कौटिलीयम् अर्थशास्त्रम्/विनयाधिकारिकम्
कौटिलीयं अर्थशास्त्रम्.
विनयाधिकारिकं--प्रथमाधिकरणम्.
ॐ नमश्शुक्रबृहस्पतिभ्याम्.
पृथिव्या लाभे पालने च यावन्त्यर्थशास्त्राणि पूर्वाचार्यैः प्रस्थापितानि प्रायशस्तानि संहृत्यै[१] कमिदमर्थशास्त्रं कृतम् । तस्यायं प्रकरणाधिकरणसमुद्देशः--
विद्यासमुद्देशः । वृद्धसंयोगः । इन्द्रियजयः । अमात्योत्पत्तिः । मन्त्रिपुरोहितोत्पत्तिः । उपधाभिश्शौचाशौचज्ञानममात्यानाम् । गूडपुरुषोत्पत्तिः। गूढपुरुषप्रणिधिः । स्वविषये । कृत्याकृत्यपक्षरक्षणम् । परविषये कृत्याकृत्यपक्षोपग्रहः । मन्त्राधिकारः । दूतप्रणिधिः । राजपुत्ररक्षणम् । अवरुद्धवृत्तम् । अवरुद्धे वृत्तिः । राजप्रणिधिः । निशान्तप्रणिधिः । आत्मरक्षितकम् ॥ इति विनयाधिकारिकं प्रथमाधि[२]करणम् ॥
जनपदविनिवेशः । भूमिच्छिद्रविधानम् । दुर्गविधानम् । दुर्गनिवेशः[३] । सन्निधातृचेय[४] कर्म । समाहर्तृसमुदयप्रस्थापनम् ।
आक्षपटले[५] गाण[६]निक्याधिकारः । समुदयस्य युक्तापहृतस्य प्रत्यानयनम् । उपयुक्तपरीक्षा । शासनाधिकारः । कोशप्रवेश्यरत्नपरीक्षा । आकरकर्मान्तप्रवर्तनम् । अक्षशालायां सुवर्णाध्यक्षः । विशिखायां सौवर्णिकप्रचारः । कोष्ठागाराध्यक्षः । पण्याध्यक्षः । कुप्याध्यक्षः । आयुधागाराध्यक्षः । तुलामानपौतवम् । देशकालमानम् । शुल्काध्यक्षः । सूत्राध्यक्षः । सीताध्यक्षः । सुराऽध्यक्षः । सूनाध्यक्षः । गणिकाऽध्यक्षः । नावध्यक्षः । गोऽध्यक्षः । अश्वाध्यक्षः । हस्त्यध्यक्षः । रथाध्यक्षः । पत्त्यध्यक्षः । सेनापतिप्रचारः । मुद्राऽध्यक्षः । विवीताध्यक्षः । समाहर्तृप्रचारः । गृहपतिवै[७]देहकतापसव्यञ्जनाः प्रणिधयः । नागरिक[८] प्रणिधिः । इत्यध्यक्षप्रचारो द्वितीयमधिकरणम् ॥
व्यवहारस्थापना । विवादपदनिबन्धः । विवाहसंयुक्तम् । दायविभागः । वास्तुकम् । समयस्यानपाकर्म । ऋणादानम् । औपनिधिकम् । दासकर्मकरकल्पः । सम्भूयसमुत्थानम् । विक्रीतक्रीतानुशयः । दत्तस्यानपाकर्म । अस्वामिविक्रयः ।। स्वस्वामिसम्बन्धः । साहसम् । वाक्पारुष्यम् । दण्डपारुष्यम् । द्यूतसमाह्वयम् । प्रकीर्णकानि ॥ इति धर्मस्थीयं तृतीयमधिकरणम् ॥
कारुकरक्षणम् । वैदेहकरक्षणम् । उपनिपातप्रतीकारः ।
गूढाजीविनां रक्षा । सिद्धव्यञ्जनैर्माणवप्रकाशनम् । शङ्कारूपकर्माभिग्रहः ! आशुमृतकपरीक्षा । वाक्यकर्मानुयोगः । सर्वाधिकरणरक्षणम् । एकाङ्गवधनिष्क्रयः । शुद्धश्चित्रश्च दण्डकल्पः । कन्याप्रकर्म । अतिचारदण्डः ॥ इति कण्टकशोधनं चतुर्थमधिकरणम् ॥
दाण्डकर्मिकम् । कोशाभिसंहरणम् । भृत्यभरणीयम् । अनुजीविवृत्तम् । समया[९]चारिकम् । राज्यप्रतिसन्धानम् । एकैश्वर्यम् ॥ इति योगवृत्तं पञ्चममधिकरणम् ॥
प्रकृतिसम्पदः । शमव्यायामिकम् ॥ इति मण्डलयोनिष्षष्ठमधिकरण्म् ॥
षाड्गुण्यसमुद्देशः । क्षयस्थानवृद्धिनिश्चयः । संश्रयवृत्तिः । समहीनज्यायसां गुणाभिनिवेशः । हीनसन्धयः । विगृह्यासनम् । सन्धायासनम् । विगृह्य यानम् । सन्धाय यानम् । सम्भूय प्रयाणम् । यातव्यामित्रयोरभिग्रहचिन्ता क्षयलोभविरागहेतवः । प्रकृतीनां सामवायित[१०]विपरिमर्शः । संहितप्रयाणिकम् । परिपणितापरिपणितापसृताश्च सन्धयः । द्वैधीभाविकास्सन्धिविक्रमाः । यातव्यवृत्तिः । अनुग्राह्यमित्रविशेषाः । मित्रहिरण्यभूमिकर्मसन्धयः । पार्ष्णिग्राहचिन्ता । हीनशक्तिपूरणम् । बलवता विगृह्योपरोधहेतवः । दण्डोपनतवृत्तम् । दण्डोपनायिवृत्तम् । सन्धिकर्म । सन्धि[११]मोक्षः । मध्यमचरितम् । उदासीनचरितम् । मण्डलचरितम् ॥ इति षाङ्गुण्यं सप्तममधिकरणम् ॥
प्रकृतिव्यसनवर्गः । राजराज्ययोर्व्यसनचिन्ता । पुरुषव्यसनवर्गः । पीडनवर्गः । स्तम्भवर्गः । कोशसंगवर्गः । बलव्यसनवर्गः । मित्रव्यसनवर्गः ॥ इति व्यसनाधिकारिकमष्टममधिकरणम् ॥
शक्तिदेशकालबलाबलज्ञानम् । यात्राकालाः । बलोपादानकालाः । सन्नाहगुणाः । प्रतिबलकर्म । पश्चात्कोपचिन्ता । बाह्याभ्यन्तरप्रकृतिकोप प्रतीकारः । क्षय व्ययलाभविपरिमर्शः । बाह्याभ्यन्तराश्चापदः दूष्यशत्रुसंयुक्ताः अर्थानर्थसंशययुक्ताः । तासामुपायविकल्पजास्सिद्धयः ॥ इत्यभियास्यत्कर्म नवममधिकरणम् ॥
स्कन्धावारनिवेशः । स्कन्धावारप्रयाणम् । बलव्यसनावस्कन्दकालरक्षणम् । कूटयुद्धविकल्पाः । स्वसैन्योत्साहनम् । स्वबलान्यबलव्यायोगः । युद्धभूमयः । पत्त्यश्वरथस्तिकर्माणि । पक्षकक्षोरस्यानां बलाग्रतो व्यूहविभागः । सारगुल्फब[१२]लवि भागः । पत्त्यश्वरथहस्तियुद्धानि । दण्डभोगमण्डलासंहतव्यूहनम् । तस्य प्रतिव्यूहस्था[१३]पनम् ॥ इति साङ्ग्रामिकं दशममधिकरणम् ॥
भेदोपदानानि । उपांशु[१४]दण्डः ॥ इति सङ्घवृत्तमेकादशमधिकरणम् ॥
दूतकर्म । मन्त्रयुद्धम् । सेनामुख्यवधः । मण्डलप्रोत्साहनम् । शस्त्राग्निरसप्रणिधयः । वीवधासारप्रसारवधः । योगातिसन्धानम् । दण्डातिसन्धानम् । एकविजयः । इत्याबलीयसं द्वादशमधिकरणम् ॥
उपजापः । योगवामनम् । अपसर्पप्रणिधिः । पर्युपासनकर्म । अवमर्दः । लब्धप्रशमनम् ॥ इति दुर्गलम्भोपायस्त्रयोदशमधिकरणम् ॥
परघातप्रयोगः । प्रलम्भनम् । स्वबलोपघातप्रतीकारः ॥ इत्यौपनिषदिकं[१५] चतुर्दशमधिकरणम् ॥
तन्त्रयुक्तयः । इति तन्त्रयुक्तिः पञ्चदशमधिकरणम् ॥ शास्त्रसमुद्देशः पञ्चदशाधिकरणानि सपञ्चाशदव्यायशतं साशीति[१६] प्रकरणशतं षट्श्लोकसहस्राणीति ॥
- सुखग्रहणविज्ञेयं तत्त्वार्थपदनिश्चितम् ।
- कौटिल्येन कृतं शास्त्रं विमुक्तग्रन्थविस्तरम् ॥
- सुखग्रहणविज्ञेयं तत्त्वार्थपदनिश्चितम् ।
इति कौटिलीयेऽर्थशास्त्रे विनयाधिकारिके प्रथमाधिकरणे
राजवृत्ति: प्रथमोऽध्यायः.
१. प्रक. विद्यासमुद्देशः.
