कुमारसम्भवम् (निर्णयसागरसंस्करणम्-१९५५)/पञ्चमः सर्गः(तपःफलोदयः)
| ← चतुर्थः सर्गः(रतिविलापः) | कुमारसम्भवम् (निर्णयसागरसंस्करणम्-१९५५) पञ्चमः सर्गः(तपःफलोदयः) कालिदासः |
षष्ठः सर्गः(विवाहप्रस्तावः) → |
पञ्चमः सर्गः
तथा समक्षं दहता मनोभवं पिनाकिना भग्नमनोरथा सती ।
निनिन्द रूपं हृदयेन पार्वती 1प्रियेषु सौभाग्यफला हि चारुता ॥१॥
तथेति ॥ पर्वतस्यापत्यं स्त्री पार्वती तथा तेन प्रकारेणाक्ष्णोः समीपे समक्षं पुरतः । 'अव्ययं विभक्तिसमीपसमृद्धि-' (पा. २।१।६) इत्यादिनाव्ययीभावः । मनोभवं मन्मथं दहता भस्मीकुर्वता पिनाकिनेश्वरेण भग्नः खण्डितो मनोरथो- ऽभिलाषो यस्याः सा तथोक्ता सती, हृदयेन मनसा रूपं सौन्दर्यं निनिन्द, 'धिङ्मे रूपं यद्धरमनोहरणाय नालम्' इति गर्हितवतीत्यर्थः। युक्तं चैतदित्याह- तथा हि-चारुता सौन्दर्यं प्रियेषु पतिषु विषये सौभाग्यं प्रियवाल्लभ्यं फलं यस्याः सा तथोक्ता । सौन्दर्यस्य तदेव फलं यद्भर्तृसौभाग्यं लभ्यते; नो चेद्वि- फलं तदिति भावः । अस्मिन्सर्गे वंशस्थं वृत्तम्-'जतौ तु वंशस्थमुदीरितं जरौ' इति लक्षणात् ॥ १ ॥
इयेष सा कर्तुमवन्ध्यरूपतां समाधिमास्थाय तपोभिरात्मनः ।
अवाप्यते वा कथमन्यथा द्वयं तथाविधं प्रेम पतिश्च तादृशः ॥२॥
इयेषेति ॥ सा पार्वती समाधिमेकाग्रतामास्थायावलम्ब्य तपोभिर्वक्ष्यमाण- नियमैः करणभूतैरात्मनः स्वस्यावन्ध्यरूपतां सफलसौन्दयं कर्तुमियेषेच्छति स्म,
पाठा०-१ प्रिये हि. तपसा शिवं वशीकर्तुमुधुक्तेत्यर्थः । अन्यथा ततोऽन्यप्रकारेण कथं वा तद्वयम- वाप्यते ? । किं तद्वम् ! तथाभूता विधा प्रकारो यस्य तत्तथाविधं प्रेम स्नेहः, येनार्धाङ्गहरा हरस्य भवेदिति भावः । तादृशः पतिश्च, यो मृत्युंजय इति भावः ।। द्वयमेव खलु स्त्रीणामपेक्षितम्-यद्भर्तृवाल्लभ्यं जीवभर्तृकत्वं चेति; तच्च तपश्चर्यै- कसाध्यमिति निश्चिकायेत्यर्थः । अन मनुः ( ११।२३८)-- 'यदुष्करं यद्दुरापं यद्दुर्ग यच्च दुस्तरम् । तत्सर्वं तपसा प्राप्यं तपो हि दुरतिक्रमम् ॥' इति ॥ २॥
निशम्य चैनां तपसे कृतोद्यमां सुतां गिरीश1प्रतिसक्तमानमाम् ।
उवाच मेना परिरभ्य वक्षसा निवारयन्ती महतो मुनिव्रतात् ॥३॥
निशम्येति ॥ मेना मेनका च गिरीशप्रतिसक्तमानसां हरासक्तचित्तां तपसे तपश्चरणाय कृतोद्यमां कृतोद्योगां सुतां निशम्य श्रुत्वैनां पार्वतीं वक्षसा परिरभ्यालिङ्गय महतो मुनिव्रतात्तपसो निवारयन्त्युवाच । 'मुनिव्रतात्' इत्यत्र यद्यपि मुनिव्रतस्य मेनकाया अनीप्सितत्वात् 'वारणार्थानामीप्सितः (पा.१।४।२७) इति नापादानत्वं, तथापि 'कृतोद्यमाम्' इति मानसप्रवेशोत्तत्वात् 'ध्रुवमपाये- डपादानम्' (पा. १।४।२४) इत्यपादानत्वमेव स्यात् । यथाह भाष्यकारः-'स बुद्ध्या संप्राप्य निवर्तते, तत्र ध्रुवमपायेऽपादानमिति प्रसिद्धम्' इति ॥ ३ ॥
सामान्यनिषेधमुक्त्वा विशेषनिषेधमाह-
मनीपिताः सन्ति 2गृहेषु देवतास्तपः क्व वत्से ! क्व च तावकं वपुः ।
पदं सहेत भ्रमरस्य पेलवं शिरीपपुष्पं न पुनः पतत्रिणः ॥ ४ ॥
मनीषिता इति ॥ हे वत्से ! मनस ईषिता इष्टा मनीषिताः। पृषोदरा. दित्वात्साधुः । देवताः शच्यादयो गृहेषु सन्ति, त्वं ता आराधयेति शेषः । तपः क्व? तवेदं तावकम् , 'युष्मदस्मदोरन्यतरस्यां खञ्च' (पा.४/३।१) इत्यण्प्रत्ययः । तवकममकायेकवचने (पा. ४/३/३) इति तवकादेशः। वपुश्च क्व? तथा हि-पेलवं मृदुलं शिरीषपुष्पं भ्रमरस्य भृङ्गस्य पदं पदस्थितिं सहेत, पतत्रिणः पुनः पक्षिणस्तु पदं न सहेत; अतिसौकुमार्यात् । दिव्योपभोगभोग्यं ते वपुर्न दारुणतपक्षम- मित्यर्थः । आत्र दृष्टान्तालंकारः॥४॥
पाठा०-१ गिरीशं प्रति सक्त; त्रिनेत्रं प्रति सक्त, २ गृहेऽपि.
इति ध्रुवेच्छामनुशासती सुतां शशाक मेना न नियन्तुमुद्यमात् ।
क ईप्सितार्थस्थिरनिश्चयं मनः पयश्च निम्नाभिमुखं प्रतीपयेत् ।।५।।
इतीति ॥ इत्येवमनुशासत्युपदिशन्ती मेना ध्रुवेच्छां स्थिरव्यवसायां सुतां पार्वतीमुद्यमादुद्योगात्तपोलक्षणाम्नियन्तुं निवारयितुं न शशाक समर्था नाभूत् । तथा हि-ईप्सितार्थ इष्टार्थे स्थिरनिश्चयं मनो निम्नाभिमुखं पयश्च कः प्रतीपये- त्प्रतिकूलयेत् , प्रतिनिवर्तयेदित्यर्थः । निम्नप्रवणं पय इवेष्टार्थाभिनिविष्टं मनो दुर्वारमिति भावः । अत्र दीपकानुप्राणितोऽर्थान्तरन्यासालंकारः ॥ ५॥
कदाचिदासन्नसखीमुखेन सा मनोरथज्ञं पितरं मनस्विनी ।
अयाचतारण्यनिवासमात्मनः फलोदयान्ताय तपःसमाधये ॥६॥
कदाचिदिति ॥ अथ कदाचिन्मनस्विनी स्थिरचित्ता सा पार्वती मनोरथ- ज्ञमभिलाषाभिज्ञं पितरं हिमवन्तमासनसख्याप्तसखी सैव मुखमुपायः । 'मुखं निःसरणे वक्त्रे प्रारम्भोपाययोरपि' इति विश्वः । तेन फलोदयः फलोत्पत्ति- रन्तोऽवधिर्यस्य तस्मै तपःसमाधये तपोनियमार्थमात्मनः स्वस्यारण्यनिवासं वनवासमयाचत । 'दुह्याच्-' (वा. १०९-११००) इत्यादिना द्विकर्मकत्वम् ॥६॥
अथानुरूपाभिनिवेशतोपिणा कृताभ्यनुज्ञा गुरुणा गरीयसा ।
प्रजासु पश्चात्प्रथितं तदाख्यया जगाम गौरीशिखरं शिखण्डिमत् ७
अथेति ॥ अथ गौयनुरूपेण योग्येनाभिनिवेशेनाग्रहेण तुप्यतीति तथोक्तेन गरीयसा पूज्यतमेन गुरुणा पित्रा कृताभ्यनुज्ञा 'तपः कुरु' इति कृतानुमतिः सती, पश्चात्तपःसिद्ध्युत्तरकालं प्रजासु जनेषु तदाख्यया तस्या गौर्याः संज्ञया प्रथितम् , गौरीशिखरमिति प्रसिद्धमित्यर्थः । शिखण्डिमत्, न तु हिंस्रप्राणिप्रचुरमिति भावः । शिखरं शृङ्गं जगाम ययौ ॥ ७ ॥
विमुच्य सा हारमहार्यनिश्चया विलोलयष्टिप्रविलुप्तचन्दनम् ।
बबन्ध बालारुणबभ्रु वल्कलं पयोधरोत्सेधविशीर्णसंहति ॥ ८ ॥
विमुच्येति ॥ अहार्यनिश्चयाऽनिवार्यनिश्चया सा गौरी विलोलाभिश्चलाभि- र्यष्टिमिः प्रतिसरैः प्रविलुप्तं प्रमृष्टं चन्दनं स्तनान्तरगतं येन तं तथोक्तं हारं मुक्ता-
पाठा०-१ व्रतेच्छाम्. वलीं विमुच्य विहाय बालारुणबभ्रु बालार्कपिङ्गलं पयोधरयोः स्तनयोरुत्सेधेनोच्छ्रायेण विशीर्णा विघटिता संहतिरवयवसंल्श्रेषो यस्य तत्तथोक्तं वल्कलं कण्ठलम्बि स्तनोत्तरीयभूतं बबन्ध, धारयामासेत्यर्थः ॥ ८ ॥
यथा प्रसिद्धैर्मधुरं शिरोरुहैर्जटाभिरप्येवमभूत्तदाननम् |
न षट्पदश्रेणिभिरेव पङ्कजं सशैवलासङ्गमपि प्रकाशते ॥ ९ ॥
यथेति ॥ तस्या देव्या आननं तदाननं प्रसिद्धैर्भूषितैः । 'प्रसिद्धौ ख्यातभूषितौ' इत्यमरः । रोहन्तीति रुहाः । 'इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः' (पा. ३।१।१३५) इति कप्रत्ययः । शिरसि रुहास्तैः शिरोरुहैर्मूर्धजैर्यथा मधुरं प्रियमभूत् । 'स्वादुप्रियौ तु मधुरौ' इत्यमरः । जटाभिरप्येवं मधुरमभूत् । तथा हि--पङ्कजं पद्मं षट्पदश्रेणिभिर्भ्रमरपङ्क्तिभिरेव न, किंतु सह शैवलासङ्गेन सशैवलासङ्गमपि । 'तेन सहेति तुल्ययोगे' (पा. २।२।२८) इति बहुव्रीहिः । प्रकाशते, शैवलेनापि शोभत एवेत्यर्थः ॥ ९ ॥
प्रतिक्षणं सा कृतरोमविक्रियां व्रताय मौञ्जीं त्रिगुणां बभार याम् ।
अकारि तत्पूर्वनिबद्धया तया सरागमस्या रशनागुणास्पदम् ॥ १० ॥
प्रतीति ॥ सा देवी प्रतिक्षणं क्षणे क्षणे कृतरोमविक्रियां पारुष्यात्कृतरोमाञ्चां त्रिगुणां त्रिरावृत्तां यां मौञ्जीं मुञ्जमयीं मेखलां व्रताय तपसे बभार । तदेव पूर्वं प्रथमं यस्य तत्पूर्वं यथा तथा निबद्धया तया मौञ्ज्याऽस्या देव्या रशनागुणस्यास्पदं स्थानं जघनम् । सह रागेण सरागं सलोहितमकारि कृतम्, सौकुमार्यातिशयादिति भावः ॥ १० ॥
विसृष्टरागादधरान्निवर्तितः स्तनाङ्गरागारुणिताच्च कन्दुकात् ।
कुशाङ्कुरादानपरिक्षताङ्गुलिः कृतोऽक्षसूत्रप्रणयी तया करः ॥ ११ ॥
महार्हशय्यापरिवर्तनच्युतैः स्वकेशपुष्पैरपि या स्म दूयते |
अशेत सा बाहुलतोपधायिनी निषेदुपी स्थण्डिल एव केवले || १२ ||
महाहैति || महानहौ मूल्यं यस्याः सा महार्हा श्रेष्ठा या शय्या तस्यां परिवर्तनेन लुण्ठनेन च्युतैर्भ्रष्टैः स्वकेशपुष्पैरपि या देवी दूयते स्म क्लिश्यति स्म, पुष्पाधिकसौकुमार्यादिति भावः | सा देवी बाहुलतामुपधत्त उपधानी- करोतीति बाहुलतोपधायिनी सती, केवले संस्तरणरहिते स्थण्डिले भूमावेवाशेत शयितवती | तथा निषेदुप्युपविष्टा च | 'क्कसुश्च' (पा. ३|२|१०७) इति क्कसुः | 'उगितश्च' (पा. ४|१|६) इति ङीप् | भूमावेव शयनादिव्यवहारः, न जातूपरी- त्यर्थः || १२ ||
पुनर्ग्रहीतुं नियमस्थया तया द्वेयेऽपि निंक्षेप इवार्पितं द्वयम् |
लतासु तन्वीषु विलासचेप्टितं विलोलदृप्टं हरिणाङ्गनासु च || १३ ||
पुनरिति || नियमस्थया व्रतस्थया तया देव्या द्वयेऽपि द्वयं पुनर्ग्रहीतुं पुनरानेतुं निक्षेपोऽर्पितमिव निक्षेपत्वेनार्पितं किमु ? क्वचित् 'द्वयीषु' इति प्रामादिकः पाठः | कुत्र द्वये किं द्वयमर्पितमित्याह--तन्वीषु लतासु विलास एव चेष्टितं विलासचेष्टितं, हरिणाङ्गनासु विलोलदृष्टं चञ्चलावलोकितं च | व्रतस्थायां तस्यां तयोरदर्शनाल्लतादिषु दर्शनाच्चार्पितमिवेत्युत्प्रेक्षा, न तु वस्तुतो- ऽर्पणमस्तीति भावः || १३ ||
अतन्द्रिता सा स्वयमेव वृक्षकान् घटस्तनप्रस्रवणैर्व्यवर्धयत् |
गुहोऽपि येषां प्रथमाप्तजन्मनां न पुत्रवात्सल्यमपाकरिष्यति || १४ ||
अतन्द्रितेति || सा देवी स्वयमेवातन्द्रिताऽसंजाततन्द्रा सती | तारकादि- त्वादितच्प्रत्ययः | वृक्षकान्स्वल्पवृक्षान् | 'अल्पे' (पा. ५|३|८५) इत्यल्पार्थे कप्रत्ययः | घटावेव स्तनौ तयोः प्रस्रवणैः प्रसृतपयोभिव्यवर्धयत् | गुहः कुमा- रोऽपि प्रथमाप्तजन्मनां प्रथमलब्धजन्मनाम् , अग्रजातानामित्यर्थः | येषां वृक्षकाणां संबन्धि पुत्रवात्सल्यं सुतप्रेम नापाकरिप्यति, उत्तरत्र कुमारोदयेऽपि न तेषु पुत्रवात्सल्यं निवर्तिष्यत इत्यर्थः || १४ ||
पाठा०--१ द्वयीषु. २ निक्षेपम्. ३ दृष्टिम्.
