सामग्री पर जाएँ

मुद्राराक्षसम्/षष्ठोऽङ्कः

विकिस्रोतः तः
               




   

षष्ठोऽङ्कः ।

( ततः प्रविशत्यलंकृतः सह[१]र्षः सिद्धार्थकः ।)

सिद्धार्थकः---

ज[२]अदि जलदणीलो केसवो केसिघादी
 ज[३]अदि' अ जणदिट्टीचन्दमा चन्दउत्तो ।
[४]जअदि जअणकज्जं जाव काऊण सव्वं
 पडि[५]हदपरपक्खा अज्जचाणक्कणीदी ॥ १॥ (क)

( क )जयति जलनीलः केशवः केशिघाती
 जयति च जनदृष्टिचन्द्रमाश्चन्द्रगुप्तः।
जयति जयनकांर्य यावत्कृत्वा च सर्वं
 प्रतिहतपरपक्षा आर्यचणक्यनीतिः ॥ १ ॥

 इत्थं मलयकेतुनिग्रहरूपमवान्तरकार्यनिर्वहणं कृतम् । अतः परं राक्षससंग्रहणरूपप्रधानकार्यनिर्वाहर्थं चन्द्रगुप्तलक्ष्मीस्थैर्यरूपस्य महाफलस्य च सिद्धयर्थं षष्टसप्तमावङ्कावारभ्येते—-जअदीति । जयतीति । कृतकार्यतया चन्द्रगूप्तेन भूषणादिनालंकृतेन सिद्धार्थकेनेष्टदैवतराजचाणक्यनीतीनां जय आघोष्यते । जयत्यनेनेति जयनं सैन्ययुद्धादि । करणे ल्युट् । जयनेन जयकारणेन सेनादिनैव यत्कार्यं तद्यावत्सर्वं स्वयमेव कृत्वा चाणक्यनीतिर्जयतीत्यन्वयः। सेनासन्नाहयुद्धादिकमनपेक्ष्य नीत्यैव सर्वं राज-

 [६]दाव चिरस्स कालस्स पिअवअस्सं समिद्धत्थअं पेक्खामि । (परिकम्यावलोक्य च[७] ।) एसो मे पिअवअस्सओ समिद्धत्थओ इदो ए[८]व्व उपसप्पदि । जाव णं उपसप्पामि । (क)

(प्रवि[९]श्य समिद्धार्थकः ।)

समिद्धार्थकः----

संदावे तारे[१०]साणं गेहूसवे सुहाअत्ताणं ।
हि[११]अअट्टिदाणं विहवा विरहे मित्ताणं दूणन्दि ॥ २ ॥ (ख)

 ( क ) तावच्चिरस्य कालस्य प्रियवयस्यं समिद्धार्थकं पश्यामि । एष मे प्रियवयस्यः समिद्धार्थक इत एवोपसर्पति । यावदेनमुपसर्पामि ।

 ( ख ) संतापे तारेशानां गेहोत्सवे सुखायमानानाम् । हृदयस्थितानां विभवा विरहे मित्राणां दुनयन्ति ॥ २ ॥

कार्यं चणक्यः साधितवानित्यर्थः ॥ १ ॥ बहोः कालात्तस्य दर्शनमावश्यकमित्यर्थः ।

 संदावे इति । संतापे नारेशानां चन्द्राणां संतापहारिणामित्यर्थः । गिहोत्सवे इति । मित्रौर्विना गेहोत्सवा व्यर्था इत्यर्थः । हृदयस्थितानां सर्वदा चिन्त्यमानानां मित्राणां विरहे विभवा ऐश्वर्याणि दुःखायैव भवन्ति इति सिद्धार्थकविरहेण क्लिश्यते ॥ २ ॥

 सुदं [१२]च मए मलअकेदुकडदो पिअवअस्सओ सिद्धत्थ

[१३]आअदोत्ति । णं अण्णेसामि । (इति परिक्रामति । विलोक्य [१४] ऎसो सिद्धत्थओ। (क)

 सिद्धार्थकः-([१५]उपसृत्य ।) कहं समिद्धत्थओ । अवि सुहं पिट वअस्सस्स । (ख)।

( [१६]इत्यन्योन्यमालिङ्गतः ।)

 समिद्धार्थकः--कु[१७]दो सुहं जेण तुम चिरप्पवासपञ्चागदो। अज्ज ण में गेहं आअच्छसि (ग)

 ( क ) श्रुतं च मया मलयकेतुकटकात्प्रियवयस्यः सिद्धार्थक आगत इति एनमन्वेषयामि । एष सिद्धार्थकः ।

 ( ख ) कथं समिद्धार्थकः । अपि सुखं प्रियवयस्यस्य ।

 ( ग ) कुतः सुखं येन त्वं चिरप्रवासप्रत्यागतोऽप्यद्य न मे गेहमागच्छसि

 सिद्धार्थकः--पसीददु [१८]वअस्सो । दिट्ठमेत्तो एव्व अजचाणक्केण आणत्तोह्नि जह-'सिद्धत्थअ, गच्छ । एदं पिओद[१९] न्तं देवस्स

चन्दसिरिणो णिवेदेहि'त्ति । तदो [२०]एदस्स णिवेदिअ एव्वं अणुभूदपत्थिवप्पसादो अहं पिअवअस्सं पे [२१]क्खिदुं तुह एव्य गेहं चलिदोह्मि । (क)

 समिद्धार्थकः–[२२]वअस्स, जदि से सुणिदव्वं तदो कहेहि किं तं पिअं जं पिअदंसणस्स चन्दसिरिणो णिवेदि[२३]दं । (ख)

 सिद्धार्थकः:-- वअस्स, किं तुहवि अकहिदव्वं अस्थि ता

 ( क ) प्रसीदतु वयस्यः । दृष्टमात्र एव आर्यचाणक्येनाज्ञप्तोऽसि यथा--- सिद्धार्थक, गच्छ । इमं प्रियोदन्तं देवस्य चन्द्रश्रियः निवेद्य' इति । तत एतस्य निवेद्यैवमनुभूतपार्थिवप्रसादोऽहं प्रियव्यस्यं प्रेक्षितुं तवैव गेहूं चलितोऽस्मि ।

 ( ख ) व[२४]यस्य, यदि मे श्रोतव्यं ततः कथय किं तत्प्रियं प्रियदर्शनस्य चन्द्रश्रियो निवेदितम् ।

 (ग) वयस्य, किं तवाप्यकथितव्यमस्ति तन्निशामय । अस्ति तावञ्चाणक्य-

णिसामेहि[२५] । अत्थि दाव चाणक्कणीदिमोहिदमणा मलअकेदुहद[२६]एण णिक्कासिअ रक्खसं हदा चित्तवम्मप्पमुहा प्पहाणा पश्च पत्थिवा । तदो असमिक्खकारी एसो दुराआरोति उज्झिअ[२७] मलअकेदुहदअभूमिं [२८]कुसलदाए भअविलोलसेससैणिकपरिवारेसुम् स[२९]भअं प्पत्थिदेसु पास्थिवेसु सकं विसअं णिव्विण्णहिअएसु सअलसामन्तेसु भद्दभटषुण्णिदत्तडिङ्गरादबलउत्तराअसेण[३०]भागुराअणरोहिदक्खविजअवभ्मष्पसुहेहिं संजमिअ गि[३१]हीदो मलअकेदु । (ग)

नीतिमोहतमतिना मलयकेतुहतकेन निष्कास्य राक्षसं हताश्चित्रवर्मप्रमुखा प्रधानाः पञ्च पार्थिवाः । ततोऽसमीक्ष्यकार्येष दुराचार इत्युज्झित्वा मलयकेतुहतकभूमिं कुशलतया भयधिलोलशेषसैनिकपरिवारेषु सभयं प्रस्थितेषु पार्थिवेषु स्वकं विषयं निर्विण्णहृद्येषु सकलसामन्तेषु भद्रभटपुरुदत्तडिङ्गरातबलगुप्तराजसेनभागुरायणरोहिताक्षविजयचर्मप्रमुखम् संयम्य गृहीतो मलयकेतुः।

 समिद्धार्थकः-चअस्स, भद्यभटप्पमुहा किल देवस्स [३२]चन्दउत्तस्स अवरत्ता मलअकेदुं समस्सि[३३]देत्ति लोए मन्तीअदि । ता किं णिमित्तं कु[३४]कविकिदणाडअस्स विअ अण्णं म्रुहे अण्णं णिव्वहणे । ( क )

 सिद्धार्थकः-वअस्स, देवगदीए[३५] विअ असुणिदगदीए णमो चाणक्कणीदीए । ( ख )

 समिद्धार्थकः-तदो त[३६]दो। (ग)

 सिद्धार्थकः-तदो[३७] पहुदि सारसाहणसमेदेण इदो णिक्कमिअ अज्जचाणक्केण पडि[३८]वण्णं सअलराअलोअसहिअं असेसं मेच्छबलं । (घ)

 ( क ) वयस्य, मद्रभटप्रमुखाः किल देवस्य चन्द्रगुप्तस्य अपरक्ता मलयकेतुं समाश्रिता इति लोके मत्र्न्यते । तत्किम् निमित्तं कुकविकृतनाटस्येवान्यन्मुखेऽन्यन्निर्वहणे ।

 ( ख) वयस्य, देवगत्या इव अश्रुतगत्यै नमश्चाणक्यनीत्यै ।

 ( ग ) ततस्ततः ।

 (घ) ततःप्रभृति सारसाधनसमेतेनेतो निष्क्रम्यार्यचाणक्येन प्रतिपन्नं सकलराजलोकसहितमशेषं म्लेच्छबठम् ।

 चन्दउत्तस्सेति । चन्द्रगुप्ते अपरक्ता इत्यर्थः । शेषे षष्ठी ।

 समिद्धार्थकः-[३९]वअस्स, तहा णाम अमच्चरक्खसो णन्दरज्जपञ्चाण[४०]अणे किदव्ववसाओ णिक्कमिअ संपदं अकिदत्थो पुणोवि इ[४१]मं पाडलीउत्तं आअदो एव्व । (क)

 सिद्धार्थकः -वअस्स, तक्केमि च[४२]न्दणदाससिणेहेणेत्ति । (ख)

 सभिद्धार्थकः--व[४३]अस्स चन्दणदासस्स मोक्खं विअ पेक्खामि । (ग)

 सिद्धार्थकः कु[४४]दो से अधण्णस्स मोक्खो । सो क्खु संपदं अज्ज[४५]चाणक्कस्स आणतीए दुवेहिं अह्निहिं बज्झट्टाणं पवेसिअ वावाद[४६]इदव्यो । (घ)

 समिद्धार्थकः-( सक्रोधम् ।) किं अ[४७]ज्जचाणकस्स घादअजणो

 ( क ) वयस्य, तथा नाममात्यराक्षसो नन्दराज्यप्रत्यानयने कृतव्यवसायो निष्क्रम्य सांप्रतमकृतार्थः पुनरपीदं पाटलिपुत्रमागत एव ।

 ( ख ) वयस्य, तर्कयामि चन्दनदसस्नेहेनेति ।

 ( ग ) वयस्य, चन्दनदासस्य मोक्षमिव प्रेक्षे ।

 ( घ ) कुतोऽस्वाधन्यस्य मोक्षः । स खलु सांप्रतमार्यचाणक्यस्याज्ञप्त्या द्वाभ्यामावाभ्यां बध्यस्थानं प्रवेश्य व्यापादयितव्यः।

 ( ङ ) किमार्यचाणक्यस्य घातकजनोऽन्यो नास्ति येन वयमीदृशेषु नियोजिता

अण्णो णत्थि जे[४८]ण अह्नो ईरिसेसु णिओजिआ अदिणिसंसेसु णिओएसु । (ङ)