आन्वीक्ष[१७]की त्रयी वार्ता दण्डनीतिश्चेति विद्याः ।
त्रयी वार्ता दण्डनीतिश्चेति मानवाः--त्रयीविशेषो ह्यान्वीक्षकीति ॥
वार्ता दण्डनीतिश्चेति बार्हस्पत्याः--संवरणमात्रं हि त्रयी लोकयात्राविद इति ।
दण्डनीतिरेका विद्येत्यौशनसाः--तस्यां हि सर्वविद्यारम्भाः प्रतिबन्धा[१८](द्धा) इति ॥
चतस्र एव विद्या इति कौटिल्यः । ताभिर्धर्मार्थौ यद्विद्यात्तद्विद्यानां विद्यात्वम् ।
साङ्ख्यं योगो लोकायतं चेत्यान्वीक्ष[१९]की ।
धर्माधर्मौ त्रय्याम् । अर्थानर्थौ वार्तायाम् । नयान[२०]यौ दण्डनीत्यां बलाबले चैतासां हेतुभिरन्वीक्ष[२१]माणा लोकस्यो आन्वीक्ष[२२]कीत्रयीवार्तानां योगक्षेमसाधनो दण्डः । तस्य नीतिर्दण्डनीतिः; अलब्धलाभार्था, लब्धपरिरक्षणी, रक्षितविवर्धनी, वृद्धस्य तीर्थेषु प्रतिपादनी च ।
तस्यामायत्ता लोकयात्रा । तस्माल्लोकयात्रार्थी नित्यमुद्यतदण्डस्स्यात् ।
न ह्येवंविधं वशोपनयनमस्ति भूतानां यथा दण्ड इत्याचार्याः ॥
नेति कौटिल्यः । तीक्ष्णदण्डो हि भूतानामुद्वेजनीयः । मृदुदण्डः परिभूयते । यथार्हदण्डः पूज्यः । सुविज्ञातप्रणीतो हि दण्डः प्रजा धर्मार्थकामैर्योजयति । दुष्प्रणीतः कामक्रोधाभ्यामज्ञानाद्वानप्रस्थपरिव्राजकानपि कोपयति, किमङ्ग पुनर्गृहस्थान् ? अप्रणीतो हि मात्स्यन्यायमुद्भावयति । बलीयानबलं हि ग्रसते दण्डधराभावे । तेन गुप्तः प्रभवतीति ॥
चतुर्वर्णाश्रमो लोको राज्ञा दण्डेन पालितः ।
स्वधर्मकर्माभिरतो वर्तते स्वेषु वर्त्मसु ॥
इति विनयाधिकारिके प्रथमेऽधिकरणे विद्यासमुद्देशे वार्तास्थापना
दण्डनीतिस्थापना च चतुर्थोऽध्यायः.
विद्यासमुद्देशस्समाप्तः.
२. प्रक. वृद्धसंयोगः.
तस्माद्दण्डमूलास्तिस्रो विद्याः ।
विनयमूलो दण्डः प्राणभृतां योगक्षेमावहः ।
कृतकस्स्वाभाविकश्च विनयः । क्रिया हि द्रव्यं विनयति नाद्रव्यम् । शुश्रूषाश्रवणग्रहणधारणविज्ञानोहापोहतत्त्वाभिनिविष्टबुद्धिं विद्या विनयति नेतरम् ।
विद्यानां तु यथास्वमाचार्यप्रामाण्याद्विनयो नियमश्च ।
वृत्तचौलकर्मा लिपिं सङ्ख्यानं चोपयुञ्जीत ।
वृत्तोपनयनस्त्रयीमान्वाक्ष[२३]कीं च शिष्टेभ्यः, वार्तामध्यक्षेभ्यः, दण्डनीतिं वक्तृप्रयोक्तृभ्यः ।
ब्रह्मचर्यं चाषोडशाद्वर्षात् । अतो गोदानं दारकर्म च ।
अस्य नित्यश्च विद्यावृद्धसंयोगो विनयवृद्ध्यर्थं, तन्मूलत्वाद्विनयस्य ।
पूर्वमहर्भाग हंस्त्यश्वरथप्रहरणविद्यासु विनयं गच्छेत् ।
पश्चिममितिहासश्रवणे । पुराणमितिवृत्तमाख्यायिकोदाहरणं धर्मशास्त्रमर्थशास्त्रं चेतीतिहासः ।
शेषमहोरात्रभागमपूर्वग्रहणं गृहीतपरिचयं च कुर्यात् । अगृहीतानामाभीक्ष्ण्यश्रवणं च । श्रुताद्धि प्रज्ञोपजायते प्रज्ञया योगो योगादात्मत्तेति विद्यासामर्थ्यम् ॥
- विद्याविनीतो राजा हि प्रजानां विनये रतः ।
- अनन्यां पृथिवीं भुङ्के सर्वभूतहिते रतः ॥
- विद्याविनीतो राजा हि प्रजानां विनये रतः ।
इति विनयाधिकारिके प्रथमेधिकरणे
वृद्धसंयोगः पञ्चमोऽध्यायः
|
३. प्रक., इन्द्रियजयः. |
विद्याविनयहेतुरिन्द्रियजयः कामक्रोधलोभमानमदहर्षल्यागात्कार्यः । कर्णत्वगक्षिजिह्वाघ्राणेन्द्रियाणां शब्दस्पर्शरूपरस[२४]गन्धेष्वविप्रतिपत्तिरिन्द्रियजयः शास्त्रार्थानुष्ठानं वा । कृत्स्नं हि शास्त्रमिदमिन्द्रियजयः ।
तद्विरुद्धवृत्तिरवश्येन्द्रियश्चातुरन्तोऽपि राजा सद्यो विनश्यति--यथा दाण्डक्यो नाम भोजः कामात् ब्राह्मणकन्यामभिमन्यमानस्सबन्धुराष्ट्रो विननाश । करालश्च वैदेहः ।
- कोपाज्जनमेजयो ब्राह्मणेषु विक्रान्तः, तालजङ्घश्च भृगुषु ।
- लोभादैलश्चातुर्वर्ण्यमत्याहारयमाणः,सौवीरश्चाजबिन्दुः[२५] ।
- मानात् रावणः परदारानप्रयच्छन्, दुर्योधनो राज्यादंशं च ।
- मदाड्डम्भोद्भवो भूतावमानी हैहयश्चार्जुनः । हर्षाद्वातापिरगस्त्यामत्यासादयन्, वृष्णिसङ्घश्च द्वैपायनमिति ।
|
एते चान्ये च बहवः शत्रुषड्वर्गमाश्रिताः । |
इति विनयाधिकारिके इन्द्रियजये
अरिषड्वर्गत्यागः षष्ठोऽध्यायः.
तस्मादरिषड्वर्गत्यागेनेन्द्रियजयं कुर्वीत । वृद्धसंयोगेन प्रज्ञां, चारेण चक्षुः, उत्थानेन योगक्षेमसाधनं, कार्यानुशासनेन स्वधर्मस्थापनं, विनयं विद्योपदेशेन, लोकप्रियत्वमर्थसंयोगेन, हितेन वृत्तिम् ।
एवं वश्येन्द्रियः परस्त्रीद्रव्यहिंसाश्च वर्जयेत् . स्वप्नलौल्यमनृतमुद्धतवेषत्वमनर्थ[२६]संयोगं च । अधर्मसंयुक्तमनर्थसंयुक्तं च व्यवहारम् ।
धर्मार्थाविरोधेन कामं सेवेत । न निस्सुखस्स्यात् । समं वा त्रिवर्गमन्योन्यानुबन्धम् । एको ह्यत्यासेवितो धर्मार्थ कामाना[मा][२७]त्मानमितरौ च पीडयति । 'अर्थ एवं प्रधानः' इति कौटिल्यः---अर्थमूलौ हि धर्मकामाविति । मर्यादां स्थापयेदाचार्यानमात्यान्वा । य एनमपायस्थानेभ्यो वारयेयुः,[२८] छायानाळिका[२९] प्रतोदेन वा रहसि प्रमाद्यन्तमभितुदेयुः ॥
सहायसाध्यं राजत्वं चक्रमेकं न वर्तते ।
कुर्वीत सचिवांस्तस्मात्तेषां च शृणुयान्मतम् ॥
इति विनयाधिकारिके इन्द्रियजये राजर्षीवृत्तं
सप्तमोऽध्यायः. इन्द्रियजयस्समाप्तः.
४. प्रक. अमात्योत्पत्तिः.
"सहाध्यायिनोऽमात्यान् कुर्वीत दृष्टशौचसामर्थ्यत्वात्" इति भारद्वाजः । ते ह्यस्य विश्वास्याः भवन्तीति ॥
नेति विशालाक्षः । सहक्रीडितत्वात् परिभवन्त्येनम् । ये ह्यस्य गुह्यसधर्माणस्तानमात्यान् कुर्वीत---समानशीलव्यसनत्वात्; ते ह्यस्य मर्मज्ञभयान्नापराध्यन्तीति ॥
"साधारण एष दोष" इति पराशरः--तेषामपि मर्मज्ञभयात्कृताकृतान्यनुवर्तेत ॥
यावद्भ्यो गुह्यमाचष्टे जनेभ्यः पुरुषाधिपः ।
अवशः कर्मणा तेन वश्यो भवति तावताम् ॥
नेति पिशुनः--भक्तिरेषा न बुद्धिगुणः । सङ्ख्यातार्थेषु कर्मसु नियुक्ता ये यथाऽऽदिष्टमर्थं सविशेषं वा कुर्युस्तानमात्यान्कुर्वीत । दृष्टगुणत्वादिति ॥
नेति कौणपदन्तः--अन्यैरमात्यगुणैरयुक्ता ह्येते । पितृपैतामहानमात्यान् कुर्वीत, दृष्टापदानत्वात् ते ह्येनमपचरन्तमपि न त्यजन्ति सगन्धत्वात् । अमानुषेष्वपि चैतत् दृश्यते--गावो ह्यसगन्धं गोगणमतिक्रम्य सगन्धेष्वेवावतिष्ठन्ते इति ॥
नेति वातव्याधिः । ते ह्यस्य सर्वमवगृह्य स्वामिवत्प्रचरन्तीति । तस्मान्नीतिविदो नवानमात्यान्कुर्वीत; नवास्तु यमस्थाने दण्डधरं मन्यमाना नापराध्यन्तीति ॥
नेति बाहुदन्तीपुत्रः--शास्त्रविददृष्ट[३०] कर्माकर्मसु विषादं गच्छेत् । अभिजनप्रज्ञाशौचशौर्यानुरागयुक्तानमात्यान्कुर्वीत । गुणप्राधान्यादिति ॥
सर्वमुपपन्नमिति कौटिल्यः--कार्यसामर्थ्याद्धि पुरुषसामर्थ्यं कल्प्यते । सामर्थ्यतश्च----
विभज्यामात्यविभवं देशकालौ च कर्म च ।
अमात्यास्सर्व एवैते कार्यास्स्युर्न तु मन्त्रिणः ॥
इति विनयाधिकारिके अमात्योत्पत्तिः अष्टमोऽध्यायः.
