सामग्री पर जाएँ

मुद्राराक्षसम्/पञ्चमोऽङ्कः

विकिस्रोतः तः
               




   

पञ्चमोऽङ्कः ।


( ततः प्रवशति लेखमलंकरणस्थगि[१]कां मुद्रितामादाय सिद्धार्थकः ।

 सिद्धार्थकः- [२]ही हीमाणहे हीमाणहे । ( क)

 ( क ) आश्चर्यमाश्चर्यम् ।

 अथ फलागमकार्ययोः संबन्धो निर्वहणसंधिस्त्रिभिरकैरारभ्यते । तल्ल ऋणमुक्तम्

बीजवन्तो मुखाद्यर्था विप्रकीर्णा यथायथम् ।
ऐकार्यमुपनीयन्ते यत्र निर्वहणं हि तत् ॥

 बीजवन्तोऽनुस्यूतबीजा: मुखसंध्यादीनामर्था: आरम्भबीजसंबन्धादय: यथायथं तत्तत्प्रसङ्गानुसारेण विप्रकीर्णा विशकलिततया यर्थमारब्धः सन्तः ऐकाथ्र्यमुपनीयन्ते तस्य फलागमशालिनः कार्यस्य यत्र निर्वाहः सिद्धिर्भवति स निर्वहणसंधिः । कथंफलागमौ वक्ष्येते । अस्याङ्गानि फलागमकार्यानुगुण्येन प्रयोक्तव्यानि । यथा

‘संधिर्विरोधो ग्रथनं निर्णयः परिभाषणम् ।
प्रसादानन्दसमयाः कृत्याभाषोपगूह्नम् ।
पूर्वभावोपसंहारौ प्रशस्तिश्च चतुर्दश ॥

स्थगिकामिति । राक्षसमुद्रमुद्रितां स्थगिकां पेटिकाम् ।
ही हीमाणहे इति । आश्चर्यद्योतको निपातसमुदायः ।

बुद्धिजलणि[३]झरेहिं सिञ्चन्ती देसकालकलसेहिं ।
दंसि[४]स्सदि कज्जफलं गुरुङ चाणक्कणीदिलदा ॥ १ ॥ (क)

[५]ता गहीदो मए अज्ज चाणक्केण पुढमलिहिदो अमच्चरक्खसस्स मुद्दालंल्च्छि[६]ओ अअं लेहो तस्स ज्जेच्य मुद्दालंच्छाआअ इआं आहरणपेडिआ । चलिदो कि[७]ल पाडलिउत्तं । जाव गच्छामि । ( परिक्रम्यावलोक्य च ) क[८] हं खवणओ आअच्छदि । जाव से असउणभूदं दंसणं मह संमदमेव । ता ण पडिहरामि । ( ख )

 ( क ) बुद्धिजलनिईरैः सिच्यमाना देशकालकलशैः ।

  दर्शयिष्यति कार्यफलं गुरुकं चाणक्यनीतिलता ॥ १ ॥

 ( ख ) तस्मादृहीतो मयार्यचाचणक्येन प्रथमलेखितोऽमात्यराक्षसस्य मुद्रालाच्छितोऽयं लेखस्तस्यैव मुद्रालाच्छितेयमाभरणपेटिका । चलितोऽस्मि किल पाटलिपुत्रम् । यावच्छामि । कथं क्षपणक आगच्छति । यावदस्याशकुनभूतं दर्शनं मम संमतभेब । तस्मान्न परिहरामि ।

किलेत्यलीके । गमनमलीकं छझरूपमित्यर्थः । इदं बीजपगमनं

.

( प्र[९]विश्य )

 क्षपणकः-

अ[१०]लहन्ताण प्रणमामि जे दे गंभीलदापू बुद्धीए ।
लोडुत्तलेहिं लोए सिद्धिं मोहिं गच्छन्दि ॥ २॥( क )

 सिद्धार्थकः--भदन्त, व[११] ४ [१२]न्दामि ।( ख)

 क्षपणकः- [१३]सावगा, धम्मसिद्धी होदु । ( निर्वण्र्य ।) सावग, पन्थाणसमुच्वहणे कअच्यवसाअं विअ तुमं पेक्खामि । (ग )

 ( क ) आर्हतानां प्रणमामि ये ते गम्भीरतया बुधैः ।

  लोकोतैर्लोके सिद्धिं माभैर्गच्छन्ति ॥ २ ॥

 ( ख ) भद्न्त, वन्दे ।

 ( ग ) क्ष्रावक, धर्मसिद्धिर्भवतु । क्ष्रावक, प्रस्थानसमुद्वहने कृतव्यबसायमिव । त्वां पश्यामि ।

