महाभारतम्-04-विराटपर्व-038

महाभारतम्
चतुर्थपर्व
महाभारतम्-04-विराटपर्व-038
वेदव्यासः

महाभारतस्य पर्वाणि

उत्तरे समुचितसारथेरभावेन खिद्यमाने अर्जुनेन द्रौपदींप्रति उत्तराय बृहन्नलायाः सारथ्यकौशलनिवेदनचोदना ।। 1 ।। भ्रातॄचोदितया उत्तरया बृहन्नलांप्रति उत्तररथसारध्यकरणप्रार्थना ।। 2 ।। उत्तरेण सारथीभूतेनार्जुनेन सह कुरून्प्रति रणायाभियानम् ।। 3 ।।

वैशंपायन उवाच।	4-38-1x
महाजनसमक्षं तु स्त्रीणां मध्ये विशेषतः । गवाध्यक्षेण संप्रोक्तो विराटतनयस्तदा ।। 1 ।।	4-38-1a 4-38-1b
स्त्रीमध्य उक्तस्तेनासौ वाक्यं तेजःप्रवर्धनम्। अन्तःपुरे श्लाघमान इदं वचनमब्रवीत् ।। 2 ।।	4-38-2a 4-38-2b
उत्तर उवाच।	4-38-3x
अद्याहमनुगच्छेयं दृढधन्वा गवां पदम्। यदि मे सारथिः कश्चिद्भवेदश्वेषु कोविदः ।। 3 ।।	4-38-3a 4-38-3b
तमेव नाधिगच्छामि यो मे यन्ता समो भवेत् । पश्यध्वं सारथिं शीघ्रं मम युक्तं प्रयास्यतः ।। 4 ।।	4-38-4a 4-38-4b
अष्टाविंशतिरात्रं वा मासं वा नूनमन्ततः । यत्तदासीन्महायुद्धं तत्र मे सारथिर्हतः ।। 5 ।।	4-38-5a 4-38-5b
यद्यहं त्वधिगच्छेयं यो मे यन्ता भवेद्युधि । त्वरावानद्य यास्यामि समुच्छ्रितमहाध्वजः ।। 6 ।।	4-38-6a 4-38-6b
विगाह्य तत्परानीकं गजवाजिरथाकुलम् । शस्त्रप्रतापान्निर्वीर्यान्कुरूञ्जित्वाऽऽनये पशून् ।। 7 ।।	4-38-7a 4-38-7b
दुर्योधनं विकर्णं च कर्णं वैकर्तनं कृपम्। द्रोणं च सह पुत्रेण महेष्वासान्समागतान् ।। 8 ।।	4-38-8a 4-38-8b
विद्रावयित्वा संग्रामे दानवान्मघवानिव । अनेनैव मुहूर्तेन पुनः प्रत्यानये पशून् ।। 9 ।।	4-38-9a 4-38-9b
शून्यमाज्ञाय कुरवः प्रयान्त्यादाय गोधनम् । किं न शक्यं च तैः कर्तुं यदहं तत्र नाभवम् ।। 10 ।।	4-38-10a 4-38-10b
पश्ययुरद्य मे वीर्यं कुरवस्ते समागताः । किंनु पार्थोऽर्जुनः साक्षादिति मंस्यन्ति मां परे ।। 11 ।।	4-38-11a 4-38-11b
वैशंपयान उवाच।	4-38-12x
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा स्त्रीषु चात्मप्रशंसनम् । नामर्षयत पाञ्चाली बीभत्सोः परिकीर्तनम् ।। 12 ।।	4-38-12a 4-38-12b
श्रुत्वा तदर्जुनो वाक्यमुत्तरेण प्रभाषितम्। अतीतसमये काले प्रियां भार्यामभाषत ।। 13 ।।	4-38-13a 4-38-13b
द्रुपदस्य सुतां राज्ञः पाञ्चालीं रूपसंमताम् । सत्यार्जवगुणोपेतां भर्तुः प्रियहितैषिणीम् । उवाच रहसि प्रीतः कृष्णां सर्वार्थकोविदः ।। 14 ।।	4-38-14a 4-38-14b 4-38-14c