५. प्रक. मन्त्रिपुरोहितोत्पत्तिः.
जानपदोऽभिजातः स्ववग्रहः कृतशिल्पश्चक्षुष्मान् प्राज्ञोधारयिष्णुर्दक्षो वाग्मी प्रगल्भः प्रतिपत्तिमानुत्साहप्रभावयुक्तः क्लेशस[३१]हश्शुचिर्मैत्रो दृढभक्तिश्शी[३२]लवलारोग्यसत्त्वसंयुक्तः स्तम्भचापल्यवर्जितस्संप्रियो वैराणामकर्तेत्यमात्यसम्पत् ।
- अतः पादार्धगुणहीनौ मध्यमावरौ ।
तेषां जनपदमवग्रहं चाप्य [प्त] तः [३३]परीक्षेत--समानविद्येभ्यः शिल्पं शास्त्रचक्षुष्मत्तां च; कर्मारम्भेषु प्रज्ञां धारयिष्णुतां दाक्ष्यं च; कथायोगेषु वाग्मित्वं प्रागल्भ्यं प्रतिभानवत्त्वं च; आपद्युत्साहप्रभावौ क्लेशसहत्वं च; संव्यवहाराच्छौचं मैत्रतां दृढभक्तित्वं च; संवासिभ्यश्शीलबलारोग्यसत्त्वयोगमस्तम्भमचापल्यं च; प्रत्यक्षतः संप्रियत्वमवैरित्वं च ।
प्रत्यक्षपरोक्षानुमेया हि राजवृत्तिः । स्वयंदृष्टं प्रत्यक्षम्, परोपदिष्टं परोक्षम् । कर्मसु कृतेनाकृतावेक्षणमनुमेयम् ॥
अयौगप[३४]द्यात्तु कर्मणामनेकत्वादनेकस्थत्वाच्च देशकालात्ययो मा भूत् इति परोक्षममात्यै: कारयेदित्यमात्यकर्म ।
पुरोहितमुदितोदितकुलशीलं षडङ्गे वेदे दैवे निमित्ते दण्डनीत्यां च अभिविनीतमापदां दैवमानुषीणां अथर्वभिरुपा
यैश्च प्रतिकर्तारं कुर्वीत । तमाचार्यं शिष्यः पितरं पुत्रो
भृत्यस्स्वामिनमिव चानुवर्तेत ।
|
ब्राह्मणेनैधितं क्षत्रं मन्त्रिमन्त्राभिमन्त्रितम् । |
इति विनयाधिकारिके मन्त्रिपुरोहितोत्पत्तिः नवमोऽध्यायः.
६. प्रक. उपधाभिश्शौचाशौचज्ञानममात्यानाम्.
मन्त्रिपुरोहितसख[३६]स्सामान्येष्वधिकरणेषु स्थापयित्वाऽमात्यानुपधाभिश्शौचयेत् ।
पुरोहितमयाज्ययाजनाध्यापने नियुक्तममृष्यमाणं राजा अवक्षिपेत् । स सत्रिभिश्शपथ[३७] पूर्वमेकैकममात्यमुपजापयेत्--- अधार्मिकोऽयं राजा साधुधार्मिकमन्यमस्य तत्कुलीनमवरुद्धं कुल्यमेकप्रग्रहं सामन्तमाटविकमौपपादिकं[३८] वा प्रतिपादयामः सर्वेषामेतद्रोचते कथं वा तवेति । प्रत्याख्याने शुचिरिति धर्मोपधा ।
सेनापतिरसत्प्रग्रहे[३९] णावक्षिप्तस्सत्रिभिरेकैकममात्यमुपजापयेल्लोभनीयेनार्थेन[४०] राजाविनाशनाय--सर्वेषामेतद्रोचते कथं वा तवेति । प्रत्याख्याने शुचिरित्यर्थोपधा ।
परिव्राजिका लब्धविश्वासाऽन्तःपुरे कृतसत्कारा महामात्रमेकैकमुपजपेत्---राजमहिषी त्वां कामयते कृतसमागमोपाया; महानर्थश्च भविष्यतीति । प्रत्याख्याने शुचिरिति कामोपधा । प्रवहण[४१]निमित्तमेकोऽमात्यः सर्वानमात्यानावाहयेत् । ते नोद्वेगेन राजा तानवरुन्ध्यात् । कापटिकच्छात्रः पूर्वावरुद्धस्तेषामर्थमानावक्षिप्तमेकैकममात्यमुपजपेत्-असत्प्रवृत्तोऽयं राजा,
साध्वेनं हत्वा अन्यं प्रतिपादयिष्यामः; सर्वेषामेतद्रोचते । कथं वा तवेति । प्रत्याख्याने शुचिरिति भयोपधा ।
तत्र धर्मोपधाशुद्धान् धर्मस्थयिकण्टकशोधनेषु स्थापयेत् ।
अर्थोपधाशुद्धान् समाहर्तृसन्निधातुनिचयकर्मसु ।
कामोपधाशुद्धान् बाह्याभ्यन्तरविहाररक्षासु ।
भयोपधाशुद्धानासन्नकार्येषु राज्ञः। सर्वोपधाशुद्धान् मन्त्रिणः
कुर्यात् । सर्वत्राशुचीन् खनिद्रव्यहस्तिवनकर्मान्तेषूपयोजयेत् !
त्रिवर्गभयसंशुद्धानमात्यान्स्वेषु कर्मसु ।
अधिकुर्याद्यथाशौचमित्याचार्या व्यवस्थिताः ॥
न त्वेव कुर्यादात्मानं देवीं वा लक्ष्मीश्वरः ।
शौचहेतोरमात्यानामेतत्कौटिल्यदर्शनम् ॥
ने दूषणमदुष्टस्य विषेणेवाम्भसश्चरेत् ।
कदाचिद्धि प्रदुष्टस्य नाधिगम्येत भेषजम् ॥
कृती च कलुषा बुद्धिरुपधाभिश्चतुर्विधा ।
नागत्वाऽन्तर्निवर्तेत स्थिता सत्त्ववतां धृतौ ॥
|
तस्माद्धाह्यमधिष्टानं कृत्वा कार्ये चतुर्विधे । |
७. प्रक. गूढपुरुषोत्पत्तिः
उपधाभिश्शुद्धामात्यवर्गों गूढपुरुषानुत्पादयेत् ।
कापाटिकोदास्थितगृहपतिकवैदेहकतापसव्यञ्जनान् सत्रिती
क्ष्णरसदाभक्षुकीश्च ।
परमर्मज्ञः प्रगल्भः[४२] छात्रः कापटिकः । तमर्थमानाभ्या
मुत्साह्य मन्त्री ब्रूयात्---राजानं मां च प्रमाणं कृत्वा यस्य
यदकुशलं पश्यसि तत्तदानीमेव प्रत्यादिशेति ।
प्रव्रज्याप्रत्यवासितः[४३]. प्रज्ञाशौचयुक्त उदास्थितः । स वार्ताकर्मपप्रदिष्टायां भूभौ प्रभूतहिरण्यान्तेवासी कर्म कारयेत् ।
कर्मफलाच्च सर्वप्रव्रजितानां ग्रासाच्छादनावसथान् प्रतिविद
ध्यात् । वृत्तिकामांश्चापजपेत्-एतेनैव दोषेण<ref> राजार्थश्चरि
तव्यों भक्तवेतनकाले चोंपस्थातव्यामिति ।
सर्वप्रजिताश्च स्वं स्वं वर्गमुपजपेयुः ।।
कर्षको वृत्तिक्षीणः प्रज्ञाशौचयुक्तो गृहपतिकव्यञ्जनः । स कृषिकर्मप्रादिष्टायां भूमाविति--समानं पूर्वेण ।। वाणिजको वृत्तिक्षीणः प्रज्ञाशौचयुक्तो वैदे [४४] हकव्यञ्जनः । स वाणिक्कर्मप्रादेष्टायां भूमाविति-समानं पूर्वेण ।। मुण्डो जटिलो वा वृत्तिकामस्तापसव्यञ्जनः । स नगरा भ्याशे प्रभूतमुण्ड [४५] जटिलान्तेवासी शाकं यवसमुष्टिं वा मास द्विमासान्तरं प्रकाशमश्नीयात्, गूढामष्टमाहारम् । वैदेहकान्तेवा सिनश्चैनं समिद्धयोगैरर्चयेयुः । शिष्याश्चास्यावेदयेयुः-"असौ सिद्धस्सामोधिकः” इति । समेधाशास्तिभिश्चाभिगतानामङ्गविध्यया शिष्यसंज्ञाभिश्च कर्माण्यभिजने$वसितान्यादिशेदल्पलाभ
मग्निदाहं चोरभयं दुष्यवधं तुष्टदानं विदेशप्रवृत्तिज्ञानं "इदमद्य श्वो वा भविष्यतीदं वा राजा करिष्यतीति" । तदस्य गूढास्सत्रिणश्च संवादयेयुः ।। सत्वप्रज्ञावाक्यशासम्पन्नानां राजभाव्य [४६] मनुव्याहरेत् [४७] । मन्त्रिसंयोगं च । मन्त्री चैषां वृत्तिकर्मभ्यां वियतेत । ये च का रणादाभिक्रुद्धास्तानर्थमानाभ्यां शपयेत् । अकारणकुद्धान् तू ष्णिंदण्डेन राजद्दिष्ठकारिणश्च ।। ।
पूजिताश्चार्थमानाभ्यां राज्ञा राजोपजीविनाम् ।
जानीयुः शौचामित्येताः पञ्च संस्थाः प्रकीर्तिताः ॥
इति विनयाधिकारिके गूढपुरुषोत्पत्तौ
संस्थोत्पत्तिः एकादशोऽध्यायः
८ प्रक, गूढपुरुषप्रणिधः.