अरण्यबीजाञ्जलिदानलालितास्तथा च तस्यां हरिणा विशश्वसुः |
यथा तदीयैर्नयनैः कुतूहलात्पुरः सखीनाममिमीत लोचने || १५ ||
अरण्येति || अरण्यबीजानां नीवारादीनामञ्जलयस्तेषां दानेन लालिता हरिणाश्च तस्यां देव्यां तथा विशश्वसुर्विस्त्रम्भं जग्मुः | 'समौ विस्रम्भविश्वासौ' इत्यमरः | यथा कुतूहलादौत्सुक्यात्तदीयैर्हरिणसंबन्धिभिर्नयनैनैत्रैः करणैः | स्वकीये लोचने सखीनां पुरः पुरतः | अनेन तेषां संबन्धसहत्वमुक्तम् | अमि- मीत, अक्षिपरिमाणतारतम्यज्ञानाय मानं चकारेत्यर्थः | केचित्तु सा पार्वती त्वदीयैनैत्रैः कुतूहलात्पुरोऽग्रे वर्तमानानां सखीनां लोचने अमिमीत व्रतस्थत्वा- दात्मन इत्याहुः | 'माङ् माने' इत्यस्माद्धातोर्लङ् | इयमेव खलु विश्वासस्य पराकाष्ठा यदक्षिपीडनेऽपि न क्षुभ्यन्तीति भावः || १५ || तपःप्रभावमाह--
कृताभिषेकां हुतजातवेदसं त्वगुत्तरासङ्गवतीमधीनिनीम् |
दिदृक्षवस्तामृषयोऽभ्युपागमन्न धर्मवृद्धेषु वयः समीक्ष्यते || १६ ||
कृतेति || कृताभिषेकां कृतस्नानां हुतजातवेदसं हुताग्निकाम् , कृतहोमा- मित्यर्थः | त्वचा वल्कलेनोत्तरासङ्गवतीमुत्तरीयवतीं त्वगुत्तरासङ्गवतीम् | अधीत- मस्या अस्तीत्यधीतिनीं स्तुतिपाठादि कुर्वतीम् | 'इष्टादिभ्यश्च' (पा. ५|२|८८) इतीनिप्रत्ययः | तां देवीं दिदृक्षवो द्रष्टुमिच्छव ऋपयो मुनयोऽभ्युपागमन्समुपा- गताः | न चात्र कनिष्ठसेवादोष इत्याह--धर्मवृद्वेषु वयो न समीक्ष्यते न प्रमाणीक्रियते, सति धर्मज्यैष्ठ्ये न वयोज्यैष्ठ्यं प्रयोजकमित्यर्थः | तथा च मनुः (२|१५६)--'न तेन वृद्धो भवति येनास्य पलितं शिरः | यो वा युवाप्यधीयानस्तं देवाः स्थविरं विदुः ||' इति || १६ ||
विरोधिसत्त्वोज्झितपूर्वमत्सरं द्रुमौरभीष्टप्रसवार्चितातिथि |
नवोटजाभ्यन्तरसंभृतानलं तपोवनं तच्च बभूव पावनम् || १७||
विरोधीति || विरोधिभिः सच्वैगौव्याघ्रादिभिरुज्झितपूर्वमत्सरं त्यक्तपूर्व- वैरम्, हिंसारहितमित्यर्थः | द्रुमैरभीष्टप्रसवेनेष्टफलेनार्चिताः पूजिता अतिथयो यस्मिंस्तत्तथोक्तम् | नवानामुटजानां पर्णशालानामभ्यन्तरेषु संभृताः संचिता अनला अग्नयो यस्मिंस्तत्तथोक्तं तश्च तपोवनम् | पावयतीति पावनं बभूव,
अहिंसातिथिसत्काराग्निपरिचर्याभिर्जगत्पावनं बभूवेत्यर्थः || १७ ||यदा फलं पूर्वतपःसमाधिना न तावता लभ्यममंस्त काक्ष्ङितम् |
तदानपेक्ष्य स्वशरीरमार्दवं तपो महत्सा चरितुं प्रचक्रमे || १८ ||
यदेति || सा देवी यदा यस्मिन्काले तावता तावत्प्रमाणेन पूर्वतपः- समाधिना पूर्वेणानुष्ठीयमानप्रकारेण तपोनियमेन काक्ष्ङितं फलं लभ्यं लब्धुं शक्यं नामंस्त, अशक्यममस्तेत्यर्थः | तदा तत्काले, अविलम्बेनेत्यर्थः | स्व- शरीरस्य मार्दवं मृदुत्वं सौकुमार्यमनपेक्ष्याविगणय्य महौदृश्चरं तपश्चरितुं साधयितुं प्रचक्रम उपचक्रमे || १८ ||
क्लमं ययौ कन्दुकलीलयापि या तया मुनीनां चरितं व्यगाह्यत |
ध्रुवं वपुः काञ्चनपद्मनिर्मितं मृदु प्रकृत्या च ससारमेव च ||१९||
क्लममिति || या देवी कन्दुकलीलया कन्दुकक्रीडयापि क्लमं ययौ ग्लानिं प्राप, तया देव्या मुनीनां चरितं तीव्रं तपो व्यगाह्यत प्रविष्टम् | अत्रोस्प्रेक्षते-- ध्रुवमस्या वपुः काञ्चनपद्मेन सुवर्णकमलेन निर्मितं घटितम् | अत एव प्रकृत्या पद्मस्वभावेन मृदु च सुकुमारमपि काञ्चनस्वभावेन ससारं च कठिनमेव । तथा च तदुपादानकत्वाद्देव्या वपुषः सुकुमारस्यापि तीव्रतपः क्षमत्वमित्युत्प्रेक्षार्थः ||१९||
शुचौ चतुर्णां ज्वलतां हविर्भुजां शुचिस्मिता मध्यगता सुमध्यमा |
विजित्य नेत्रप्रतिधातिनीं प्रभामनन्यदृष्टिः सवितारमैक्षत ||२०||
शुचाविति || शुचौ ग्रीप्मे शुचिस्मिता विशदमन्दहासा सुमध्यमा पार्वती ज्वलतां दीप्तिमतां चतुर्णा हविर्भुजामग्नीनां मध्यगता सती | नेत्रे प्रतिहन्तीति तां नेत्रप्रतिघातिनीं प्रभां सावित्रं तेजो विजित्य | न विद्यतेऽन्यत्र दृष्टिर्यस्याः साऽनन्यदृष्टिः सती सवितारं सूर्यमैक्षत ददर्श | 'ग्रीप्मे पञ्चाग्निमध्यस्थो वर्षासु स्थण्डिलेशयः' इति (याश० ३।५२) स्मरणात् | पञ्चाग्निमध्ये तपश्चचारेत्यर्थः | तत्र सवितौव पञ्चमोऽग्निः— 'अग्निः सविता सवितैवाग्निः' इति श्रौतलिङ्गात् ||२०||
तथातितप्तं सवितुर्गभस्तिभिर्मुखं तदीयं कमलश्रियं दधौ |
अपाङ्गयोः केवलमस्य दीर्घयोः शनैः शनैः श्यामिकया कृतं पदम् २१
पाठा०--१ सर्वममाधिसाधनम्. २ हि च सुसारमेव. ३ तथाभितप्तम् ; तथापि तप्तम्. तथेति ॥ सवितुः सूर्यस्य गभस्तिभिः किरणैस्तथा पूर्वोक्तप्रकारेणातितप्तं संतप्तं तस्या इदं तदीयं मुखं कमलश्रियं कमलस्य शोभा दधौ प्राप; यथा रवितापात्कमलं न म्लायति प्रत्युत विकसनि तथा तदीयं मुखमासीदिति भावः । किंत्वस्य मुखस्य दीर्घयोरपाङ्गयोः केवलं नेत्रान्तयोरेव शनैःशनैर्मन्दमन्दं श्यामि- कया कालिन्ना पदं स्थानं कृतम् , तयोः सौकुमार्यादित्यर्थः ॥ २१ ॥
अयाचितोपस्थितमम्बु केवलं रसात्मकस्योडपतेश्च रश्मयः |
बभूव तस्याः किल पारणाविधिर्न वृक्षवृत्तिव्यतिरिक्तसांधनः २२
अयाचितेति || अयाचितोपस्थितमप्रार्थितोपनतं केवलमम्बूदकं रसात्मक- स्यामृतमयस्योडूनां नक्षत्राणां पतिश्चन्द्रस्तस्य रश्मयश्च तस्याः पार्वत्याः पारणा- विधिरभ्यवहारकर्म बभूव, तावन्मात्रसाधनकोऽभूदित्यर्थः | साध्यसाधनयोर- भेदेन व्यपदेशः साधनान्तरव्यावृत्त्यर्थः | किलेति प्रसिद्धौ | वृक्षाणां या वृत्ति- र्जीवनोपायस्तद्व्यतिरिक्तं साधनमुपायो यस्य स तथोक्तः पारणाविधिर्न बभूव | वृक्षोऽप्ययाचितोपस्थितेन मेघोदकेनेन्दुकिरणैश्च जीवतीति प्रसिद्धम् , अम्बिकापि तावन्मात्रमवालम्बतेत्यर्थः || २२ ||
निकामतप्ता विविधेन वग्न्हिना नभश्चरेणेन्धनसंभृतेन मा |
तपात्यये वारिभिरुक्षिता नवैर्भुवा सहोष्माणममुश्चदूर्ध्वगम् || २३ ||
निकामेति || विविधेन , पञ्चविधेनेत्यर्थः | नभश्चरेण खैचरेण आदित्य- रूपेणेत्यर्थः | इन्धनसंभृतेन काष्ठसमिद्धेन वह्निना निकाममत्यन्तं तप्ता साम्बिका तपात्यये ग्रीष्मान्ते, प्रावृपीत्यर्थः | नवैर्वारिभिरुक्षिता सिक्ता सती भुवा पञ्चा- ग्नितप्तया सहोर्ध्वगमूर्ध्त्रप्रसृतमूष्माणं बाप्पममुञ्चत् | 'ग्रीप्मोष्मबाष्पमुष्माणम्' इति यादवः || २३ ||
स्थिताः क्षणं पक्ष्मसु ताडिताधराः पयोधरोत्सेधनिपातचूर्णिताः |
वलीषु तस्याः स्खलिताः प्रपेदिरे चिरेण नाभिं प्रथमोदबिन्दवः २४
स्थिता इति || उदकस्य बिन्दव उदबिन्दवः | 'मन्यौदन-' (पा. ६|३|६७) इत्यादिनोदकशब्दस्योदादेशः | प्रथमे उदबिन्दवः | प्रथमविशेषणाद्विन्दूनां विरलस्वं बहुवचनान्नातिविरलस्वं च गम्यते | तथा च चिरत्व-नाभ्यन्तरगमन-
पाठा०--१ वृक्षवृत्तिः, २ साधनम्. ३ च. योर्निर्वाहः | तस्याः पार्वत्याः पक्ष्मसु नेत्रलोमसु क्षणं स्थिताः स्थितिं गताः | 'स्थिताः' इत्यनेन पक्ष्मणां सान्द्रत्वं 'क्षणम्' इत्यनेन स्त्रौग्ध्यं च गम्यते | अनन्तरं ताडितो व्यथितोऽधर ओष्ठो यैस्तं तथोक्ताः | एतेनाधरस्य मार्दवं गम्यते | ततः पयोधरयोः स्तनयोरुत्सेध उपरिभागे निपातेन पतनेन चूर्णिता जर्जरिताः, कुचकाठिन्यादिति भावः | तदनु वलीपूदररेखासु स्खलिताः | निग्न्नौग्नतत्वादिति भावः | इत्थं चिरेण, न तु शीघ्रम् ; प्रतिबन्धबाहुल्यादिति भावः | नाभिं प्रपेदिरे प्रविष्टाः, न तु निर्जग्मुः | एतेन नाभेर्गाम्भीर्यं गम्यते | अन्न प्रतिपदमर्थ- वत्त्वत्परिकरालंकारः || २४ ||
शिलाशयां तामनिकेतवासिनीं निरन्तरास्वन्तरवातवृष्टिषु |
व्यलोकयन्नुन्मिपितैस्तडिन्मयैर्महातपः साक्ष्य इव स्थिताः क्षपाः २५