 सिद्धार्थकः-वअस्स, [४९]को जीवलोए जीविदुकामो अज्जचाणक्कस्स आणत्तिं पडि[५०]ऊलेदि । ता एहि । चंडालवेसधारिणा भविअ चन्दणदासं च[५१]ज्झट्टाणं णएम । (क)

( इ[५२]त्युभौ निष्क्रान्तौ । )

प्रवेशकः ।

( ततः प्रविशति रज्जुहस्तः पुरुषः । )

पुरुषः
[५३]छग्गुणसंजोअदिढा उवाअपरिवाडिघडिअपासमुही ।
[५४]चाणक्कणीतिरज्जू रिपुसंजमणुज्जआ जअदि ॥ ४ ॥ (ख)

 अतिनृशंसेषु नियोगेषु ।

 ( क ) वयस्य, को जीवलोके जीवितुकाम आर्यचाणक्यस्याज्ञप्तिं प्रतिकूलयति । तदेहि । चण्डालवेशधारिणौ भूत्वा चन्दनदासं वध्यस्थानं नयावः ।

 ( ख ) षड्गुणसंयोगढा उपायपरिपाटीघटितपाशसुखी ।

 चणक्यनीतिरज्जू रिपुसंयमनोद्यता जयति ॥ ४ ॥

 आअदो एव्वेति । तस्यागमनमश्लोध्यमित्यर्थः ।

 अथ कथंचिदगतिकतया चन्दनदासमोचनरभसेन समायातो राक्षसः साहसी महावीरः शस्त्रपाणिर्वशयितुमशक्य इति तद्धस्ताच्छस्त्रं त्याजयितुं

 (परिऋम्याचलोक्य च[५५]।) एसो सो पदेसो अज्जचाणक्कस्स पुरदो उदुम्बरएण कहिदो ज[५६]हिं मए अज्जचाणकाणत्तीए अमच्चरक्खसो पेक्खिदव्यो । (विलोक्य ।) क[५७]हं एसो क्खु अमच्चरक्खसो किदसी सावगुण्ठणो इ[५८]दो एव्व आअच्छइ । ता जाव इमेहिं उज्जाणपादचेहिं अन्तरिद[५९]सरीरो पेक्खामि कहिं आसनपरिग्गहं करेदि त्ति।( परि[६०]क्रम्य स्थितः । ) (क)

 ( क ) एष स प्रदेश आर्यचाणक्यस्य पुरत उदुम्बरकेन कथितो यत्र मया आर्यचाणक्याज्ञया अमात्यराक्षसः प्रेक्षितव्यः । कथमेष खल्वमात्यराक्षसः कृतशीपवगुण्ठन इत एवागच्छति । तद्यावदेभिरुद्यानपादपैरन्तरितशरीरः प्रेक्षे कुन्नासनपरिग्रहं करोतीति ।

पुनरपि चाणक्य उपायमारचयति । छग्गुण इति । समागतं राक्षसमतिसंधातुं चाणक्यादिष्टोपायचिकीर्षया करे गृहीतामुद्वन्धनरज्जुं चाणक्यनीतित्वेन निरूपितवान् ।

( ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टः स[६१]शद्धो राक्षसः । )

राक्षसः-( [६२]सास्त्रम् ।) कष्टं भोः, कष्टम् ।
उच्छि[६३]न्नाश्रयकातरेव कुलटा गोत्रान्तरे श्रीर्गता
 तामेवानुगता गतानुगतिकास्त्यक्तानुरागाः प्रजाः ।
आप्तैरप्यनवाप्तपौरुष[६४]फलैः कार्यस्य धूरुज्झिता
 किं कुर्व[६५]न्त्वथवोत्तमाङ्गरहितैरङ्गैरिव स्थीयते ॥ ५ ॥
अपि च ।
पतिं त्यक्त्वा देवं[६६] भुवनपतिगुच्चैरभिजनं
 गता छिद्रेण[६७] श्रीर्वुषलमविनीतेव वृषली ।
स्थिरीभूता चासिन्किमिह [६८] करवाम स्थिरमपि
 प्र[६९]यत्नं न येषां विफलयति दैवं द्विषदिव ॥ ६ ॥
मया हि
देवे गते दिवमतद्विध[७०]मृत्युयोग्ये
 शैलेश्वरं तमधिकृत्य कृतः प्रयत्नः ।

 उच्छिन्नाश्रय इति । आप्तैरप्यस्माभिर्दैवोपःहतपौरुषफलैरुद्योगः परित्यक्त: अथ अतः परं कर्तव्यप्रयत्नाभावात्किं वा कुर्मः । वाशब्दो भिन्नक्रमः उत्तमाङ्गरहितैरङ्गै शवैरिवेति यावत्स्थीयते स्थातव्यं प्रसक्तमित्यर्थः ॥ ५ ॥

 पतिमिति । उच्चैरभिजन: वंशो यस्य । छिद्रेण कपटेन स्थिरं दृढमपि येषां नः प्रयत्नं द्विषदिव शत्रुवदैवमेव द्विषद्रुत्वा विफलयति चेत्कि कुमैः ॥ ६ ॥

 देवे गत इति । अतद्विधः तस्वरूपानर्हः मृत्युयोगो यस्य तस्मिन्देवे नन्दे दिवं गते सति शैलेश्वरं पर्वतकमधिकृत्यावलम्ब्य सर्वा-

तस्मिन्हते तनयमस्य तथाप्यसिद्धि-
 दैवं[७१] हि नन्दकुलशत्रुरसौ न विप्रः ॥ ७ ॥

अहो विवेकशून्यता म्लेच्छ[७२]स्य । कुतः ।
यो नष्टानपि बीज[७३]नाशमधुना शुश्रूषते स्वामिन
 स्ते[७४]षां वैरिभिरक्षतः कथमसौ संधास्यते राक्षसः ।
ए[७५]तावद्धि विवेकशून्यमनसा म्लेच्छेन नालोचितं
 दवेनोपहतस्य बुद्धिरथ वा स[७६]र्वा विपर्यस्यति ॥ ८ ॥

 तदिदानीमपि तावदरातिह[७७]स्तगतो विनश्येन्नतु राक्षसश्चन्द्रगुप्तेन सह सं[७८]दधीत । अथवा मम काममसत्यसंध इति वरमयशो न तु

र्थसिद्धिप्रतिष्ठापनार्थं कृतः प्रयत्नः । अनन्तरं चाणक्येन राज्यार्धपरिपणनप्रलोभनेन मत्तो विभेद्य स्वायत्तीकृते छझन विषकन्यया तस्मिन्पर्वतके हतेऽस्य तनयं मलयकेतुमधिकृत्य कृतः प्रयत्न इत्यनुषङ्गः। दैवमेव प्रबलम् किमनेन ब्राह्मणमात्रेण कर्तुं शक्यमित्यनादरेण विप्र इत्युक्तम् ॥७॥

 यो नष्टानिति । बीजनाशमिति णमुलन्तं समूलं नष्टानित्यर्थः। अक्षतः दृढगात्रः। स्पष्टमन्यत् ॥ ८ ॥

 संदधीतेति । पूवोंक्तार्थपरित्यागेनासत्यसंधो जात इति अयशः मम कामं वरं प्रशस्तं इत्यर्धाङ्गीकारे । अथवाशब्दः कदाचिद्दैवगत्या चन्द्र-

शत्रुचश्चनपराभूत इति । (समन्ताद्वलोक्य सास्रम् ।) एतास्ता देव[७९]पादक्रमणपरिचयपवित्रीकृततलाः कुसुमपुरोपकण्ठभूमयः । इ[८०]ह हि

शार्ङ्गाकर्षाव[८१]मुक्तप्रशिथिलकविकाप्रग्रहेणात्र देशे
 देवेनाकारि चित्रं[८२] प्रजविततुरगं बाणमोक्षश्चलेषु ।
अस्या[८३]मुद्यानराजौ स्थितमिह कथितं राजभिस्तैर्विनेत्थं
 संप्रत्यालोक्यमानाः कुसुमपुरखुवो भूयसा दुःखयन्ति ॥ ९ ॥

 [८४]तत्क्क नु गच्छामि मन्दभाग्यः। (विलोक्य ) भवतु । दृष्टमेतीज्जीर्णोद्यानम् । अ[८५]त्र प्रविश्य । कुतश्चिच्चन्दनदासप्रवृत्तिमुपलप्स्ये

गुप्तसंधानप्रसक्तिर्वरम्, न तु शत्रुणा चाणक्येन वञ्चनपराभूत इत्ययशो वरम् । वञ्चनेनैवंभूतेन पराभूततया सुहृत्तमचन्दनदासविपदुःखानुभवो न वरमिति भावः ।

 शाङ्गकर्मीबमुक्त इति । शार्ङाकषावमुक्तः अत एव प्रशिथिलः कविकाप्रग्रहः खलिनवल्गा यस्य अत एव प्रज विततुरगं यथातथा चलेपु लक्ष्येषु स्वयमपि तुरंगवेगवशाद तिचलेन देवेन पूर्वं नन्देन बाणमोक्षः कृतश्चित्रमाश्चर्यमिति चललक्ष्यवेधनकौशलमुक्तम् । स्थितं कथितमिति भावे क्तः । तैस्तदादिभिः राजभिर्नन्दैर्विना संप्रतीत्थं शून्या जीर्णाश्च विलोक्यमाना भूयसा बाहुल्येन दुःखयन्ति दुःखवन्तं । कुर्वन्ति । णाविट्षुवद्भावेन मतुपो लोपः ॥ ९ ॥

[८६] अलक्षितनिपाताः पुरुषाणां समविषमदशापरिणतयो भवन्ति कुतः ।

पौरैरङ्गलिभिर्नवेन्दुवदहं निर्दिश्यमानः शनै-
 र्यो राजेव पुरा पुरान्निरगमं राज्ञां सहस्रिर्व्रुतः
भूयः संप्रति सोऽह[८७]मेव नगरे तत्रैव चन्ध्यश्रमो
 जी[८८]र्णोद्यानकमेष तस्कर इच त्रासाद्विशामि द्रुतम् ॥ १० ॥

 अथवा येषां प्रसादादिदमासीत्त एव न स[८९]न्ति । ( नाट्येन प्रविश्यावलो[९०]क्य च ।) अहो जीर्णोद्यानस्यारमणीयता । [९१] अत्र हि

विपर्यस्तं सौधं कुलमिव महारम्भरच[९२]नं
 सरः [९३]शुष्कं साधोर्हयभिचर्ह्रुदयमिव नाशेन सुहृदाम् ।
फलैर्हींना वृक्षा विगुणनृ[९४]पयोगादिव नैया
 स्तृणैश्छन्ना[९५] भूमिर्मतिरिव कुनीतैरविदुषः ॥ ११ ॥

 अलक्षितनिपाता इति । अतर्कितागमाः ।

 विपर्यस्तमिति । महरम्भा रचना शिल्पं यस्य सौधस्य महारम्भारचना धर्मादिपुरुपार्थऋया यस्य कुलस्य । अविदुषो मूर्खस्य मतिः कुनीतैः कूटनयैः कपटोपदेशैरिव । अत्र जीर्णोद्यानवर्णनव्याजेन सौधकुलादीनामुपमया नन्दकुलविनाशस्तेन स्वहृदयपरिशोषः मलयकेतुयोगात्स्वनयवैफल्यं मलयकेतुसति विमोहकभागुरायणकुनीतिश्चेत्येते अर्थाश्च ध्वनिताः ॥ ११ ॥

 अपि च[९६] ।
  क्षताङ्गा[९७]नां तीक्ष्णैः परशुभिरुदग्रैः क्षितिरुहां
   रुजा कूजन्तीनामविरतकपोतोपरुदितैः।
  स्वनिर्मोकच्छेदैः परिचितपरिक्लेशकृपया
   श्वसन्तः शाखानां त्रणमिव निबध्नन्ति फणिनः ॥१२॥