संधिर्नामाङ्गम् । बीजस्य चाणक्यनीतेरुपगमनात्कार्यसिद्ध्यर्थमभ्युपगमानिर्वहणात् ॥ १ ॥

 परिहरामीति । अनेनशकुनेन कुसुमपुरं प्रति गमनप्रतिबन्ध इष्ट एवंयथः ।

 आर्हतानामिति कर्मणि षष्टी । जलनिमज्ञितमुक्तालाबुवच्छश्वदुत्प्लुत्योध्र्वगमनमेव मुक्तिरित्यार्हतानां मतम् । अनेन लोकोत्तरकार्यसिद्धिप्रदं चाणक्यनीतिगाम्भीर्य ध्वनितम् ॥ २ ॥

 सिद्धार्थकः -कहं भ[१४]दन्तो जाणादि । ( क )

 क्षपणकः -[१५]सावका किं एत्थ जाणिदव्वं । एसो दे मग्गादेसकुसलो सउणो करगदो लेहो अ सूअदि। ( ख )

 सिद्धार्थकः—जाणिदं भदन्तेण । देस[१६]न्तरं पत्थिदोह्मि । ता कहेदु भदन्तो कीदिसो अज्ज दिव[१७] सो त्ति । ( ग )

 क्षपणकः-( विहस्य ।) सा[१८]वग, मुण्डिअमुण्डो णक्खत्ताई पुच्छसि ।( ध )

 सिद्धार्थकः--भदन्त, सम्पदं वि[१९] किं जादं । कहेहि पन्थाणस्स जई अणु[२०]कूलं भविस्सदि तदो गमिस्सं । ( ङ )

 ( क ) कथं भदन्तो जानाति ।

 ( ख ) श्रावक, किमत्र ज्ञातव्यम् । एष ते मार्गादेशकुशल: शकुनः करगतो लेखश्च सूचयति ।

 ( ग ) ज्ञातं भदन्तेन । देशान्तरं प्रस्थितोऽस्मि । तस्मात्कथयतु भदन्तः कीदृशोऽद्य दिवस इति ।

 ( घ ) श्रावक, सुण्डितमुंडो नक्षत्राणि पृच्छसि ।

 ( ङ ) भदन्त, सांप्रतमपि किं जातम् । कथय प्रस्थानस्य यद्यनुकूलं भविष्यति तदा गमिष्यामि ।

 क्षपणक:-सा[२१]वग, ण संपदं एदस्सि मलअकेंदुकदडए अ[२२]णुकूलं भविस्सदि। ( क )

 सिद्धार्थक:-भदन्त, कहेहि कुदो ए[२३]दम् । ( ख )

 क्षपणकः —[२४]सावग, णिसामेहि । पुढमं दाव एत्थ कडए लो[२५]अस्स अणिवारिदो णिग्गमप्पवेसो आसी । दाणीं इदो पञ्चासण्णे कुसुमपु[२६]ले ण कोवि अमुद्दालंच्छिओ णिग्गमिदुं पवेहुँ वा अणुमोदीअ[२७]दि । ता जदि भाउराअणस्स मुद्दालंच्छिओ तदो गच्छ वि[२८]स्सद्धो अण्णहा चिट्ठ । मा गुम्माहिआरिएहिं संजमि[२९]अकलचलणो राअकुलं पवेसीअसि । ( ग )

 ( क ) श्रावक, न सांप्रतमेतस्मिन्मलयकेतुकटकेऽनुकूलं भविष्यति ।

 ( ख ) भदन्त, कथय कुत एतत् ।

 ( ग ) श्रावक, निशामय । प्रथमं तावदत्र कटके लोकस्यानिवारितो निर्गमप्रवेश आसीत् । इदानीमितः प्रत्यासन्ने कुसुमपुरे न कोऽप्यमुद्रालाञ्छितो निर्गन्तुं प्रवेष्टुं वानुमोद्यते । तद्यदि भागुरायणस्य मुद्रालाच्छितस्तदा गच्छ

 सिद्धार्थकः --किं ण [३०]जाणादि भदन्तो अमच्चरक्खसस्स सण्णि[३१]हिदो त्ति ता अमुदालंच्छिदं वि मं णिक्कमन्तं कस्स सक्ती णि[३२]चारेदुं । ( क )

 क्षपणकः --[३३]साबगा, रक्खसस्स पिसाचस्स वा होहि ण उण अमुहालंच्छि[३४]दस्स इदो णिक्कमणोवाओ। (ख)

 सिद्धार्थकः--भदन्त, ण[३५] कुप्य कञ्जसिद्वी होदु । (ग ).

