महाभारतम्
चतुर्थपर्व
महाभारतम्-04-विराटपर्व-078
वेदव्यासः

महाभारतस्य पर्वाणि

अज्ञातवासपरिसमापनानन्तरमुपप्लाव्यनगरे वसद्भिः पाण्डवैर्दूतमुखेन समाहूतै रामकृष्णादिभिः सुभद्राभिमन्युप्रभृतिभिः सहोपप्लाव्यं प्रत्यागमनम् ।। 1 ।। तथा द्रौपदेयादिभिः सह द्रुपदादिभिरागमनम् ।। 2 ।। तत उत्तरयाऽभिमन्योरुद्वाहः ।। 3 ।।

वैशंपायन उवाच।	4-78-1x
ततस्त्रयोदशे वर्षे निवृत्ते पञ्च पाण्डवाः। उपप्लाव्ये विराटस्य वासं चक्रुः पुरोत्तमे ।।	4-78-1a 4-78-1b
दूतान्मित्रेषु सर्वेषु ज्ञातिसंबन्धिकेष्वपि। प्रेषयामास कौन्तेयो विराटश्च महीपतिः ।।	4-78-2a 4-78-2b
तेषु तत्रोपविष्टेषु प्रेषितेषु ततस्ततः । तत्रागमन्महाबाहुर्वनमाली बलानुजः ।।	4-78-3a 4-78-3b
तस्मिन्काले निशम्याथ दूतवाक्यं जनार्दनः। दयितं स्वस्त्रियं पुत्रं सुभद्रायाः सुमानितम्। अभिमन्युं समादाय रामेण सहितस्तदा ।।	4-78-4a 4-78-4b 4-78-4c
सर्वयादवमुख्यैश्च संवृतः परवीरहा। शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैर्विराटनगरं ययौ ।।	4-78-5a 4-78-5b
कृतवर्मा च हार्दिक्यो युयुधानश्च सात्यकिः। अनाधृष्टिस्तथाऽक्रूरः सांबो निशठ एव च। प्रद्युम्नश्च महाबाहुरुल्मुकश्च महाबलः ।।	4-78-6a 4-78-6b 4-78-6c
अभिमन्युमुपादाय सह मात्रा परन्तपाः। कृष्णेन सहिताः सर्वे पाण्डवान्द्रष्टुमागताः ।।	4-78-7a 4-78-7b
इन्द्रसेनादयश्चैव रथैस्तैः सुसमाहितैः । उपेयुः सहिताः सर्वे परिसंवत्सरोषिताः ।।	4-78-8a 4-78-8b
दशनागसहस्राणि हयानां द्विगुणं तथा। रथानां नियुतं पूर्णं निखर्वं च पदातयः ।।	4-78-9a 4-78-9b
वृष्ण्यन्धकाश्च शतशो भोजाश्च परमौजसः। अन्युर्वृष्णिशार्दूलं वासुदेवं महाबलम् ।।	4-78-10a 4-78-10b
वासुदेवं तथाऽऽयान्तं श्रुत्वा पाण्डुसुतास्तदा। मात्स्येन सहिताः सर्वे प्रत्युद्याता जनार्दनम् ।।	4-78-11a 4-78-11b
शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैर्मङ्गलैश्च जनार्दनम् । ववन्दुर्मुदिताः सर्वे पादयोस्तस्य पाण्डवाः। मात्स्येन सहिताः सर्वे आनन्दाश्रुपरिप्लुताः ।।	4-78-12a 4-78-12b 4-78-12c
पाण्डवा ऊचुः।	4-78-13x
तव कृष्ण प्रसादाद्वै वर्षाण्येतानि सर्वशः। त्रयोदशोपि दाशार्ह यथा स समयः कृतः ।।	4-78-13a 4-78-13b
उषिताः स्मो जगन्नाथ त्वं नाथो नो जनार्दन। रक्षस्व देवदेवेश त्वामार्य शरणं गताः ।।	4-78-14a 4-78-14b
वैशंपायन उवाच।	4-78-15x
तान्वन्दूमानान्सहसा परिष्वज्य जनार्दनः। विराटस्य सहायांस्तान्सर्वयादवसंवृतः।।	4-78-15a 4-78-15b
यथार्हं पूजयामास मुदा परमया युतः। वृष्णिवीराश्च तान्सर्वान्यथार्हं प्रतिपेदिरे ।।	4-78-16a 4-78-16b
कृष्णा च देवकीपुत्रं ववन्दे पादयोस्तथा। तामुद्यम्य सुकेशान्तां नयने परिमृज्य च । उवाच वाक्यं देवेशः सर्वयादवसन्निधौ ।।	4-78-17a 4-78-17b 4-78-17c