ये चाप्यसम्वन्धिनोऽवश्यभर्तव्यास्ते लक्षणमङ्गविद्यां जम्भ
कविद्यां मायागतमाश्रमधर्म [४८]निमित्तमन्तरचक्रमित्यधीयानाः स-
त्रिणसंसर्गविद्या वा ।।
ये जनपदे शूरास्त्यक्तास्मानो हस्तिनं व्यालं वा द्रव्यहेतोः
प्रतियोधयेयुस्ते तीक्ष्णाः ।
ये बन्धुषु निस्नेहाः क्रूराश्र्चालसाश्च ते रसदाः ।।
परित्राजिका वृत्तिकामा दरिद्रा विधवा प्रगल्भा ब्राह्मण्य
न्तःपुरे कृतसत्कारा महामात्रकुलान्याधिगच्छेत् ॥
एतया मुण्डा वृषल्यो व्याख्याताः ।
इति सञ्चाराः ।।
तान्राजा स्वविषये मन्त्रिपुरोहितसेनापतियुवराजदौवारिकान्तर्वाशिकप्रशास्तृसमाहर्तृसन्निधातृप्रदेष्टनायकपौरव्यावहारिककार्मान्तिकमन्त्रिपरिषदध्यक्षदण्डदुर्गान्तपालाटविकेषु श्रद्धेयदेशवेष
शिल्पभाषाभिजनोपदेशान् भक्तितस्सामर्थ्ययोगाच्चापसर्पयेत् ॥
तेषां बाह्यं चारं छत्रभृङ्गारव्यजनपादुकासनयानवाहनो
पग्राहिणः तीक्ष्णा विद्युः ।।
तं सत्रिणः संस्थास्वयेयुः ।। सूदाराळिकस्नापकसंवाहकास्तरककल्पकप्रसाधकोदकपरिचारका रसदाः कुब्जवामनकिरातमूकबधिरजडान्धच्छद्मानो नटनर्तकगायनवादकवाग्जीवनकुशीलवाः स्त्रियश्चभ्यन्तरं चारं
विद्युः । तं भिक्षुक्यः संस्थास्वर्पयेयुः ।
संस्थानामन्तेवासिनः संज्ञालिपिभिश्चारसञ्चारं कुर्युः ।।
न चान्योन्यं संस्थास्ते वा विद्युः ।
भिक्षुकीप्रतिषेधे द्वास्थपरम्परा मातापितृव्यञ्जनाः शिल्प
कारिकाः कुशीलवा दास्यो वा गीतवाद्य[४९]भाण्डगूढलेख्य
संज्ञाभिर्वा चारं निर्हरेयुः । दीर्घरोगोन्मादाग्निरसविसर्गेण वा
गूढनिर्गमनम् ।
त्रयाणा [५०] मेकवाक्ये सम्प्रत्ययः ।।
तेषामभीक्ष्णविनिपाते तूष्णीदण्डः प्रतिषेधो वा ।
कण्टकशोधनोक्ताश्चापसर्पाः परेषु कृतवेतना वसेयुः ।
सम्पातश्चोरार्थ[५१] । त उभयवेतनाः ।।
गृहीतपुत्रदारांश्च कुर्यादुभयवेतनान् ।
तश्चारित्रहितान्विद्यात्तेषां शौचं च तद्विधैः ॥
एवं शत्रौ च मित्रे च मध्यमे चावपेच्चरान् ।
उदासीने च तेषां च तीर्थेष्वष्टादशस्वापि ।।
अन्तगृहचरास्तेषां कुब्जवामनषण्डकाः ।
शिल्पवत्य: स्त्रियों मूकाश्चित्राश्च म्लेञ्छजातयः ॥
दुर्गेषु वणिजस्संस्था दुर्गान्ते सिद्धतापसाः ।
कर्षकोदास्थिता राष्ट्रे राष्ट्रान्ते व्रजवासिनः ॥
वने वनचरैः[५२] कार्याश्श्रमणाटविकादयः ।
परप्रवृत्तिज्ञानार्था: शीघ्राश्चारपरम्परा: ॥
परस्य चैके [५३] बोद्धव्याः तादृशैरेव तादृशाः ।
चारसञ्चारिणस्संस्था गूढाश्चागूढसंज्ञिताः ॥
अकृत्यान् कृत्यपक्षीयैः दर्शितान्कार्यहेतुभिः ।
परापसर्पज्ञानार्थे मुख्यानन्तेषु वासयेत् ।।
इति विनयाधिकारिके गूढपुरुषोत्पत्तौ ।
सञ्चारोत्पत्तिः द्वादशोऽध्यायः.
९ प्रक. स्वविषये कुत्याकृत्यपक्षरक्षणम्
गूढपुरुषप्राणिधिः कृतमहामात्या[५४]पसर्प: पौरजानपदानपस
र्पयेत् ।
सत्रिणो द्वन्द्विनस्तीर्थसभाशालापूगजनसमवायेषु विवादं कु
र्यु:-- "सर्वगुणसम्पन्नश्चयं राजा श्रूयते । न चास्य कश्चित्
गुणो दृश्यते यः पौरजानपदान् दण्डकराभ्यां पीडयाति" इति ।
तत्र येऽनुभशंसेयुः तानितरस्तं च प्रतिपेधयेत्---"मात्स्यन्यायभिभूताः प्रजा मनं वैवस्वतं राजानं चक्रिरे । धान्यषड्भागं
पण्यदशभार्ग हिरण्यं चास्य भागधेयं प्रकल्पयामासुः, तेन
भृता राजानः प्रजानां योगक्षेमवहाः तेषां किल्बिषमदण्डकरा
हरन्ति यो [रन्त्ययो १] ग[५५] क्षेमवहाश्र्च प्रजानाम् । तस्मादुञ्छष
ङ्भगमारण्यका अपि निवपन्ति-'तस्यैतद्भागधेयं योऽस्मान्
गोपायतीति' | इन्द्रय[५६]मस्थानमेतत् राजानः प्रत्यक्षहेडप्रसादाः ।
तानवमन्यमानान् दैवोऽपि दण्ड. स्पृशति । तस्माद्राजानो
नावमन्तव्याः" इति क्षुद्रकान्प्रतिषेधयेत् ।
किंवदन्तीं च विद्युः ।।
ये चास्य धान्यपशुहिरण्यान्याजीवन्ति तैरुपकुर्वन्ति, व्य-
सने अभ्युदये वा कुपितं बन्धुं राष्ट्रं वा व्यावर्तयन्त्यमि
त्रमाटविकं वा प्रतिषेधयन्ति, तेषां मुण्डजटिलव्यञ्जनास्तुष्टा
तुष्टत्वं विद्युः ।।
तुष्टान् भूयः [५७]पूजयेत् ।।
अतुष्टान् तुष्टिहेतोस्त्यागेन सान्ना च प्रसादयेत् । परस्प
राद्रा भैदयेदेनान् सामन्ताविकतत्कुलीनावरूद्धेभ्यश्च । तथाऽ
प्यतुष्यतो दण्डकरसाधनाधिकारेण वा जनपदविद्वेषं ग्राह
येत् । विद्दिष्टानुपांशुदण्डेन जनपदकोपेन वा साधयेत् ।
गुप्तपुत्रदारानाकरकर्मान्तेषु वा वासयेत् परेषामास्पदभयात् ।
क्रुद्धलुब्धभीतावमानिनस्तु परेषां कृत्याः । तेषां कार्ता
न्तिकनैमित्तिकमौहूर्तिकव्यञ्जनाः परस्परभिसम्बन्धं अमित्र [५८]
प्रतिसम्बन्धं वा विद्युः ।।
|
तुष्टानर्थमानाभ्यां पूजयेत् । |
इति विनयाधिकारिके स्वविषये कृत्याकृत्यपक्षरक्षणं
त्रयोदशोऽध्याय.
१०. प्रक. परविषये कृत्याकृत्यपक्षोपग्रहः.
