्म्मयोग पु० कर्मसु योगः कौशलम् । फलसाधनस्यापि कर्मणोऽफलसाधनत्वापादानरूपे १ कौशंलभेदे २ फलसिद्ध्य- सिद्ध्योः समत्वभावने च । यथा च तत्कौशलं तथा भावनं च कत्तव्यं तथा गीतायां नानास्थानेषु दर्शितं यथा “एषा तेऽभिहिता सांख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु । बुद्ध्या युक्तोयया पार्थ! कर्मबन्धं प्रहास्यसि । नेहाभि- क्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते । स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतोभयात् । व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरु- नन्दन! । बहुशाखाह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् । यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः । वेदवा- दरताः पार्थ! नान्यदस्तीतिवादिनः । कामात्मानः स्वर्ग- पराजन्मकर्म्मफलप्रदाम् । क्रियाविशेषवहुलां भोगेश्व- र्य्यगतिं प्रति । भोगैश्वर्य्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् । व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते । त्रैगुण्य- विषयावेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन! । निर्द्वन्द्वोनित्यसत्वस्थो- निर्योगक्षेम आत्मवान् । यावानर्थ उदपाने सर्वतः संप्लुतोदके । तावान् सर्व्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजा- नतः । कर्म्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा कर्म्म फलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्म्मणि । योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय! । सिद्ध्यसिद्ध्योः समोभूत्वा समत्वं योम उच्यते । दूरेण ह्यवरं कर्म्म बुद्धियोगाद्धनञ्जयः । बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः । बुद्धियुक्तोजहातीह उभे सुकृतदुष्कृते । तस्माद् योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् । कर्मणो बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः । जन्मबन्धवि- निर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम्” । अधिकारिभेदेन कर्म्मयोगस्यानुष्ठानप्रकारमाह गोता “लोकेऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्तां मयाऽनघ! । ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्म्मयोगेन योगिनाम् । न कर्म्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते । न च सन्न्यस- नादेव सिद्धिं समधिगच्छति । न हि कश्चित् क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् । कार्य्यते ह्यवशः कमै सर्व्वः प्रकृतिजै- र्गुणैः । कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा

पृष्ठ १७४०

स्मरन् । इ न्द्रियार्थान् विसूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते । यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन! । कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते । नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायोह्यकर्मणः । शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मणः । यज्ञार्थात् कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः । तदर्थं कर्म कौन्तेय! मुक्तसङ्गः समाचार । सह यज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजा- पतिः । अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक् । देवान् भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः । परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ । इष्टान् भोगान् हि वोदेवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः । तैर्दत्तानप्रदायैभ्योयोभुङ्क्ते स्तेन एव सः । यज्ञशिष्टाशिनः सन्तोमुच्यन्ते सर्व्वकिल्विषैः । भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् । अन्ना- द्भवन्ति भूतानि पर्ज्जन्यादन्नसम्भवः । यज्ञाद्भवति पर्ज्ज- न्योयज्ञः कर्मसमुद्भवः । कम ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्मा- क्षरसमुद्भवम् । तस्मात् सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् । एवं प्रवर्त्तितं चक्रं नानुवर्त्तयतोह यः । अघायुरिन्द्रियारामोमोघं पार्थ! स जीवति । यस्त्वात्म- रतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः । आत्मन्येव च संतु- ष्टस्तस्य कार्य्यं न विद्यते । नैव तस्य कृतेनार्थोना- कृतेनेह कश्चन । न चास्य सर्व्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः । तस्मादसक्तः सततं कार्य्यं कर्म समाचर । असक्तो- ह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषम् । कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिताजनकादयः । लोकसंग्रहमेवापि संपश्यन् कर्त्तुमर्हसि । यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरोजनः । स यत् प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्त्तते । न मे पार्थास्ति कर्त्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन । नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त्त एव च कर्मणि । यदि ह्यहं न वर्त्तेयं जातु कर्मण्य- तन्द्रितः । मम वर्त्मानुवर्त्तन्ते मनुष्याः पार्थ! सर्व्वशः । उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्य्यां कर्म चेदहम् । सङ्करस्य च कर्त्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः । सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्व्वन्ति भारत! । कुर्य्याद्विद्वांस्त- घाऽसक्तश्चिकीर्षुर्लोकसंग्रहम् । न बुद्धिभेदं जनयेद- ज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् । जोषयेत् सर्बकर्माणि विद्वान् युक्तः समाचरन् । प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्व्वशः । अहङ्कारविसूढात्मा कर्त्ताहमिति मन्यते । तत्त्ववित्तु महाबाहो! गुणकर्मविभागयोः । गुणा गुणेषु वर्त्तन्त इति सत्वा न सज्जते । प्रकृतेर्गुणसं-

मूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु । तानकृत्स्नविदोमन्दान् कृत्स्नविन्नविचालयेत् । मयि सर्व्वाणि कर्माणि सन्न्यस्या- ध्यात्मचेतसा । निराशीर्निर्ममोभूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः” । “एवं ज्ञात्वा कृतं कम पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः । कुरु कर्मैव तस्मात्त्वं पूर्वैः पूर्वतरैः कृतम् । किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः । तत्ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् । कर्मणोह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यञ्च विकर्मणः । अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो- गतिः । कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः । स बुद्धिमान् मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् । यस्य सर्व्वे समारम्भाः कामसंकल्पवर्जिताः । ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पण्डितं बुधाः । त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं नित्य- तृप्तोनिराश्रयः । कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किञ्चित् करोति सः । निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः । शरीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्विषम् । यदृच्छालाभस- न्तुष्टोद्वन्द्वातीतोविमत्सरः । समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वापि न निबध्यते । गतसङ्गस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतसः । यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते । ब्रह्मार्पणं ब्रह्म- हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम् । ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना” । कर्म्मणां त्याज्यकर्त्तव्यतायां विशेषोऽन्यत्राध्याये तत्रोक्तः । “सन्न्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ । तयोस्तु कर्मसंन्यासात् कर्मयोगो विशिष्यते । ज्ञेयः स नित्यः संन्यासी यो न द्वेष्टि न काङ्क्षति । निर्द्वन्वो हि महावाहो! सुखं बन्धात् प्रमुच्यते । सांख्ययोगौ पृथग्- बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः । एकमप्यास्थितः सम्य- गुभयोर्विन्दते फलम् । यत् सांख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते । एकं सांख्यञ्च योगञ्च यः पश्यति स पश्यति । संन्यासस्तु महाबाहो! दुःखमाप्तुमयोगतः । योगयुक्तोमुनिर्ब्रह्म न चिरेणाधिगच्छति । योगयुक्तोविशु- द्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः । सर्व्वत्रात्ममतिं कुर्वन् कुर्य- न्नाप न लिप्यते । नैवकिञ्चित् करोमीति युक्तोमन्येत तत्त्व- वित् । पश्यन् शृण्वन् स्पृशन् जिघ्रन्नश्नन् गच्छन् स्वपन् श्वसन् । प्रलपन् विसृजन् गृह्णन्नुन्मिमिषन्निमिषन्नपि । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्त्तन्तैति धारयन् । ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः । लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा । कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रि- यैरपि । योगिनः कर्म कुर्व्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वात्मशुद्धये ।

पृष्ठ १७४१

युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम् । अयुक्तः कामकारेण फले सक्तोनिबध्यते । सर्व्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी । नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्व्वन्नकारयन् । न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः । न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्त्तते” । एवं गीतायां नानास्थानेष फलाभिसन्धित्यागेनैव कर्मणां परम्परया मोक्षसाधनत्वमुक्तमनुपदं वक्ष्यमाण पात० भाष्ये चेश्वरार्पणबुद्ध्यानुष्ठीयमानानां योगसाघनत्वोक्तेश्च मुमुक्षुणा उक्तशास्त्ररीत्यैव कर्म करणीयमिति स्थितम् । कर्म्म क्रियैव योगो योगसाधनम् । तपःस्वाध्यायेश्वर- प्रणिधानादिरूपे क्रियात्मके २ योगसाधने । यथा च तप आदीनां योगसाधनत्वं तथा साधनपादे पातञ्जल सूत्रभाष्यविवरणेषूक्तं यथा“तपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः” सू० । “उद्दिष्टः समाहितचित्तस्य योगः, कथं व्युत्थितचि- त्तोऽपि योगयुक्तः स्यादित्येतदारभ्यते । नातपस्विनो योगः सिद्ध्यति अनादिकर्मक्लेशवासनाचित्रा प्रत्युप- स्थितविषयजाला चाशुद्धिर्नान्तरेण तपःसम्भेदमपोद्यते इति तपस उपादानं तच्च चित्तप्रसादनमबाधमानमने- नासेव्यमिति मन्यते, स्वाध्यायः प्रणवादिपवित्राणां जपोमोक्षशास्त्राध्ययनं वा । ईश्वरप्रणिधानं सर्व- क्रियाणां परमगुरावर्पणं तत्फलसन्न्यासो वा” भा० । “उद्दिष्ट इति । अभ्यासवैराग्ये हि योगोपायौ प्रथ- मे पादे उक्तौ, न च तौ व्यत्थितचित्तस्य द्रागित्येव सम्भवत इति द्वितीयपादोपदेश्यानुपायानपेक्षते सत्वशुद्ध्यर्थं, ततो हि विशुद्धसत्वः कृतरक्षासंविधानोऽभ्यासवैराग्ये प्रत्यहं भावयति । समाहितत्वमविक्षिप्तत्वं, कथं व्युत्था- नचित्तोऽप्युपदेक्ष्यमाणैरुषायैर्युक्तः सन् योगी स्यादित्यर्थः । तत्र वक्ष्यमाणेषु नियमेषु आकृष्य प्राथमिकं प्रत्युपयुक्त- तरतया प्रथमतः क्रियायोगमुपदिशति सूत्रकारः । तपः स्वाध्यायेत्यादि, क्रियैव योगः क्रियायोगो योगसा- धनत्वात् । अतएव विष्णुपुराणे खाण्डिक्यकेशि- ध्वजसंवादे । “योगयुक् प्रथमं योगी युञ्जमानोऽभि- धीयत” इत्युपक्रम्य तपः “स्वाध्यायादयो” दर्शिताः । व्यतिरेकमुखेन तपस उपायत्वमाह । नातपस्विन इति तपसोऽवान्तरव्यापारमुपायतोपयोगिनं दर्शयति अनादोति । अनादिभ्यां कर्मक्लेशवासनाभ्यां चित्रा अतएव प्रत्युपस्थितमुपनतं विषयजालं यस्यां सा तथोक्ता ।