मा शोकं कुरु कल्याणि धार्तराष्ट्रान्समाहितान्। अचिराद्धातयित्वाऽहं पार्थेन सहितः क्षितिम् ।।	4-78-18a 4-78-18b
युधिष्ठिराय दास्यामि यातु ते मानसो ज्वरः। अभिमन्युना च पार्थेनरौक्मिणेयेन ते शपे ।।	4-78-19a 4-78-19b
सत्यमेतद्वचो मह्यमवैहि त्वमनिन्दिते। इत्युक्त्वा तां विसृज्याथ प्रीयमाणो युधिष्ठिरम्। अन्वास्त वृष्णिशार्दूलः सह वृष्ण्यन्धकैस्तथा ।।	4-78-20a 4-78-20b 4-78-20c
काशिराजश्च शैब्यश्च भजमानौ युधिष्ठिरम्। अक्षौहिणीभ्यां सहितावागतौ पृथिवीपती ।।	4-78-21a 4-78-21b
अक्षौहिणीभिः पाञ्चालस्तिसृभिश्च महाबलः। द्रौपद्याश्च सुता वीराः शिखण्डी चापराजितः ।।	4-78-22a 4-78-22b
धृष्टद्युम्नश्च दुर्धर्षः सर्वशस्त्रभृतांवरः। उपप्लाव्यं ययुः शीघ्रं पाण्डवार्थे महाबलाः ।।	4-78-23a 4-78-23b
ततः शतसहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च। समीपमभिवर्तन्ते योधा यौधिष्ठिरं बलम्।।	4-78-24a 4-78-24b
समुद्रमिव धर्मान्ते स्रोतःश्रेष्ठाः पृथक्पृथक्। आपूरयन्महीपाला यज्वानो भूरिदक्षिणैः । वेदावभृथसंपन्नाः शूराः सर्वे तनुत्यजः ।।	4-78-25a 4-78-25b 4-78-25c
तानागतानभिप्रेक्ष्य पार्थो ज्ञानभृतां वरः। पूजयामास विधिवद्यथार्हं राजसत्तमान्।।	4-78-26a 4-78-26b
पारिबर्हं ददौ कृष्णः पाण्डवानां महात्मनाम्। स्त्रियो वासांसि रत्नानि पृथक्पृथगनेकशः ।।	4-78-27a 4-78-27b
राजानो राजपुत्राश्च निवृत्ते समये तथा। यथांर्ह पाण्डवश्रेष्ठैरवर्तन्ताभिपूजिताः। आसन्प्रहृष्टमनसः पारिबर्हं ददुस्तदा ।।	4-78-28a 4-78-28b 4-78-28c
सर्वेषु समवेतेषु राजभिर्वृष्णिभिः सह। विवाहो विधवद्राजन्ववृधे कुरुमात्स्ययोः।।	4-78-29a 4-78-29b
ततः शङ्खा मृदङ्गाश्च गोमुखा डिण्डिमास्तदा। अभिमन्योर्विवाहे तु नेदुर्मात्स्यस्य वेश्मनि ।।	4-78-30a 4-78-30b
उच्चावचान्मृगाञ्जघ्नुर्मेध्यांश्च शतशस्तथा। भक्ष्यान्नभोज्यपानानि प्रभूतान्यभ्यहारयन् ।।	4-78-31a 4-78-31b
गायनाख्यानशीलाश्च नटा वैतालिकास्तथा। स्तुवन्तस्तानुपातिष्ठन्सूताश्च सह मागधैः।।	4-78-32a 4-78-32b
स्त्रियो वृद्धास्तरुण्यश्च उत्सवे तस्य मङ्गले। द्रौपद्यन्तःपुरे चैव विराटस्य गृहे स्त्रियः ।।	4-78-33a 4-78-33b
सुदेष्णां तु पुरस्कृत्य मत्स्यानामपि च स्त्रियः। आजग्मुश्चारुपीनाङ्ग्यः सुमृष्टमणिकुण्डलाः।।	4-78-34a 4-78-34b
वर्णोपपन्नास्ता नार्यो रूपवन्तयः स्वलंकृताः। सर्वासामभवत्कृष्णा रूपेण वपुषाऽधिका ।।	4-78-35a 4-78-35b
परिवार्योत्तरां श्लाघ्यां राजपुत्रीमलंकृताम्। सुतामिव महेन्द्रस्य पुरस्कृत्योपतस्थिरे ।।	4-78-36a 4-78-36b
भृङ्गारुं तु समादाय सौवर्णं जलपूरितम्। पार्थस्य हस्ते सहसा सुतामिन्दीवरेक्षणाम्। स्नुषार्थं प्राक्षिपद्वारि विराटो वाहिनीपतिः ।।	4-78-37a 4-78-37b 4-78-37c