शिलाशयामिति || निरन्तरासु नीरन्ध्रासु | अन्तरे मध्ये वातो यासां तादृश्यो या वृष्टयस्तास्वन्तरवातवृष्टिषु | न निकेते गृहे वसतीत्यनिकेतवासिनीम् , अनावृतदेशवासिनीमित्यर्थः | शिलायां शेत इति शिलाशयां शिलातलशायिनीम् | 'अधिकरणे शेतेः' (पा. ३|२|११५) इत्यच्प्रत्ययः | तां पार्वतीं साक्षाद्रष्टा साक्षी | 'साक्षाद्रुष्टरि संज्ञायाम्' (पा.५।२|९१) इतीनिप्रत्ययः| तस्य कर्म साक्ष्यं महातपसः साक्ष्ये स्थिताः क्षपास्तडिन्मयैर्विध्युद्रुपैरुन्मिषितैरवलोकनैर्यलोकयग्निव | इवेति चक्षुषा विलोकनमेवोत्प्रेक्ष्यते | साक्ष्यं तु 'आदित्यचन्द्रावनिलोऽनलश्च द्यौर्भू- मिरापो हृदयं यमश्च | अहश्च रात्रिश्च उभे च संध्ये धर्मश्च जानाति नरस्य वृत्तम् ||' (पञ्च० १|१८२) इति प्रमाणसिद्धत्वान्नोत्प्रेक्ष्यमित्यनुसंधेयम् || २५ || एवं वर्षासु विहितं तपःप्रकारमुक्त्वा संप्रति हेमन्ते तपश्चरणप्रकारमाह--
निनाय सात्यन्तहिमोत्किरानिलाः सहस्यरात्रीरुदवासतत्परा |
परस्पराक्रन्दिनि चक्रवाकयोः पुरो वियुक्ते मिथुने कृपावती || २६ ||
निनायेति || सा पार्वती || उत्किरन्ति क्षिपन्तीत्युत्किराः | 'इगुपधज्ञा-' (पा. ३|१|१३५) इत्यादिना कः | अत्यन्तं हिमानामुत्किरा अनिला यासु ताः सहस्यरात्रीः पौषरात्रीः | 'पौषे तैषसहस्यौ द्वौ' इत्यमरः | उदके वास उदवासः | 'पेषंवासवाहनधिषु च' (पा. ६|३|५८) इत्युदादेशः | उदवासे तत्परा आसक्ता,
पाठा०--१ अत्यर्थहिमोत्तरानिलाः तथा परस्परमा त्र न्दिन्यन्योन्यमाक्रोशिनि पुरोऽग्ने वियुक्ते विरहिणि, वियोगं प्राप्त इति यावत् | चक्रवाकी च चक्रवाकश्च चक्रवाकौ, तयोश्चक्रवाकयोमिथुने द्वन्द्वे कृपावती सती निनाय | दुःखिपु कृपालुत्वं महतो स्वभाव इति चक्रवाक- मिथुने कृपा, न तु कामितयेति वाच्यानवकाशः| 'अप्सु वासस्तु हेमन्ते क्रमशो वर्धयंस्तपः' इति (६।२३) मनुः ||२६||
मुखेन सा पद्मसुगन्धिना निशि प्रवेपमानाधरपत्रशोभिना |
तुपारवृष्टिक्षतपद्मसंपदां सरोजसंधानमिवाकरोदपाम् || २७ ||
मुखेनेति || सा पार्वती निशि रात्रौ पद्मवत्सुगन्धिना सुरभिणा | 'गन्ध- स्येत्-' (पा. ५|४|१३५) इत्यादिनेकारः | प्रवेपमानः कम्पमानोऽधर ओष्ठ एव पत्रं दलं तेन शोभत इति तथोक्तेन मुखेन, तुषारवृष्ट्या तुहिनवर्षेण क्षता नाशिताः पद्मसंपदो यासां तासामपां सरोजसंधानं पद्मसंघट्टनमकरोदिव इत्युत्प्रेक्षालंकारः | पद्मान्तरं तुहिनेनोपहन्यते, तन्मुखपद्मं तु न तथेति व्यति- रेकालंकारो व्यज्यत इत्युभयोः संकरः || २७ ||
स्वयंविशीर्णद्रुभपर्णवृत्तिता परा हि काष्टा तपसस्तया पुनः |
तदप्यपाकीर्णमतः प्रियंवदां वदन्त्येपर्णेति च तां पुराविदः || २८ ||
स्वयमिति || स्वयं विशीर्णानि स्वतश्चयुतानि द्रुमपर्णान्येव वृत्तिजीवनं यस्य तस्य भावस्तत्ता तपसः परा काष्टा परमुत्कर्षो हि | 'काष्टोत्कर्षे स्थितौ दिशि' इत्यमरः | तया देव्या पुनस्तत्पर्णवर्तनमप्यपाकीर्णभपाकृतम् | अतः पर्णापा- करणाद्धेतोः | प्रियं वदतीति प्रियंवदा | 'प्रियवशे वदः खच्' (पा. ३|२|३८) इति खच्प्रत्ययः | 'अरुर्द्विषदजन्तस्य मुम्' (पा. ६|३|६७) इति मुमागमः | तां पार्वतीं पुराविदः पुराणज्ञास्तपःकरणसमयेऽविद्यमानं पर्णभक्षणं यस्याः साऽपर्णेति वदन्ति | नामान्तरसमुच्चयार्थश्चकारः | स्वयं प्रियंवदाः परेषामपि प्रियवाद- भाजनानि भवन्तीति भावः । अत्र 'अपर्णाम्' इत्यापाठः; 'इति' शब्दाभिहिते द्वितीयानुपपत्तेः, यथाह वामनः (काव्या.सू.५|२|२१)--'निपातेनाप्यभिहिते कर्मणि न कर्मविभक्तिः, परिगणनस्य प्रायिकत्वात्' इति || २८ ||
पाठा०--१ अपर्णामिति.
७ क० सं०मृणालिकापेलवमेवमादिभिव्रतैः स्वमङ्गं ग्लपयन्त्यहर्निशम् |
तपः शरीरैः कठिनैरुपार्जितं तपस्विनां दूरमधश्चकार सा || २९ ||
मृणालिकेति || मृणालिकापेलवं पद्मिनीकन्दकोमलं स्वं स्वकीयमङ्गं शरीर- मेवमुक्तप्रकारतोयाग्निमध्यवासव्रतमादिर्येषां तैर्व्रतैरहश्च निशा चाहर्निशम् | समाहारे द्वन्द्वैकवद्भावः | अत्यन्तसंयोगे द्वितीया | ग्लपयन्ती कर्शयन्ति सा पार्वती | कठिनैः, क्लेशसहैरित्यर्थः | शरीरैरुपार्जितं संपादितं तपस्विनामृषीणां तपो दूरमत्यन्तमधश्चकार तिरश्चकार, अतिशिश्य इत्यर्थः | तपस्विभिरप्येवं तपः कर्तुं न शक्यत इति तात्पर्याथः || २५ ||
अथाजिनाषाढधरः प्रगल्भवाग्ज्वलन्निव ब्रह्ममयेन तेजसा |
विवेश कश्चिञ्जटिलस्तपोवनं शरीरबद्धः प्रथमाश्रमो यथा || ३० ||
अथेति || अथानन्तरमजिनं कृष्णमृगत्वक् | आषाढः प्रयोजनमस्येत्याषाढः पालाशदण्डः | 'पालाशो दण्ड आषाढः' इत्यमरः | "विशाखाषाढादण्मन्थ- दण्डयोः' (पा. ५|१|११०) इत्यण्प्रत्ययः | तयोर्धरस्तथोक्तः प्रगल्भवाक्प्रौढवचनो ब्रह्ममयेन वैदिकेन तेजसा, ब्रह्मवर्चसेनेत्यर्थः | ज्वलन्निव स्थितः | 'इव'शब्दो निर्धारणार्थः | कश्चिदनिर्दिष्टो जटिलो जटावान् , ब्रह्मचारीति शेषः | पिच्छा- दित्वादिलच्प्रत्ययः | शरीरबद्धो बद्धशरीरः, शरीरवानित्यर्थः | वाहिताभ्यदिपु पाठास्साधुः | प्रथमाश्रमो यथा ब्रह्मचर्याश्रम इव | 'यथा'शब्द इवार्थे | तपो- वनम् , देव्या इति शेषः | विवेश प्रविष्टवान् || ३० ||
तमातिथेयी बहुमानपूर्वया सपर्यया प्रत्युदियाय पार्वती |
भवन्ति साम्येऽपि निविष्टचेतसां वपुर्विशेषेष्वतिगौरवाः क्रियाः ३१
तमिति || अतिथिषु साध्व्यातिथेयी | 'पथ्यतिथि-' (पा. ४|४|१०४) इत्यादिना ढञ्प्रत्ययः | 'टिड्डाणज-'(पा. ४|१|१५) इत्यादिना ङप् | पार्वती तं ब्रह्मचारिणं बहुमानः पूर्वो यस्यास्तया, गौरवपूर्वयेत्यर्थः | सपर्ययाऽर्चया | 'सपर्यार्चाहणाः समाः' इत्यमरः | प्रत्युदियाय प्रत्युज्जगाम | कथं समानेऽपि
पाठा०-- १ कोमल. २ तदङ्गम्. ३ क्षपयन्ति. ४ 'सुराः समुद्वीक्ष्य नगेन्द्र- कन्यया कृतं तपः शंभुवशक्रियाक्षमम् | ययाचिरे तं प्रणिपत्य दुःखिताः पतिं चमूनां सुतमाजिहेतुम् ||' (१ तदुद्वीक्ष्य. २ हेतवे.) . तस्यास्ताहशी प्रतिपत्तिरत आह--साम्ये सत्यपि निविष्टचेतसां स्थिरचित्तानां वपुर्विशेषेषु शरीरविशेषेष्वतिशयितं गौरवं यासु ता अतिगौरवा अतिगौरव- सहिताः क्रियाश्चेष्टा भवन्ति, प्रवर्तन्त इत्यर्थः | साधवो न साम्याभिनिवेशिन इति भावः || ३१ ||
विधिप्रयुक्तां परिगृह्य सत्क्रियां परिश्रमं नाम विनीय च क्षणम् |
उमां स पश्यन्नृजुनैव चक्षुषा प्रचक्रमे वक्तुमनुज्झितक्रमः || ३२ ||
विधीति || स ब्रह्मचारी विधिना प्रयुक्तामनुष्टितां सत्क्रियां पूजां परिगृह्य स्वीकृत्य क्षणं परिश्रमं विश्रामं च विनीय नाम | 'नाम' इत्यपरमार्थे | अथोमामृजु- नैव विलासरहितेनैव चक्षुषा पश्यन्ननुज्झितक्रमोऽत्यक्तोचितपरिपाटीकः सन् | वक्तुं प्रचक्रमे प्रारेभे || ३२ ||
अपि क्रियार्थं सुलभं समित्कुशं जलान्यपि स्नानविधिक्षमाणि ते |
अपि स्वशक्त्या तपसि प्रवर्तसे शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम् || ३३ ||
अपीति || 'अत्रपि'शब्दः प्रश्ने | क्रियार्थं होमादिकर्मानुष्ठानार्थम् | समिधश्च कुशाश्च समित्कुशम् | 'जातिरप्राणिनाम्' (पा. २|४|६) इति द्वन्द्वैकवद्भावः | सुलभमपि सुलभं कञ्चित् ? जलानि ते तव स्नानविधिक्षमाणि स्नानक्रियायोग्या- ण्यपि कच्चित् ? किंच स्वशक्त्या निजसामर्थ्यानुसारण तपसि प्रवर्तसेऽपि, देह- मपीडयित्वा तपश्चरसि कञ्चिदित्यर्थः | युक्तं च नामैतत् , यस्माच्छरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम् | धर्मस्तु कायेन वाचा बुद्ध्या धनादिना च बहुभिः साध्यते, तेपु च वपुरेव मुख्यं साधनम् | सति देहे धर्मार्थकाममोक्षलक्षणाश्चतुर्वर्गाः साध्यन्ते | अत एव 'सततमात्मानमेव गोपायीत' इति श्रुतिः || ३३ ||
अपि त्वदावर्जितवारिसंभृतं प्रवालमासामनुबन्धि वीरुधाम् |
चिरोज्झितालक्तकपाटलेन ते तुलां यदारोहति दन्तवाससा || ३४ ||