कृत्याकृत्यपक्षोपग्रहस्स्वविषये व्याख्यातः । परविषये वाच्यः।
संश्रुत्यार्थान् विपलब्धः, तुल्यकारि[५९]णोशिशल्पे वोपकारे
वा विमानितः, वल्लभावरुद्धः, समाहूय पराजितः, प्रवासोपतप्तः,
कृत्वा व्ययमलब्धकार्यः, स्वधर्माद्दायाद्याद्वोपरुद्धः मानाधिका
राभ्यां भ्रष्ट:,[६०] तुल्यैर[६१]न्तर्हितः, प्रसभाभिमृष्टस्त्रीकः, काराभिन्यस्त:, परोक्ष[६२]दण्डितः, मिथ्याचारवारितः, सर्वस[६३] माहारितः, बन्धनपरिक्लिष्टः, भवासितबन्धुरिति क्रृद्धवर्ग: ।।
स्वयमुपहतः, विप्रकृत[६४], पापकर्माभिख्यातः, तुल्यदोपदण्डे
नोद्दिग्न:, पर्यात्तभूमिः, दण्डेनोपनतः, सर्वाधिकरणस्थः, सहसो
पचितार्थः, तत्कुलीनो वाशंसुः, प्रद्रिष्टो राज्ञा, राजद्वेषी चेति भीतवर्गः ॥
परिक्षीणोऽत्यात्तस्वः कदर्यो व्यसन्यत्वाहितव्यवहारश्चेति
लुब्धवर्गः ।
आत्मसम्भावितो मानकामः शत्रुपूजामर्षितो नीचैरुपाहित
स्तीक्ष्णस्साहासिको भोगेनासन्तुष्ट इति मानिवर्गः ।
तेषां मुण्डजटिलव्यञ्जनैर्यो यद्भक्तिः कृत्यपक्षीयस्तं तेनोप
जापयेत्---"यथा मदान्धो हस्ती मतेनाधिष्ठितो यद्यदासा
दयति तत्सर्वे प्रमृद्नात्येवमयमशास्त्रचक्षुरन्धो राजा पौरजान-
पदवधायाभ्युत्थितः; शक्यमस्य प्रातहस्तिप्रोत्साहनैनापकर्तुम
मर्षः[६५] क्रियताम्” इति क्रुद्धवर्गमुपजापयेत् ।।
“यथा लीनस्सर्पो यस्माद्ब्भयं पश्यति तत्र विषमुत्सृजत्ये
वमयं राजा जातदोषाशङ्कस्त्वयि पुरा क्रोधविषमुत्सृजत्यन्यत्र
गम्यताम्" इति भीतवर्गमुपजापयेत् ।
यथा श्वगाणिनां धेनुश्वभ्यो दुग्धे न ब्राह्मणेभ्य एवमयं
राजा सत्वप्रज्ञावाक्यशक्तिहीनेभ्यो दुग्धे नात्मगुणसम्पन्नेभ्यः ।
असौ राजा पुरुषविशेषज्ञस्सेव्यतामिति" लुभ्धवर्गमुपजापयेत् ।
"यथा चण्डालोदपानश्चण्डालानामेवोपभोग्यो नान्येषामेव
मयं राजा नीचो नीचानामेवेपभेाग्यो न त्वद्विधानामार्या
णाम् । असौ राजा पुरुषविशेषज्ञः तत्र गम्यतामिति" मान-
वर्गमुपजापयेत् ।
|
तथेति प्रतिपन्नांस्तान् संहितान् पणकर्मणा । |
इति विलायधिकारिके परावषये कृत्याकृत्यपक्षोपग्रह।
चतुर्दशोऽध्याय .
११. प्रक. मन्त्राधिकारः.
कृतस्वपक्षपरपक्षोपग्रहः कार्यारम्भान् चिन्तयेत् ।।
मन्त्रपूर्वास्सर्वारभ्भाः । तदुद्देशः संवृतः कथानाभानिस्रावी
पक्षिभिरप्यनालोक्यस्स्यात् ।।
श्रूयते हि शुकशारिकाभिः मन्त्रो भिन्नश्श्वभरन्यैश्च तिर्य
ग्योनिभिः ।।
तस्मान्मन्त्रोद्वेशमनायुक्तो नोपगच्छेत् ।।
उच्छिद्येत मन्त्रभेदी।।
मन्त्रभेदो हि दुतामात्यस्वामिनामिङ्गिताकाराभ्याम् ।
इङ्गितमन्यथावृत्तिः ।।
आकृतिग्रहणमाकारः। तस्य संवरणं आयुक्तपुरुषरक्षण
मा कार्यकालादिति । तेषां हि प्रमादमदसुप्तप्रलापकामा-
दिरुत्सेकः । प्रन्छन्नोऽवमतो वा मन्त्रं भिनात्ति । तस्मा
द्रक्षेन्मन्त्रम् ।
मन्त्रभेदोऽन्ययेाग[६६]क्षेमकरो राज्ञस्तदायुक्तपुरुषाणां च ।।
तस्मात्-"गुह्यमेको मन्त्रयतेति" भारद्वाजः । मन्त्रि
णामपि हि मन्त्रिणो भवन्ति । तेषामप्यन्ये । सैषा मन्त्रि-
परम्परा मन्त्रं भिनत्ति !
तस्मानास्य परे विद्युः कर्म किञ्चिञ्चिकीर्षितम्।
अरब्धारस्तु जानीयुरारब्धं कृतमेव वा ।।
"नैकस्य मन्त्रसिद्धिरस्तीति" विशालाक्षः । प्रत्यक्षप रोक्षानुमेया हि राजवृत्तिः । अनुपलब्धस्य ज्ञानमुपलब्धस्य नि श्चयबलाधानमर्थद्वैधस्य संशयच्छेदनमेकदेशद्दष्टस्य शेषोपलब्धि रिति मन्त्रिसाध्यमेतत् । तस्माद्बुद्धिवृद्धैसार्धमासीत मन्त्रम् ।।
न किञ्चदवमन्येत सर्वस्य शृणुयान्मतम् ।
बालस्याप्यर्थवद्राख्यम्मुपयुञ्जीत पण्डितः ॥
“एतन्मन्त्रज्ञानं नैतन्मन्त्ररक्षणमिति" पराशरः । यद स्य कार्यमाभिप्रेतं तत्प्रतिरूपकं मंन्त्रिणः पृच्छेत् । 'कार्यमि दमेवमासीदेवं वा यदि भवेत्तत्कथं कर्तव्यमिति' । ते यथा ब्रूयुः तत्कुर्यात् । एवं मन्त्रोपलब्धिः संवृतिश्च भवतीति ।
“नेति” पिशुनः । मन्त्रिणो हि व्यवहितमर्थे वृत्त
मवृत्तं वा पृष्टमनादरेण ब्रुवन्ति प्रकाशयन्ति वा स दोषः ।
तस्मात्कर्मसु ये येष्वभिप्रेतास्तैस्सह मन्त्रयेत् । तैमन्त्रयमाणो
हि मन्त्रबुद्धि गुप्तिं च लभत इति ।
“न” इति कौटिल्यः । अनवस्था ह्येषा । मन्त्रिभिस्त्रिभि
श्चतुर्भिव सह मन्त्रयेत ।
मन्त्रयमाणो ह्येकेनार्थकृच्छ्रेषु निश्वयं नाधिगच्छेत् । एकश्च
मन्त्री यथेष्टमनवग्रहश्चरति ।
द्वाभ्यां मन्त्रयमाणो द्वाभ्यां संहताभ्यामवगृह्यते । विगृ
हीताभ्यां विनाश्यते ।
त्रिषु[६७] चतुर्षु वा नैकान्तं कृछ्रेणोपपद्यते महादोषम् ।
उपपन्नं[६८] तु भवति । ततः परेषु कृछ्रेणार्थनिश्चयो गम्यते ।
मन्त्रो वा रक्ष्यते ।
देशकालकार्यवशेन त्वेकेन सह द्वाभ्यामेको वा यथासामथ्र्ये
मन्त्रयेत ।
कर्मणामारम्भोपायः, पुरुषद्रव्यसम्पत्, देशकालविभागः, वि-
निपातप्रतीकारः, कार्यसिद्धिरिति पञ्चाङ्गो मन्त्रः ।
तानेकैकशः पृच्छेत् समस्तांश्च ।।
हेतुभिश्चैषां मतिप्रविवेकान् विद्यात् । अवाप्तार्थः कालं
नातिक्रामयेत् ।
न दीर्घकाले मन्त्रयेत च तेषां पक्षै[६९]र्येषां अपकुर्यात् ।
“मन्त्रिपरिषदं द्वादशामात्यान्कुर्वीतेति” मानवाः ।
“षोडशेति” बार्हस्पत्याः ।
“विंशतिम्” इत्यौशनसाः ।
“यथासामथ्र्यम्” इति कौटिल्यः ।।
ते ह्यस्य स्वपक्षं परपक्षं च चिन्तयेयुः । अकृतारम्भमा
रब्धानुष्ठानमनुष्ठितविशेषं नियोगसम्पदं च कर्मणां कुर्युः ।
आसन्नै[७०] स्सह कार्याणि पश्येत् । अनासनैस्सह पत्रसम्प्रेषणेन
मन्त्रयेत।
इन्द्रस्य हि मन्त्रिपरिषदृषीणां सहस्रम् । तचक्षुः[७१] । तस्मा
दिमं द्वयक्षं सहस्राक्षमाहुः ।
अत्यायिके कार्ये मन्त्रिणो मन्त्रिपरिषदं चाहूय ब्रूयात् ।
तत्र यद्भूयिष्टाः कार्यसिद्धिकरं वा ब्रूयुस्तत्कुर्यात् । कुर्वतश्च---
|
नास्य गुह्यं परे विद्युः छिद्रं विद्यात्परस्य च । 337 |
|
इति विनयाधिकारिके मन्त्राधिकारः पञ्चदशोऽध्यायः, |
१२. प्रक. दूतप्रणिधि:
उद्धृतमन्त्रो दूतप्रणिधि: ।
अमात्यसम्पदोपेतो निस्सृष्टार्थः ।
पादगुणहीनः परिमितार्थः ।
अर्धगुणहीनः शासनहरः ।
सुप्रतिविहितयानवाहनपुरुषपरिवापः प्रतिष्ठेत “शासनमेवं
वाच्य.,[७२] परस्स वक्षत्येवं तस्येदं प्रतिवाक्यमेवमतिसन्धातव्यम्”
इत्यधीयानो गच्छेत् । अटव्यन्तपालपुरराष्ट्रमुख्यैश्च प्रतिसंसर्गे
गच्छेत् । अनीकस्थानयुद्धप्रतिग्रहापसारभूमीरात्मनः परस्य
चावेक्षेत । दुर्गराष्ट्रप्रमाणं सारवृत्तिगुप्तिच्छिद्राणि चोपलभेत
पराधिष्ठानमनुज्ञातः प्रविशेत् । शासनं च यथोक्तं ब्रूयात् ।
प्राणाबाधेऽपि दृष्टे परस्य वाचि वक्त्रे दृष्टयां च प्रसादं वाक्य
पूजनमिष्टपरिप्रश्नं गुणकथासङ्गमासन्नमासनं सत्कारमिष्टेषु स्म