 एते च तपस्वि[९८]नः
  अन्तःशरीरपरिशोषमुदग्र[९९]यन्तः
   कीटैतिसुतिबिरस्त्रमिवोद्दमन्तः[१००] ।
  छायावियोगमलिना[१०१] व्यसने निमग्ना
   वृक्षाः श्मशानमुपगन्तुमिव प्रवृत्ताः ॥ १३ ॥

 क्षताङ्गानामिति । उद्ग्रग्रक्लमभ्रुतां अत्यन्तशुष्कानां रुजा कूजन्तीनामिवेति गम्योत्प्रेक्षा । परिचितपरिक्लेशनिमित्तकृपयेवेति फणिनां स्वाभाविकं श्वसनं कृपाहेतुत्वेनोत्प्रेक्ष्यते । यथा केचित्कृपालवः परिचितजनानां रुजा क्लिश्यमानानां तीक्ष्णशत्रव्रणान्क्रुपया दुःखेन निश्वसन्तः पटच्छेदैर्निवनन्ति तद्वदित्युत्प्रेक्षा ॥ १२ ॥

 अन्तःशरीरेति । तपस्विनो दीना जलसेकाभावात् अन्तःशोपमुपदर्शयन्तः कीटक्षतिधृतिभिः कीटक्षतिरन्ध्रनिर्यासैरवसश्च उद्वमन्त इव छायाचियोगेन निष्पर्णतया छायाभावेन मलिनाः शुष्का इत्यर्थः । वृक्षाश्छायावियोगमालिना आतपछिष्टा व्यसने निमग्नाः नन्दबन्धवः इव नन्दन श्मशानं तत्रैव विद्यमानमुपगन्तुं प्रवृत्ता इवेत्युत्प्रेक्षा ॥ १३ ॥

 या[१०२]वदस्मिन्विषमदशापरिणामसुलभे भिन्नशिलातले मुहूर्तमुपविशामि ।( उपविश्याकर्ण्य च ।) अये, किमिदमसिन्काले पटुपटहशङ्खमिश्रो नान्दीनाद:[१०३] । य एष

प्र[१०४]मृद्गञ्छ्रोतॄणां श्रुतिपथमसारं गुरुतया
 बहुत्वात्प्रासादैः सपदि परिपीतोज्झित इव ॥
[१०५]असौ नान्दीनादः पटुपटहशङ्खध्वनियुतो
 दिशां द्रष्टुं दै[१०६]र्घ्यं प्रसरति सकौतूहल इव ॥ १४ ॥

 ( विचिन्त्य । ) [१०७]आ:।, ज्ञातम् । एष हि मलयकेतुसंयमनसंजातो राजकुलस्य-( इत्य[१०८]र्द्धोक्ते सासूयम् ।) मौर्यकुलस्याधिकपरितोषं पिशुनयति । ( सबाष्पम् । ) [१०९] कष्टं भोः, कष्टम् ॥

 यावदिति । विषमदुशपरिणामवत्सुलभे विषमदशा संप्रति सुलभा अतकिंतोपनता तथेदं शिलातलं दैवाल्लब्धमित्यर्थः॥

 प्रमृद्गन्निति । नान्दीनादो मङ्गलतूर्यध्वनिः । अविद्यमानः सारः प्रसारो विस्तारो यस्य तमसारं संकुचितमित्यर्थः । श्रुतिपथं गुरुतया प्रभूततया प्रमृद्गन्पीड्यन्। यथा संकुचिते रन्ध्रे गुरुर्मुद्रादिः प्रविशंस्तदुपमृद्गाति तद्वदित्यर्थः । बहुपीतं जलादि यथा उद्गिरन्ति तथा अन्तरमान्त नान्दीनादं प्रतिध्वनिव्याजेन सौधा उद्गिरन्तीवेत्युत्प्रेक्षा । दिशो दैर्ध्यं द्रष्टुमिति सकलदिग्व्यापित्वमुक्तम् ॥ १४ ॥ सासूयमितिः। एष नान्दीनादः । मौर्ये राजशब्दं वक्तुमसूया ।

श्रावितोस्[११०]मिं श्रियं शत्रोरभिनीय च दर्शितः ।
अनुभावयितुं मन्ये यत्नः संप्रति मां विधेः[१११] ॥ १५ ॥

 पुरुषः--- आसीणो अ[११२]अं ! जाव अजचाणकादेसं संपादेमि । (क)

( [११३]राक्षसमपश्यन्निव तस्याग्रतो रज्जुपाशेन कण्ठमुद्वध्नति ।)

 राक्षसः-( विलो[११४]क्य ।) अये, कथमात्मानमुद्बध्नात्ययमहमिव दुःखितस्तपस्वी । भवतु । पृच्छाम्येनम् । भद्र[११५], किमिदमनुष्ठीयते ।

 पुरुषः--( सबाष्पम् । ) अज्[११६]ज, जं पिअवअस्सविणासदुःखिदो अह्मारिसो मन्दभग्गो अणुचिट्ठदि । (ख)

 राक्षसः-- ( [११७]आत्मगतम् । ) प्रथममेव मया ज्ञातं नूनमहमिवा-

 ( क ) आसीनोऽयम् । याबदार्यचाणक्यादेशं संपादयामि ।

 ( ख ) आर्य, यत्प्रियवयस्यविनाशदुःखितोऽस्मादृशो मन्दभाग्योऽनुतिष्ठति ।

 अनुभावयितुमिति । चन्दनदासविपद्विमोक्षानुरोधेनेदमिव विधिबलादागत्य गले पतितमिति भावः ।

 र्त[११८]स्तपस्वीति । (प्रकाशम्।) हे व्यसनसब्रह्मचारिन्, यदि न गुह्यं नातिभारिकं वा ततः श्रोतुमिच्छा[११९]मि ।

 पुरुषः-अज्ज[१२०], ण रहस्सं णादिगुरुर्थे। किं ण सकृणोमि पिअव[१२१]अस्सविणासदुक्खिदहिअओ एत्तिअमेत्तं वि वै मरणस्स कालहरणं कादुं । (क)

 राक्षसः-निक्ष्व[१२२]स्यात्मगतम्। ) कष्टमेते सुहृद्भयसनेषु परमुदासीनाः प्रत्यादिश्यामहे वयमनेन । (प्रका[१२३]शम् ।) भद्र, यदि न रहस्यं नातिगुरु[१२४] तच्छोतुमिच्छामि ।

 ( क ) आर्य, न रहस्यं नातिगुरुकम् । किं तु न शक्नोमि प्रियवयस्यविनाशदु:खितहृद्य एतावन्मात्रमपि मरणस्य कालहरणं कर्तुम् ।

 हे व्यसन इति । व्यसनसब्रह्मचारिन् समानव्यसन । भारिकं भार वत् । मत्वर्थीयgन् । यदि नातिभारिकं नातिमहत्तर्हि कथयेत्यर्थः ।

 प्रत्यादिश्यामह इति । प्रत्यादेशः प्रतिषेधः । उपालभ्यामह इति यावत्।

 पुरुषः- अहो षिब्ब[१२५]न्धो अजस्स । का गई । णिवेदेमि । अस्थि दा[१२६]व एत्थ णअरे मणिआरसेही विष्णुदसो णाम । (क)

 रक्षसः--( [१२७]आत्मगतम् । ) अस्ति विष्णुदासश्चन्दनदासस्य सुहृत् । ( प्रकाशम्) किं तस्य ।

 पुरुषः-सो[१२८] मम पिअवअस्सो । (ख)

 राक्षसः-( सहर्षमात्मगतम् ।) अ[१२९]ये प्रियवयस्य इत्याह । अत्यन्त[१३०]संनिकृष्टः संबन्धः । हन्त, ज्ञास्यति चन्दनदासस्य वृत्तान्तम् । ( प्रकाश[१३१]म्।) भद्र, किं तस्य ।

 पुरुषः-[१३२]सो संपदं दिण्णाभरणादि विहवो जलणं पवेसिदुकामो

 ( क ) अहो निर्बन्ध आर्यस्य । का गतिः । निवेदयामि । अति तावदत्र नगरे मणिकारश्रेष्ठ विष्णुदासो नाम ।

 ( ख ) स मम प्रियवयस्यः ।

 ( ग ) स संप्रति दत्ताभरणादिविभवो ज्वलनं प्रवेष्टकामो नगरान्निष्क्रान्तः ।

णअरादो [१३३]णिक्कंन्तो । अहं वि जाव तस्स असुणिदव्वं ण सुणेमि

ताव अत्ताणं उब्बन्धिअ वावादइदुं [१३४]इमं जिण्णुजाणं आअदो। (ग)

 राक्षसः--भद्र, [१३५]अँग्निप्रवेशे सुहृदस्ते को हेतुः ।

  किमौष[१३६]धपथातिगैरुपहतो महाव्याधिभिः ।

 पुरुषः—[१३७]णेहि णहि । (क)

 राक्षस :‌--

  किमन्निविषकल्पया[१३८] नरपतेर्निरस्तः क्रुधा ।

 पुरुषः---अज्ज़, सन्तं [१३९]पावं सन्तं पावं । चन्दउत्तस्स जणवदे ण णिसंसा पडिवत्ति । (ख)

अहमपि यावत्तस्थाश्रोतव्यं न शृणोमि तावदात्मानमुद्व्ध्य व्यापादयितुमिदं जीर्णोद्यानमागतः ।

 ( क ) नहि नहि ।

 (ख) आर्य , शान्तं पापं शान्तं पापम् । चन्द्रगुप्तस्य जनपदे न नृशंसा । प्रतिपत्तिः ।

 किमौषधपथातिगैरति । अचिकित्स्यमहाव्याधी राजक्रोधोऽभ्यगुरुदारादिप्रधर्पणमप्रतीकार्यसुहृद्विनाशश्चैतान्यारमघातनिमित्तानीति भावः । रोगाक्रान्ततया तस्य न मरणव्यवसाय इत्यर्थः ।

 राक्षसः--

  अलभ्यमनुरक्तवान्कथय किंनु[१४०] नारीजनं ।

 पुरुष--:(कर्णौ पिधाय ।) सन्तं [१४१]पावं । अभूमि क्खु एसो अविणअस्स ।

 राक्षसः----

  किमस्य भवतो यथा सुहृद एव नाशोऽवशः[१४२] ॥ १६ ॥

 पुरुषः-- अज्ज, अह इं[१४३] ।

 राक्षसः-( सावेगमात्मगतम् ।) चन्दनदासस्य°सोस्य सुहृदः प्रि° B. N.; सोस्यप्नि G. E.; प्रियसुहृत्तमन्तस्य प्रियसुहृद्विनाश एवाग्निप्रवेशहेतुरिति यत्समाकुलित इवास्मि B. N.; प्रियसुहृत्तस्य विनासो ( sic ) स्य हुतभुक्प्रवेशहेतुरिति यत्सत्यमाकुलित इवास्सि E. [१४४] प्रियसुहृदिति तद्विनाशो हुतभुजि प्रवेशहेतुरिति यत्सत्यं चलितमेवास्ते युक्तस्नेहपक्षपाताद्धृदयम्[१४५] । (प्रकाशम् ।) तद्विनाशं च प्रियसुहृद्वत्सलतया मर्तव्ये व्यवसितस्य[१४६] सुचरितं च विस्तरेण श्रोतुमिच्छामि।

 ( क ) शान्तं पापम् । अभूमिः खल्वेषोऽविनयस्य ।

 ( ख ) आर्य, अथ किम् ।

 अवशोऽप्रतीकार्यः ॥ १६ ॥

 चलितमवास्त इति । चलितमास्त इति यत्तद्युक्तमेवेति व्यवहितेनान्वयः।

 तद्विनाशमिति । मृत्युं च सुचरितं च विस्तरेण श्रोतुमिच्छामि ।

 पुरुषःअ[१४७]दो अचरं ण सक्कोमि मन्दभग्गो मरणस्स विग्घमुप्यादेदु:। (क)