अशुद्धीरजस्तमःसमुद्रेको नान्तरेण तपःसम्भेदमपोद्यते सान्द्रस्य नितान्तविरलता सम्भेदः, ननूपादीयमानमपि तपोधातुवैषम्यहेतुतया योगप्रतिपक्ष इति कथं तदुपा- य इति अत आह--तच्चेति, तावन्मात्रमेव तपश्चरणीयं न यावता धातुवैषभ्यमापद्यत इत्यर्थः । प्रणवादयः पुरु- षसूक्तरुद्रमण्डलब्राह्मणादयो वैदिकाः, पौराणिकाश्च ब्रह्म- पारादयः, परमगुरुर्भगवानीश्वरस्तस्मिन्, यत्रेदमुक्तम्- “कामतोऽकामतोवापि यत् करोमि शुभाशुभम् । तत्सर्यं त्वयि सन्न्यस्तं त्वत्प्रयुक्तः करोम्यहम्” इति “तत्फलसन्न्या- सो वा” फलानभिसन्धानेन कार्य्यकरणम् । थत्रेदमुक्तम् “कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा कर्म फलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोस्त्वकर्मणि” (गीता) विव० “स हि क्रियायोगः” भा० “समाधिभावनार्थः क्लेशतनू- करणार्थश्च” सू० “स हि आसेव्यमानः समाधि भावयति, क्लेशांश्च प्रतनूकरोति, प्रतनूकृतान् क्लेशान् प्रसंख्या- नाग्निना दग्धवीजकल्पानप्रसवधर्मिणः करिष्यतीति तेषां तनूकरणात् पुनः क्लेशैरपरामृष्टा सत्वपुरुषान्यतामात्रख्या- तिः सूक्ष्मा प्रज्ञा समाप्ताधिकारा प्रतिप्रसवाय कल्पिष्यते इति” भा० । “तस्य प्रयोजनाभिधानाय सूत्रमवतारयति स हीति” ननु क्रियायोग एव चेत् क्लेशान् प्रतनूकरोति कृतं तर्हि प्रसङ्ख्यानेनेत्यत आह प्रतनूकृतानिति क्रियायोगस्य प्रतनूकरणमात्रे व्यापारो न तु बन्ध्यत्वे क्लेशानां, प्रसङ्ख्यानस्य तु तद्बन्ध्यत्वे, दग्धवीजकल्पानिति बन्ध्यत्वेन दग्धकलमवीजसारूप्यमुक्तम् स्यादेतत्प्रसङ्ख्यानमेव चेत् क्लेशान् अप्रसवधर्मिणः करिष्यति कृतमेषां प्रतनूकरणे- नेत्यत आह तेषामिति । क्लेशानामतानवे हि बलवद्धि- रोधिग्रस्ता सत्वपुरुषान्यताख्यातिरुदेतुमेव नोत्सहते किमु प्रागेव तद्बन्ध्यभावं कर्त्तुम्, प्रतनूकृतेषु तु दुर्बलेषु तद्विरो- धिन्यपि वैराग्याभ्यासाभ्यामुपजायते उपजाता च तैरप- रामृष्टा अनभिभूता नैव यावत् परामृश्यते सत्वपुरूवान्य- तामात्रख्यातिसूक्ष्मप्रज्ञायन्त्रिततया सूक्ष्मोऽस्याविषय इति सूक्ष्मा प्रज्ञा प्रतिप्रसवाय प्रविलयाय कल्पिष्यते, कुतः? समाप्तोऽधिकारः कार्य्यारम्भणं गुणानां यया हेतुभूतया सा तथोक्तेति” विव० । क्रियायोगोऽप्यत्र । कर्म्मरङ्ग पुंन० कर्मणे हिंसायै रज्यते रन्ज--घञ् अश्व- घासादिवत् निमित्तार्थे ६ त० । (कामराङ्गा) १ शिराल- फलके वृक्षे शब्दच० २ तत्फले न० तद्गुणा भाव० उक्ताः “कर्मरङ्गं हिमं ग्राहि स्वाद्वम्लं कफवातहृत्” कफवात- हिंसकत्वाच्च तस्य कर्म्मरङ्गनामतेति बोध्यम् ।