विश्रब्धोऽन्यथा तिष्ठ । मा गुल्माधिकारिकैः संयमितकरचरणो राजकुलं ग्रवेश्यसे ।

 ( क ) किं न जानाति भदन्तोऽमात्यराक्षसस्य सन्निहित इति तदमुद्रालाञ्छितमपि मां निष्क्रामन्तं कस्य शक्तिर्निवारयितुम् ।

 ( ख ) श्रावक, राक्षसस्य पिशाचस्य चा भव न पुनरमुद्रालाञ्छितस्येतो निष्कमणोपायः ।

 ( ग ) भदन्त, न कुप्य कार्यसिद्धिर्भवतु ।

 साचेगमिति । कौटिल्यकूटकार्यनिर्वहणार्थंं कृतोद्योग इति ज्ञात्वा मनस्यवेग ओत्सुक्यम् ।

 क्षपणकः--[३६]सावगा, गच्छ । होदु दे कज्जसिद्धी । अहं वि भाउराअणादो मुद्द्ं जा[३७]चेमि । ( क )

( इति निष्क्रा[३८]न्तौ । )

प्रवेशकः ।

( ततः प्रविशति पुरुषेणानुगम्यमानो भागुरायणः ।)

 भागुरायणः—( [३९]स्वगतम् ।) अहो वैचित्र्यमार्यचाणक्यनीतेः ।

मुहुर्लक्ष्योद्भ[४०]दा मुहुरधिगमाभावगहना
 मुहुः संपूर्णाङ्गी मुहुरतिकृशा कार्यवशतः ।
मुहुर्नय[४१]द्वीजा मुहुरपि बहुश्रापितफले
 त्यहो चित्राकारा नियतिरिव नीतिर्नयविदः ॥ ३ ॥

 ( क ) श्रावक, गच्छ । भवतु ते कार्यसिद्धिः । अहमपि भागुरायणान्मुद्रां याचे ।

 अहं वि इति । अहमपि चिकीर्षितमहाप्रयोजनसिद्ध्यर्थं मुद्रायाचनव्याजेन भागुरायणं प्रति गमिष्यामीति गूढम् । इदं कार्यमार्गणं विरोधो नामाङ्गम् ॥

 प्रवेशक इति । तल्लक्षणमुक्तम्-‘वृत्तवर्तिष्यमाणानां कथांशानां निदर्शकः । प्रवेशकस्तु नाट्येSङ्के नीचपात्रप्रयोजितः ॥' इति ।

 मुहुर्लक्ष्योद्देदा इति । मुहुर्लक्ष्योद्देदा मुखसंधौ स्तोकोद्दिष्टा सती बहुधा। विस्तारिणीत्यर्थः । प्रतिमुखे लक्ष्यालक्ष्यायाः पुनर्व्यक्ते: गहनातिकृशा च । गर्भ मुहुर्दप्टनषप्टान्वेषणान्नश्यदिव बीजमुद्योगो यस्याः सा तथोक्ता । विमर्शे बीजस्य स्पष्टमेव दर्शनात्संपूर्णाङ्गीत्युक्तम् । निर्वहणे सर्वार्थो-

( प्रकाशम् ।) भद्र भासुरक, न मां दूरी[४२]भवन्तमिच्छति कुमारः ।

 अतोऽस्मिन्नेवास्थान [४३] मण्डपे न्यस्यतामासनम् ।

 पुरुषः--ए[४४]दं आसणं । उपविशदु अज्जो । (क )

 भागुरायणः-(उपविश्य ।) भ[४५]द्र, यः कश्चिन्मुद्रार्थी मां द्रष्टुमिच्छति स[४६] त्वया प्रवेशयितव्यः ।

 पुरुषः-जं [४७]अज्जो आणवेदिति । (निष्क्रान्तः ।) ( ख )

 भागुरायणः—( स्व[४८]गतम् ।) कष्टमेवमप्यसासु स्नेहान्कुमारो मलयके[४९]तुरतिसंधातव्य इत्यहो दुष्करम् । अथवा ।

कुले लज्जायां च स्वयशसि च माने च विमुखः
शरीरं विक्रीय क्षणिकमपि लो[५०]भाद्धनवति ।

 ( क ) एतदासनम् । उपविशत्वार्यः ।

 ( ख ) यदाये आज्ञापयति ।

 पसंहाराद्वहुप्रापितफलेत्युक्तम् । ईदृशी नयविदश्चाणक्यस्य नीतिर्निय तिरिव चित्राकारा नियतेश्चणक्यनीतेश्च कार्याणां विचित्राकारता कारणे उपचर्यते ॥ ३ ॥