 राक्षसः-भद्र[१४८], श्रवणीयां कथां कथय ।

 पुरुषः--का[१४९] गई । किं काद्व्यम् । एसो बखु णिवेदेमि । सुणोदु अज्जो । (ख)

 राक्षसः-भद्र[१५०] अवहितोऽस्मि ।

 पुरुषः-अस्थि ए[१५१]त्थं णअरे मणिआरसेवीचन्दनदासो णाम। (ग)

 राक्षसः-( सविषात्मग[१५२]तम् ।) एतत्तदपावृतमसच्छोकदी

 ( क ) अतोऽपरं न शक्नोमि मन्दभाग्यो मरणस्य विघ्नमुत्पादयितुम् ।

 ( ख ) का गतिः । किं कर्तव्यम् । एष खलु निवेदयामि । गुणोत्वार्यः।

 ( ग ) अस्ति इह नगरे मणिकारश्रेष्ठी चन्दनदासो नाम ।

प्रकाशम् B. N. read भद्र तस्यापि तव सुहृद; IED. agrees reading प्रियसुहृदः सुहृद्वत्सलतया श्रोतव्यचरितस्य R. G. read as in the text, G. reading however श्रोतव्य for मर्तव्ये and R. reading तस्य before सुचरितम् and सन्तव्ये (?)for मर्तव्ये ; भद्रं तस्यापि तव सुहृदः सुहृद्वत्सलतया श्रोतव्यं सुचरितं etc H

क्षाद्वारं दैवेन[१५३] । हृदय,स्थिरीभव । किमपि ते कष्टतरमाकर्णनीयमस्ति[१५४]। (प्रकाशम् ) भद्र श्रूयते मित्रवत्सलः साधुः । किं तस्य ।

 पुरुषः-- सो एदस्स वि[१५५]ह्रदसस्स पिअवअस्स होदि । (क)

 राक्षसः-( स्व[१५६]गतम्) सोऽयमभ्यर्णः शोकवनुपातो हृदयस्य ।

 पुरुषः--त[१५७]दो विहुदासेण वअस्ससिणेहसारिसं अज्ज विष्ण वि[१५८]दो चन्दउत्तो । (ख)

 राक्षसः -कथय[१५९] किमिति ।

 पुरुषः—देव, महFor म ... हे R. has सगेहे,B. E. . . अस्थि मे गेहेFor कुटुम्ब B. [१६०] गेहे कुटुम्बभरणषज्ञता अथवत्ता अस्थि। ता एदिणा विणिम[१६१]एण मुश्चित्रदु पिअवअस्सो चन्दणदसो त्ति । (ग)

 राक्षसः-( स्वगतम् ।) साधु[१६२] भो विष्णुदाससाधु । अहो, दर्शितो मित्रस्नेहः। कुतः।

 ( क ) स एतस्य विष्णुदासस्य प्रियवयस्यो भवति ।

 ( ख ) ततो विष्णुदा।सेन बयस्यनेहसदृशमद्य विज्ञप्तश्चन्द्रगुप्तः ।

 ( ग ) देव, मम गेहे कुटुम्बभरणपर्याप्तर्थवत्तास्ति । तदेतेन विनिमयेन मुच्यतां प्रियवयस्यश्चन्दनदास इति ।

 शोकदीक्षाद्वारमिति । शोकदीम शोकानुभवनियमस्तद्वारमागमनमार्ग:।

पितॄन्पुत्राः[१६३] पुत्रान्परवदभिहिंसन्ति पितरो
 यदर्थं सौहार्दं सुहृदि च विमुञ्चन्ति[१६४] सुहृदः।
प्रि[१६५]यं मोक्तुं तद्यो व्यसनमिव सद्यो व्यवसितः
 कृतार्थोऽयं सोऽर्थस्तत्र सति वणिक्येऽपि वणिजः ॥ १७ ॥

 (प्रकाशम् ।) भद्र[१६६], ततस्तथाभिहितेन किं प्रतिपन्नं मौर्येण ।

 पुरुषः- अज्ज[१६७], तदो एवं भणिदेण चन्दउत्तेण पडिभणिदो सेट्टी बिह्णुदासो —‘ण मए अत्थस्स कार[१६८]णेण चन्दणदासो संजमितो, किंंदु पच्छादिदो अ[१६९]णेण अमच्चरक्खसस्स घरअणोत्ति

 (क) आर्य, तत एवं भणितेन चन्द्रगुप्तेन प्रतिभणितः श्रेष्ठी विष्णुदासः 'न मयार्थस्य कारणेन चन्दनदासः संयमितः, किंतु प्रच्छादितोऽनेनामत्यराक्षसस्य गृहजन इति बहुशो ज्ञातम् । तेनापि बहुशो याचितेनापि न समर्पितः ।

 पितॄनिति । तदिति सामान्ये नपुंसकं तद्योसद्यो इति अनुप्रासलोमेन प्रयुक्तमग्रे सोऽर्थ इति पुल्लिगेन निर्देशान्। तमर्थे व्यसनमिव स्त्रीधृतपानादिव्यसनमिव । तद्धि व्यसनिभिरतिप्रियतया दुस्त्यजमिति भावः । वणिक्त्वेऽपि वणिजामर्थलोभः सहजो दोष इति भावः ॥ १७ ॥

बहुसो जाणिदं । तेण वि[१७०] बहुसो जाचिदेण ण समप्पि । ता जदि तं समप्पेदि तदो अत्थि से मोक्खो । अण्णहा[१७१] पाणहरो से दण्डो' त्ति भणिअ वज्झट्टा[१७२]णं आणविदो चन्दणदासो । तदो जाव वअस्सचन्दणदासस्स असुणिदव्वं ण सु[१७३]णोमि ताव जलणं पविसामित्ति सेट्टी विहुदासो णअरादो णिकन्दो। अहंवि[१७४] विहुदासस्स असुषिदव्वं जाव ण सुणोमि ताव[१७५] उब्बन्धिअ अत्ताणं वावादेमि त्ति इ[१७६]दं जिण्णुज्जाणाम् आअदो। (क)

तद्यदि तं समपर्यति तदस्ति अस्य मोक्षः । अन्यथा प्राणहरोऽस्य दण्डः' इति भणित्वा वध्यस्थानमानायितश्चन्दनदासः । ततो यावदस्य चन्दनदासस्याश्रोतव्यं न शृणेमि तावज्ज्वलनं प्रविशामीति श्रेष्ठी विष्णुदासो नगरान्निष्क्रान्तः। अहमपि विष्णुदासस्याश्रोतव्यं यावन्न शृणोमि तावदुन्ध्यात्मानं व्यापादयामीतीदं जीणोद्यानमागतः ।

 राक्षसः-भद्र [१७७], न खलु व्यापादितश्चन्दनदासः ।

 पुरुषः अज्ज दा[१७८]व वाबादीअदि। सो खु संपदं पुणो पुणो अमच्चरक्खसस्स घरअ[१७९]णं जाचीअदि । ण खु सो मित्तवत्सलदाए स[१८०]मप्पेदि ता एदिणा कालणेण ण करेमि मरणस्स कालहरणं । (क)

 राक्षसः--( सहर्षमात्मगतम् ।) साधु वयस्य चन्दनदास, सा[१८१]धु ।

शिवेरिव समुभ्दुतं शरणागतरक्षया[१८२] ।
निचीय[१८३]ते त्वया साधो यशोऽपि सुहदा विना ॥ १८ ॥

 (प्रकाशम् ।) भद्र, गच्छ[१८४] गच्छेदानीम् । शीघ्रं विष्णुदासं ज्वलनप्रवेशान्निवारय अहमपि चन्दनदसं मरणान्मोचयामि ।

 ( क ) अद्य तावद्वयापाद्यते । स खलु सांप्रतं पुनः पुनरमात्यराक्षसस्य गृहजनं याच्यते ,। न खलु स मित्रवत्सलतया समर्पयति । तदेतेन कारणेन न करोमि मरणस्य कालहरणम् ।

 शिबेरिति । शिबेरिवेतीवशब्दो भिन्नक्रमः यशसा संबध्यते । शरणागतरक्षया हेतुना समुद्रुतं समुत्पन्नं शिबेर्यश इव त्वया यशो निचीयते संपाद्यते । ‘शिबिनेव' इति तृतीयान्त: पाठः सुगमः। तेन हि शरणागतस्य सन्निधावेव स्वविनाशोऽभ्युपगतः । त्वया तु सुहृदा विनापि। अपिशब्दो भिन्नक्रमः। ममासंनिधान इदं यशो निचीयत इत्यहो शिबेरपि त्वमधिकगुणः श्लाघ्योऽसीति भावः ॥ १८ ॥

 पुरुषः--अ[१८५]ह उण केण उवाएण तुमं चन्दणदासं मरणादो मोचेसि । (क)

 राक्षसः-(खङ्गमाकृष्य ।) नन्वनेन[१८६] व्यवसायसुहृदा निस्त्रिंशेन।

पश्य[१८७] ।
निस्त्रिंशोऽयं सजल[१८८]जलदव्योमसंकाशमूर्ति-
 र्युध्द्रक्षध्द्रापुलकित इव प्राप्तसख्यः करेण ।
सचोत्कर्षात्समरनिकषे दृष्टसारः परैमै
 मित्रस्नेहाद्विवश[१८९]मधुना साहसे मां नियुङ्कै ॥ १९ ॥

 ( क ) अथ पुनः केनोपायेन त्वं चन्दनदासं मरणान्मोचयसि ।

 निस्त्रिंशोऽयमिति । व्यवसायः उत्साहः। पौरुषमिति यावत् । तदेकसहायेन खग्डेन तत्सर्वं मौर्यबलमुत्साद्य सुहृदं मोचयामीत्यर्थः । सजलः जलधारासहितश्चासौ जलदव्योमासंकाशमूर्तिश्चेति विशेषणकर्मधारयः नैल्यनैर्मल्यगुणाभ्यां जलव्योमदृष्टान्तः । धाराजलसहितत्वादेव युद्धश्रद्धापुलकित इवेत्युत्प्रेक्षा धाराजलकणिकानां पुलकसादृश्यसंभवात् । सत्वोत्कषान्मम कर इवयमपि सत्त्वोत्कर्षशालीत्यर्थः । परैः समरनिकषहृष्टसारः बहुशोऽकुण्ठितशक्तित्वेनानुभूत इत्यर्थः । मित्रस्नेहाद्विवशं मित्रस्नेहाधीनतया कार्याकार्यविचारविमुखं मां साहसे नियुङुक्ते। ‘हिताहितानपेक्षं त्यत्कर्म तत्साहसं विदुः ॥ १९ ॥

 पुरुषःअज्ज, ए[१९०]वं “ सेट्टिचन्दणदासजीविदप्पदाणपिसुणिदं विसम[१९१]दसाविपाकणिपडिदं साधु ण सक्णोमि तुमं णिण्णीअ पड़िवत्तुं किं सुगिहीणामहेआ[१९२] अमच्चरक्खसपादा तुम्हे दिद्विआ द्विद्वा । ( इति पादयोः पतति ।) (क)

 राक्षसः---उत्तिष्ठोत्तिष्ठ[१९३] । अलमिदानीं कालहरणेन । निवेद्यतां विष्णुदासाय एष[१९४] राक्षसश्चन्दनदासं मरणान्मोचयति । (इति ‘निस्त्रिशोऽयम्’ (६।१९ ) इ[१९५]ति पठन्नाकृष्य खड्गं परिक्रामति ।)

 पुरुषः-ता करेहि मे[१९६] पसादं संदेहणिण्णएण । (ख)

 ( क ) आर्य, एवं श्रेष्ठिचन्दनदासजीवितप्रदानपिशुनितं विषमदशाविपा कनिपतितं साधु न शक्कोमि त्वां निर्णीय प्रतिपत्तुं किं सुगृहीतनामघेया अमात्यराक्षसपादा यूयं दिष्टथा दृष्टाः ।