अपीति || त्वयाऽऽवर्जितेन सिक्तेन वारिणा संभृतं जनितमासां वीरुधां लतानां प्रवालं पल्लवमनुबन्ध्यप्यनुस्यूतं किम् ? यत्प्रवालं चिरोज्झितश्चिरकाल- त्यक्तो लाक्षारागो येन तत्तथापि पाटलम् , स्वभावरक्तमित्यर्थः | तेन चिरोज्झि- तालक्तकपाटलेन ते तव दन्तवाससाधरेण | 'ओष्ठाधरौ तु रदनच्छदौ दशन-
पाठा०--१ प्रतिगृह्य. २ अयि. ३ अयि. ४ अयि. ५ अयि. वाससी' इत्यमरः | तुलां साम्यमारोहति, गच्छतीत्यर्थः | अत्र 'तुला'शब्दस्य सादृश्यवाचित्वात्तद्योगेऽपि 'तुल्यार्थेस्तुलोपमाभ्याम्-' (पा. २|३|७२) इति न तृतीयाप्रतिषेधः; तत्र सूत्रे सदृशवाचिन एव ग्रहणादिति || ३४ ||
अपि प्रसन्नं हरिणेषु ते मनः करस्थदर्भप्रणयापहारिषु |
य उत्पलाक्षि ! प्रचलैर्विलोचनैस्तवाक्षिसादृश्यमिव प्रयुञ्जते || ३५ ||
अपीति || करस्थान्दर्भान् प्रणयेन स्त्रेहेनापहरन्तीति ते तथोक्तेषु, सापरा- धेष्विति भावः | 'करस्थदर्भप्रणयापराधिषु' इति पाठे दर्भाणां प्रणयेन प्रार्थनयापराधिषु हरिणेषु विषये ते मनः प्रसन्नमपि न क्षुभितं किम् ? सापरा- धेष्वपि न कोपितच्यं तपस्विभिरिति भावः | हे उत्पलाक्षि ! ये हरिणाः प्रचलै- श्वञ्चलैर्विलोचनैनैत्रैस्तवाक्षिसादृश्यं प्रयुञ्जत इवाभिनयन्तीव | प्रसन्नत्वान्मृग- नेत्राणि त्वन्ञयनैः साम्यमुपयान्तीति भावः | 'उत्पलक्षेपचलैः' इति पाठान्तर उत्पलकम्पचलै: 'भावानयने द्रव्यानयनम्' इति न्यायेन क्षिप्यमाणोत्पलचलैरि- त्यर्थः || ३५ ||
यदुच्यते पार्वति ! पापवृत्तये न रूपमित्यव्यभिचारि तद्वचः |
तथा हि ते शीलमुदारदर्शने ! तपस्विनामप्युपदेशतां गतम् || ३६ ||
यदिति || हे पार्वति ! रूपं सौम्याकृतिः पापवृत्तये पापाचरणाय न भवतीति यदुच्यते | लोकैरिति शेपः | तद्वचो न व्यभिचरति न स्खलतीत्यव्यभिचारि सत्यम् | 'यत्राकृतिस्तत्र गुणाः', 'न सुरूपाः पापसमाचारा भवन्ति' इत्यादयो लोकवादा न विसंवादमासादयन्तीत्यर्थः | किमिति ज्ञायते ? तथा हि--हे उदारदर्शने आयताक्षि ! सुरूपे इत्यर्थः | अथवोन्नतज्ञाने ! विवेकवतीत्यर्थः | ते तव शीलं सद्वुत्तम् | 'शीलं स्वभावे सद्वृत्ते' इत्यमरः | तपस्विनामप्युप- दिश्यतेऽनेनेत्युपदेशः प्रवर्तकं प्रमाणं तत्तामुपदेशतां गतं प्राप्तम् | मुनयोऽपि स्वां वीक्ष्य स्ववृत्ते प्रवर्तन्त इति भावः || ३६ ||
पाठा०--१ अयि. २ सापत्न्यम्. टिप्प०--1 तथा चोक्तं भोजेन-सदृशपदार्थवाची सादृश्यमात्रवारी चेति द्वौ 'तुला'शब्दौ, तयोः सदृशपदार्थवाची तुलाशब्दयोग एव तृतीयाप्रतिषेधः | अत एव 'कृष्णस्य तुला नास्ति' कृष्णेन सदृशः कोऽपि नास्तीत्यर्थ इति | 2 शीलानुगुणं रूप- मिति विषयो 'न तुलाविषये तवाकृतिर्न वचोवर्मनि ते सुशीलता' (नैषध. २|५१) इत्यादिना नैषधे स्फुटीकृतः |
विकीर्णसप्तर्षिबलि[१]प्रहासिभिस्तथा न गाङ्गैः सलिलैर्र्दिवश्चयुतैः ।
यथा त्वदीयैश्चरितैरनाविलैर्महीधरः पावित एष सान्वयः ॥३७॥
विकीर्णेति ॥ एष महीधरो हिमवान् । सप्त च ते ऋषयश्च सप्तर्षयः । 'दिक्संख्ये संज्ञायाम्' (पा. २।१।५०) इति समासः । विकीर्णैः पर्यस्तैः सप्तर्षीणां संबन्धिभिर्बलिभिः पुष्पोपहारैः प्रहसन्ति ये तथोक्तैर्दिवोऽन्तरिक्षाच्युतैर्गाङ्गैः सलिलैस्तथा न पावितः। अनाविलैरकलुषैस्त्वदीयैश्वरितैर्यथा सान्वयः सपुत्र- पौत्रः पावितः पवित्रीकृतः ॥ ३७ ॥
अनेन धर्मः सविशेषमद्य मे त्रिवर्गमारः प्रतिभाति [२]भाविनि!।
त्वया मनोनिर्विषयार्थकामया यदेक एव प्रतिगृह्य सेव्यते ॥३८॥
अनेनेति ॥ हे भाविनि प्रशस्ताभिप्राये ! अनेन कारणेन धर्मः सविशेषं सातिशयमद्य मे त्रयाणां धर्मकामार्थानां वर्गस्त्रिवर्गः। 'त्रिवर्गो धर्मकामार्थै- श्चतुर्वर्गः समोक्षकैः' इत्यमरः । तत्र सारः श्रेष्ठः प्रतिभाति । यद्यस्मात्कारणा- न्मनसो निर्विषयावर्थकामौ यस्यास्तया त्वयैको धर्म एव प्रतिगृह्य स्वीकृत्य सेव्यते । यत्त्वयार्थकामौ विहाय धर्म एवावलम्बितः, अतः सर्वेषां नः स श्रेयानिति प्रतिपद्यत इत्यर्थः ॥ ३८ ॥
संप्रति मनोरथं जिज्ञासुः प्रस्तौति---
प्रयुक्तसत्कारविशेषमात्मना न मां परं संग्रतिपत्तुमर्हसि ।
यतः[३] सतां संनतगात्रि! संगतं मनीषिभिः साप्तपदीनमुच्यते ॥३९॥
प्रयुक्तेति ॥ आत्मना त्वया प्रयुक्तः कृतः सत्कारविशेषः पूजातिशयो यस्य तं मां परमन्यं संप्रतिपत्तुमवगन्तुं नाहसि । हे संनतगात्रि संनताङ्गि ! 'अङ्ग- गात्रकण्ठेभ्यः' (पा. ४।१।५५) इति वक्तव्यान्डीप् । यतः कारणान्मनस ईषिभि- र्मनीषिभिर्विद्वद्भिः । शकन्ध्वादित्वात्साधुः । सतां संगतं सख्यं सप्तभिः पदैरा- पद्यत इति साप्तपदीनं सप्तपदोच्चारणसाध्यमुच्यते, तच्चावयोस्त्वत्कृतसत्कार- प्रयोगादेव सिद्धमित्यर्थः। 'साप्तपदीनं सख्यम्' (पा. ५।२।२२) इति निपात- नात्साधु ॥ ३९॥
पाठा०-१ प्रवाहिभिः. २ भामिनि. ३ यथा.
अत इति ॥ हे तपोधने ! अतः सख्या्द्धेतोरत्र प्रस्तावे बहुक्षमाम् । बहूक्ति- सहाम् , यद्वा क्षमावतीम् । भवतीं त्वां द्विजातिभावाद्ब्राह्मणत्वादुपपन्नचापलः सुलभधार्ष्ट्योऽयं जनः । स्वयमित्यर्थः । किंचित्प्रष्टुं मनो यस्य स किंचित्प्रष्टुमनाः प्रष्टुकामः । 'तुं काममनसोरपि' (वा० ) इति मकारलोपः। रहसि भवं रहस्यं गोप्यं न चेत्प्रतिवक्तमर्हसि ॥ ४० ॥
प्रष्टव्यमाह-
कुले प्रसूतिः प्रथमस्य वेधसस्त्रिलोकसौन्दर्यमिवोदितं वपुः ।
अमृग्यमैश्वर्यसुखं नवं वयस्तप:फलं स्यात्किमतः परं वद ॥ ४१ ॥
कुल इति ॥ प्रथमस्य वेधसो हिरण्यगर्भस्य कुलेऽन्ववाये प्रसूतिरुत्पत्तिः । 'यज्ञार्थं हि मया सृष्टो हिमवानचलेश्वरः' इति ब्रह्मपुराणवचनात् । वपुः शरीरं त्रयाणां लोकानां सौन्दर्यमिवोदितमेकत्र समाहृतम् । ऐश्वर्यसुखं संपरसुखम- मृग्यमन्वेषणीयं न भवति, किंतु सिद्धमेवेत्यर्थः । वयो नवम् , यौवनमित्यर्थः। अतः परमतोऽन्यस्किं तपःफलं स्यात् ? वद, अस्ति चेदिति शेषः । न किंचिद- स्तीत्यर्थः ॥४१॥
भवत्यनिष्टादपि नाम दुःसहान्मनस्विनीनां प्रतिपत्तिरीदृशी ।
विचारमार्गप्रहितेन चेतसा न दृश्यते तच्च कुशो[६]दरि! त्वयि ॥४२॥
भवतीति ॥ दुःसहात्सोढुमशक्यादनिष्टाद्भर्त्रादिकृतादपि मनस्विनीनां धीर- स्त्रीणामीदृशी तपश्चरणलक्षणा प्रतिपत्तिः प्रवृत्तिः । 'प्रतिपत्तिस्तु गौरवे । प्राप्ती प्रवृत्तौ प्रागल्भ्ये' इति केशवः । भवति नाम । 'नाम'इति संभावनायाम् । विचारमार्गे प्रहितेन चेतसा चित्तेन तदनिष्टं च । हे कृशोदरि ! त्वयि न दृश्यते, विचार्यमाणे तदपि नास्त्यसंभावितत्वादित्यर्थः ॥ ४२ ॥
अनिष्टाभावमेव प्रपञ्चयति-
अलभ्यशोकाभिभवेयमाकृतिर्विमानना सुभ्रु ! कुतः पितुर्गृहे ।
प[७]राभिमर्शो न तवास्ति कः करं प्रसारयेत्पन्नगरत्नसूचये ॥४३॥
पाठा०-१ अद्य. २ प्रतिगोप्तुम्. ३ तनूदरि. ४ परावमर्शः. अलभ्येति ॥ हे सुभ्र ! इयं स्वदीयाकृतिर्मूर्तिरलभ्यो लब्धुमनर्हः शोकेन मार्त्राद्यवमानजेन दुःखेनाभिभवस्तिरस्कारो यस्याः सा तथोक्ता, दृश्यत इति शेषः । असंभावितश्चायमर्थः इत्याह-पितुर्गृहे विमाननावमानः कुतः ? न संभाव्यत एवेत्यर्थः । 'सु भ्रू कुतस्तातगृहेऽवमाननम्' इति पाठान्तरकरणं तु साध्वसमेव; उक्तोपपत्तिसंभवात् । अन्यत्रापि 'सुश्रु त्वं कुपितेत्यपास्तमशनं त्यक्ता कथा योषिताम्' इत्यादिप्रयोगदर्शनाद्वंशस्थवृत्ते पादादौ जगणभङ्गप्रस-. ङ्गाचेत्यलं गोष्ठीभिः । न चाप्यन्यस्माद्भावीत्याह-पराभिमर्शः परधर्षणं तु तव नास्ति, पन्नगरत्नसूचये फणिशिरोमणिशलाकां ग्रहीतुमित्यर्थः । 'क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि स्थानिनः' (पा. २।३।१४) इति चतुर्थी । करं हस्तं कः प्रसारयेत् ? 'सुभ्र' इत्यत्र भ्रूशब्दस्योवस्थानीयत्वात् 'नेयङुवङ्स्थानावस्त्री' (पा. १।४।४) इति नदीसंज्ञाप्रतिषेधात् 'अम्बार्थनद्योर्ह्रस्वः' (वा० ७।३।१०७) इति ह्रस्वत्वं नास्ति । तेन ह्रस्वः प्रामादिक इति केचित् । अन्ये तु 'अप्राणिजातेश्चारज्ज्यादी- नाम् -' (वा० २५०२) इत्यत्र ‘अलाबूः' 'कर्कंधूः' इत्यूकारान्तादप्यूङ्प्रत्यय- मुदाजहार भाष्यकारः । एतस्मादेव नियमज्ञापकात्क्वचिदूकारान्तस्याप्यूङन्तत्वा- न्नदीत्वे हृस्वत्वमित्याहुः । अत एवाह वामनः --- 'ऊकारादप्यूङ्प्रकृतेः' (काव्या. सू. ५।२।४७) इति ॥ ४३ ॥