उत्तरां ब्रूहि पाञ्चालि गत्वा क्षिप्रं शुचिस्मिते ।। 15 ।।	4-38-15a
इयं किल पुरा युद्धे खाण्डवे सव्यसाचिनः । सारथिः पाण्डुपुत्रस्य पार्थस्य तु बृहन्नला। महाञ्जयो भवेद्युद्धे सा चेद्यन्ता बृहन्नला ।। 16 ।।	4-38-16a 4-38-16b 4-38-16c
वैशंपायन उवाच।	4-38-17x
सा चोदिता तदा ह्येन ह्यर्जुनेन शुचिस्मिता। पाञ्चाली च तदाऽऽगम्य उत्तराया निवेशनम् ।। 17 ।।	4-38-17a 4-38-17b
ज्ञात्वा तु समयान्मुक्तं चन्द्रं राहुमुखादिव । युधिष्ठिरं धर्मपरं सत्यार्जवपथे स्थितम् ।। 18 ।।	4-38-18a 4-38-18b
अमर्षयन्ती तद्दुःखं कृष्णा कमललोचना। उत्तरामाह वचनं सखीमध्ये विलासिनीम् ।। 19 ।।	4-38-19a 4-38-19b
योऽयं युवा वारणयूथपोपमो बृहन्नलाऽस्मीति जनोऽभ्यभाषत। पुराऽपि पार्थस्य स सारथिस्तदा धनुर्धराणां प्रवरस्य मन्ये ।। 20 ।।	4-38-20a 4-38-20b
एतेन वा सारथिना तदाऽर्जुनः सदेवगन्धर्वमहासुरोरगान् । सर्वाणि भूतान्यजयस्तस वीर्यवानतर्पयच्चापि हिरण्यरेतसम् ।। 21 ।।	4-38-21a 4-38-21b
यदस्य संस्थामपि तस्य संयुगे जानामि वीर्यं परवीरमध्यगम् । संगृह्य रश्मीनपि चास्य वीर्यवानादाय चापं प्रययौ रथे स्थितः ।। 22 ।।	4-38-22a 4-38-22b
न सर्वभूतानि न देवदानवा न चापि सर्वे कुरवः समागताः। धनं हरेयुस्तव जातु धन्विनो बृहन्नला तूत्तरसारथिर्यदि ।। 23 ।।	4-38-23a 4-38-23b
धनुष्यनवमश्चासीत्तस्य शिष्यो महात्मनः । सुदृष्टपूर्वो हि मया चरन्त्या पाण्डवालये ।। 24 ।।	4-38-24a 4-38-24b
स चानेन सहायेन खाण्डवं चादहत्पुरा । अर्जुनस्य तदाऽनेन संगृहीता हयोत्तमाः ।। 25 ।।	4-38-25a 4-38-25b
तेन सारथिना पार्थः सर्वभूतानि सर्वशः। अजयत्खाण्डवप्रस्थे न हि यन्ताऽस्ति तादृशः ।। 26 ।।	4-38-26a 4-38-26b
वैशंपायन उवाच।	4-28-27x
ततः सैरन्ध्रिसहिता उत्तरा भ्रातुरब्रवीत्। अभ्यर्थयैनां सारथ्ये वीर शीघ्रं बृहन्नलाम् ।। 27 ।।	4-38-27a 4-38-27b
शिक्षितैषा हि सारथ्ये नर्तने गीतवादिते । सैरन्ध्य्राह महाप्राज्ञा स्तुवन्ती वै बृहन्नलाम् ।। 28 ।।	4-38-28a 4-38-28b
उत्तर उवाच।	4-38-29x
सैरन्ध्रि जानासि मम व्रतं हि क्लीबेन पुंसा न हि संवदाम्यहम्। सोहं न शक्ष्यामि बृहन्नलां शुभे वक्तुं स्वयं यच्छ हयान्ममेति ।। 29 ।।	4-38-29a 4-38-29b
सैरन्ध्र्युवाच।	4-38-30x
भयकाले तु संप्राप्ते न व्रतं नाव्रतं पुनः। यथा दुःखं प्रतरति कर्तुं युक्तं चरेद्बुधः । इति धर्मविदः प्राहुस्तस्माद्वाच्या बृहन्नला ।। 30 ।।	4-38-30a 4-38-30b 4-38-30c