 ( ख ) तत्कुरु मे प्रसादं संदेह निर्णयेन ।

 राक्षसः----’सोऽह[१९७]मनुभूतंभर्तृविनाशः सुहृद्विपंत्तिहेतुनार्यो दु[१९८]र्गृहोतनामधेयो यथार्थो राक्षसः ।

 पुरुष-( सहर्षे पु[१९९] नः पादयोः पतित्वां ।) ही ही माणहे । दिद्विआ दिद्वोसि[२००] । पसीदन्दु अमच्चपादाः। अत्थि दाव ऐत्थ पढमं चन्द्र उत्तहदएण अज्जसअडदासो वज्झद्वा[२०१]णं आणत्तो । सो अ वज्झद्वाणादो केणवि अवहरिअ देसन्तरं ण्णीदो[२०२] तदो चन्दउत्तहदण कीस एसो प्पमादो कि[२०३]दोत्ति अज्जसअडदासे समुंज्जलिदो कोववन्ही[२०४] घादअजणणिहणेण निव्वाविदो। तदों पहुदि घादआ

 ( क ) आश्चर्यम् । दिष्टया दृष्टोऽसि । प्रसीदन्त्वमात्यपोदाः। अस्ति तोवदत्र प्रथमं चन्द्रगुप्तहतकेनार्यशकटदासो वध्यस्थानमाज्ञप्तः । स च वध्यस्थानात्केनाप्यपहृत्य देशान्तरं नीतः । ततश्चन्द्रगुप्तहतकेन कस्मादेष प्रमादः कृत इति आर्थशकटदासे समुज्ज्वलितः कोपवह्निर्घातकजननिधनेन निर्वापितः ।

 चन्दउत्तेति । चन्द्रगुप्तहतकेनेति आर्यशकटेति च वचनं स्वस्य नन्दकुलपक्षपातित्वद्योतनार्थम् ।

जं कंवि[२०५] गिहिदसट्त्थं अपुव्वं पुरुसं पिढ्दो वा अग्गदो वा पेक्खन्ति तदो अत्तणो[२०६] जीविदं परिरक्खन्तो अप्पमत्ता वज्झट्टा[२०७]णे वज्झे वावादेन्ति । एवं च गिहिदसत्थेहिं अमच्चपादेहिं गच्छन्तेहिं सेहिचन्दणदासस्स वहो तुर्वारिदो होदि । ( निष्क्रान्त:।) (क)

 राक्षसः-( स्वगतम्) अहो दुर्बोध[२०८]श्चाणक्यचटोर्नातिमार्गः ।

कुतः ।
यदि च[२०९] शकटो नीतः शत्रोर्मतेन ममान्तिकं
 किमिति निहतः क्रोधावे[२१०]शाद्धाधिकृतो जनः ।

ततः प्रभृति घातका यं कमपि गृहीतशस्त्रमपूर्वं पुरुषं पृष्ठतो वाग्रतो वा प्रेक्षन्ते । तदात्मनो जीवितं परिरक्षन्तोऽप्रमत्ता वध्यस्थाने वध्यं व्यापायन्ति । एवं च गृहीतशस्त्रैरमात्यपदैर्गच्छद्भिः श्रेष्ठिचन्दनदासस्य वधस्त्वरायितो भवति ।

 यदि चेति । शत्रोर्मतेन मौर्यानुमत्या छद्मना यदि शकटदासो ममान्तिकं प्रापितस्तर्हि घातकवधपर्यवसायी कोधावेशो न घटेत । अथ घातकवधान्यथानुपपत्त्या कृतकं नेति तदीयं पलाय्यागमनं कृतकं छझरूपं न भवति। परमार्थत एव शकटदासः सिद्धार्थकस्य, तात्त्विकसाहसोपकारेण पलाय्य गतः स्यात्तदा तादृक्कष्टं कुत्सितं स्वहस्तलेखमुद्राङ्कनादिरूपं स्वामिद्रोहं शकटसः कथं नु भावयेत्कर्तव्यत्वेन कथं चिन्तयेत्

अथ न[२११] कृतकं तादृक्कष्टं कथं नु विभावये
 दिति मम मति[२१२]स्तर्कारूढा न पश्यति निश्चयम् ॥ २० ॥

( विचिन्व[२१३] ।)

नायं निस्त्रिंशकालः प्रथममिह कृ[२१४]ते घातकानां विघाते
 नीतिः कालान्तरेण प्रकटयति फलं किं तया[२१५] कार्यमत्र ।
औदासीन्यं न युक्तं प्रियसुहृदि' गते मत्कृतामेव[२१६] घोरां ।
 व्यापत्तिं ज्ञातमस्य[२१७] स्खतनुमहमिमां निष्क्रयं कल्पयामि ॥ २१॥

( इति निष्क्रान्ताः सर्वे ।)

( ष[२१८]ष्ठोऽङ्कः

आचरेदित्यर्थः । चिन्तनमपि तस्यानुचितं किमुताचरणमिति भावः । इत्यादितकरूढो न कमपि निश्चयं प्राप्नोमीत्यहो दुर्बोध्यश्चाणक्यनीतिमार्गे इत्यर्थः । स्वहस्तलेखात्स्वामिद्रोहरूपं कर्मातिकुत्सितं वाच। वक्तुमयोग्यमिति तादृक्कष्टमित्युक्तम् । ‘तादृग्लेखः(खं ?) इति कचित्पाठः ॥२०॥

 नायमिति । प्रथमं पूर्वं छलतः परमार्थतो वा घातकानां विघाते कृतेत्वरिततरं चन्दनदासघातनप्रसक्तिभयान्निस्त्रिंशधारणमनुचितम् । नीत्याचरणं तु शिरसि भयं दूरे तत्प्रतीकार इति न्यायेनानुपपन्नम्। सुहृद्विनाशोपेक्षणं तु कृतज्ञतादिमहदोषमापयेत् । अतश्चन्द्रगुप्ताय दासीभावेनात्मानं निष्क्रीयैव सुहृद्विमोचनं न्याय्यत्वेन गळे पतितमिति ज्ञातं निश्चितमिति भावः ॥ २१ ॥

 इति श्रीत्र्यम्बकप्रभुवर्ययज्वाश्रितदुण्ढिराजव्यासयज्वविरचिते मुद्राराक्षसनाटकव्याख्याने षष्ठोऽङ्कः समाप्तिमगमत् ।