किमित्यपास्याभरणानि यौवने धृतं त्वया वार्धकशोभि वल्कलम् ।
वद प्रदोषे स्फु[८]टचन्द्रतारका विभावरी यद्यरुणाय कल्पते ।। ४४॥
किमिति ॥ हे गौरि ! किमिति केन हेतुना यौवने स्वयाभरणान्यपास्य विहाय । वृद्धस्य भावो वार्धकम् । मनोज्ञादित्वाद्वुप्रत्ययः । 'वार्धकं वृद्धसंघाते वृद्धत्वे वृद्धकर्मणि' इति विश्वः । तत्र शोभत इति वार्धकशोभि वल्कलं धृतम् ? प्रदोपे रजनीमुखे स्फुटाः प्रकटाश्चन्द्रस्तारकाश्च यस्याः सा स्फुटचन्द्रतारका विभावरी रात्रिररुणाय सूर्याय कल्पते यदि अरुणं गन्तुं कल्पते किम् ? वद ब्रूहि । ‘क्रियार्थोपपदस्य-' (पा. २।३।१४) इत्यादिना चतुर्थी । दीप्यमान- शशाङ्कतारके प्रदोषे यद्यरुण उदेति ततो विभूषणापहारेण तव वल्कलधारणं सं[९]घटत इति भावः ॥ ४४ ॥
पाठा०-विनिकीर्णतारका. २ संगच्छते. तपःप्रयोजनं निराकतुमाह
दिवं यदि प्रार्थयसे वृथा श्रमः पितुः प्रदेशास्तव देवभूमयः ।
अथोपयन्तारमलं समाधिना न रत्नमन्विष्यति मृग्यते हि तत् ॥४५॥
दिवमिति ॥ दिवं स्वर्ग प्रार्थयसे कामयसे यदि तर्हि श्रमस्तपश्चरणप्रयासो वृथा निष्फलः । यदि स्वर्गार्थं तप्यसे, ततः श्रमं मा कार्षीः । कुतः ? तव पितु- र्हिमवतः प्रदेशा देवभूमयः स्वर्गपदार्थाः, तत्रत्या इत्यर्थः । अथोपयन्तारं वरं प्रार्थयसे, तर्हि समाधिना तपसाऽलम् । न कर्तव्यमित्यर्थः । निषेध्यस्य निषेधं प्रति करणत्वात्तृतीया । तथा हि-रलं कर्तृ, नान्विष्यति न मृगयते, ग्रहीता. रमिति शेषः; किंतु तद्नत्नं मृग्यते, ग्रहीतृभिरिति शेषः । न हि वरार्थं त्वया तपसि वर्तितव्यं किंंतु तेनैव त्वदर्थमिति भावः ॥ ४५ ॥
वरवाचकाक्षरश्रवणानन्तरमेव देव्या उष्णोच्छ्वासमालक्ष्य प्रश्नेषु च प्रत्युत्तर मनुपलभ्य स्वयमेवाशङ्कयाह-
निवेदितं निश्वसितेन सोष्मणा मनस्तु मे संशयमेव गाहते ।
न दृश्यते प्रार्थयितव्य एव ते भविष्यति प्रार्थितदुर्लभः कथम् ॥४६॥
निवेदितमिति ॥ सोप्मणा निश्वसितेन निश्वासवायुना निवेदितम् , चिन्तानुभावेनोप्णोच्छासेन ने वरार्थित्वं सूचितमित्यर्थः । तर्हि किं प्रश्नव्यसने- नेत्याह-मन इति । मनस्तु तथापि मे संशयमेव गाहते प्रामोति । कुतः ? ते तव । 'कृत्यानां कर्तरि वा' (पा. २।३।७१) इति पष्ठी । प्रार्थयितव्यः प्रार्थयितु- मर्ह एव न दृश्यते । प्रार्थितदुर्लभः प्रार्थितो यो दुर्लभः स कथं भविष्यति ? नास्त्येवेत्यर्थः ॥ ४६॥
अथ पतिप्रार्थनामेव सिद्धवत्कृत्वाह-
अहो स्थिरः कोऽपि तवेप्सितो युवा चिराय कर्णोत्पलशून्यतां गते।
उपेक्षते यः श्लथ[१०]लम्बिनीर्जटाः कपोलदेशे कलमाग्रपिङ्गलाः ॥४७॥
अहो इति ॥ अहो चित्रम् । तवेप्सित आप्नुमिष्टो युवा कोऽपि स्थिरः कटिनः, वर्तत इति शेषः । कुतः ? यो युवा चिराय चिरात्प्रभृति कर्णोत्पल- शून्यतां गते प्राप्ते कपोलदेशे गण्डस्थले श्लथाः शिथितबन्धना अत एक लम्बि-
पाठा-१ बन्धनीर्जटाः कपोलदेशे; बन्धलम्बिनीर्जटाः कपोले. न्यस्ताः श्थलम्बिनीः कलमाः शालिविशेषास्तेषामग्राणि तद्वत्पिङ्गला जटा उपेक्षते, यस्त्वामीदृशीं दृष्ट्वा न व्यथते स नूनं वज्रहृदय इत्यर्थः ॥ ४७ ॥
मुनिव्रतैस्त्वामतिमात्रकर्शितां दिवाकराप्लुष्टविभूषणास्पदाम् ।
शशाङ्कलेखामिव पश्यतो दिवा सचेतसः कस्य मनो न दूयते ॥४८॥
मुनिव्रतैरिति ॥ मुनिव्रतैश्चान्द्रायणादिभिरतिमात्रमत्यन्तं कर्शितां कृशी- कृतां दिवाकरेण सूर्येणाप्लुष्टानि दग्धानि वातातपसंस्पर्शान्मृदुत्वाञ् श्यामीकृतानि विभूषणास्पदानि भूषणस्थानानि यस्यास्तां तथोक्ताम् । अत एव दिवाहनि शशाङ्कलेखामिव स्थितां त्वां पश्यतः सचेवसो जीवतः कस्य पुंसो मनो न दूयते न परितप्यते ? अपि तु सर्वस्यैवेत्यर्थः ॥ ४८ ॥
अवैमि सौभाग्यमदेन वञ्चितं तव प्रियं यश्चतुरावलोकिनः ।
करोति लक्ष्यं चिरमस्य चक्षुषो न वक्त्रमात्मीयमरालपक्ष्मणः ४९
अवैमीति ॥ तव प्रियं वल्लभं सौभाग्यमदेन सौन्दर्यगर्वेण का, वञ्चितं विप्रलब्धमवैमि वेद्मि । यः प्रियश्चतुरं मधुरमवलोकत इति चतुरावलोकिनो- ऽरालपक्ष्मणः कुटिलरोम्णः । 'अराल वृजिनं जिह्मम्' इत्यमरः । अस्य त्वदीयस्य चक्षुष आत्मीयं वकं मुखं चिरं लक्ष्यं विषयं न करोति, दृष्टिपथं न गच्छती- त्यर्थः । तदयं गर्वेण हतो निष्फलात्मलाभो जात इति भावः ॥ ४९ ॥
कियच्चिरं श्राम्यसि गौरि ! विद्यते ममापि पूर्वाश्रमसंचितं तपः ।
तदर्धभागेन लभस्व काङ्क्षितं वरं तमिच्छामि च साधु वेदितुम् ५०
कियदिति ॥ हे गौरि! कियर्त्किंप्रमाणकम् , किमवधिकमित्यर्थः । चिरं श्राम्यसि तपस्यसि ? अत्यन्तसंयोगे द्वितीया। ममापि पूर्वाश्रमः प्रथमाश्रमो ब्रह्मचर्याश्रमस्तत्र संचितं संपादितं तपो विद्यते । अर्धश्चासौ भागश्च तेन तस्य तपसोऽर्धभागेनैकदेशेन काङ्क्षितमिष्टं वरमुपयन्तारं लभस्व । तं वरं साधु सम्य- ग्वेदितुं ज्ञातुमिच्छामि । यद्यसौ योग्यो भवति तदा ममापि संमतिरिति भावः ५०
इति प्रविश्याभिहिता द्विजन्मना मनोगतं सा न शशाक शंसितुम् ।
अथो वयस्यां परिपार्श्ववर्तिनीं विवर्तितानञ्जननेत्रमैक्षत ॥ ५१ ॥
इतीति । इतीत्थं द्विजन्मना द्विजेन प्रविश्यान्तर्गत्वा, आप्तवद्रहस्यमुद्भाव्येत्यर्थः । अभिहितोक्ता सा पार्वती मनोगतं हृदिस्थं वरं शंसितुं वक्तुं न शशाक समर्था नाभूत् , लज्जयेति शेषः । अथोऽनन्तरं परिपार्श्ववर्तिनीं वयस्यां सखीं विवर्तितं विचालितमनञ्जनं व्रतवशाद्वर्जितकज्जलं नेत्रं यस्मिन्कर्मणि तत्तथैक्षत, नेत्रसंज्ञयैव प्रत्युत्तरं वाचयांचकारेत्यर्थः ॥ ५१ ॥
सखी तदीया तमुवाच वर्णिनं निबोध साधो! तव चेत्कुतूहलम् ।
यदर्थमम्भोजमिवोष्णवारणं कृतं तपःसाधनमेतया वपुः ॥ ५२ ॥
सखीति ॥ तस्याः पार्वत्या इयं तदीया सखी वयस्या तम् । 'वर्णः प्रशस्तिः' इति क्षीरस्वामी। सोऽस्यास्तीति वर्णिनं ब्रह्मचारिणम् । 'वर्णाद्द्रह्मचारिणि' (पा. ५।२।१३४) इतीनिप्रत्ययः । उवाच ब्रूते स्म । किमिति ? हे साधो विद्वन् ! तव कुतूहलं चेत् , श्रोतुमस्तीति शेषः। तर्हि निबोधावगच्छ, आकर्णयेत्यर्थः । 'बुध अवगमने' इति धातोर्भौवादिकाल्लोट् । श्रोतव्यं किं तदाह-- --यस्मै लाभायेदं यदर्थम् । 'अर्थेन सह नित्यसमासः सर्वलिङ्गता चेति वक्तव्यम्' (बा० १२ ७३-७४) इति वार्तिकनियमात्क्रियाविशेषणम् । एतया पार्वत्याम्भोंजं पद्ममुष्णवारणमातपत्रमिय वपुः शरीरं तपःसाधनं कृतम् , तपःप्रवृत्तिकारण- मुच्यते श्रूयतामित्यर्थः ॥ ५२ ॥
'दृङ्मनःसङ्गसंकल्पो जागरः कृशताऽरतिः । ह्रीत्यागोन्मादमूर्च्छान्ता इत्यनङ्ग- दशा दश ॥' इति । तत्रास्याः काश्चिद्दशाः क्रममनादृत्यैव योजयति 'इयम्' इत्यादिभिः षड्भिः श्लोकः-
इयं महेन्द्रप्रभृतीनधिश्रियश्चतुर्दिगीशा[११]नवमत्य मानिनी ।
अरूपहार्य मदनस्य निग्रहात्पिनाकपाणिं पतिमाप्तुमिच्छति ।।५३।।
इयमिति ॥ मानिनी 'इन्द्राणीप्रभृतीर्रातशय्य वर्तितव्यम्' इत्यभिमानव-. तीयं पार्वत्यथिश्रियोऽधिकैश्वर्यान्महेन्द्रप्रभृतीनिन्द्रादींश्चतसृणां दिशामीशानिन्द्र- वरुणयमकुबेरान् । 'तद्धितार्थ-' (श. २॥१॥५१) इत्यादिनोत्तरपदसमासः । अवमत्यावधूय मदनस्य निग्रहान्निबर्हणाद्धेतोः, अकामुकत्वादित्यर्थः । रूपेण सौन्दर्येण हायों वशीकरणीयो न भवतीत्यरूपहार्यं पिनाकः पाणौ यस्य तं पिनाक- पाणिं हरम् । 'प्रहरणार्थेभ्यः परे निष्ठासप्तम्यौ भवतः' (वा० १।४।२५) इति साधु । पति भर्तारमाप्तुमिच्छति । एतेन संकल्पावस्था सूचिता ॥ ५३ ॥
पाठा०-१अवमन्य.