येयं कुमारी सुश्रोणी भगिनी ते यवीयसी। अस्यास्तु वचनं वीर करिष्यति न संशयः ।। 31 ।।	4-38-31a 4-38-31b
यदि ते सारथिः सा स्यात्कुरून्सर्वान्न संशयः। जित्वा गाश्च समादाय ध्रुवमागमनं भवेत् ।। 32 ।।	4-38-32a 4-38-32b
वैशंपायन उवाच।	4-38-33x
एवमुक्तः स सैरन्ध्र्या भगिनीं प्रत्यभाषत। गच्छ त्वमनवद्याङ्गि तामानय बृहन्नलाम् ।। 33 ।।	4-38-33a 4-38-33b
सा प्राद्रवत्काञ्चनमाल्यधारिणी ज्येष्ठेन भ्रात्रा प्रहिता यशस्विनी । भ्रातुर्नियोगं तु निशम्य सुभ्रुः शुभानना हाटकवज्रभूषिता ।। 34 ।।	4-38-34a 4-38-34b
सा वज्रमुक्तामणिहेमकुण्डला मृदुक्रमा भ्रातृनियोगचोदिता। प्रदक्षिणावर्ततनुः शिखण्डिनी पद्मानना पद्मदलायताक्षी ।। 35 ।।	4-38-35a 4-38-35b
तन्वी समाङ्गी मृदुमन्द्रलोचना मात्स्यस्य राज्ञो दुहिता विलासिनी । सा नर्तनागारमरालपक्ष्मा शतह्रदा मेघमिवान्वपद्यत ।। 36 ।।	4-38-36a 4-38-36b
सा नागनासोपमसंहितोरूरनिन्दिता वेदिविलग्नमध्या। आसाद्य तस्थौ वरमाल्यधारिणी पार्थं शुभा नागवधूरिव द्विपम् ।। 37 ।।	4-38-37a 4-38-37b
तामागतामायतताम्रलोचनामवेक्ष्य पार्थः समयेऽभ्यभाषत ।। 38 ।।	4-38-38a
किमागता काञ्चनमाल्यधारिणी सुगात्रि किंचित्त्वरिताऽसि सुभ्रु । किं ते मुखं सुन्दरि न प्रसन्नमाचक्ष्व शीघ्रं मम चारुहासिनि ।। 39 ।।	4-38-39a 4-38-39b
वैशंपायन उवाच।	4-38-40x
सा वज्रवैडूर्यविकारकुण्डला विनिद्रपद्मोत्पलपन्नगन्धिनी । प्रसन्नताराधिपसंनिभानना पार्थे कुमारी वचनं बभाषे ।। 40 ।।	4-38-40a 4-38-40b
उत्तरोवाच।	4-38-41x
हरन्ति वित्तं कुरवाः पितुर्मे शतं सहस्राणि गवां बृहन्नले। सा भ्रातुरश्वान्मम संयमस्व पुरा परे दूरतरं हरन्ति गाः ।। 41 ।।	4-38-41a 4-38-41b
सैरन्ध्रिराख्याति बृहन्नले त्वां सुशिक्षिता संग्रहणे रथाश्वयोः । अहं मरिष्यामि न मेऽत्र संशयो मया वृता तत्र न चेद्गमिष्यसि ।। 42 ।।	4-38-42a 4-38-42b
वैशंपायन उवाच।	4-38-43x
तथा नियुक्तो नरदेवकन्यया नरोत्तमः प्रीतमना धनञ्जयः। उवाच पार्थः शुभमन्द्रया गिरा शुभाननां शुक्लदतीं शुचिस्मिताम् ।। 43 ।।	4-38-43a 4-38-43b
गच्छामि यत्रेच्छसि चारुहासिनि हुताशनं प्रज्वलितं विशामि वा। इच्छामि तेऽहं वरगात्रि जीवितं करोमि किं ते प्रियमद्य सुन्दरि। न मत्कृते द्रक्ष्यसि तत्पुरं प्रिये वैवस्वतं प्रेतपतेर्महाभयम् ।। 44 ।।	4-38-44a 4-38-44b 4-38-44c
वैशंपायन उवाच ।	4-38-45x