  1. ↑ Om. M. R. G.
  2. ↑ जयदि G.; जयदु E.N. reads जलदवण्णो; E. reads केशवो केशि° for केसवो केसि° and G. केसिघाई.
  3. ↑ जयदि E; जअइ G; for अ B. N. read सु; E. reads सुयन for अ जण; सुअण H.
  4. ↑ जयदि P. E.; for कज्जं B. E. N. G. H. read सज्जं; G. also has अजण for जअण; for जाव B.N. G. read जाअ ;E. जाय; R. एव्व; M. R. read कादूण and B. E. N. G.H. read सेण्णं for सव्वं
  5. ↑ परिप' A.; पडिप° P.;पडिव° B. E. N.; for णीदी
    G. reads णीई.
  6. ↑ B. N. read जाव; G. ता जाव; E. यावत् and पियवयस्सं further on and ससिध्दत्थयं.;G.reads पेसामि for पेक्खामि
  7. ↑ Om.G. which reads सो for मे;M. R. om. मे; B. E. read अअं उण for एसो मे; E.has again पियवय° ससिद्ध°; R. G. E. read वअस्सो°; for एसो...स्थओ N. reads अए पिअवअस्सो ससिद्धत्थ•
  8. ↑ P. reads एदो एव; G. इदो ज्जेव्व; B. N. इदो ज्जेव; G. R. M.read उपसप्प'; B. N. आअच्छदि; E reads इदो आगदोप्येव; B. E. N. G.have ता before जाव and B. N. om. णं; P. readsउदसप्पेमि; E. उवसेज्जमि,B. G. R. read उवसप्पामि
  9. ↑ B. E. N. G. H. read ततः प्रविशति; E. reads ससिद्ध°; H. reads समृद्धार्थकः-
  10. ↑ B. N. read संताबेन्ता आबाणेसुं; G.संभावेता अविणएसु; E. सभारन्तः आवाणाएसुं; B N continue महूसवेसुं रुआवेन्ता; G, गेहंसवेसुं आवन्ता; E सहूसवे रुचायता
  11. ↑ A. reads हअंअ; E.हियअच्छिया वि विहवा; G. हिअअट्ठिआ वि विह°; B. N.हि..च्छिया विअ विह°For the last word R. reads दूणीन्ति; A. M. दूमन्ति; E. दूमेति; B. N.दुम्मणाअन्ते H. reads the verse thus-- ‘सम्भावन्ता आवाणएसु गेहूसवे रुआवेन्ता । हिअअट्टिदा वि विरहे मित्तं यित्ताइ दूमेन्ति ॥'
  12. ↑ Om. M. R. G; जेधा after भए B. E. N. G; B. also reads केतु; an E. भलयकेतु and कडयादो and पियवयस्सो; M. R, read वअस्सों for वअस्सओ G. adds मे after it.
  13. ↑ आगदो E. after which B. E. N. have ता ज (या E. ) व णं &c. In B. the stage direction is परिक्रम्योपसृत्य च simple N. agrees with our text but adds सहर्षम् after विलोक्य, E, adds अtमगतम् and om. इति.
  14. ↑ G. has एसो सो; N. अए सिद्धत्थअ; B. G. E. add आसुहं पिअवअस्सस्स, G. E. adding उपसृत्य before this.
  15. ↑ विलोक्य B. E. ( B. E. N. G. read कधं; R. M. om. के...ओ; B. reads कधं इदो जेव्व पिअधअस्टओ सुसिद्धत्थओ । उपागम्य । अवि &c.; M. R. G. om. पिअ.
  16. ↑ B. N. read उभः वन्यों; E. इत्युभावन्यो; P. अन्यो; N. and P. have this direction before अबि सुहं &c.
  17. ↑ अह चअस्प before and में after: this B. N. which also read जस्स for जेण: B. N. read आल before प्पवास; G. om. प्प and E reads प्पव्वास and adds वि after अज्ज and reads आअत्यसि; G. reads for after अज्ज्ञ; B. N. after दोवि read अआणिअ वुत्तन्तं अण्णदो गदोसि त्ति.
  18. ↑ पसीदद twice in B, E, N.; पिअ before this in B. E. N. and अहं। क्छु after this in B, N; जेव्व for एव्व B. N., जेव्व G.; य्येच E; B. om. ह्मि further on, For जह B. G, have जधा, N. जहा, E, Om,
  19. ↑ वत्तन्तं पिअं पिअदंसणस्स B. N; E. ( om. वुत्तन्तं ); G, adds पिअदंसणस्स एदस्स before देवस्स in our text; for देवस्स B. N. 1ead देअस्स; for the last word R.. reads णिवेदिहित्ति, P. दहीत्ति.
  20. ↑ तस्स तं B. N.; एदस्स एदं E; for एव्वं B.E. N. G. read एवं; R.. M. 1ead अणुहूद; पत्थिव B. N.; प्पंत्थि A.; पसादो। B. E. N. G.
  21. ↑ पोषितुं E.; for तुह G. E. read तव. For एव्व E.ज्जेव, G. B.N. om. For चलिदो° N. has पत्थिदो and for झि E. has स्मिात्त; A. om.चलिदोधि.
  22. ↑ वय° E, For में B. N. read सए एदं; E. मएचि; B. reads °दव्वं भोदिता मं पि सुणाबेहि. N. agrees reading कहेहि for सुणावेहि; B.E N. om. जं; P. is contused here thus कितंपिअणं दंस्सचन्द &c. G. reads चन्दसिरिणस्स
  23. ↑ E. has दोदव्वं; B. E. N. add त्ति here.
  24. ↑ पिअ before this B. N;. after it B. N. have तवापि किं असुणिदव्वं अस्थि: G.तथापि and E. तववि for: तुहवि; कधि° for °कहि° in text G.
  25. ↑ णिश°E , णिस°R; before this E. has तं for ता; B.E.N. prefix अझ to चाणक्क; E. reads णीदिणा and N. मइणा for मदिणाः
  26. ↑ हअगेण G. E, or णिक्का”B. E. N. read णिरकरिअ; for रक्ख° G. reads लक्ख°; B. E. N. राख after which R. read B हदसं; पसु° for ष्पमु° G. E. A; M. reads मुहा for प्पनुह; असमिक्खिका° M. G. E; °समेक्खिद° R.
  27. ↑ कटुअ before thus B.N. For हदअ B. N. read कडअ; G. हदक; B. हदग .
  28. ↑ B. N. read णिअ भूमि before this; G. reads खुद्ध अभूमिकुलदए H; for भअ &c. P. has भयेन अविलोलसेस &c. B. N. read भअविलोलनेणतणूकदपरि°; G. om. त कद and places this after पथिदेसु; E. has सोसीक for सेणतणूकंदपरि'.
  29. ↑ सभयं P. G.; सकं सकं विसअं अभिएपस्थि°. B. N. reading पथवेसु and omitting सकें.न्तेसु which follows, B. agrees, only omitting अभि;G. agrees reading विख्यं for विख# and substituting अलसामन्तेसु for पस्थिवेसु in B. N. reading. पुण्णिदत्त . reads पुरुद°M R. पुरुसद° 's For B For the next name B. E. read हिङ्गरात, R. डिङ्गिरात, N. G. डिङ्गिराद.
  30. ↑ भांउरा° R, M ;..°रायण. G.; for रोहि. B. reads रीहि, G. रोहितश्व, A. P.रोहितक्ख; D. om. विजअचम्म, G. reads विजयव, E. reads पमुहे हैिं.
  31. ↑ B.N. om. अगिहि. For ' संजमिदो N. reads निगदिदो, G. णिगिहीदो, E. गिहृतो.
  32. ↑ व्चन्दसिरिणो. B. E. N; this and six following speeches are wanting in R.
  33. ↑ B N. read समास्सिदात्ति, G. समाः..दति, B. समन्•दते; for लोए P. reads लोओ.
  34. ↑ Om. P; एदं after this B. E. N; किद omitted by B.and for it N. Reads किअ and E. कय...,B N. add त्ति at the end of the sentence.
  35. ↑ B. N. add सुण दव before this; G reads for this दिठवणदी,E. देव्बग,° omitting. विअ...गदीए; B. N. E. add अज before चाणक्क. H. reads देवणदए
  36. ↑ ततो ततो G.; वअस्स before this B. N. B. G
  37. ↑ वअस्स before this B. N. which also read पहुदि; B has वअस्स तदोपभूद; for साहण, B. N. read साधन,° and समेण for समुदाएण; तदो पहूदसारसाहणं &e. H
  38. ↑ °पन्नं G.°वनं E.; for what follows. B. N. read अराअलये असेसराअबलं; E. सरायलोयं असेसरायबलं.
  39. ↑ वयस्8. R. For तहा B. E. N. G. Pead तथा
  40. ↑ णयणे. R. G; कदध्व°for किदव° E.; अकद° for अकिद° B. E. N.
  41. ↑ इदं R; पाडलि°G, P. om. इमं; कर्घ before इमं B. N; and ज्जेव कुसुमपुरं ( E. पुरे ) B. E. N. For एव्व G. reads जेव्व, P. एव,
  42. ↑ दािसस्स B. B. N.; सिणेहेणत्ति B. E. N. P.; सुणेहेणेति R.
  43. ↑ सच्चं चन्दणदासस्स सिरोहेणत्ति । अथ after this B. D. N. (om सच्चं अध अथ and reading for ); Omचिअ B. E. N. G; पेक्खासि for पेक्खामि B. N.; पेक्खिट (?) B, R. reads दोक्खिविअ for मोक्खंविअ
  44. ↑ व अस्ख before this B. B. N. G; कुतो P.
  45. ↑ कस्य R; after दुवेहिं M. has चिः B. N. G. पि; E, घातगज्जणेहंG. has अहेहि at the end of the sentence; R. reads वज्जऋणं.
  46. ↑ वापद°G.; वावाइवो E. P. P.
  47. ↑ omस.;E. has अण्णो after this instead of after घ ...". For घादअजणो. E. has धादको, G. घदयअणो, R. घादअअण, B. N. बातभअणो.
  48. ↑ ज: B; for पॅरिसु E. N. G. read ईदिखेसु, M. इंतिसे; after which N. G. D. read णिओएसु om. it further on R. P. om णिओ'; B. reads इदिसे निस्से कम्मे णिजुअदि; for' णिओजिआ N. G. read णिओजदि; E.णिओएदि ( after अदिणि°); M. णिओइअt; R. णिओजइ
  49. ↑ र्ण B. E. N; के G ;जीवलोए on. A. P.; जीअलो° G For विदुका' B. N. have णिवदुिका;G. जीवितुकामा'; E. adds जो after th1s.
  50. ↑ P पडिकूले°; M. पडिऊलअदि; R.पडिकलयदि; B. पडिऊलयस्प्तः ; G. पडिऊलदिति; ‘रिण for ‘रिणा B. N. E. (which reads रूप tor वेस°);°रण G.
  51. ↑ वज्ज° R; वह E; for णम् G. has णयमह; N. (यह्म; MणहE. निमो.
  52. ↑ G. B. om. इतिः
  53. ↑ परगु G.; गु° .For संजोअ. E has संयोजोअ G. संजय; P. संजोअ; For उवाझ R. N. read उवाय. For परिवडिघडिअ B. परिपडीघडिद, N. परिवाडिधडिद, G. वरिपाडि अदिढ; E. om, all from संयोजोअ to अजचाणक्क further on, सुखी for मुही
    R.
  54. ↑ णीइ R. G. For रिपु B. E. N. G. 1ead रिउ; °सणजुआ for मणुजभ B. E.°णवज़ N., जअइ A. N.; जयदि P.
  55. ↑ प...च om. in B. E. N. G; च om. P; पदेसो comes after कहिदो in B. JB. N; for पुरदो R. has पुरतो; B. E. A. om. it. For उ° B. N. G. read उन्दुरण; E. औदुम्बरएण मम; B. N. read चरेण before कहिदो for which B. B. N. read कथिद.
  56. ↑ जिहं A.जहं M. For पेक्खि° E. reads पिक्खि° and for 'काणन्तीए before that 'काणीतिदीपुर
  57. ↑ कधं B. G.; कहिं A. M. P.; अए.N; om. in E. For रक्ख° G. N. read लक्ख. N. reads कदावरणो; IE. कि दावगुण्ठणा; B. किदवगुण्ठणो; G. किधसी°R. कदक्षसावकुण्ठनो '. M. has किदसीखाचउण्ठण R. M. om इद; P. has एदो; for एव B. has एव’ G.
  58. ↑ जेठेच; B. N. जेव. For आअच्छइ B. B. N. G. read आअच्छदि. For ता जाव R. has जाजयिव्व, P. आय. For what . Reads follows Gइदंदै जुष् णपादपेहिं ; B. JB. N. read इमेहि जिष्णुजा°R. M. read पाअवेहिं.
  59. ↑ अबवारिद B.; अन्तरिय. N. ; अन्दरिद M; for आसन M. R. B. N. read आसण and G.D. P. read परिग्रहं
  60. ↑ B. N. add तथा, G. E. अब before स्थितः
  61. ↑ सशक. B.
  62. ↑ सबाष्पम्. B.
  63. ↑ उच्छन्न'. B. B.उरसन्न° H; गोत्रान्तरम्.B. N. Hबलैः . जस्थिता forडक्षिता.EB. . G.
  64. ↑ बलैः E. which also reads ; reads
    भूरू° for धूरु.
  65. ↑ किं कुर्मस्त्वथवो P. G; कुर्मस्य R; for अद्भरिव B. N. read नागैश्चिरम्; G. BE. E. नाद्भश्चिरम्
