आयुर्वेदसूत्रम् (योगानन्दनाथभाष्यसमेतम्)/षष्ठप्रश्नः
अथ षष्ठः प्रश्नः.
लवणरसोऽस्थिदृढ़करः ।
१
लवणविरसोऽस्थिमृदुकरः ।
२
तिक्तरसो मेदःप्रवर्धकः ।
३
तिक्तरसविरसो मेदोऽभिघातकः ।
४
ऊषणरसो मांसाधिक्यप्रदः ।
५
ऊषणविरसो मांसहीनताप्रदः ।
६
कषायरसोऽसृग्धात्वाधिक्यप्रदः ।
७
विरसकषायो निर्गतरसासृक्प्रवर्धकः ।
८
असृगेव रसः ।
९
असृगेव रसासृक् ।
१०
विरुद्धद्रव्ययोगाद्विरसो भवति ।
११
विषमोत्पादको भवति ।
१२
सोऽविपक्वो भवति ।
१३
तस्माद्विषमानलो भवति ।
१४
यद्रसाज्जातोऽनलस्तद्रसं पचति ।
१५
दोषानुसरो रोगः ।
१७
रोगानुसरो धातुः ।
१८
धातुप्रचरा दोषाः ।
१९
आद्यास्त्रयः ।
२०
पवनप्रकोपं हरन् तद्रसानुसरो धातुपोषकः ।
२१
आद्यास्त्रयो विरसैकताभावात् तदनुगतरोगाः ।
२२
पवनप्रकोपजाताश्चासाध्याः ।
२३
आद्याज्जातरोगस्सद्यो मारकः ।
२४
द्वितीयाज्जातश्चतुरहः ।
२५
तृतीयष्षड्रात्रम् ।
२६
आद्यरसाद्विरसो दशमेऽहनि ।
२८
अन्यरसाद्विरसश्चतुर्दशाहनि ।
२९
अन्त्यद्विरसरस एकरसो विरसोऽष्टादशेऽहनि ।
३०
तिक्तास्त्रयो मेदोमांसासृक्प्रचारं प्रवर्धयन्ति ।
३१
विरसा रसविषमप्रदा भवन्ति ।
३२
तिक्तास्त्रय एकदा रसा विरसा भूत्वैकैकमनेकगुणरसान्प्र[३]दर्शयन् नान्यरसोत्पादकोऽनलो भवेत् त्रिस्सप्ताहान्निवर्तते ।
३३
तत्तद्रोगास्सुसाध्याः ।
३४
तिक्तरसाद्विरसष्षोडशाहस्सुसाध्यः ।
३५
तिक्तरसाद्विरसैकरसविरस एकादशाहस्सुसाध्यः ।
३६
यावदजीर्णं तावद्रोगः ।
३९
गोघृतं सर्वरोगहृत् ।
४२
आजमाविकं बालरोगविनाशनम् ।
४३
क्ष्माल्पानलाम्बुजस्वादुरसं पित्तहरम् ।
४४
पाकाम्लरसः पवनानुगमन्दाक्षिरोगहारकः ।
४५
सिद्धपाकाद्धि स्वादुरसः पवनहारकः ।
४६
स्वादुबीजलवणाम्लकद्रव्यं सकलपवनापहरम् ।
४८
आम्लबीजलवणकाण्डस्वादुपत्रादिकं पित्तावृतानिलनिवारकम् ।
४९
लवणबीजस्वाद्वम्लगात्रद्रव्यं कफावृतानिलगदापहम् ।
५०
कषायरसनिभं आम्लगात्रभूरुहं सकलामयापहारकम् ।
५१
कषायरसश्शुक्लशरीरनाशहेतुकः ।
५२
स्वादुरसाश्चरमधातुनाशकरसविनाशकाः ।
५३
ऊषणरसवत्पोषकमज्जाप्रबोधकपवनहराम्लरसः तदुद्भूतरोगघातकः ।
५४
लवणरसोऽन्तस्स्थितामयापहः ।
५६
तावदजीर्णरसो रसान्तरं भवति ।
५९
तत्तद्रसस्तत्तद्रोगनिवर्तकः ।
६०
तद्विषमो भवति ।
६१
तद्रसस्तद्दोषजनकः ।
६३
कफहेतुकलवणरसाजीर्णं नवरात्रं तावद्रसान्तरं भवति ।
६४
तद्रसस्तद्दोषजनकः ।
६५
विरसान्नजाताजीर्णेऽपि ज्वरः ।
६६
यद्विरसानलापाच्यः स्वादुरसः, कषायो यद्भवेदनिलहेतुकः, आम्लविरस[१३]स्तिक्तरसः पित्तहेतुकः तद्विरसास्तद्भेषजाः ।
६७
जीर्णाजीर्णविवेको जिह्वायां विद्यते नृणाम् ।
६९
स्वाञ्जल्यां दृश्यते रसः ।
७०
यत्रस्था ये रसास्तत्रैव भान्ति ।
७१
तस्मात्पाचकपित्तं पचत्याहारम् ।
७२
स एव ज्वरः ।
७४
धातुक्षयो भवति ।
७५
पित्तो ह्यूष्मा ज्वरो नास्त्यूष्मणा विना ।
७६
कषायतिक्तमधुराः पित्तनिवर्तकाः ।
७७
तदाहारविहारौ धातुपोषकौ ।
७९
रसासृक्स्वादुमांसाम्लमेदोलवणोऽस्थि तिक्तमज्जोषणशुक्लकषायाः प्रतिपक्षकाः ।
८०
शुक्ले स्वादु मज्जाम्लः लवणमेदस्तिक्तमांसोषणकषायरसा रसासृग्धातुप्रबर्धकाः ।
८१
दोषप्रकोपहेतूद्भवदोष एव विकारः ।
८२
यदा विकारमङ्गे पश्यति तदाऽविकारकरणं कुर्यात् ।
८३
आप्यं तापहारि ।
८४
धातुधारणस्वादुरसवद्द्रव्यं अनिलजातानलामयभेषजम् ।
८५
यद्रसाधिक्यभूतोऽस्ति तद्रसाधिक्यरसो गुणदायकः ।
८३
प्रातः पीत्वाऽम्बु आमाशयस्थरोगं विशोधयत् सर्वरोगहारकम् ।
८७
पयः पित्तकफपवनस्पन्दहरं श्वासखासज्वरविनाशनम् ।
८८
गव्यं धातुविवर्धनम् ।
८९
आजं श्वासकासजित् ।
९०
मानुष्यं सर्वदोषघ्नं सन्निपातज्वरनिवारणम् ।
९२
कटुकादिः रक्तरोगादिकषायकाण्डदेहकफावृत्तरुजापहः ।
९३
सर्वदेशकालदेहगतैकरसस्तत्तद्धातुगतरोगविनाशकः ।
९४
इत्यायुर्वेदस्य षष्ठः प्रश्नः समाप्तः.