असहोति ॥ पुरा पूर्वमसह्येन सोढुमशक्येन हुंकारेण रौद्रेण निवर्तितः । अत एव पुरारि हरमप्राप्तमुखोऽप्राप्तफलो विशीर्णमूर्तेर्नष्टशरीरस्यापि पुष्पधन्वनः कामस्य शिलीमुखो बाण इमां पार्वतीं हृदि व्यायतः, सुदूरावगाढ इति यावत् । तादृक्पातः प्रहारो यस्मिन्कर्मणि तत्तथाक्षिणोदकर्शत् । दग्धदेहस्यापि मार्गणो लग्नः । 'मृदुः सर्वत्र बाध्यते' इति भावः। अनेन 'विवृण्वती शैलसुतापि भावम्' (३।६८) इत्यत्रोक्तं चक्षुःप्रीतिमनःसङ्गाख्यमवस्थाद्वयमनन्तरावस्थोप- योगितयानूद्य कार्यावस्था सूचिता ॥ ५४ ॥
तदा प्रभृत्युन्मदना पितुर्गृहे ललाटिकाचन्दनधूसरालका ।
न जातु बाला लभते स्म निर्वृतिं तुषारसंघातशिलातलेष्वपि ॥५५।।
तदेति ॥ तदेति च्छेदः । तदा प्रभृति, तत आरभ्येत्यर्थः । सप्तम्यर्थस्यापि दाप्रत्ययस्य पञ्चम्यर्थे लक्षणा; प्रभृतियोगे पञ्चमीनियमात् । पितुर्ग्रह उन्मदनो- स्कटमन्मथा ललाटस्थालंकारो ललाटिका तिलकः । 'कर्णललाटात्कनलंकारे' (पा.४।३।३५) इति कन्प्रत्ययः । तस्याश्चन्दनेन धूसरा धूसरवर्णा अलकाश्च्वर्ण- कुन्तला यस्याः सा तथोक्ता बाला पार्वती जातु कदाचिदपि तुषारसंघातास्तु- षारधनास्त एव शिलास्तासां तलेषूपरिभागेध्वपि निवृतिं सुखं न लभते स्म । एतेनारस्यपरसंज्ञा विषयविद्वेषावस्था द्वादशावस्थापक्षे संज्वरश्च व्यज्यते ॥५५॥
उपात्तवणे चरिते पिनाकिनः सबाष्पकण्ठस्खलितैः पदैरियम् ।
अनेकशः किंनरराजकन्यका वनान्तसंगीतसखीररोदयत् ॥५६॥
उपात्तेति ॥ पिनाकिनः शंभोश्चरिते त्रिपुरविजयादिचेष्टित उपात्तवर्णे प्रारब्धगीतक्रमे । 'गीतक्रमे स्तुतौ वेदे वर्णशब्दः प्रयुज्यते' इति हलायुधः । सबाष्पे गद्गदे कण्ठे स्खलितैर्विशीर्णैः पदैः सुप्तिङन्तपदैः करणैः । वनान्ते संगी- तेन निमित्तेन सखीर्वयस्याः किंनरराजकन्यका अनेकशो बहुशोऽरोदयदश्रुमोक्ष- मकारयत् । हरचरितगानजनितमदनवेदनामेनां वीक्ष्य किंनर्योऽपि रुरुदुरिति भावः । अत्र वर्णस्खलनलक्षणकार्योक्त्या पुनः पुनस्तत्कारणीभूतमूर्छावस्था
पाठा०-१ स्मरारिम्. २ अक्षणोत्. प्रादुर्भावो व्यज्यते, अन्यथा सखीरोदनानुपपत्तेरिति । द्वादशावस्थापक्षे तु प्रला- पावस्था च व्यज्यते । 'प्रलापो गुणकीर्तनम्' इत्यालंकारिकाः ॥ ५६ ॥
त्रिभागशेषासु निशासु च क्षणं निमील्य नेत्रे सहसा व्य[१४]वुध्यत ।
क्व नीलकण्ठ! ब्रजसीत्यलक्ष्यवागसत्यकण्ठार्पितबाहुबन्धना ।।५७॥
त्रिभागेति ॥ किंचेति चार्थः । शिष्यत इति शेषः । कर्मणि घञ् । त्रिभ्यो भागेभ्यः शेषास्ववशिष्टासु । यद्वा,-रात्रेस्त्रियामत्वेन प्रसिद्धत्वात्तृतीयो भागस्त्रि- भागः । संख्याशब्दस्य वृत्तिविषये पूरणार्थत्वमिष्यते । यथा-'शतांशः, सहस्रांशः' इति । त्रिभागः शेषो यासां तासु निशासु क्षणं क्षणमात्रं नेग्रे निमील्य मीलयित्वा सहसा सद्यः हे नीलकण्ठ ! क्व व्रजसि कुत्र गच्छसीत्यलक्ष्या निर्विषया वाग्वचनं यस्याः सा तथोक्ता । तथाऽसत्ये मिथ्याभूने कण्टेऽर्पितं बाहुबन्धनं यस्याः सा तथा सती व्यबुध्यत विबुद्धवती । एतेन जागरोन्मादौ सूचितौ ॥ ५७ ॥
स्वमसादृश्यप्रतिकृतिदर्शनतदङ्गस्पृष्टस्पर्शाख्याश्चत्वारो विरहिणां विनोदाः; तत्र स्वप्नसंदर्शनमुक्त्वा प्रतिकृतिदर्शनमाह-
[१५]यदा बुधैः सर्वगतस्त्वमुच्यसे न वेत्सि भावस्थमिमं कथं जनम् ।
इति स्वहस्तोल्लिखितश्च मुग्धया रहस्युपालभ्यत चन्द्रशेखरः ॥५८।।
यदेति ॥ यदा, यत इत्यर्थः । यदेति हेतावित्युक्त्वा गणव्याख्यानेऽन्यत्रो-. दाहृतत्वात् । त्वं बुधैर्मनीषिभिः सर्वगतः सर्वव्यापीत्युच्यसे, तत इत्यध्या- हारः । भावे रत्याख्ये तिष्ठतीति भावस्थम् , त्वय्यनुरागिणमित्यर्थः । इमं जनम् । 'इमम्' इत्यात्मनिर्देशः । कथं न वेत्सि न जानासीति मुग्धया मूढया, अकिंचि- स्करश्चित्रगतोपालम्भ इत्यजानानयेत्यर्थः । तया स्वहस्तेनोलिखितश्चित्रे लिखित- श्चन्द्रशेखरो रहस्येकान्ते, सखीमात्रसमक्षमित्यर्थः। उपालभ्यत साधिक्षेपमुक्तश्च । उक्तसमुच्चयार्थश्चकारः । यद्यपि रहसीत्युक्तं तथापि सखीसमक्षकरणाल्लज्जात्यागो व्यज्यत एवं ॥ ५८ ॥
यदा च तस्याधिगमे जगत्पतेरपश्यदन्यं न विधिं विचि[१६]न्वती ।
तदा सहास्माभिरनुज्ञया गुरोरियं प्रपन्ना तपसे तपोवनम् ॥५९॥
यदेति ॥ जगत्पतेस्तस्येश्वरस्याधिगमे प्राप्तावन्यं विधिमुपायं विचिन्वती
पाठा०-१ विबुध्यते. २ यतः. ३ वितन्वती. मृगयमाणा यदा नापश्यत्तदेयं पार्वती गुरोः पितुरनुज्ञयास्माभिः सह तपसे तपश्चरितुं तपोवनं प्रपन्ना प्राप्ता ॥ ५९ ॥
द्रुमेष्विति ॥ सख्या पार्वत्या स्वयं कृतं जन्म येषां तेषु । स्वयं रोपिते- ष्वित्यर्थः । तपसः साक्षिषु साक्षाद्द्रष्ट्टप्वेषु द्रुमेष्वपि फलं दृष्टं लब्धम् । जनित- मित्यर्थः । अस्याः पार्वत्याः शशिमौलिमंश्रयश्चन्द्रशेखरविषयो मनोरथस्तु प्ररोहाभिमुखोऽङ्कुरोन्मुखोऽपि न दृश्यते । 'प्ररोहस्त्वङ्कुरोङ्करः' इति वैजयन्ती । स्वयं रोपितवृक्षफलकालेऽप्यस्या मनोरथस्य नाङ्कुरोदयोऽप्यस्ति । फलाशा तु दूरापाम्तेत्यर्थः ॥ ६०॥
न वेद्मि म प्रार्थितदुर्लभः कदा सखीभि[१९]रस्रोत्तरमीक्षितामिमाम् ।
तपःकृशामभ्युपपत्स्यते सखीं वृपेव सीतां तदवग्रहक्षताम् ।।६१॥
न वेद्मीति ॥ प्रार्थितः सन्दुर्लभः प्रार्थितदुर्लभः स देवम्तपःकृशां तपसा कृशां क्षीणामत एव सखीभिरस्रोत्तरमश्रुप्रधानं यथा भवति तथेक्षितामिमां नः सखीं तस्येन्द्रस्यावग्रहेणानावृष्ट्या क्षतां पीडिताम् । 'वृष्टिर्वर्षं तद्विधातेऽवग्राहा- वग्रही समौ' इत्यमरः। अवग्रहो वर्षप्रतिबन्ध इत्यर्थः । सीतां कृष्टभुवम् । 'सीता लाङ्गालपद्धतिः' इत्यमरः । वृषा वासव इव । 'वासवो वृत्रहा वृषा' इत्यमरः । कदाभ्युपपत्स्यते कदानुग्रहीप्यति न वेद्मि । अत्र वाक्यार्थः कर्म । ['तदवग्रहक्षताम्' इत्यत्र 'अवग्रहक्षताम्' इत्यनेनैव गतार्थत्वे तत्पदस्य वैयर्थ्या- पत्तेस्तदिति भिन्नं पदं वेद्मीत्यस्य कर्मेति युक्तमुत्पश्यामः ] ॥ ६१ ॥
अगूढसद्भावमितीङ्गितज्ञया निवेदितो नैष्ठिकसुन्दरस्तया ।
अयीदमेवं परिहास इत्युमामपृच्छदव्यञ्जितहर्षलक्षणः ।। ६२ ।।
अगूढेति ॥ इङ्गितज्ञया पार्वतीहृदयाभिज्ञया। 'इङ्गितं हृद्गतो भावः' इति सज्जनः । तया गौरीसख्येत्येवमगूढसद्भावं प्रकाशितसदभिप्रायं यथा तथा निवे- दितो ज्ञापितो निष्ठा मरणमवधिर्यस्य स नैष्ठिको यावजीवब्रह्मचारी सुन्दरो विलासी । नैष्ठिकश्चासौ सुन्दरश्चेति तथोक्तः । द्वयोरन्यतरस्य विशेषणत्वविव-
पाठा०-१ बद्धम्. २ न. ३ अस्राकलम. क्षायां विशेषणसमासः। किंतु नैष्टिकत्वविशेषणेन कामिस्वविरोधः । अथवा देवस्यालौकिकमहिमत्वादुभयं तात्त्विकमिति न विरोधः। अव्यञ्जितं हर्षलक्षणं मुखरागादि हर्षलिङ्गं यस्य तथाभूतः सन् । अयि गौरि ! 'अयि' इति कोमला- मन्त्रणे । इदं त्वत्सखीभाषितमेवम् ? सत्यं किमित्यर्थः । परिहासः केलिर्वा । 'द्रवकेलिपरीहासाः' इत्यमरः । इत्येवमुमामपृच्छत्पृष्टवान् ॥ ६२ ॥
अथाग्रहस्ते मुकुलीकृताङ्गुला समर्पयन्ती स्फटिकाक्ष[२०]मालिकाम् ।
कथंचिदद्रस्तनया मिताक्षरं चिरव्यवस्थापितवागभाषत ॥ ६३॥
अथेति ॥ अथानन्तरमदेस्तनया पार्वती मुकुलीकृताङ्गुलौ संपुटीकृताङ्गुलौ। अग्रश्वासौ हस्तश्चेति समानाधिकरणसमासः । 'हस्ताग्राग्रहस्तयोर्गुणगुणिनोर्भैंदा- भेदात्' इति वामनः । तस्मिन्नग्रहस्ते स्फटिकानामक्षमालिकां जपमालिकामर्पय- न्त्यामुञ्चती कथंचिन्महता कष्टेन चिरव्यवस्थापितवाक् चिरेण स्वीकृतवाक् । एतेन लज्जोपरोधो व्यज्यते । मिताक्षरं परिमितवर्णं यथा तथाऽभाषत बभाषे ॥ ६३॥
किमुवाचेत्याह--
यथा श्रुतं वेदविदांवर ! त्वया जनोऽयमुच्चैःपदलङ्घनोत्सुकः ।
तपः किलेदं तदवाप्तिसाधनं मनोरथानामगतिर्न विद्यते ॥६४॥
यथेति ॥ हे वेदविदांवर वैदिकश्रेष्ठ ! त्वया यथा श्रुतं सम्यक्श्रुतम् । श्रुतार्थमेवाह-अयं जनः । स्वयमित्यर्थः । उच्चैःपदस्य शिवलाभरूपोन्नतस्था- नस्य लङ्घन आक्रमणे उत्सुकः । किमत्रायुक्तमित्यत्राह-इदं तपस्तदवाप्तेस्त- स्योच्चैःपदस्यावाप्तेः प्राप्तेः साधनं किल । किलेत्यलीके । अतितुच्छत्वादसाधकमे- वेत्यर्थः । तर्हि त्यज्यतामित्याशङ्क्य दुराशा मां न मुञ्चतीत्याशयेनाह-मनो- रथानां कामानामगतिरविषयो न विद्यते । न हि स्वशक्तिपर्यालोचनया कामाः प्रवर्तन्त इति भावः ॥ ६४ ॥
अथाह वर्णी विदितो महेश्वरस्तदर्थिनी त्वं पुनरेव वर्तसे |
अमङ्गलाभ्यासर्[२१] तिं विचिन्त्य तं तवानुवृत्तिं न च कर्तुमुत्सहे ॥६५॥
अथेति ॥ अथ वर्णी ब्रह्मचारी । 'वर्णिनो ब्रह्मचारिणः' इत्यमरः । आह, उवाचेत्यर्थः । 'आहेति भूतार्थे लट्प्रयोगो भ्रान्तिमूलः' (काव्या. सू. ५।२।४३)
पाठा०--१ मण्डलम्. २ रतम्. इत्याह वामनः । किमित्याह--महेश्वरो महादेवो विदितः, मया ज्ञायत इत्यर्थः । बुद्ध्यर्थत्वाद्वर्तमाने क्तप्रत्ययः, तद्योगात् षष्ठी च । येन त्वं प्राग्भग्नमनोरथा कृतेति भावः । पुनरेव त्वं तमीश्वरमर्थयसे तदर्थिन्येव तत्कामैव वर्तसे, तत्प्रभावमनुभूयापीति भावः । अनुसरणे को दोषस्तत्राह--अमङ्गलाभ्यासेऽमङ्गलाचारे रतिर्यस्य तं यथोक्तमीश्वरं विचिन्त्य विचार्य तवानुवृत्तिमनुसरणं कर्तुं नोत्सहे, नानुमन्तुं शक्नोमीत्यर्थः ॥ ६५ ॥