तां प्रत्यगृह्णाकौन्तेयः सुतस्यार्थे महामनाः । सौभद्राश्चानवद्याङ्गो विराटतनयां तदा ।।	4-78-38a 4-78-38b
तत्रातिष्ठद्गृहीत्वा तु रूपमिन्द्रास्य धारयन्। स्नुषां तां परिगृह्णानः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ।।	4-78-39a 4-78-39b
द्रुपदश्च विराटश्च शिखण्डी च महाबलः । युयुधानश्च शैब्यश्च धृष्टद्युम्नश्च सात्यकिः ।।	4-78-40a 4-78-40b
सप्तैतेऽक्षौहिणीपाला यज्वानो भूरिदक्षिणाः । पाण्डवं परिवार्यैते निवेशं चक्रिरे तदा ।।	4-78-41a 4-78-41b
तत्रस्थायां तु सेनायां मात्स्यो धर्मभृतांवरः । प्रीतो दुहितरं गृह्य प्रददावभिमन्यवे ।।	4-78-42a 4-78-42b
प्रतिगृह्योत्तरां पार्थः पुरस्कृत्य जनार्दनम् । विवाहं कारयामास सौभद्रस्य महात्मनः ।।	4-78-43a 4-78-43b
ततो विवाहो ववृधे स्फीतः सर्वगुणान्वितः । सौभद्रस्याद्भुतं कर्म पितुस्तव पितुस्तदा ।।	4-78-44a 4-78-44b
धौम्यः शिष्यैः परिवृतो जुहावाग्नौ विधानतः । अग्निं प्रदक्षिणीकुर्वन्सौभद्रः पाणिमग्रहीत् ।।	4-78-45a 4-78-45b
ततः पार्थाय संहृष्टो मात्स्यराजो धनं महत्। तस्मै शतसहस्राणि हयानां वातरंहसाम् ।।	4-78-46a 4-78-46b
द्वे च नागशते मुख्ये धनं बहुविधं तदा। प्रादान्मात्स्यपतिर्हृष्टः कन्याधनमनुत्तमम् ।।	4-78-47a 4-78-47b
पारिबर्हं च पार्थेभ्यः प्रददौ मत्स्यपुङ्गवः । कृष्णेन सह कौन्तेयः प्रत्यगृह्णात्प्रभूतवत् ।।	4-78-48a 4-78-48b
कृते विवाहे तु तदा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः। ब्राह्मणेभ्यो ददौ वित्तं यदुपाहरदच्युतः ।।	4-78-49a 4-78-49b
गोसहस्राणि वस्त्राणि रत्नानि विविधानि च। भूषणानि च सर्वाणि यानानि शयनानि च ।।	4-78-50a 4-78-50b
नागरान्प्रीतिभिर्दिव्यैस्तर्पयामास भूपतिः ।।	4-78-51a
तन्महोत्सवसंकाशं हृष्टपुष्टजनाकुलम्। नगरं मत्स्यराजस्य शुशुभे भरतर्षभ ।।	4-78-52a 4-78-52b
पुरोहितैरमात्यैश्च पौरैर्जानपदैः सह। विराटो नृपतिः श्रीमान्सौभद्रायाभिमन्यवे । तां सुतामुत्तरां दत्त्वा मुमुदे परमं तदा ।।	4-78-53a 4-78-53b 4-78-53c
जनमेजय उवाच।	4-78-54x
वृत्ते विवाहे हृष्टात्मा यदुवाच युधिष्ठिरः। तत्सर्वं कथयस्वेह कृतवन्तो यदुत्तरम् ।।	4-78-54a 4-78-54b
।। इति श्रीमन्महाभारते शतसाहस्त्रिकायां संहितायां वैयासिक्यां विराटपर्वणि वैवाहिकपर्वणि अष्टसप्ततितमोऽध्यायः ।।

।। वैवाहिकपर्व समाप्तम् ।। 5 ।। ।। समाप्तं च विराटपर्व ।। 4 ।।

[सम्पाद्यताम्]

अतः परमुद्योगपर्व भविष्यति। तस्यायमाद्यः श्लोकः । कृत्वा विवाहं तु कुरुप्रवीरा। स्तदाऽभिमन्योर्मुदिताः सपक्षाः। विश्रम्य रात्रावुषसि प्रतीताः। सभां विराटस्य ततोऽभिजग्मुः ।।

विराटपर्व-077

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

उद्योगपर्व