 न्यस्यतामिति । मुद्रादनार्थे कटकद्वार्यवस्थानं दूरीभवनमित्याशयः । एवमपि क्षणमात्रं दूरावस्थानरूपं विरहमसहमान इत्यर्थः ।

 अतिसंधातव्य इति । यत्कष्टं पापं दुष्करमित्यन्वयः । उक्तं कप्टं समा धते --अथवेति ।

 कुले इति । विचारातिक्रान्तः । अतिक्रान्तविचारसमय इत्यर्थः । इदं

तदाज्ञां कुर्वाणो हितमहितमित्येतदधुना
 विचाराति[५१]क्रान्तः किमिति परतत्रो विमृशति ॥ ४ ॥

( ततः प्रविशति प्रतीहार्यनु[५२]गम्यमानो मलयकेतुः ।)

 मलयकेतुः--([५३]स्वगतम् ।) अहो, राक्षसं प्रति विकल्पबाहुल्यादाकुला मे बुद्धिर्न निश्चयमधिगच्छति । कुतः।

भक्त्या नन्दकुलानुरागड्ढया नन्दाच्यालचिन
 किं चाणक्यनिराकृतेन कृतिना मौर्येण संघा[५४]स्यते ।
स्थैर्यं भक्तिगुणस्य वाधि[५५]
गणयन्किं सत्यसंधो भवे
 दित्यारूढकुलालचक्रमिव मे चेतश्चिरं भ्राम्यति ॥ ५ ॥

( प्रकाशम् ।) विजये, क भागुरायणः ।

कार्योपक्षेषणं प्रथनम् । कार्यस्य मलयकेस्वतिसंधानेन राक्षसवशीकरणस्योपक्षेपणात् ॥ ४ ॥

भक्त्या इति । नन्दन्वयालम्बिना किं मौर्येंण संधास्यते किं वा भक्तिगुणस्य मयि मया वा क्रियमाणस्य स्थैर्यं दाढ्य अधिगणयन् आधिक्येन पश्यन् सत्यसंधः सत्या संधा नन्दराज्यं सर्वं तवैवास्त्विति पूर्वं कृता प्रतिज्ञा यस्य स तथोक्तो भवेत् । नन्वंश्यत्वेन नन्दकुलानुरागजनिता भक्तिमौर्य दृढा भवितुमर्हति । सत्यसंधत्वानुरोधेन मयि च केवलो भक्तिगुणो दृढो भवितुमर्हतीत्युभयकोटिकः संशयः । तत्रापि मौर्यसंधानकोटि: प्रबलेति ध्वनयितुं चाणक्यनिराकृतेनेति विशेषणं राक्षसस्य मौर्यसाचिव्याभिलाषहेतुगर्भम् । कृतिनेति च विशेषणं लब्धदुर्लभराज्यत्वात्कृ तकृत्यः सन्पुनश्चाणक्येन जितकाशिना दुर्विधेयेन मौर्यां न संदधीतेति ध्वनयितुम् ॥ ५ ॥

 प्रतीहारी–कु[५६]मार, एसो खु कडआदो णिक्कमिदुकामाणां मुदासं[५७]पादणं अणुचिद्धि । ( क )

 सलयकेतुः—विजय, मुहूर्तमसं[५८]चारा भव यावदस्य पराक्रुखस्यैव पाणिभ्यां नयने पिदघमि ।

 प्रतीहारी—जं कुमारो आणवेदि ।( ख )

( प्रविश्य )

 पुरुषः --अज्ज, एसो खु खवणओ मु[५९]द्दणिमित्तं अज्जं पेक्खि[६०]दुमिच्छदि । ( ग )

 भागुरयण:‌--- प्र[६१]वेशय ।

 पुरुषः -त[६२]था ।( इति निष्क्रान्तः ।)

( प्रविश्य )

 क्षपणकः—धम्मसि[६३]द्धि सावगाणं होदु । (घ )

 ( क ) कुमार एष खलु कटकान्निष्क्रमितुकामानां मुद्रासंप्रदानमनुतिष्ठति ।

 ( ख ) यत्कुमार आज्ञापयति ।

 ( ग ) आर्य, एष खलु क्षपणको मुद्रानिमित्तमायै प्रेक्षितुमिच्छति ।

 ( घ ) धर्मसिद्धिः श्रावकानां भवतु ।

 विजये मुहूर्तमिति । अनेन मलयकेतोरतिबालिशत्वं भागुरायणस्य चैवं तद्वशीकरणप्रावीण्यं च सूचितम् । तेनेदानीं महत्प्रयोजनमनुष्ठेयं भविप्यतीति पूर्वमुपक्षिप्तस्य जीवसिद्धिना संप्रति क्रियमाणस्य मलयकेत्वतिसंधानरूपस्य महाप्रयोजनस्यावसरनाय चेदं कविसंविधानमित्यवधेयम् ।