अवस्तुनिर्बन्धपरे ! कथं नु ते करोऽयमामुक्तविवाहकौतुकः ।
क[२२]रेण शंभोर्वलयीकृताहिना सहिष्यते तत्प्रथमावलम्बनम् ॥ ६६ ॥
अवस्त्विति ॥ अवस्तुनि तुच्छवस्तुनि निर्बन्धोऽभिनिवेशः परं प्रधानं यस्यास्तस्याः संबुद्धिरवस्तुनिर्बन्धपरे पार्वति ! आमुक्तमासञ्जितं विवाहे यत्कौतुकं हस्तसूत्रं तद्यस्य स तेऽयं करः । 'कौतुकं मङ्गले हर्षे हस्तसूत्रे कुतूहले' इति शाश्वतः । वलयीकृताहिना भूषणीकृतसर्पेण शंभोर्महादेवस्य करेण करणभूतेन । तदेव प्रथमं तत्प्रथमम् । अपरिचिततत्वादतिभयंकरमिति भावः । तच्च तदवलम्बनं ग्रहणं चेति कथं नु सहिष्यते ? न कथंचिदपि सहिष्यत इत्यर्थः । अग्रतो यद्भावि तद्दूरेऽवतिष्ठतां, प्रथमं करग्रह एवं दुःसह इति भावः ॥ ६६ ॥
त्वमेव तावत्परिचिन्तय स्वयं कदाचिदेते यदि योगमर्हतः ।
वधूदुकूलं कलहंसलक्षणं गजाजिनं शोणितबिन्दुवर्षि च ॥ ६७ ॥
त्वयेवेति ॥ हे गौरि ! त्वमेव स्वयमात्मना । 'तावत्' इति मात्रार्थे, यावन्मात्रं विचारणीयं तावन्मात्रमित्यर्थः । इदमेवोदाहृतं च गणव्याख्याने । परिचिन्तय पर्यालोचय । किमिति ? कलहंसलक्षणं कलहंसचिह्नम् । 'चिह्नं लक्ष्म च लक्षणम्' इत्यमरः । वध्वा नवोढाया दुकूलं वधूदुकूलम् । 'वधूः स्नुषा नवोढा स्त्री' इति विश्वः । तथा शोणितबिन्दून्वर्षतीति तथोक्तम्, आर्द्रमित्यर्थः । गजाजिनं च कृत्तिवासश्च । तत्पिनाकिन इत्याशयः । एते कदाचिज्जात्वपि योगं संगतिमर्हतो यद्यर्हतः किम् ? एतत्त्वमेव चिन्तयेति पूर्वेणान्वयः । पाणिग्रहणणे किल वधूवरयोर्वस्त्रान्तग्रन्थिः क्रियते । कृत्तिवाससा पाणिपीडने तु
दुकूलधारिण्यास्तव कथं संघटिष्यत इति भावः ॥ ६७ ॥ चतुष्कपुष्पप्रकरावकीर्णयोः परोऽपि को नाम तवानुमन्यते ।
अलक्तकाङ्कानि पदानि पादयोर्विकीर्णकेशासु परेतभूमि षु॥६८॥
चतुष्केति ॥ चतुष्के गृहविशेषे यः पुष्पप्रकरस्तत्रावकीर्णयोनर्यस्तयोः, कुसुमास्तृतदिव्यभवनभूसंचारोचितयोरित्यर्थः । तव पादयोरलक्तकाङ्कानि लाक्षा- रञ्जितानि पदानि पादाकाराणि पादन्यासचिह्नानि । “पदं शब्दे च वाक्ये च व्यवसायापदेशयोः । पादतच्चिन्हयोः' इति विश्वः । विकीर्णा विक्षिप्ताः केशाः शवशिरोरुहा यासु तासु विकीर्णकेशासु । 'अतत्स्थं तत्र दृष्टं च' इति वचनात् । 'स्वाङ्गच्चोपसर्जनादसंयोगोपधात्' (पा. ४।१।५४) इति विकल्पाक्ष ङीष् । परेत- भूमिपु प्रेतभूमिपु, श्मशानेष्वित्यर्थः । परोऽपि शत्रुरपि को नामानुमन्यते ? न कोऽपीत्यर्थः । 'नाम' इति कुत्सायाम् । पिनाकपाणिपाणिग्रहणे तस्य परेतभूमंचारि- स्वेन साहचर्यात्तवापि तत्र संचारोऽवश्यंभावीति भावः ॥ ६८ ॥
अयुक्तरूपं किमतः परं वद त्रिनेत्रवक्षः सुलभं तवापि यत् ।
स्तनद्वयेऽस्मिन्हरिचन्दनास्पदे पदं चिताभम्मरजः करिष्यति ॥६९॥
अयुक्तेति ॥ त्रिनेत्रवक्षः, त्र्यम्बकालिङ्गनमित्यर्थः । तव तत्संबन्धितया सुलभमपि सुप्रापं च । भवतीति शेषः । 'तव' इति शेषे षष्टी । 'न लोकाव्यय-' (पा. २।३१६९) इत्यादिना कृद्योगलक्षणषध्या निषेधात् । अतःपरमस्माधिनेत्रवक्षो- लाभादन्यदयुक्तरूपमत्यन्तायुक्तं किं वद । न किंचिदित्यर्थः । 'प्रशंसायां रूपप्' (पा. ५।३१६६) इति रूपप्प्रत्ययः । कुतः ? यद्यस्मात्कारणाद्वरि चन्दनास्पदे हरि- चन्दनस्यास्पदे स्थानभूतेऽस्मिन्स्तनद्वये चिताभस्म श्मशानभस्म तदेव रजश्चूर्णं कर्तृ । पदं करिष्यति पदं निधास्यति, भर्तुर्भवस्य भस्माङ्गरागादिति भावः ॥६९॥
इयं च तेऽन्या पुरतो विडम्बना यदृढया वारणराजहार्यया ।
विलोक्य वृद्धोक्षमधिष्ठितं त्वया महाजनः स्मेरमुखो भविष्यति ७०
इयमिति ॥ इयं च ते तव पुरत आदावेवान्या विडम्बना, परिहास इत्यर्थः । का सेत्यत्राह-ऊढया परिणीतया । वहेः कर्मणि क्तः। वारणराजहार्यया गजेन्द्रवाह्यया त्वयाधिष्टितमारूढं वृद्धमुक्षाणं वृद्धोक्षम् । 'अचतुर- (पा. ५।- ४।७७) इत्यादिना निपातः । विलोक्य महाजनः साधुजनः स्मेरमुखः स्मितमुखो
पाठा०-१ अनुमंस्यते. २ भवेत्. ३ अङ्किते. भविष्यत्युपहसिष्यति यत् । इयमिति पूर्वेण संबन्धः । स्मेरेति 'नमिकम्पिस्म्य- जस-' (पा. ३।२।१६७) इत्यादिना रप्रत्ययः ॥ ७० ॥
द्वयं गतं संप्रति शोचनीयतां समागमप्रार्थनया पिनाकिनः ।
कला च सा कान्तिमती कलावतस्त्वमस्य लोकस्य च नेत्रकौमुदी ७१
द्वयमिति ॥ पिनाकिन ईश्वरस्य समागमप्रार्थनया प्राप्तिकामनया, क्रिय- माणयेति शेषः। संप्रति द्वयं शोचनीयतां शोच्यत्वं गतम् । किं तदाह-सा प्रागेव हरशिरोगता । अत्र सेति प्रसिद्ध्यर्थत्वान्न यच्छब्दापेक्षा । तदुक्तं काव्य- प्रकाशे-'प्रक्रान्तप्रसिद्धानुभूतार्थविषयस्तच्छन्दो यदुपादानं नापेक्षते' इति । कान्तिमती । नित्ययोगे मतुप् । कलावतश्चन्द्रस्य कला षोडशो भागश्चास्य लोकस्य नेत्रकौमुदी, नेत्रानन्दिनीत्यर्थः, स्वं च । कान्तिमतीव-नेत्रकौमुदीत्व- विशेषणयोरुभयत्राप्यन्वयः । प्रागेकैव शोच्या, संप्रति तु त्वमप्यपरेति द्वयं शोच्य मिति पिण्डितार्थः । शोच्यत्वं च निकृष्टाश्रयणादिति भावः ॥ ७१ ॥ 'कन्या वरयते रूपं माता वित्तं पिता श्रुतम् । बान्धवाः कुलमिच्छन्ति मिष्टान्नमितरे जनाः ॥' इति लोकानामाभाषणम् । तत्र किंचिदपि नास्तीत्याह-
वपुर्विरूपाक्षमलक्ष्यजन्मता दिगम्बरत्वेन निवेदितं वसु ।
वरेषु यद्धालमृगाक्षि मृग्यते तदस्ति किं व्यस्तमपि त्रिलोचने॥७२॥
वपुरिति ॥ वपुः शरीरं तावदस्य विरूपाणि विकृतरूपाण्यक्षीणि नेत्राणि यस्य तद्विरूपाक्षम् । 'बहुदीही सक्थ्यक्ष्णोः स्वाङ्गात्पचच्' (पा. ५।४।११३) इति पच्प्रत्ययः । वैरूप्यं च त्रिनेत्रत्वादिति क्षीरस्वामी। अतो न सौन्दर्यवार्तापीत्यर्थः । अलक्ष्यमज्ञातं जन्म यस्य तस्य भावस्तत्ता, कुलमपि न ज्ञायत इत्यर्थः । 'अलक्षिता जनिः' इति पाठे-जनिरुत्पत्तिरलक्षिता न ज्ञाता । 'जनिरुत्पत्ति- रुद्भवः' इत्यमरः । वसु वित्तं दिगम्बरत्वेनैव निवेदितम् , नास्तीति ज्ञापितमित्यर्थः। यदि चित्तं भवति तदा कथं दिगम्बरो भवति ? मतो ज्ञेयं निर्धनोऽयमिति । किं बहुना, हे बालमृगाक्षि पार्वति ! वरेषु वोध्रढृषु। 'वरौ जामातृवोढारौ' इति विश्वः । यद्रूपवित्तादिकं मृग्यते कन्यातद्वन्धुभिरन्विष्यते तत्रिलोचने त्र्यम्बके व्यस्तम् , एकमपि समस्तं नाभूदिति भावः । अस्ति किम् ? नास्त्येवेत्यर्थः॥७२॥
पाठा०-१ कपालिनः.
८ कु० सं० निवर्तयास्मादसदीप्सितान्मनः क्क तद्विधस्त्वं क्क च पुण्यलक्षणा ।
अपेक्ष्यते साधुजनेन वैदिकी श्मशानशूलस्य न यूपसत्किया॥७३॥
निवर्तयेति ॥ अस्सादसदीप्सितादनिष्टमनोरथान्मनो निवर्तय निवारय । सा पूर्वोक्ता विधा प्रकारो यस्य स तथोक्तः । अमङ्गलशील इत्यर्थः । क ? मह- दन्तरमित्यर्थः । पुण्यलक्षणा प्रशस्तभाग्यचिह्वा त्वं च क ? अतो न तवायमर्हं इत्यर्थः । तथा हि-साधुजनेन । 'साधुर्वाधुषिके चारौ सज्जने चाभिधेयवत् ' इति विश्वः । श्मशानशूलस्य श्मशानभूमिनिखातस्य वध्यशङ्कोर्वैदिकी वेदोक्ता। यूपो नाम पशुबन्धनसाधनभूतः संस्कृतदारुविशेषः, तस्य सत्क्रिया प्रोक्षणाभ्यु- क्षणादिसंस्कारो यूपसत्क्रिया नापेक्ष्यते नेष्यते । यथा श्मशानशूले यूपसस्क्रिया न क्रियते, तथा त्वमपि तस्मै न घटस इति तात्पर्यार्थः ॥ ७३ ॥
इति द्विजातौ प्रतिकूलवादिनि प्रवेपमानावरलक्ष्यकोपया ।
विकुञ्चितब्भ्रूलतमाहिते तया विलोचने तिर्यगुपान्तलोहिते ॥७४॥
इतीति ॥ इत्येवंप्रकारेण द्विजातौ द्विजे प्रतिकूलवादिनि सति प्रवेपमाने न चञ्चलेनाधरेणाधरोष्ठेन लक्ष्योऽनुमेयः कोपः क्रोधो यस्यास्तथोक्तया तया पार्वत्योपान्तलोहिते प्रान्तरक्ते विलोचने विकुञ्चिते कुटिलिते भ्रूलते यस्मिंस्तत्तथा, सभ्रूभङ्गमित्यर्थः । तिर्यक्साच्याहिते निहिते, अनादरात्तिर्यगैक्षतेत्यर्थः ॥ ७४ ॥
उवाच चैनं परमार्थतो हरं न वेत्सि नूनं यत एवमात्थ माम् ।
अलोकसामान्यमचिन्त्यहेतुकं द्विषन्ति मन्दाश्चरितं महात्मनाम् ७५
उवाचेति ॥ अथैनं ब्रह्मचारिणमुवाच च। किमिति ? परमार्थतस्तस्वतो हरं न वेल्सि न जानासि नूनम् । कुतः ? यतो मामेवमुक्तया रीत्यास्थ ब्रवीषि । 'ब्रुवः पञ्चानामादित:-' (पा. ३।४।८४) इति रूपसिद्धिः । अज्ञानादेवायं शिवद्वेष- स्तवेत्याशयेनाह-मन्दा मूढाः ! 'मूढाल्पापटुनिर्भाग्या मन्दाः' इत्यमरः । लोक- सामान्यमितरजनसाधारणं न भवतीत्यलोकसामान्यमचिन्त्यहेतुकं दुर्योधकारणकं महात्मनां चरितम् । द्विषन्ति हेत्वपरिज्ञानाद्रूषयन्ति विद्वांसस्तु कोऽप्यत्र हेतुरस्तीति बहु मन्यन्त इत्यर्थः ॥ ७५ ॥
पाठा०-१ अपेक्षते. २ हि. ३ भ्रूलतया. संप्रति 'अमङ्गलाभ्यासरतिम्' (५।६५) इत्याद्युक्तं दूषणजातं 'विपत्प्रतीकार- परेण' इत्यादिभिः षड्भिः श्लोकैः परिहर्तुमार्भते -