  66. ↑ दैवम्, N.
  67. ↑ त्रेण श्रीधृषलमिव नीचेव
    वृपली G; गता स श्रीःशत्रं H.
  68. ↑ किमह. B.
  69. ↑ प्रयातुम् B. E.
  70. ↑ योगे A. P.;
    योगम् R.
  71. ↑ दैवो R.
  72. ↑ B. N. add मलयकेतोः after this.
  73. ↑ जीवनाशम°. B. E. N.
  74. ↑ °सोयम् N; for °रक्षतः B. has °रक्षितः.
  75. ↑ For एतावद्धि M. R. read तावबुद्धिः B. E. H. इथं वस्तु ; N. इथं बद्ध. Forशून्यमनसा B. has मूढमतिना
  76. ↑ पूर्वम् B; सर्वम् G. H. पूर्वसत्यम्. E and N. reads सर्वात्मना क्षीयते
  77. ↑ हस्तं गतो नाशं गच्छेन्न राक्षसः &c. E.;हस्तगतो वनं गच्छेद्वक्षसो न &c B.; M. N agree with our text omitting तु
  78. ↑ संधिं कुर्यात्.G; संधिं कुर्यादिति B.E N;P. reads अथवा कामं समासत्यसंध इति वरमयशो नतु शत्रोर्वञ्चनापरिभूत इति; N.वरमसमर्थ इति से यशो न स्वनायासेन शत्रुण पराभूत इति; R G. अथवा सकाममसत्यसंध इति मे यशो न त्वनायालेन शत्रुणा पराभूत इति. M. agrees with R. G. Reading न for स after अथवा and परम् for वरम्; B. reads अथवा कामससत्यसंध इति चरमग्रशो न पुनः शत्रुवचनपरिभूतिः; E. agrees reading न शत्रुणा पराभूत इति instead of न पुनः &c.
  79. ↑ एतास्तवद्देवस्य पदचङ्कमण B. N.; पराक्र° in text G, परिचय om. in M. For तलाः B. reads रथ्याः.
  80. ↑ R. M. om. इह हि
  81. ↑ शाङ्कर्षवि°. A.; शर्ङ्गा कर्षावि°. P ; शाङ्गीकृष्याव G.; शार्दूज्याकृष्टिमु°B. H.; शार्दूज्याघातमुक्ताः E;चापाकृष्टेर्वि°. N. For कचिका R. M. read कालिका.
  82. ↑ पूर्वम्. R. G. N. M. For तुरगम् N. reads तुरगे, B. तुरगान्.
  83. ↑ R. reads पङ्क्त्तौ. noting राजौ as a variant
  84. ↑ om. B. N.
  85. ↑ ‘मनु E, दसस्य वृत्तान्त° for दखप्रवृति' B. N.E. ( omitting स्य ); दासस्य प्रवृ. R. M. and G. (which also omits चित् out of कुताश्चत् ).
  86. ↑ ( परिक्रम्य स्वगतम्) अहो before this B. N; this agrees, G. omitting स्वगतम्; and E keeps only अहो out of this. For अलक्षितनि° B. E. N. H. read अलक्षितोपनि ; B. N. H. Pead विभग between दशा and परिणतयो; G. only वि.
  87. ↑ सयमेवः P.; वध्यैः समः for न्ध्यश्रमः E.
  88. ↑ शीर्षोद्यानकमेकतस्कर इव. E.
  89. ↑ For न सन्ति. R. M. read संप्रति_'; P. G. read न संप्रति
  90. ↑ °श्य चिलो B. N.; स्यानभिर° for स्यारमणीय° B. N.°स्य रं G. P. ; °स्य निरभिर° E. H.
  91. ↑ तथाहि A. P.
  92. ↑ वचनम्. G.
  93. ↑ शुक्कुभ्. P.; सुहृदः for सुहृदम् A. H. B. N.
  94. ↑ विधि. B. D. E.
  95. ↑ तृणैश्छन्नः कुर्यां मति’ G. for ऊनीतैर° कृनीतेर N. G. R.कुनीतैव विदुषः H.
  96. ↑ B. N. add अत्र after this.
  97. ↑ क्षताङ्कीनाम् R. N. H.; अव्यङ्गनाम्. E;रुदग्रमभृताम् for °रुदणैः क्षितिरुहां A. R. G. E. N. H.
  98. ↑ स्विनो वृक्षाः B.N; °स्विनो. D.
  99. ↑ मुदीर° P. N. H. 'सुदर° A.'सुपश्र B.
  100. ↑ कीटक्षतिं शुचमिचातिगुहं वहन्तः B. ,E.N. G. H; for क्षति in our text P. has क्षत
  101. ↑ मलिनैर्घनैर्नमग्नाः G.
  102. ↑ तद्याव” B, N; भग्नाग्र for भिन्न B. N.; भग्न E.
  103. ↑ B. N. E. H. read अये तत्किमयसकस्मिकः शङ्कपटहवि (Om. E.) मिश्री नान्दीनादः श्रूयते; A. P. G, in our text read निनादः for नादः; R. G. read तत्किमिदम् &c
  104. ↑ प्रमृध्नन् M.; प्रमथ्ननू R.; प्रकुर्वन् B.; प्रगृह्णन् N.
  105. ↑ अहो B, महानू. B.; रहो E. for: युतो
  106. ↑ दैर्ध्यँ द्र्ष्टम् B. N; °हलमिव for हल इव R. M.
  107. ↑ आं B. N. after which A. P, have भवतु and G. भवत्वेवभू instead of ज्ञातमु; R, for एष हि reads य एप and B. N. read कृत for संजातो,
  108. ↑ सासूयम् om. B. N.; “क्तौ सा A P ; क्तौनाधिकम् G.; क्तेनाधिकं खलु E.; मौर्यस्य कुलस्य परि° G. E.; मौर्यकुलस्य परि A P.
  109. ↑ R. M. om. कष्टं........ ष्टम्.
  110. ↑ तोपि R. M.; तोस्ति A; श्रिया for श्रियम् M. R.
  111. ↑ चिना B.
  112. ↑ इमों M.; अयस G, E; after this B. N. have ता before जाव; °क्कस्स आणत्तिM for कादेसM B. N.; क्वसदेस अनुचिट्टाभि E.
  113. ↑ इति before this N; for' कुण्ठ B.E. N. G. read आत्मन. For उद्वध्नाति R. G. read अलुब.
  114. ↑ Om. G.; दृष्ट्वा E.; स्वगतम् after this in B. N. After कथम् B. N. read अयम्; G. has अनुबध्नाति, P. उपब"; for अयम् there B. E. N. read नूनञ्-
  115. ↑ B. N. read before this उपसृत्य. प्रकाशम् । भद्र; E. simply उपसृत्य.
  116. ↑ Om. E. M. R;अज्ज om. G. M. R. P; वयस्स for वअस्स R. For दुःखिदो E. has दुखिदो and for* अह्यारिसो A. P. अम्मारसो. For भग्गो B. N. Pead भाओ अनुचि.
  117. ↑ स्वग° B. N; पूर्वं° for: प्रथम° A. P, तावत् before मया B. N;नूनसू 0m. A. P.
  118. ↑ B. N. add अयम् before आर्तः and om इति after तपस्वी and read instead भवतु पृच्छाम्येनम्’ E, has both इति and भ..नम्, G. also--reading भवतु नामैनं पृच्छामि; For हे further on B. N. read भद्र; स ०m, in R, and न om. in B. N; for गुह्यम् E. has रहस्यम् R, E. M. om. वा.
  119. ↑ B. has after this किं ते प्राणपरित्यागकारणम्
  120. ↑ निरूप्य before this B. N. A. After रहस्सं B. N. read ण वा अतिगु°, G. णच अइगु°, IE, णयाअइगः° For किंदु B. E. N. G. read किंतु सङ्कणेमि for ऋणोसि A. P शकृणोमि. G;सकणोमि B, N.
  121. ↑ P. reads वअस्खस्स; B. वस्रख (?);E. om. the word and reads further on दुक्खियसरीरो; अन्ति' for एति ' R; for वि B. E. N. read पि, G. पिअ; P. reads एत्तिअमेतं वि and E, कार्नु for "कादुं.
  122. ↑ A. M. P. R, om. आरमग'; E, om. नि...म्; B. N. read कष्टमेतेषु; E. reads व्यसने for व्यसनेषु.and B. E. N. G. H. read परवदुद° for परसुद
  123. ↑ M. R. G. om. प्रकाशम् P. om. that and the rest of the speech also .
  124. ↑ For गुरु R. readsगुरुक, G.गुरुकं वा; B. B. N. read गुरु वा. For तत् G. E. read तत: B. N. तत्पुनः A. om तत After इच्छामि . B. N. add कथ्यतां का गतिर्मुखस्येति.
  125. ↑ निबधो E.; For गई B. E. N. G. read गदी; B. E. N. add एसो before णिवेदेमि.
  126. ↑ B. E. N. om.दव; M. has अदाव For मणिअर E. has सोवयार. For वितृ B. has जिन्हुः B. N. ‘जिष्णु. For णाम P. has नाम.
  127. ↑ स्वग° B. E. N.; for विष्णु B. E. N. read जिष्णु; for सु•••तस्य B. E. read परं मित्रम्; N. परमसुहृत् । प्रकाशम् ॥ बाढमस्ति तस्य कि; G. has सुहृत । भवतु । प्रकाशम् । ततः किं तस्य; R. agrees omitting भवतुः M. has सुहृत् । प्रकाशम् । ततस्तस्य किम्
  128. ↑ Om. A; for मम R. reads मह. For सो मम ID. has स मे.
  129. ↑ Om. E.
  130. ↑ हन्त before this B. E. N.; अत्यन्त om. E.अत्यन्तम्. P.; संनिकृष्टसंबद्धः B. N.; हन्त here om. B. E. N. M.; स्य in °सस्य om. G.
  131. ↑ प्रस्य om. B. N. G. H.; प्रकाशम्। ततस्ततः M. R.
  132. ↑ सबाष्पम् before this and this after संपदं B. N; E. has सोवि; for दिण्णा° B. EB. N. G. read दीणजणदिण्णविहवो (°भवो. G. ); दिआदिजणदिण्णविहवो H.; पविसी° for पवेसि° B. E. N. G.
  133. ↑ For णिक्कन्तो R. D. read णिक्कन्दो after which B. N. Read ता before अहंवि, B. B. N. G. Read अहंपि and G. reads ता after this. For ज्ञाव P reads जाव B. N. read पिअवअस्सस्स before असुणिदव्यं. For सुणेमि M. R. read मुणोमि; G. E. सुणामि. For ताव R. has दव; E. वाव. E. continues with अताणयववदेदुं; G.अप्पाणं उब्बन्धिअ वोवाददुं; B. N. read वावादेमित्ति;A. P, वावादयिदुं
  134. ↑ इदं M.; जिण्णोज्ज° P. For आअदो " P. G. E. read आगदे.
  135. ↑ B E N. G. read अथाग्निप्र° and B. N. read तव before सुहृदः and om ते .
  136. ↑ ‘पधि B. N.
  137. ↑ R. E. om. one णहि and B. E. N. read अज्ज before this.
  138. ↑ कन्यया P.
  139. ↑ सान्तं वाचं G. which and M and R om. one स......घं; E. has only अज्ज स (?) चन्द° ; B. N. read पदं णत्थि; before चन्द G; सत्यं वदेसु अणि° for °वदेण णि° B. N.; वढे अणि G.E. For पडि° E. has; पटिवात्ति, A. पटिउत्ति, P. पढिबुत्ति
  140. ↑ किमयमन्यनारी B. N.; कथथ किं कुसारी° P. किमुत चारुनारीजनम् R.
  141. ↑ अज्ज्ञ शान्तं वावं for this in G. and स...वं twice B. N. For अभूमि M. R.G. E. अभूमी P. मिः; एस विणअ णिधाणस्स सेट्ठिजणस्य विसेसदो जिण्णुदासस्स for एसो अविणास्स B. N; with this G agrees reading एसो or एस and adding वसीकदस्स before सेट्ठि and E. agrees omitting all between एसो and सेट्ठि
  142. ↑ विषम् R. E. N. G.
  143. ↑ B. N. read अधइं; G. E. अधकिम्.
  144. ↑ Our text is what occurs in G, except प्रवेश for' प्रवेशहेतुः and before चलित°( with this M. agrees ) and °वास्ति for °वास्ते; A. agrees with our text, reading सुहृद्विनाशोस्य for तद्विनाशों and P. reads सुहृद्विनाशो ह्यस्व द्रुतमग्निप्रवेश &c;चन्दनदासोऽस्य प्रियसुहृत्तद्विनाश एवास्य हुतवहप्रवेशहेतुरिति यत्सत्यं समाकुलित एवास्मि सुहृत्पक्षपातिना हृदयेन H.
  145. ↑ For यु...यसू B. N. E. read सुहृत्स्नेहपक्षपातिना हृदयेन.A. P, add after this तद्यावन्निपुणतरं पृच्छामि.
  146. ↑ For all between this and
  147. ↑ Before this B. N. E. yead अब्ज, P. अहो; for अदो P. has इथे and for अवरं B. अपरे; R. om. it. For सकृणोमि A. ha5 सकुणो,° G. सक्कणो° E. सकणो. For म..गो R. reads मन्दभाग्यो, B. G. N. मन्दभाओ; E. om. स्स in मरणस्स; R. seems to read विहं for विग्धं; and G. E. विसं; B. also has उपादेदु for उष्पा°
  148. ↑ Om. B. B. N. G. R; for कथय B. D. N. G. read कथयतु भद्रमुखः. B. reads before this श्रवणीयाः कथाः,
  149. ↑ A. P. read before this अहो णिब्बन्धो For का गईBE. N. read का गदी and om. किं...ठबं; G reads . For सुणोदुM. P. G. read सुणादु; B. .E. N. णिसामेदुर