 भागुरायणः-( अ[६४]वलोक्य स्वगतम्।) अये, राक्षसस्य मित्रं

जीवसिद्धिः (प्रकाशम् ।) [६५] न खलु राक्षसस्य प्रयोजनमेव किंचिदुद्दिश्य [६६]गम्यते ।

 क्षपणक:--[६७]सन्तं पावं सन्तं पावं । सचगा, तदिं गमिस्सं जहिं [६८]रक्खसस्स पिसाचस्स वा णामं वि ण सुणीअदि । (क)

 भायुरायणः--[६९]बलवान्सुहृदि प्रणयकोपः । तत्किमपराद्धं राक्षसेन[७०] भदन्तस्य ।

 क्षपणकः—[७१]सावगा, ण मम श्रेष्ठ किंचि रक्खसेण अवरुद्धं । सअं जेच्च ह[७२]दासो भन्दभाओ अत्तणो कम्मेसु लज्जे।( ख )

 ( क ) शान्तं पापं शान्तं पापम् । श्रावक, तत्र गमिष्यामि यत्र राक्षसस्य पिशाचस्य वा नामापि न श्रूयते ।

 ( ख ) श्रावक , न मे किमपि राक्षसेनापराद्धम् । स्वयमेव हताशो मन्द भाग्य आत्मनः कर्मसु लज्जे ।

 राक्षसस्य मित्रमिति । अनेन द्वारेणेदानीं मलयकेतुरतिसंधातव्य इति भाव: ।

 भागुरायणः-भदन्त, वर्द्धयसि मे कु[७३]तूहलम् । श्रोतुमिच्छामि ।

 मलयकेतुः-( [७४]स्वगतम् ।) अहमपि श्रोतुमिच्छामि ।

 क्षपणकः [७५]सावगा, किं अणेण असुणिदव्वेण सुदेण (क)।

 भागुरायणः य[७६]दि रहस्यं तत्तिष्ठतु ।

 क्षपणकः—[७७]ण रहस्यं किंदु अदिणिसंसं । (ख)

 भागुरायणः-यदि न रहस्यं त[७८]त्कथ्यताम् ।

 क्षणकः-सा[७९]वगा, ण रहस्यं एदं । तथापि न कहिस्सं । (ग)

 भागुरायणः- अ[८०]हमपि मुद्रां न दास्यामि ।

 क्षपणकः-( स्वगतम् ।) युक्तमिदानीमथिने कथयितुम् ।

 ( क ) श्रावक, किमनेनाश्रोतव्येन श्रुतेन ।

 ( ख ) श्रचक, न रहस्यं किंत्वतिनृशंसम्।

 ( ग ) श्रावक, न रहस्यमेतत् । तथापि न कथयिष्यामि ।

 अर्थिने इति । अर्थाने आद्यते । आदरेण श्रुतं मत्कथितं तथात्वेनैव गृहीयादिति भावः ।

(प्रकाशम् ।) का ग[८१]ई । सुणादु साबगो । अस्थि दाव अहं मन्दभग्गो पुढमं पाडलिउ[८२]त्ते अहिणिवसमाणो लक्खसेण मित्तत्तणं उवगदे । तहिम् अ[८३]वसले लक्खसेण गूढं विबसकण्णआपओअं उप्यादि अघादिदे पच्चदी[८४]सले। (क)

 मलयकेतुः-(सबाष्पमात्मगतम्) कथं राक्षसेन घातित[८५]स्तातो न चाणक्येन ।

 भागुरायणः-भदन्त, त[८६]तस्ततः ।

 क्षपणकः-तदो हगे[८७] लक्खसस्स मित्तन्त्ति कदुअ चाणक्कहद-

 ( क ) का गतिः । शृणोतु श्रावकः ।-अस्ति तावदहं मन्दभाग्यः प्रथमं पाटलिपुत्रे अधिनिवसन् राक्षसेन मित्रत्वमुपगतः । तस्मिन्नवसरे राक्षसेन गूढं विषकन्यकाप्रयोगमुत्पाद्य घातितः पर्वतेश्वरः ।