विपत्प्रतीकारपरेण मङ्गलं निषेव्यते भूतिसमुत्सुकेन वा ।
जगच्छरण्यस्य निराशिषः सतः किमेभिराशोपहतात्मव्रत्तिभिः ७६
विपदिति ॥ विपत्प्रतीकारपरेण, अनर्थपरिहारार्थनेत्यर्थः । 'उपसर्गस्य घन्यमनुष्ये बहुलम्' (पा.६।३।१२२) इति दीर्घः । भूरिसमुत्सुकेनैश्वर्यकामेन वा मङ्गलं गन्धमाल्यादिकं निषेव्यते । शरणे रक्षणे साधुः शरण्यः । 'तत्र साधुः' (पा.४।४।९८) इति यत्प्रत्ययः । शरणं गृहरक्षित्रोः' इत्यमरः । जगतः शरण्यस्तस्य जगच्छरण्यस्य निराशिषो निरभिलाषस्य सतः शिवस्य । 'आशीरुरगदंष्ट्रायां विप्रवाक्याभिलाषयोः' इति शाश्वतः । आशया तृष्णयोपहता दूषितात्मवृत्तिर- न्तःकरणवृत्तिर्येषां तैरेभिर्मङ्गलैः किम् ? वृथेत्यर्थः । पूर्व 'मंङ्गलम्' इत्येकवचनस्य जात्यभिप्रायत्वात् 'एभिः' इति बहुवचनेन परामर्शों न विरुध्यते । इष्टावास्य- निष्टपरिहारार्थिनो हि मङ्गलाचारनिर्बन्धः । तदुभयासंसृष्टस्य तु यथाकथंचिदा- स्ताम् । को दोष इत्यर्थः । एतेन 'अमङ्गलाभ्यासरतिम्' (५।६५) इत्युक्तं प्रत्युक्तम् ॥ ७६ ॥
अकिंचनः सन्प्रभवः स संपदां त्रिलोकनाथः पितृसङ्मगोचरः।
स भीमरूपः शिव इत्युदीर्यते न सन्ति याथार्थ्यविदः पिनाकिनः॥
अकिंचनेति ॥ स हरः। न विद्यते किंचन द्रव्यं यस्य सोऽकिंचनो दरिद्रः सन् संपदां प्रभवत्यस्मादिति प्रभवः कारणम् । पितृसङ्मगोचरः श्मशानाश्रयः सन् त्रयाणां लोकानां नाथः तद्धितार्थ-'(पा.२।१९५१) इत्यादिनोत्तरपदसमासः । स देवो भीमरूपो भयंकराकारः सन् शिवः सौम्यरूप इत्युदीर्यत उच्यते । अतः पिनाकिनो हरस्य यथाभूतोऽर्थः यथार्थस्तस्य भावो याथार्थ्य तत्वं तस्य विदो न सन्ति, लोकोत्तरमहिन्ना निर्लेपस्य यथाकथंचिदवस्थानं न दोषायेति भावः । एतेन 'अवस्तुनिर्बन्धपरे' (५।६६) इति श्लोकोक्तं परिहृतं वेदितव्यम् ॥ ७७ ॥ देवस्य लौकिकमलौकिकं च प्रसाधनं नास्तीत्याशयेनाह-
विभूषणोद्भासि पिनद्धभोगि वा गजाजिनालम्बि दुकूलधारि वा ।
कपालि वा स्यादथवेन्दुशेखरं न विश्वमूर्तेरवधार्यते वपुः ।। ७८ ॥
पाठा०-१ स लोकनाथः. २ अथ चन्द्रशेखरम्. टिप्प०-1 अनेन 'दिगंबरत्वेन निवेदितं वसु' (५।७२) इत्याक्षिप्तं परिहृतम्। विभूषणेति ॥ विश्वं मूर्तिर्यस्येति विश्वमूर्तेरष्टमूर्तेः शिवस्य वपुः शरीरं भूषणैरुदासत इति भूषणोद्भासि स्यात् , पिनद्धभोग्यामुक्तभुजंगमं वा स्यात् । पिनद्धेति नह्यतेरपिपूर्वात् कर्मणि क्तः । 'वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः' इत्यकारलोपः । गजाजिनालम्बि स्यात् , अथवा दुकूलधारि स्यात् , कपालम- स्यास्तीति कपालि ब्रह्मशिरःकपालशेखरं वा स्यात् , इन्दुशेखरं वा स्यात् , नाव- धार्यते न निर्धार्यते, सर्वं संभवतीत्यर्थः । एतेन 'स्वमेव तावत्' (५।६७) इति श्लोकोक्तं प्रत्युक्तमिति ज्ञेयम् ॥ ७८ ॥
'अयुक्तरूपं किमतः परं वद' (५।६९) इति श्लोकोक्तं प्रत्याह-
तदङ्गसंसर्गमवाप्य कल्पते ध्रुवं चिताभस्मरजो विशुद्धये ।
तथा हि नृत्याभिनयक्रियाच्युतं विलिप्यते मौलिभिरम्बरौकसां ७९
तदिति ॥ तस्य शिवस्याङ्गं तस्य संसर्गमवाप्यासाद्य चिताभस्मैव रजो विशुद्धये कल्पते, अलं पर्यामोतीत्यर्थः । अलमर्थयोगात् 'नमःस्वस्तिस्वाहा-' (पा.२।३।१६) इत्यादिना चतुर्थी । ध्रुवं शोधकत्वम् , प्रमाणसिद्धमित्यर्थः । प्रमा- णमेवाह -तथा हि प्रसिद्धमेवेत्यर्थः । नृत्ये ताण्डवे योऽभिनयोऽर्थव्यञ्जक- चेष्टाविशेषः स एव क्रिया तया निमित्तेन च्युतं पतितम् , चिताभस्मरज इति शेषः । अम्बरौकसां देवानां मौलिभिर्विलिप्यते ध्रियते, अशुद्धं चेत्कथमिन्द्रा- दिभिर्धियेतेत्यर्थापत्तिरनुमानं वा प्रमाणमित्यर्थः ॥ ७९ ॥
यदुक्तम् 'दिगम्बरत्वेन निवेदितं वसु' (५।७२), 'इयं च तेऽन्या पुरतो विडम्बना' (५१७०), इत्यादि च तत्रोत्तरमाह-
असंपदस्तस्य वृषेण गच्छतः प्रभिन्नदिग्वारणवाहनो वृषा।
करोति पादावुपगम्य मौलिना विनिद्रमन्दाररजोरुणाङ्गुली ॥८॥
असंपद इति ॥ प्रभिन्नो मदस्त्रावी दिग्वारणो दिग्गजो वाहनं यस्य सः, ऐरावतेनोढ इत्यर्थः । वृषा देवेन्द्रोऽसंपदो दरिद्रस्य वृषेण गच्छतो वृषभारूढस्य तस्येश्वरस्य पादौ मौलिना मुकुटेनोपगम्य, प्रणम्येत्यर्थः । विनिद्राणां विकसि- तानां मन्दाराणां कल्पतरुकुसुमानां रजोभिः परागैररुणा अङ्गुलयो ययोस्तौ तथोक्तौ करोति । दिग्गजारोहिणामिन्द्रादीनामपि वन्द्यस्येन्दुमौले: किं संपदा ? वृषारोहणे वा को दोष इत्यर्थः ॥ ८॥
पाठा०--१ संस्पर्शम. २ विलुप्यते. यदुक्तं 'चपुर्विरूपाक्षमलक्ष्यजन्मता' (५/७२ ) इति तत्रोत्तरमाह-
विवक्षता दोषमपि च्युतात्मना त्वयैकमीशं प्रति साधु भाषितम् ।
यमामनन्त्यात्मभुवोऽपि कारणं कथं स लक्ष्यप्रभवो भविष्यति ८१
विवक्षतेति ॥ च्युतात्मना नष्टस्वभावेनात एव दोषं दूषणं विवक्षता वक्तुमिच्छतापि स्वयेशं प्रति एकम् 'अलक्ष्यजन्मता' इत्येतदेकम् , वच इत्यर्थः । साधु भाषितं सम्यगुक्तम् । कुतः ? यमीश्वरमात्नभुवोऽपि ब्रह्मणोऽपि । 'ब्रह्मा- रमभूः सुरज्येष्ठः' इत्यमरः । कारणमामनन्त्युदाहरन्ति, विद्वांस इति शेषः । 'पाघ्राध्मास्थाम्नादाण् -' (पा. ७१३:७८) इत्यादिना मनादेशः । स ईश्वरः कथं लक्ष्यप्रभवो लक्ष्यजन्मा भविष्यति ? अनादिनिधनस्य भगवतः कारणशङ्काकल- ङ्कश्च नान्विष्यत इत्यर्थः ॥ ८ ॥
अलं विवादेन यथा श्रुतस्त्वया तथाविधस्तावदशेषमस्तु सः ।
ममात्र भावैकरसं मनः स्थितं न कामवृत्तिर्वचनीयमीक्षते ॥८२॥
अलमिति ॥ अथवा विवादेन कलहेनालम् । त्वया यथा येन प्रकारेण स ईश्वरः श्रुतोऽशेषं कात्स्न्य्रेन तथाविधस्तावत्प्रकार एवास्तु । मम मनस्त्वत्रेश्वरे भावः शृङ्गार एकोऽद्वितीयो रस आस्वादो यस्य तत्तथा स्थितम् । तथा हि- कामवृत्तिः स्वेच्छाव्यवहारी वचनीयमस्थानसङ्गापवादं नेक्षते न विचारयति; न हि स्वेच्छासंचारिणो लोकापवादाद्विभ्यतीति भावः ॥ ८२ ॥
निवार्यतामालि! किमप्ययं बटुः पुनर्विवक्षुः स्फुरितोत्तराधरः ।
न केवलं यो महतोऽपभाषते शृणोति तस्मादपि यः स पापभाक्८३
निवार्यतामिति ॥ हे आलि सखि ! 'आलिः सखी वयस्या च' इत्यमरः । स्फुरितोत्तराधरः स्फुरणभूयिष्ठोष्टः अयं बटुर्माणवकः पुनः किमपि विवक्षुर्वक्तु- मिच्छुः । ब्रुवः समन्तादुप्रत्ययः । निवार्यताम् । तर्हि वक्तुमेव कथं न ददासी- त्याह-तथा हि-यो महतः पूज्यानपभाषतंऽपवदति न केवलं स पापभाग्भ- वति । किंतु तस्मादपभाषमाणात्पुरुषाधः शृणॉति सोऽपि पापभाक् । भवतीति शेषः । अत्र स्मृतिः (मनु. २।२००)-'गुरोः प्राप्तः परीवादो न श्रोतव्यः कथंचन । सत्र कर्णौ पिधातव्यौ गन्तव्यं वा ततोऽन्यतः ॥' इति ॥ ८३ ॥
पाठा०-१ श्रुतम् . २ महतां विभाषते. संप्रति गन्तव्यपक्षमाश्रयते-
इतो गमिष्याम्यथवेति वादिनी चचाल बाला स्तनभिन्नवल्कला ।
स्वरूपमास्थाय च तां कृतस्मितः समाललम्बे वृषराजकेतनः ॥४॥
इत इति ॥ अथवा, 'इतोऽन्यत्र गमिष्यामि' इति वादिनी वदन्ती स्तनाभ्यां भिन्नवल्कला रयवशात्कुचस्रस्तचीरा बाला पार्वती चचाल । वृषराजकेतनो वृष- भध्वजश्च स्वरूपमास्थाय निजरूपमाश्रित्य कृतस्मितः सन् तां पार्वती समाल- लम्बे जग्राह ॥ ८४ ॥
तं वीक्ष्य वेपथुमती सरसाङ्गयष्टि-
र्निक्षेपणाय पदमुद्धृतमुद्वहन्ती ।
मार्गाचलव्यतिकराकुलितेव सिन्धुः
शैलाधिराजतनया न ययौ न तस्थौ ॥ ८५॥
तमिति ॥ तं देवं वीक्ष्य वेपथुमती कम्पवती सरसामयष्टिः स्विष्चगात्री । महादेवदर्शनेन, देव्याः सात्त्विकभावोदय उक्तः । निक्षेपणाय, अन्यत्र विन्या- सायोद्धृतमुत्क्षिप्तं पदमङ्र्गीमुद्वहन्ती शैलाधिराजतनया पार्वती मार्गेऽचलस्तस्य व्यतिकरेण समाहत्या । अवरोधनेनेति यावत् । आकुलिता संभ्रमिता सिन्धुर्न- दीव । 'देशे नदविशेषेऽब्धौ सिन्धुर्ना सरिति स्त्रियाम्' इत्यमरः । न ययौ न तस्थौ, लजयेति भावः । वसन्ततिलका वृत्तमेतत् ॥ ८५ ॥
अद्यप्रभृत्यवनताङ्गि! तवास्मि दासः
क्रीतस्तपोभिरिति वादिनि चन्द्रमौलौ ।
अह्नाय सा नियमजं क्लममुत्ससर्ज
क्लेशः फलेन हि पुनर्नवतां विधत्ते ॥ ८६ ।।
अद्येति ॥ चन्द्रमौलौ शिवे । हे अवनताङ्गि पार्वति ! अद्यप्रभृति, अस्मा- दिनादारभ्येत्यर्थः । प्रभृतियोगादद्येति सप्तम्यर्थवाचिना पञ्चम्यर्थो लक्ष्यते। तव तपोभिः क्रीतः । 'दास्र दाने' । दासत भास्मानं ददातीति दासोऽस्मीति वादिनि
पाठा०-१ रय. २ निक्षेप एव. ३ पिधत्ते. वदति सति । सा देव्याय सपदि । 'स्त्राग्झटित्यञ्जसाह्नाय द्राङ्प्राङ्क्षु सपदि द्रुतम्' इत्यमरः । नियमजं तपोजन्यं क्लमं क्लेशमुत्ससर्ज, फलप्रास्या क्लेशं विसस्मारेत्यर्थः । तथा हि-क्लेशः फलेन फलसिया पुनर्नवतां विधत्ते पूर्ववदे- बाक्लिष्टतामापादयतीत्यर्थः । सफलः क्लेशो न क्लेश इति भावः ॥ ८६ ॥
इति श्रीमन्महोपाध्यायकोलाचलमल्लिनाथसूरिविरचितया संजीविनीसमा-
ख्यया व्याख्यया समेतः श्रीकालिदासकृतौ कुमारसंभवे महाकाव्ये
तपःफलोदयो नाम पञ्चमः सर्गः।
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ लघुः पाठ्यांशः
- ↑ भुजेन.