एतावदुक्त्वा कुरुवीरपुङ्गवो विलासिनीं शुक्लदतीं शुचिस्मिताम्। बृहन्नलारूपविभूषिताननो विराटपुत्रस्य समीपमाव्रजत् ।। 45 ।।	4-38-45a 4-38-45b
तथा व्रजन्तं वरभूषणैर्वृतं महाप्रभं वारणयूथपोपमम्। गजेन्द्रबाहुं कमलायतेक्षणं कवाटवक्षस्थलमुन्नतांसम् ।। 46 ।।	4-38-46a 4-38-46b
तमागतं पार्थममित्रकर्शनं महाबलं नागमिव प्रमाथिनम्। वैराटिरामन्त्र्य ततो बृहन्नलां गवां निनीषन्पदमुत्तरोऽब्रवीत् ।। 47 ।।	4-38-47a 4-38-47b
तमाव्रजन्तं त्वरितं प्रभिन्नमिव कुञ्जरम्। अन्वगच्छद्विशालाक्षी गजं गजवधूरिव ।। 48 ।।	4-38-48a 4-38-48b
दूरादेव तु संप्रेक्ष्य राजपुत्रोऽभ्यभाषत । त्वया सारथिना पार्थः खाण्डवेऽग्निमतर्पयत् ।। 49 ।।	4-38-49a 4-38-49b
पृथिवीं चाजयत्कृत्स्नां कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः। सैरन्ध्री त्वां ममाचष्ट सा हि जानाति पाण्डवान् ।। 50 ।।	4-38-50a 4-38-50b
देवेन्द्रसारथिर्वीरो मातलिः ख्यातविक्रमः । सुमहो जामदग्नेश्च विष्णोर्यन्ता च दारुकः ।। 51 ।।	4-38-51a 4-38-51b
सुमन्त्रो वा दाशरथेः सूर्ययन्ता तथाऽरुणः। सर्वे सारथयः ख्याता न बृहन्नलया समाः ।। 52 ।।	4-38-52a 4-38-52b
इत्युक्तोऽहं च सैरन्ध्र्या तेन त्वामाह्वयामि वै । आहुता त्वं मया सार्धं योद्धुं याहि बृहन्नले ।। 53 ।।	4-38-53a 4-38-53b
दूराद्दूरतरं गावो भवन्ति कुरुभिर्हृताः। तथोक्ता प्रत्युवाचेदं राजपुत्रं बृहन्नला ।। 54 ।।	4-38-54a 4-38-54b
का शक्तिर्मम सारथ्यं कर्तुं संग्राममूर्धनि । नृत्तं वा यदि वा गीतं वादित्रं वा पृथग्विधम् । तत्करिष्यामि भद्रं ते सारथ्यं तु कुतो मम ।। 55 ।।	4-38-55a 4-38-55b 4-38-55c
उत्तर उवाच।	4-38-56x
त्वं नर्तको वा यदि वाऽपि गायकः क्षिप्रं तनुत्रं परिधत्स्व भानुमत्। अभीक्ष्णमाहुस्तव कर्म पौरुषं स्त्रियः प्रशंसन्ति ममाद्य चान्तिके ।। 56 ।।	4-38-56a 4-38-56b
वैशंपायन उवाच।	4-38-57x
इत्येवमुक्त्वा नृपसूनुसत्तमस्तदा स्मयित्वाऽर्जुनमभ्यनन्दयत्। अथोत्तरः पारशवं शताक्षिमत्सुवर्णचित्रं परिगृह्य भानुमत् ।। 57 ।।	4-38-57a 4-38-57b
बृहन्नलायै प्रददौ स्वयं तदा विराटपुत्रः परवीरघातिने। तदाज्ञया मात्स्यसुतस्य वीर्यवानकर्तुकामेव समाददे तदा ।। 58 ।।	4-38-58a 4-38-58b
बृहन्नलोवाच।	4-38-59x
यद्यस्ति च रणे शौर्यं शक्यः स्याद्द्विषतां वधः। अहं त्वामभिगच्छामि यत्र त्वं यासि तत्र भो ।। 59 ।।	4-38-59a 4-38-59b
वैशंपायन उवाच।	4-38-60x