 ( ख ) ततोऽहं राक्षसस्य मित्रमिति कृत्वा चाणक्यहतकेन सनिकारं नगरा-

 घातित इति । मम हस्तेनेति शेषः ।

एण सणि[८८]कालं णअरादो णिच्वासिहो । दाणीं वि लक्खसेण अणेअलाअकलङ्कसलेण किंपि[८९] तालिस आलहीअदि जेण हगे

जीअलो[९०] आदो णिक्कासिज्जेमि । (ख)

 भागुरायण: --भ[९१]दन्त, प्रतिष्रुतरज्यार्द्धमयच्छता चाणक्यहतकेनेदमकार्यमनुष्ठितं न राक्षसे[९२]नेति श्रुतमस्माभिः ।

 क्षपणकः--( कर्णौ पि[९३]धाय । ) सन्तं पावं । चाणक्केण विसकण्णाए णामंपि[९४] ण सुदम् । (क)

 भागुरायणः—मु[९५]द्रा दीयते । एहि कुमारं श्रावय ।

न्निर्वासितः । इदानीमपि राक्षसेनानेकराजकार्यकुशलेन किमपि तादृशमारभ्यते येनाहं जीवलोकान्निष्कासिष्ये ।

 ( क ) शान्तं पापम् । चाणक्येन विषकन्याया नामापि न श्रुतम् ।

 तालिसमिति । तादृशं पर्वतेश्वरघतनसदृशं मलयकेतुनिग्रहमपीति गूढो भावः । इदं भागुरायणभदन्तयोर्मिथः परिभाषणं जल्पनम् ।

 मलयकेतुः-(उ[९६]पसृत्य । )

 श्रुतं सखे श्रवणविदारणं वचः
  सुहृन्मुखाद्रि[९७]पुमधिक्रुत्य भाषितम् ।
 पितुर्वधव्यसनमिदं हि येन मे
  चिरादपि द्विगुणमि[९८]वाद्य वर्द्धते ॥ ६ ॥

 क्षपणकः-( स्वगतम् ।) अये, श्रुतं मलयकेतुहतकेन । ह[९९]न्त कृतार्थोऽस्मि[१००]।( इति निष्क्रान्तः ।)

 मलयकेतुः-( प्रत्यक्षवदाकाशे लक्ष्यं बद्धा।) राक्षस [१०१]राक्षस, युक्तं यु[१०२]क्तम् ।

मित्रं म[१०३]मेदमिति निर्व्रुतचित्तव्रुत्तिं
 विश्रम्भतस्त्वयि निवेशितसर्वका[१०४]र्यम् ।

 श्रुतमिति । चिरादपि चिराज्जातमपि अद्य जातमिव द्विगुणं वर्धत इत्यर्थः।

 कृतार्थोऽस्मीति । तेनेदानीं महत्प्रयोजनमनुष्ठेयं भविष्यतीति पूर्वोक्तमहाप्रयोजनानुष्ठानेन कृतार्थोऽस्मीत्यर्थः । सुहृन्मुखाद्रिपुमधिकृत्येत्यनेन स्वस्य स्रुह्र्त्त्वेन विश्वास्यवचनत्वं राक्षसस्य रिपुस्वं च मलयकेतुन मनसि दृढीकृतमिति च कृतार्थता । इदं बीजानुगुणकार्यप्रख्यापननिर्णयः ॥ ६ ॥

 मित्रं ममेदमिति अनेन ज्ञायते राक्षसपर्वतकयोः पूर्व महत्सौहृदमासीत् । अनन्तरं चणक्येन राज्यार्धदानपरिपणनप्रलोभनेन राक्षसाद्विभेद्य स्वकार्यसिद्धये पर्वतकः सहायत्वेन प्रवणीकृत इति । तथा चानुपदमेव

तातं निपात्य सह बन्धुजनाश्रु[१०५]तोयै
 रन्वर्थतोपि ननु राक्षस राक्षसोऽसि ॥७॥

 भागुरायणः-( [१०६]स्वगतम् ।) रक्षणीया राक्षसस्य प्राणा इत्यार्यादेर्शः। भवत्वेवं तावत् । (प्रकाशम्।) कुमार,अलमावेगेन [१०७]आसनस्थं कुमारं किंचिद्विज्ञापयितुमिच्छामि ।