  150. ↑ R•कदव्वं M. on. भF; B. EP. N. G, read दत्तावधानोस्मि
  151. ↑ B. N. add before this जाणादि अज्जो; E. एथ जाणादि ज्जेव अज्जो. for एत्थ M. has इथ and B इंहे. After णअरे G. B. have पुप्फउरणि (पुरनि E. ) वासी; पुण्फचत्तरणिबासी H
  152. ↑ ई स्वगतम् G; in एतत्त,° P. om. तत् ; G. reads अपाकृतं and E. अपावृत्त.For शोक . . B.N. read विनाश; A. P. om. दीक्षा B. N. add प्रकाश and E.प्रवेश before द्वारं .
  153. ↑ देवेन A.; दैवेनाकृतम् E. which adds भद्र before हृदय and reads अनिष्ट for कष्ट.
  154. ↑ B .E. N. om. अस्ति; B. om. भद्र after this and reads शूयते after मित्र°; B. E. N. G, add स before साधुः
  155. ↑ For ए.......ह्लु° B. N. read अ तस्स जिष्णु°, DB. क (?) तस्य जिष्णु; G . has जिण्ठ for विळ; P. om. विठ्°; R. reads वियवयस्सो and G. E. read भोदि;A. om this whole speech. .आत्मग।°। E.;सो .र्ण..B. N. read अयमत्यन्तः,E. अये अयमभ्यर्णः,
  156. ↑ आत्म वन्तः, EB. अये अयमभ्यर्णः; B. N. add प्रकाशम् । ततस्ततः.
  157. ↑ बद्(?) for तद् E. B.; E. N. have पिअ before वअस्स and B. N. स्स after it.
  158. ↑ विण्णत्त B. N.
  159. ↑ On, E.स्वगत before this in G.
  160. ↑ E. N. G. P. read :B.N. read पज्जत्तोअस्थो तस्स; E. has अस्थमत्ता and G. E. om. अस्थि; R, has दा एदिणः
  161. ↑ चिणिमयेण B. N. G.विणिमर्देन (?) E. For मु...दु A. P. E. read सुदुB. N. G. शुश्चदु; B. E, N. have मे after सु°
  162. ↑ G. has भट्ट before this: B.N. om. भो.
  163. ↑ N. reads भ्रातॄन् here and मनुजाः for पितरो; R. has this after पुत्रान् for' अभिहिंसन्ति B. reads अभिसंधाय
  164. ↑ B. N. समुज्झन्ति; G. घनमुज्झन्ति.
  165. ↑ प्रियं सद्यस्त्यक्तुं व्यसनिनि वयस्ये व्यवसितः B; तं संत्यक्तुं for सद्यस्त्यक्तुं Dhruva's edition. Our text agrees with G. except that G. has सद्यो for ' तत्रो and व्यवसितिः for व्यवसितः; E. has प्रियं सन्तं त्यक्तुम् &c. as in B; प्रियं तं संत्यक्तं व्यसनमिव यस्य व्यवसितः (सितिः ?) N.प्रियस्यार्थे योऽसौ व्यसनसहितस्य व्यवसितः H.
  166. ↑ Om R. P.सता before किम् B. N.
  167. ↑ A. P. om. अज्ज तदो; MLB, .om. तदो ; R. reads एव्वं M. R, om. भणिदेण-- «पडि G. reads भणिदो(?)for भणिदेण,E चन्दगुत्ते , B. N. on. सेट्टि and B. E.N. add जिण्णुदास before णमए.
  168. ↑ कालणे' B. N.; कारणे M. R. G.; कारणेन P; R. Reads अस्थस्य; B. E. N. add सेठी before संज° after wh1ch B. N. read चन्दनदासोः; R. G. E. read संजमिवे; for किंदु B. B. N. G. read किंतु-
  169. ↑ ‘दिदोणेण P; दिदूणेन R.; °इदो G.
  170. ↑ त्ति...वि om. B. E. N. G; for जाचि° R. reads यचिं, M. अचि°, G.जाचअंतेण वि; जाचियंतेण वि in E. which also adds वि after बहुसो; B.N. read जाचिदेणावि, also त्ति after समप्पिदो. For ण... दो G. reads अमच्चर रक्खसर (? घर ) जणो ण समर्पिदो. जइ for जदि B. N ; यदि E. For तं B. N. read अमच्चरक्खसस्स घरअणे; P. om. से before मोक्खोर
  171. ↑ अण्णधा B. N.अण्णस्था E; अण्णहाच (?) G; प्पाण B. N. G. After दण्डो and before ति B. B N. G. H. read अह्मकोपं (वं G. H.) पडिमाणेदु (माज्नेदु E., वज्जेदु G.ति; B. N. add further अण्णो वि जण एखं ण करइस्वदित्ति.
  172. ↑ वज्झस्मैठाणे A; for आणविदो G. b has अज्जुआणत्तो; B. N. आणीदो omitting च... सो; for वज्झ...तदो E. reads वयस्सोतदो (?). For वअस्सच...स्स A. P. read अस्स;B. N. E. पिअवअस्खस्स च ..स्स.
  173. ↑ सुणेमि B. E. N. After ताव B. N. read जेव ( जेंव्व E. ) अत्ताणअंधवदेमित्तिज°; E. om. all from ज्जेव to णिक्कन्दो- For जलणं R. G. have ज्जलणे, B N. जलणे; for प..ति B. N. read पविसिडुकामो, A. पविशामिति; for णिक्कन्दो B. N. read णिग्गदो.
  174. ↑ G. om वि; B. N; read पिजावपिअवअस्सस जिण्णु°; G. E. जावजिणु; B. E. N. G. om. जाव in our text; G, om. ण also; B. N. A. P. read सुणेमि.
  175. ↑ दाव R;उव्वन्धिअ om. E; for अत्ताणं B N. have अत्ताण अं, E. अत्ताणयं; for वाव .मि R. has वामेवि (/), B. परिव्वायामि For त्ति P. has इति .
  176. ↑ इमं B. N..; for आअदो B. N. B. read आगदाह्मि, G. आगगदो.
  177. ↑ भद्र भद्र G.;om. in B. N. R.
  178. ↑ ण before this B. E. N.;जाद P.वायदीयदि G. E.°दयादि R, (?)
  179. ↑ घरयणं B. N. G; धरयणं E. For जाची° ,M. R. read आची°, E. या°, M. आच°; B. E. N. om. खु; for वत्सल R. has अच्छले, G. reads °लदाये.
  180. ↑ Before this B. N. read जाचीअन्तोपि तं. For कालणेन E. has कारणेन. For करोमि B. N. read होदि से,E. H. भदि से; G होदि ; G. R. read मलणस्स and B. N. read हलणं.
  181. ↑ om.E.; before च...स.G.; twice here B.N.
  182. ↑ रक्षणात् N.E.
  183. ↑ नदीयते N.; चिचीयते B.;नन्नीयते (?) E; मया for विना H.
  184. ↑ B. N.read भद्र भद्र गच्छ शीघ्रमिदानीम्.
  185. ↑ अथ E; अध B.N.;केणउण B. N.E. for तुमं B. E.N. read अज्जो;M.G.R. Omit it. R. reads मलणादा; G. मरणात्; .B.E. N.G.मोचेदि.
  186. ↑ R. by mistake om. राक्ष...न्वनेन and reads व्यवसायि for व्यवसाय; E. has व्यसन for it and खड्रेन for निस्त्रिंशेन. व्यसनसहायेन H.
  187. ↑ P. has पश्य पश्य; B. N. ननु पश्यः
  188. ↑ विगत B. E. G. H.; for जलदव्योम N. readsजलदाकाश.
  189. ↑ हाविरसम्र N.;°हाविवशम् G;मित्रस्नेहो विवशम् H.; अधुना B. E.N. G. H. read अथवा
  190. ↑ एवं R; सेटुि चन्द्रणदासस्स जी° E. For cपदणपि B. E. N. G. read होदित्ति before which G. reads जिविदव्ववत्तापि for जीविदं. For पिसुणिदं G. has सुणिदा, B. E. N. सुणिदं.
  191. ↑ For विसम R. has एस For विप....दं B. N. read विभागपरिणामपडिदो, G. विभागणिपडिदो. For' साधु R. has साहु,G . ताड़ (?); For तुमं ..किं B. N. read निश्चिदपदं भणिदुं । विलोक्य पादयोर्निपत्यं । अध, G. तुमं णिज्झिपदं भणिदुं; E. has भुवनमुन्तिर्यं जीवितरक्षणेन पिशुनिदा विशमदशा विभागपडिदान दकुणोमि गिच्छिदपदं भणिदुं किंनु गिहिदणाम &c,
  192. ↑ °धेया B. E. N. G. For दि...ट्टा B. N. H. read त्ति ता करेहि मे पसादं संदेहणिण्णएण and om. इ..ति. Then comes राक्ष° । भद्र सोहम्, &c. पुरुo । सहर्पम् &c. to...कदत्थोस्मि राक्ष० । उत्तिष्टोत्तिष्ठ &c. पुरु० । पादयोः &c. पसीदन्तु &c. For दिद्वि...ट्टा G. has त्तिदिद्विआ.
  193. ↑ E. hasभद्र here, B.N.at the beginning of speech; and B. E. N. G. read कृतम् for अलम् and G. reads it after इदानीम्.
  194. ↑ B. N. R. have यथा before this.
  195. ↑ मित्यादि B.N;°शोयोमेति E; For आकृप्य खड्गम्. B. N. read आकृष्टखङ्गः E. आकृष्टः . .; Eआकृष्य खङ्गम् खङ्गम्,
  196. ↑ M. R. read मह for मे; E. has करेह and G. करेध for करेहि.
  197. ↑ A. P. seem to read राक्षसो &c;.B. E. N. read भंन्द सोह &c; and add वंश before विनाश; B. N. read विनाश for विपत्ति.
  198. ↑ B. N. read °र्यो गृही; R. G. B. read °नामा for °नामधेयो; E, om य....सः
  199. ↑ G.E. om. पुनः; B. E. N. read निपत्य for पतित्वा; G. पतति. For ही B. N. read पंसिदध पेसीदध; R. reads हि; E.om. ही; A.P. have ही..हे twice.
  200. ↑ B.E.N. read कदत्थोह्मि; P, has दिद्वा; पुरु० । पादयोर्निपत्य। पसीदन्तु before पसीदन्दु (न्तु)B. N; do omitting; पुरू. E; रक्सस before पादाः .B. N; णअरे before पढमं B.N.;पुढमं M; पुडसं R; for what follows E. reads चन्दउत्तेण, G. चं.....हदगेण.
  201. ↑ °सस्सवधो B. N.; °सवहो A. P; B. E. N. read केणाचि after अ instead of after व. ..दो; R. M. A. om. अ, E. has वि for it; P. reads ठ्ठाणदोपरिहरिअ•
  202. ↑ अबवाहिदो B. N. E.; हरिदो G. For हदएण E, has हदयेगेण, G. हदजेण; E. om. कीस;A. reads कुदो ईसोप; B. E. N. G, om. एसो.
  203. ↑ कदो B. E, N, G; om.P. For अ..से B. N. read अ.- दासवधवञ्चणाए;E. agrees and om. वध and reads वच्चणं for वच्चणाए For स .. दों M. R,read समुज्जलन्तो.
  204. ↑ रोसंग्गी B. E N. G. H. For र्णिहणेण B. E. N. G. H.read वधजलेण; M. P. H. read णिच्वाविदो; E. reads पभुदि; for घादंआ B.E. N. G. read घातआ.
  205. ↑ पि ग° B. E. N.; चि A. M. R. For अपुव्वं° E. has अमद्यपुरिसं; P. also reads पुरिसं; A. om. वा before अगद; B. E. N. om. पिछुवा and have पच्छदो (पथद E.) after' अग्गद.
  206. ↑ अद्धवधेनेव before this B. E. N.; तदा for तदो P.; परि om. E.रक्खता G.
  207. ↑ एदे अत्रप्तवः.णं B. N.; एव अवाप्त° E.ट्ठाणं G; अण्पता जेब बज्झऋणं H.; वावादेन्दि M. R; ता before एवं B. N. G;च om, B. N.; अ for it P.; गहिदसत्तेहि B. N.; तहं after अमच्चपदेहिं B.N. E.; सेडि om. P; वहे M., वन G. for वधो. For तुवरिदो G. ha5तुरविद,B. N. तुवराइड्रो; तुविहो E. which also reads भोदि for which A. has होइस्सदि, P. भविस्सदि; A: P. G. D. om. निष्क्रान्तः
  208. ↑ R, has °धाश्च° ®1d मार्गाःM. omकुतः
  209. ↑ स B. N.हि E.
  210. ↑ °तस्तेन क्रोधाद्वधा B. G. (omitting तेन); °तस्तेनैवायं ऋधधि° N. For धाधि° E. has वनाधि° For निहतः P, विहितः
  211. ↑ B. E. have ; R. . स न कृतम्; A. has नकृतके. For कष्टम् B.E.H. read लेखम्; P. G. omit it; N. has जातम् and कथं न विभा°B. has विलाप्तयेत्.
  212. ↑ चक्ररूढा N.
  213. ↑ तस्मात् after this B. N.
  214. ↑ गते N.
  215. ↑ तथा G,
  216. ↑ मस्कृते चातिघोराम् B. N.
  217. ↑ °मस्लिन् B. N; जातम् for ज्ञातम् before this n ED; for निष्क्रयम् R. reads निष्क्रियाभ्.
  218. ↑ B. N. read इति, P. इति सुह्मराक्षसनाटके before this
"https://sa.wikisource.org/w/index.php?title=मुद्राराक्षसम्/षष्ठोऽङ्कः&oldid=167147" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्