ततः स नर्मसंयुक्तमकरोत्पाण्डवो बहु। उत्तरायाः प्रमुखतः सर्वं जानन्नरिन्दमः ।। 60 ।।	4-38-60a 4-38-60b
तमाददानं प्रमदा जहासिरे ह्यधोमुखं वीरवरोऽभ्यधारयत्। ततस्तिरश्चीनकृतं सपत्नहा ह्यधोमुखं कवचमथाभ्यकर्षत ।। 61 ।।	4-38-61a 4-38-61b
सम्यक्प्रजानन्नपि सत्यविक्रमो ह्यज्ञातवत्सर्वकुरुप्रवीरः। ऊर्ध्वं क्षिपन्वीरतरोऽभ्यधारयत्पुनश्च यन्ता कवचं धनञ्जयः ।। 62 ।।	4-38-62a 4-38-62b
एवंप्रकाराणि बहूनि कुर्वति तस्मिन्कुमार्यः प्रमदा जहासिरे । तथापि कुर्वन्तममित्रकर्शनं नैवोत्तरः पर्यभवद्धनञ्जयम् ।। 63 ।।	4-38-63a 4-38-63b
तं राजपुत्रः समनाहयत्स्वयं जाम्बूनदान्तेन शुभेन वर्मणा। कृशानुतप्तप्रतिमेन भास्वता जाज्वल्यमानेन सहस्ररश्मिना ।। 64 ।।	4-38-64a 4-38-64b
अथास्य शीघ्रं प्रसमीक्ष्य भोजयद्रथे हयान्काञ्चनजालसंवृतान्। सुवर्णजालान्तरयोक्तभूषणं सिंहं च सौवर्णमुपाश्रयद्रथे ।। 65 ।।	4-38-65a 4-38-65b
धनूंषि च विचित्राणि बाणांश्च रुचिरान्बहून्। आयुधानि च वै तत्र रथोपस्थे च स न्यसत् ।। 66 ।।	4-38-66a 4-38-66b
आरुह्य प्रययौ वीरः सबृहन्नलसारथिः। अथोत्तरा च कन्याश्च स ख्यश्चैवाब्रुवंस्तदा ।। 67 ।।	4-38-67a 4-38-67b
बृहन्नले आनयेथा वासांसि रुचिराणि नः। पाञ्चालिकार्थं सूक्ष्माणि रत्नानि विविधानि च । विजित्य संग्रामगतान्भीष्मद्रोणमुखान्कुरून् ।। 68 ।।	4-38-68a 4-38-68b 4-38-68c
अथ ता ब्रुवतीः कन्याः सहिताः कुरुनन्दनः। प्रत्युवाच हसन्पार्थो मेघदुन्दुभिनिस्वनः ।। 69 ।।	4-38-69a 4-38-69b
यद्युत्तरोऽयं संग्रामे विजेष्यति महारथान् । अथाहरिष्ये वासांसि सूक्ष्माण्याभरणानि च ।। 70 ।।	4-38-70a 4-38-70b
वैशंपायन उवाच।	4-38-71x
अथोत्तरो वर्म महाप्रभावं सुवर्णवैडूर्यपरिष्कृतं शुभम्। आमुच्य वीरः प्रययौ रथोत्तमं धनञ्जयं सारथिनं प्रगृह्य ।। 71 ।।	4-38-71a 4-38-71b
तमुत्तरं प्रेक्ष्य रथोत्तमे स्थितं बृहन्नलां चैव महाजनस्तदा। स्त्रियश्च कन्याश्च द्विजाश्च सुव्रताः प्रदक्षिणं मङ्गलिनोऽभ्यपूजयन् ।। 72 ।।	4-38-72a 4-38-72b
यदर्जुनस्यर्षभतुल्यगामिनः पुराऽभवत्खाण्डवदाहमङ्गलम् । कुरून्समासाद्य रणे बृहन्नले सहोत्तरेणास्तु तवाद्य मङ्गलम् ।। 73 ।।	4-38-73a 4-38-73b
।। इति श्रीमन्महाभारते विराटपर्वणि ग्रोग्रहणपर्वणि अष्टत्रिंशोऽध्यायः ।। 38 ।।

4-38-35 शिखण्डिनी मयूरपिच्छालंकारवती ।। 35 ।।

विराटपर्व-037

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

विराटपर्व-039