 मलयकेतुः--(उपविश्य ।) सखे, किमसि वक्तुकामः ।

 भागुरायण'- कुमार,इह खल्व[१०८] र्थशास्त्रव्यवहारिणामर्थवशादरिमित्रोदसीनव्यवस्था न लौ[१०९]किकानामिव स्वेच्छावशात् । यतस्तस्मिन्काले सर्वार्थसिद्धिं राजानमिच्छतो राक्षसस्य चन्द्रगुप्तदपि बलीयस्तया सु[११०]गृहीतनामा देवः पर्वतेश्वर एवार्थपरिपन्थी महानरातिरासीत् । त[१११]सिंमश्च राक्षसेनेदमनुष्ठितमिति नास्ति दोष एवात्रेति पश्यामि । पश्यतु कु[११२]मारः।

मित्राणि शत्रुत्व[११३]मुपानयन्ती मित्रत्वमर्थस्य वशाच शत्रुन् ।
नीतिर्नयत्यस्तपूर्ववृत्तं जन्मान्तरं जीव[११४]त एव पुंसः ॥ ८ ॥

कुपितो मलयकेतुर्भागुरायणेन समाधीयते—‘तस्मिन्काले सर्वार्थसिद्धि राजानम्’ इत्यादिना ‘महानरातिरासीत्’ इत्यन्तेन ग्रन्थेन ॥ ७ ॥

 मित्राणीति । जन्मान्तरे पूर्वजन्मवृत्तं यथा न स्मर्यते । तथा जीवत । एव पुंसः राजतन्त्रनीतिवशात्पूर्वोपकृतादि विस्मार्यत्वेन प्रसज्यत इति भावः ॥ ८ ॥

 तदत्र वस्तुनि नोपालम्भ[११५]नीयो राक्षसः। आ नन्दराज्यलाभा[११६]दुपग्राह्यश्च । परतश्च परिग्रहे वा परित्यागे वा कुमारः प्रमाणम् ।

 मलयकेतु–ए[११७]वं सखे, सम्यग्दृष्टवानसि । यतोऽमात्यवधे ग्रकृतिक्षोभः स्यादेवं च संदिग्धो विज[११८]य: ।

( प्रविश्य )

 पुरुषः—जे[११९]दु कुमारो । अज्ज, गुम्भट्टणाधिकिदो दीह[१२०]क्खो विण्णवेदि–‘एसो खु अम्हेहि कऽआदो णिकमन्तो अगहीदमुद्दे सलेहो पुरि[१२१]सो गहीदो। ता पच्चक्खीकरेदु ॥ अ[१२२]ज्जोत्ति । (क)

 भागुरयणः-भद्र, प्रवेषय ।

 पुरुषः --त[१२३]ह । (इति निष्क्रान्तः ) (ख)

 (क) जयतु कुमारः । आर्यगुल्मस्थानधिकृतो दीर्धरक्षो विज्ञापयति--- ‘एष खल्वस्मामिः कटकान्निष्क्रामन्नगृहीतमुद्रः सलेखः पुरुषो गृहीतः । तत्प्रत्यक्षीकरोत्वेनमार्य: इति ।

 (ख) तथा ।

 तदत्र वस्तुनीति इदं कुपितस्य मलयकेतोः समाधानरूपं पर्युपासनम् ।

( ततः प्रविशति पुरुषेणानुगम्यमानः संय[१२४]तः सिद्धार्थकः।)

 सिद्धर्थकः--( स्व[१२५]गतम् )

[१२६]आणंतीए गुणेसु दोसेसु परंमुहं कुणन्तीए ।
अह्मरि[१२७]सजणणीए पणमामो सामिभत्तीए ॥ ९ ॥ (क)

 पुरुषः--अज्ज्, अअं सो पु[१२८]रिसो । (ख)

 भागुरायणः--(ना[१२९] ट्येनावलोक्य ।) भद्र, किमयमागन्तु आहोस्विदिहैव[१३०] कस्यचित्परिग्रहः।

 सिद्वार्थक:--अज, अहं रवु [१३१] अमच्चरक्खसस्स सेवओ। (ग)

 (क) आनयन्त्यै गुणेषु दोषेषु पराड्झुखं कुर्वत्यै ।
  अस्मादृशजनन्यै प्रणमामः स्वामिभक्त्योै ॥ ९ ॥