रणं विश्वासगमनं च लक्षयेत्तुष्टस्य । विपरीतमतुष्टस्य । तं
ब्रूयात्---“दूतमुखा[७३] वै राजीनस्त्वं चान्ये च । तस्मादुद्भृते[७४]ष्वापि शस्त्रेषु यथोक्तं वक्तारस्तेषामन्तावसायिनो[७५] ऽप्यवध्याः ।
किमङगं पुनर्ब्राह्मणः । परस्यैतद्वाक्यमेष दूतधर्म” इति ।
वसेदविसृष्टः[७६] प्रपूजया[७७] नोसिक्तः । परेषु बलित्वं न
मन्येत । वाक्यमनिष्ठं सहेत । स्त्रियः पानं च वर्जयेत् ।
एकश्शयीत । सुप्तमत्तयोर्हि भावज्ञानं दृष्टं, कृत्यपक्षोपजापम
कृत्यपक्षे गूढप्रणिधानं, रागाप[७८]रागौ भर्तरि, रन्ध्रं च प्रकृतीनां
तापसवैदेहकव्यञ्जनाभ्यामुपलभेत । तयोरन्तेवासिभिश्चिकित्स
कपाषण्डव्यञ्जनोभयवेतनैर्वा । तेषामसम्भाषायां याचकमत्तों
न्मत्तसुप्रलापैः पुण्यस्थानदेवगृहचित्र[७९]लेख्यसंज्ञाभिर्वा चारमुपलभेत । उपलब्धस्योपजापभुपेयात् । परेण चोक्तस्स्वासां प्रकृतीनां परिमाणं नाचक्षति ! “सर्वे वेद भवानिति" ब्रूयात् । कार्यसिद्धिकरं वा कार्यस्यासिद्धावुपरुध्यमानस्तर्कयेत् ।
किं भर्तुर्मे व्यसनमासन्नं पश्यन्, स्वं वा व्यसनं प्रातः
कर्तुकामः । पार्ष्णिग्राहासारावन्तःकोपमाटविकं वा समुत्थाप
यितुकामः; भित्रमाक्रन्दाभ्यां वा व्यापादयितुकामः; स्वं वा
परतो विग्रहमन्तःकोपमाटविकं वा प्रतिकर्तुकामः; संसिद्ध में
भर्तुर्यात्राकालमभिहन्तुकामः; सस्यकुप्यपण्यसङ्ग्रहं दुर्गकर्म बल-
समुत्थानं[८०] वा कर्तुकामः; स्वसैन्यानां व्यायामदेशकालावाकाङ्क्षमाणः; परिभवप्रभादाम्यां वा संसर्गानुबन्धार्थी वा, मामुपरुणद्धीति ।।
ज्ञात्वा वसेदपसरेद्रा । प्रयोजनमिष्टमपेक्षेत[८१] वा । शासनमनिष्टमुक्त्वा बन्धवधभयादपि विसृष्टो[८२] व्यपगच्छेदन्यथा नियम्येत[८३] ।
|
प्रेषणं सन्धिपालत्वं प्रतापो भित्रसङ्ग्रहः । |
इति विनयाधिकारिके दूतप्रणिधिः षोडशोऽध्यायः,
१६. प्रक, राजपुत्ररक्षण,
रक्षितो राजा राज्यं रक्षत्यासन्नेभ्यः परेभ्यश्च[८४] । पूर्वे
दारेभ्यः पुत्रेभ्यश्च ।
दाररक्षणं निशान्तप्रणिधौ वक्ष्यामः ।
पुत्ररक्षणं-जन्मप्रभृति राजपुत्रान्नक्षेत् । कर्कटकसधर्माणो
हि जनकभक्षाः राजपुत्राः ।
“तेषामजातस्नेहे पितर्युपांशुदण्डश्श्रेयान्” इति भारद्वाजः ।
“नृशंसमदृष्ट[८५] वधः क्षेत्रबीजविनाशश्चेति” विशालाक्षः । तस्मादेकस्थानावरोधश्श्रेयानिति ।
“अहिभयमेतदिति” पाराशराः । कुमारो हि विक्र-
मभयान्मां पिता रुगद्धीति ज्ञात्वा तमेवाङ्के कुर्यात्तस्मादन्तपालदुर्गे वासश्श्रेयानिति ।
“औरभ्रकं[८६] भयमेतत्” इति पितुन: । “प्रयापत्तेर्हितदेव कारणं ज्ञात्वाऽन्तपालसखस्यात् । तस्मात् स्त्रविपयादपकृष्टे
सामन्तदुर्गे वासश्श्रेयानिति” ।।
“वत्सस्थानमेतदिति” कौणपदन्तः । वत्सेनेव हि धेनुं पितरमस्य सामन्तो दुह्यात् । तस्यान्मातृवन्धुषु वासश्श्रेयानिति ।
“ध्वजस्थानमेतत्” इति वातव्याधिः । तेन हि ध्वजेनादितिकौशिकवदरय् मातृबान्धवा भजेरन् । तस्मात् ग्राम्यधर्मे-
ष्वेनमवसृजेयुः । सुखोपरुद्धा हि पुत्राः पितरं नाभिद्रुह्यन्तीति ।
“जीवन्मरणमेतत्” इति कौटिल्यः । काष्ठमिव हि घुण्जग्धं राजकुलमविनीतपुत्रमभियुक्तमात्रं भज्येत । नस्मादृतुमत्यां महिष्यां ऋर्त्विजश्चरुयैन्द्रावार्हस्पयं निर्वपेयुः । आपन्न सत्त्वायां कौमारभृत्यो गर्भधर्मणि प्रजनने[८७] च वियतेत । प्रजा
तायाः पुत्रसंस्कारं पुरोहितः कुर्यात् । समर्थ तद्विदो विनयेयुः ।।
सत्रिणामेकश्र्चैन्ं मृगयाद्यूतमद्ययस्त्रीभिः: प्रलेभयेत्-पितरि
विक्रम्य राज्य गृहाणेति । तदन्यस्स्त्री प्रतिषेधयेत्” इत्याम्भीया:[८८] ।
“महादोषमबुद्धबोधनमिति" कौटिल्यः । नवं हि द्रव्यं
येन येनार्थजातेनोपदिह्यते तत्तदाचूषति । एवमयं नवबुद्धि र्यद्यदुच्यते तत्तच्छास्त्रोपदेशमिवाभिजानाति । तस्माद्धर्ममर्थे चास्योपदिशेन्नाधर्ममनर्थे च । सत्रिणस्त्वेनं[८९] 'तव स्मः' इति वदन्तः पालयेयुः । यौवनोन्सेकात् परस्त्रीषु मनः कुर्वाणं आर्याव्यञ्जनाभि स्स्त्रिभिरमेध्या[९०] भिश्शून्यागारेपु रात्रावुद्वैजयेयु: ॥
|
मद्यकामं योगपानेनोद्रेजयेयुः । |
“अप्रार्थनीयो राजा विपन्न्ने घातस्सम्पन्ने नरकपातः, संक्रो
शः प्रजाभिरेकलोष्टवधश्चेति" । विरागं प्रियमेकपुत्रं वा बध्नियात्।।
बहुपुत्रः प्रत्यन्तमन्यविपयं वा प्रेपयेद्यत्र गर्भः एण्ड्यं[९१]
डिमवो[९२] वा न भवेत् ।।
आत्मसम्पन्नं सैनापत्ये यौवराज्ये वा स्थापयेत् ।
- बुद्धिमानाहार्यवृद्धिदुर्वृद्धिरिति पुत्रविशेषाः ।
- शिष्यमाणो धर्मार्थावुपलभते चानुतिष्टतेि च बुद्धिमान् ।
- उपलभमानो नानुतिष्ठत्याहार्यबुद्धिः ।
- अपायनित्यो धर्मार्थद्वेषी चेति दुर्बुद्धिः ।।
स यद्येकपुत्रः पुत्रोत्पत्तावत्य प्रयतेत ।
पुत्रिकापुत्रानुत्पादयेद्वा ।
वृद्धस्तु व्याधितो वा राजा मातृबन्धुतुल्य' गुणवत्सामन्ता
नामन्यतमेन क्षेत्रे बीजमुत्पादयेत् । न चैकपुत्रमविनीतं राज्ये
स्थापयेत् ।
|
बहूनामकसंरोधः पिता पुत्रहितो भवेत् ।। |
१४-१५. प्रक. अवरुद्धवृत्तमवरुद्धे च वृत्तिः.
राजपुत्रः कृच्छ्रवृत्तिरसदृशे कर्मणि नियुक्तः पितरमनुवर्तेत
अन्यत्र प्राणाबाधकप्रकृतिकोप पातकेभ्यः ।
|
पुण्यकर्मणि नियुक्तः पुरुषमधिष्ठातारं याचेत ।। |
तथाऽप्यतुष्यन्तमन्यस्मिन् पुत्रे दारेषु वा स्त्रिह्यन्तमरण्याय आपृच्छेत् बन्धबधभयाद्वा यस्सामन्तो न्यायव्रत्तिधार्मिकः
1 कुल्य, 2. कोपक. ३ अविरुद्धं. सत्यवागविसंवादकः प्रतिगृहीता मानयिता चाभिपन्नानां
तमाश्रयेत ।
तत्रस्थ कोदण्ड[९३] 'सम्पन्नः प्रवरिपुरुषकन्यासम्बन्धमटवीस
म्वन्धं कृत्यपक्षोपगृहं वा कुर्यात् ।
एकचरस्थुवर्ण[९४]पाकमणिरागहेमरूप्यपण्याकरकर्मान्तानाजी
वेत् । पापण्डसञ्चद्रव्ययश्रोत्रियभोग्यं देवव्यमाढ्यविधवां वा गूढमनुप्रविश्य सार्थयानपात्रणि च मदनरसयोगेनातिसन्धायापहरेत् ।।
- पारग्रामिकं वा योगमातिष्टेत् ।
- मातुः परिजनोपग्रहेण वा चेष्टेत ।
कारुशिल्पिकुलशिलवचिकित्सकवाग्जीनपाषण्डछद्मभिर्वा नष्टरूपस्तद्वयञ्जनसख छिद्रे प्रविश्य राज्ञः शस्त्ररसाभ्यां प्रह्रुत्य
ब्रूयात्----“ अहमसौ कुमार:, सहभोग्यमिदं राज्यमेको नाईति भोक्तुं तत्र ये कामयन्ते मर्तु:[९५] नाहं [९६] द्विगुणेन भक्तवेतने-
नोपस्थास्ये इति ।
इत्यवरुद्धवृत्तम् ।
अवरुद्धं तु मुख्यपुत्रमपसर्पा: प्रतिपाद्यानयेयुः ।।
माता वा प्रतिगृहीता ।।
त्यक्तं गूढपुरुषाः शस्त्ररसाभ्यां हन्युः ।।
उपस्थितं च राज्येन मदूर्ध्वमिति सान्त्वयेत् ।।
एकस्थमथ संरुन्ध्यात् पुत्रवान्वा प्रवासयेत् ।।
इति विनयाधिकारिके अवरुद्धवृत्तमवरुद्धेbr> च वृत्तिः अष्टादशोऽध्याय.
|
१६. प्रक. राजप्रणिधिः. |
राजानमुत्तिष्ठमान[९७] मनूत्तिष्ठन्ते भृत्या: ।
प्रमाद्यन्तमनुप्रमाद्यन्ति । कर्माणि चास्य भक्षयन्ति । द्विषद्भिश्चातिसन्धीयते ।
तस्मादुत्थानमात्मनः कुर्वीत ।
नाळिकाभिरहरष्टधा रात्रिं च विभजेत् । छायाप्रमाणेन वा ।
त्रिपौरुषी पौरुषी चतुरङ्गुलाऽच्छायो[९८] मध्याह्न इति[९९] पूर्वे-
दिवसस्याष्टभागाः ।।
तैः पश्चिमाः व्याख्याताः ।
तत्र पूर्वे दिवस्याष्टभागे रक्षाविधानमायव्ययौ च श्रुणुयात् ।
द्वितीये पौरजानपदानां कार्याणि पश्येत् ।
चतुर्थे हिरण्यपतिग्रहमध्यक्षांश्च कुर्वीत ।
पञ्चमे मन्त्रिपरिषदा पत्रसंप्रेषेणेन मन्त्रयेत । चारगु
ह्याबोधनीयानि च बुद्धयेत् ।।
षष्टे स्वैरविहारं मन्त्रं वा सेवेत । सप्तमे हस्त्यश्वर-
थायुधीयान् पश्येत् ।।
- अष्टमे सेनापतिसखो विक्रमं चिन्तयेत् ।
- प्रतिष्टितेsहानि सन्ध्यामुपासीत ।
- प्रथमे रात्रिभागे गूढपुरुषान् पश्येत् ।
- द्वितीये स्नानभोजनं कुर्वीत स्वाध्यायं च ।
- तृतीये तूर्यघोषेण संविष्टः चतुर्थपञ्चमौ शयीत ।
- षष्ठे तूर्यघोषेण प्रतिबुद्धः शास्त्रमितिकर्तव्यतां च चिन्तयेत् ।
- सप्तमे मन्त्रमध्यासीत । गूढपुरुषांश्च प्रेषयेत् ।
- अष्टमे ऋत्विगाचार्यपुरोहितसखः स्वस्त्ययनानि प्रतिगृह्णीयात् । चिकित्सकमाहानसिकमौहूर्तिकांश्च पश्येत् । सवत्सां धेनुं वृषभं च प्रदक्षिणीकृत्योपस्थानं गच्छेत् ।।
- अष्टमे सेनापतिसखो विक्रमं चिन्तयेत् ।
आत्मवलानुकूल्येन वा निशार्भागान् प्रतिविभज्य का
र्याणि सेवेत ।
उपस्थानगतः कार्यार्थिनामद्वारसङ्गं कारयेत् । दुर्दर्शो
हि राजा कार्यकार्यविषयसमा[१००] मन्नैः कार्यते । तेन प्र-
कृतिकोपरिवशं वा गच्छेत् । तस्माद्देवताश्रमपापण्डश्रोत्रिय
पशुपुण्यस्थानानां बालवृद्धव्याधितव्यसन्यनाथानां स्त्रीणां च क्रमेण कार्याणि पश्येत् । कार्यगौरवादात्यायिकवशेन वा ।
- सर्वमात्ययिकं कार्यं श्रुणुयान्नातिपातयेत् ।
- कृच्छ्रसाध्यमतिक्रान्तमसाध्यं वा विजायते ।।
- अग्नयगारगतः कार्ये पश्येद्वैद्यतपस्विनाम् ।
- पुरोहिताचार्यसख: प्रत्युत्थायाभिवाद्य च ।।
- तपस्विनां तु कार्याणि त्रैविद्येस्सह कारयेत् ।
- मायायोगविदां चैव न स्वय कोपकारणात् ।।
- राज्ञो हि व्रतमुत्थानं यज्ञः कार्यानुशासनम् ।।
- दक्षिणा वृत्तिसाम्यं च दीक्षितस्याभिषेचनम् ।।
- प्रजासुखे सुखं राज्ञः प्रजानां च हिते हितम् ।।
- नात्मप्रियं हितं राज्ञः प्रजानां तु प्रियं हितम् ॥
- तस्मान्नित्योत्थितो राजा कुर्यादर्थानुशासनम् ।
- अर्थस्य मूलमुत्थानमनर्थस्य विपर्ययः ।।
- अनुत्थाने ध्रुवो नाशः प्राप्तस्यानागतस्य च ।।
- प्राप्यते कलमुत्थानाल्लभते चार्थसम्पदम् ।।
इति विन्याधिकारके राजप्रणिधि: एकोनविंशोध्यायः
१७, प्रक, निशान्तप्रणिधिः.
वास्तुकप्रशस्ते देशे सप्राकारपरिखाद्धारमनेककक्ष्यापरिगत
मन्तःपुरं कारयेत् ।।
कोशगृहविधानेन वास[१०१] गृहं, गूढभित्तिसञ्चारं मोहनगृहं तन्मध्ये वा वासगृहं, भूमिगृह वा, आसन्नकाष्ठचैत्यदेवताविधान
द्वारमनेकसुरुङ्गासञ्चारं प्रासादं वा गूढभित्तिसोपानं, सुषिर
स्तम्भप्रवेशापसारं वा वासगृहं यन्त्रबद्धतलावपातं कारयेत् ।
- आपत्प्रतीकारार्थमापादि वा कारयेत् ।
- अतोऽन्यथा वा विकल्पयेत् सहाध्यायिभयात् ।
मानुषेणाग्निना त्रिरपसव्यं परिगतमन्तःपुरमग्निरन्यो न
दहति । न चात्रान्योऽग्निर्ज्वलति । वैद्युतेन भस्मना मृत्संयु
क्तेन करकचारिणऽवलिप्तं च ।
जीवन्तीश्वेतामुष्ककपुष्पवृन्दाकाभिरक्षीपे[१०२] जातस्याश्वत्थस्य
प्रतानेन वा गुप्तं सर्पा विषाणि वा ने प्रसहन्ते ।
मार्जारमयूरनकुलपृषतोत्सर्गसर्पान् भक्षयति[१०३] [र्गास्सर्पान् भक्षयन्ति ?} ।
ग्लायति जीवंजीवकः ।
म्रियते मत्तकोकिल:।
चकोरस्याक्षिणी विरज्येते[१०६] ।
इत्येवं अग्निदिषसर्पेभ्यः प्रतिकुर्वीत ।
पृष्टतः कक्ष्याविभागे स्त्रीनिवेशो गर्भव्वाधिवैद्यप्रख्यातसंस्थावृक्षोदकस्थानं च ।
बहि: कन्याकुमारपुरम् ।
पुरस्तादलङ्कारभूमि, मन्त्रभूमिरुपस्थानं कुमाराध्यक्षस्थानं च ।
कक्ष्यान्तरेष्वन्तर्वशिकसैन्यं तिष्ठेत् ।
अन्तर्गृहगतस्स्थविरस्त्रीपारेशुद्धां देवीं पश्येत् । न काञ्चिदभिगच्छेत् ।
देवीगृहे लीनो हि भ्राता भद्रसेनं जघान ।
मातुश्शय्यान्तर्गतश्च पुत्रः कारूशम् ।
लाजान्मधुनेति विषेण पर्यस्य देवी काशिराजम् ।
विषदिग्धेन नूपुरेण वैरन्त्यं मेखलामणिना सौवीरं जालूथमादर्शेन वेण्यागूढं शस्त्रं कृत्वा देवी विदूरथं जघान।
तस्मादेतान्यास्पदानि परिहरेत् ।।
मुण्डजटिलकुहकप्रतिससर्ग वाह्याभिश्च दासीभिः प्रतिषेधयेत् ।
न चैना' कुल्या' पश्येयुरन्यत्र गर्भव्याधिसंस्याभ्यः । रूपाजीवास्नानप्रघर्पशुद्धशरीराः परिवर्तितवस्त्रालङ्कारा: पश्येयुः ।
आशीतिकाः पुरुषाः पञ्चाशत्कास्त्रीयो वा मातापितृव्यञ्ज
नास्स्थविरवर्षवराभ्यागारिकाश्चावरोधानां शौचाशौचं विद्यु: स्थापपयेयुश्च स्वामिहिते ।
|
स्वभूमौ च वसेत्सर्वः परभूमौ न सञ्चरेत् । |
इति विनयाधिकारिके निशान्तप्राणिधि: विंशोऽध्यायः
१८. प्रक, आत्मरक्षितकम्.
- शयनादुत्थितस्स्त्रीगणैधन्विभिः परिगृह्येत ।
- द्वितीयस्यां कक्ष्यायां कञ्चकोष्णीषिभिर्वर्पवराभ्यागारिकैः ।
- तृतीयस्यों कुब्जवामनकिरातैः ।
- चतुर्थ्यां मन्त्रिभिस्सम्बन्धिभिदौवारिकैश्च प्रासपाणिभिः ।
- पितृपैतामहं महासम्बन्धानुबन्धं शिक्षितमनुरक्तं कृतकर्माणं
जनमासन्नं कुर्वीत्त ।
- नान्यतोदेशीयमकृतार्थमानं स्वदेशीयं वाऽप्यकृत्योपगृहीतं
अतर्वशिकसैन्यं राजानमन्तःपुरं च रक्षेत् ।
गुप्ते देशे माहानसिकः सर्वमास्वादबाहुल्येन कर्म कारयेत् ।
'तद्राजा तथैव प्रतिभुञ्जीत पूर्वमग्नये वयोभ्यश्च बलिं कृत्वा ।
अग्नेर्ज्वालाधूमनीलता शब्दस्फोटनं च विषयुक्तस्य,-वयसां --विपत्तिश्च,अन्नस्योष्मा मयूरग्रीवाभः शैव, आशुक्लि
ष्ट्स्यैव वैवर्ण्य सोदकत्वमक्लिन्नत्वं च,--व्यञ्जनानामाशुशुष्कत्वं
च क्काथश्यामफेनपटल[१०७] विच्छिन्नभावो गन्धस्पर्शरसवधश्च,-
द्रव्येषु हीनातिरिक्तछायादर्शनं फेनपटलसीमन्तोर्ध्वराजीदर्शनं
च,--रसस्य मध्ये नीला राजी,--पयसस्ताम्रा,-- मद्यतो-
ययोः काली,-दधश्श्यामा च,--मधुनश्श्वेता,-द्रव्याणामा
माद्राणामाशुप्रम्लात[१०८]त्वमुत्पक्वभावः काथनलिश्यावता च,--
शुष्काणामाशुशातनं वैवर्ण्य च,-कठिनानां मृदुत्वं मृदूनां
कठिनत्वं च,--तदभ्याशे क्षुद्रसत्ववधश्च, --आस्तरणप्राव
रणानां श्याम[१०९]मण्डलता तन्तुरोमपक्ष्मशातनं च,-लोहमणि
मयानां पाकलोपदेहता[११०] स्नेहरागगौरवप्रभाववर्णस्पर्शवधश्चेति
विषयुक्तलिङ्गानि ।
विषप्रदस्य तु शुष्कश्याववक्तूता वाक्सङ्गस्स्वेदो विज्रुम्भण
चातिमात्रं वेपथुः प्रस्खलनं वाक्यविप्रेक्षणमावेशः[१११] कर्मणि
स्वभूमौ चानवस्थानमिति ।
तस्मादस्य जाङ्गलीविदो भिषजश्वासन्नास्युः।
491 भिषग्भेपज्यागारादास्वादविशुद्धौपध गृहीत्वा पाचकपो
षकाभ्यामात्मना च प्रतिस्वाद्य राज्ञे प्रयच्छेत् ।
पानं पानीयं चौषधेन व्याख्यातम् ।
कल्पकप्रसाधकास्नानशुद्धवस्त्रहस्तास्समुद्रमुपकरणमन्तर्ेवशिक-
हस्तादादाय परिचरेयुः।
493 स्नपकसंवाहकास्तरकरजकमालाकारकर्म दास्यः कुर्युः ।
ताभिरविष्टिता वा शिल्पिन आत्मचक्षुषि निवेश्य वस्त्रमाल्यं
दधुः । स्नानानुलेपनमघर्षचूर्णवासस्नानीयानि स्ववक्षोबाहुषु च ।
एतेन परस्मादागतकं च व्याख्यातम् ।
कुशीलवाश्शस्त्राग्निरलवर्ज नर्मयेयुः । आतोद्यानि चैषाम
न्तस्तिष्ठेयुरश्वरथद्विपालङ्काराश्च ।
496 मौलपुरुषाधिष्ठितं यानवाहनमारोहेत् ।
नावं चाप्तनाविकाधिष्ठितामन्यनोप्रतिबद्धां वातवेगवशां च
नोपेयात् ।
उदकान्ते सैन्यमासीत ।
मत्स्यग्राहविशुद्धमवगाहेत ।
व्याळग्राहपरिशुद्धमुद्यानं गच्छेत् ।
499 लुब्धकैः श्वगणिभिरपास्तस्तेनव्याळपरावाधभयं चललक्षप-
'रिचयार्थ मृगारण्यं गच्छेत् ।
आप्तशस्त्रग्राहाधिष्ठितस्सिद्धतापसं पश्येत् ।502
मन्त्रिपरिषदा सामन्तदूतं । सन्नद्धोऽश्वं हस्तिनं रथं वाऽऽ-.
रूढस्सन्नद्धमनीकं गच्छेत् ।
निर्याणेऽभियाने च राजमार्गमुभयत कृतारक्षं दण्डिभिरपा-
स्तशस्त्रहस्तप्रव्रजितव्यङ्गं गच्छेत् । न पुरुषसम्बाधमवगाहेत ।
यात्रासमाजोत्सवप्रवहणानि च दशवर्गिकाधिष्ठितानि गच्छेत्
यथा च योगपुरुषैरन्यात्राजाधितिष्ठति । 506
तथाऽयमन्यबाधेभ्यो रक्षेदात्मानमात्मवान् ॥
इति विनयाधिकारिके आत्मरक्षितकम् एकविंशोऽध्याय
एतावता कौटिलीयस्यार्थशास्रस्थ विनयाधिकारिक
प्रथममधिकरणं समाप्तम्.
- ↑ संङ्गृह्यै.
- ↑ प्रथममधि.
- ↑ विनिवेश.
- ↑ तृनिचय.
- ↑ पाले.
- ↑ गण.
- ↑ पतिकवै.
- ↑ रीक.
- ↑ सामया.
- ↑ यिक.
- ↑ समाधि.
- ↑ फल्गुविभाग.
- ↑ संस्था.
- ↑ प्रांशु.
- ↑ निषद.
- ↑ ति.
- ↑ क्षि.
- ↑ बद्धा.
- ↑ क्षि.
- ↑ नयायन.
- ↑ क्ष्य.
- ↑ क्षि.
- ↑ क्षि.
- ↑ स्पर्शरस.
- ↑ बिन्दुस्सौवीरश्चाजमा,
- ↑ मानर्थ्य.
- ↑ मानामात्मा.
- ↑ "नृपस्य ते हि सुहृदस्स्त एव गुरवो मता । य एनमुत्पथगत धारयन्त्यनिवारित ॥" इति कामान्दक.
- ↑ नाळिकेति पाठः. नाळिकेति उपाध्यायनिरपेक्षास्थानुवादः.
- ↑ मातृकाकोशे “शास्त्रविद्दृष्ट" इत्यपि पठितु शक्यते.
- ↑ हर.
- ↑ भक्तिशील.
- ↑ चाप्यतः
- ↑ यौगप.
- ↑ गत.
- ↑ पुरोहितः,
- ↑ शापथ.
- ↑ पादिक.
- ↑ रसत्प्रतिग्रहे.
- ↑ ल्लोभयेद्राज.
- ↑ सामुद्रिकाः व्यापारिण महासमुद्र प्रवहणैस्तरन्ति" इति उत्तराध्ययनसूत्रटीकायाम् प. २४६.
- ↑ प्रगल्भच्छात्र ।
- ↑ प्रवृज्यप्रत्यवग्रत ,
- ↑ वैदेहि.
- ↑ मुण्डनको.
- ↑ भाग्य,
- ↑ रेत.
- ↑ धुर्म.
- ↑ गतिपाव्य.
- ↑ त्रयाणामन्योन्य,
- ↑ तनिश्चरार्थ,
- ↑ चरा
- ↑ चते
- ↑ मात्र,
- ↑ अयोग,
- ↑ इन्द्रिय
- ↑ अर्थमानाभ्या पु
- ↑ अमित्राटबिक प्र.
- ↑ तुख्याधिकारि.
- ↑ भृष्ट.
- ↑ कुल्यै,
- ↑ परोक्त.
- ↑ सर्वस्व.
- ↑ कृष्टः,
- ↑ कर्तुमेध.
- ↑ दोऽयोग.
- ↑ तत्त्रिषु.
- ↑ दोष उपपन्नस्तु
- ↑ पक्ष्यै,
- ↑ अनासन्नै.
- ↑ स तच्चक्षु.।
- ↑ वाच्यम्,
- ↑ तमुदरेवारवेन.
- ↑ दुद्यते.
- ↑ मन्तेवासिनो,
- ↑ दवसृष्ट.,
- ↑ पूजया,
- ↑ रागोप
- ↑ विचित्र.
- ↑ समुद्धाने,
- ↑ मवेक्षेत.
- ↑ दविसृष्टो.
- ↑ यम्यते.
- ↑ छात्रेभ्यश्च,
- ↑ मद्दष्टं
- ↑ भ्रग.
- ↑ प्रसवने,
- ↑ त्याजयि .
- ↑ श्चैन
- ↑ रसैव्या.
- ↑ पण्य,
- ↑ डिम्वो,
- ↑ कोशदण्ड--Ed
- ↑ स्सुपर्ण,
- ↑ भर्तु.
- ↑ तानहं.
- ↑ नमुत्थित,
- ↑ ला च छाया,
- ↑ चत्वारः पूर्वे.
- ↑ पर्यानमासमा,
- ↑ का मध्ये बास
- ↑ रक्षिवे, ‘वन्दाकानाभक्षिपे' इति चतुर्दशाभकरणे तुर्था ध्ययै पाठो दृश्यते.
- ↑ 'मयूरपृषतोत्सर्गे न भवन्ति भुञ्जनामा ' इति कमन्दक .
- ↑ शुकशारिका,
- ↑ क्रोशन्ति ,
- ↑ ज्येत.
- ↑ मण्डल.
- ↑ म्लान.
- ↑ ध्यायश्याम.
- ↑ पङ्कमलोपदेहता,'लोहाना च मणी- ना च मलपङ्कोपदिग्धता' इति कामन्दक.
- ↑ वेग.