 (ख) आर्य,अयं स पुरुषः ।

 (ग) आर्य, अहं खलु अमात्यराक्षसस्य सेवकः ।

 अतःपरमङ्कसमाप्तिपर्यन्तं प्रथमेऽङ्के ‘किमत्र लिखामि’ इत्यादिना ‘कर्णे एवमिव’ इत्यन्तेन ग्रन्थेनोपक्षिप्तस्य बीजस्यानेकघा प्रकीर्णस्यैकार्थीकरणबी‌जोपगमनस्यैव संधेरङ्गस्य प्रपञ्चः। आणंतीए इति । दोषवति कार्थेे प्रवृ त्यापि दोषे पराङ्भुखं दोषानगणयन्तं कुर्वत्यै प्रत्युत गुणेष्वानयन्यै गुणपक्ष एव पातयन्यै सर्वतो गरीयस्योै स्वामिभक्त्यै नमः । स्वामिभत्तिवशात्स्वामिकार्यसिद्धयर्थमनुचितमपि क्रियमाणं गुणपक्ष एव भवति न पुनर्देषपक्ष इति भावः । स्वामिभत्तथै इति ‘ऋयया यमभिप्रैति स संप्रदानम्’ इति संप्रदानत्वम् ॥ ९ ॥

 भागुरायणः- भ [१३२]द्र, तत्किमगृहीतमुद्रः कटकान्निष्ॠामसि ।

 सिद्धार्थकः-अज्ज,कज्जगोर[१३३]वेण तुवराविदोहिा। (क)

 भागुराथणः--कीदृशं तत्कार्यगौरवं यद्राजशासनमुल्ल [१३४] ङ्घयति ।

 मलयकेतुः-स[१३५]खे भागुरायण, लेखमपनय ।

 भानुरायणः--( सिद्धार्थकहस्ता[१३६] दॄहीत्वा पत्रमुद्रां दृष्टा।) कुमार,अयं लेखः । [१३७]राक्षसनामाङ्कितेयं मुद्रा ।

 मलयकेतुः-मुद्रां परिपा[१३८]लयन्नुद्धाट्य दर्शय ।

( भागुरायणस्तथा कृत्वा दर्शयति ।)

 मलयकेतुः-( वा[१३९] चयति ।) स्वस्ति यथास्थानं कुतोऽपि कोऽपि कमपि पुरुषविशेषमवगमय[१४०]ति । अस्मत्प्रतिपक्षं निराकृत्य दर्शिता कापि स[१४१]त्यता सत्यवादिना । सांप्रतमेतेषामपि प्रथममुपन्यस्तसंधी-

 (क) आर्य, कार्यगौरवेण त्वरायितोऽस्मि ।

 मुद्रां परिपालयन्निति लेखस्य धारणपेटिकायाश्च मुद्रापरिपालनं राक्षसमुद्रया सह संवाददर्शनार्थम् ।

 स्वस्ति यथेति । अस्मत्प्रतिपक्षस्य चाणक्यस्य निराकरणं पूर्वमेव त्वया प्रतिज्ञातमासीत् ।

नामस्मत्सुहृदां पूर्वग्र[१४२]तिज्ञातसंधिपरिपणनश्रोत्साहनेन सत्यसंधः प्रीतिमुत्पादयितुमर्हति । एतेऽप्येवमनुगृ[१४३] हीताः सन्तः स्वाश्रयविनाशेनोपकारिणमाश्रयिष्यन्ति । अविस्मृतमेत [१४४]त्सत्यवतः स्मारयामः। एतेषां मध्ये केचिदरेः कोप[१४५]दण्डाभ्यामर्थिनः केचिद्विषयेणेति । अलंकारअयं च सत्यवता य[१४६]दनुलेपितं तदुपगतम् । मयापि लेखस्यान्यार्थं किंचिदनुग्नेषितं त[१४७]दुपगमनीयम् । वाचिकं चाप्ततमादस्माच्छोतव्यमिति ।

 मलयकेतुः--भ[१४८]गुरायण, कीदृशो लेखः ।

 भागुरायणः--भ[१४९]द्र सिद्धार्थक, कस्यायं लेखः।

 सिद्धार्थकः—अज्ञ, ण आ[१५०]णामि । (क)

 (क) आर्य, न जानामि ।

 किलेति बलाद्पादनार्थम् । अस्मसुहृदां कौलूतादीनामित्यर्थः ।

 संधिपरिपणनस्य संधिसमये पूर्वदित्सितस्य प्रोत्साहनम् । अवश्यं स्यामीत्याश्वासनम् ।

 अविस्मृतमिति । सत्यवत्वात्त्वं न विस्मरस्यथापि स्मारयाम इत्यर्थः।

 लेखस्येति । रिक्तहस्तेन प्रभू प्रति लेखो न लेख्य इत्याचारालेखसाद्रुग्यार्थं किंचित्प्रेषितमिति भावः

 भागुरायण इति । कं प्रति केन लिखितमिति प्रष्टव्यमिति भावः ।

 भागुरायणः हे धूर्त, ले[१५१]खो नीयते न ज्ञायते कस्यायमिति । सर्वे ता[१५२]वत्तिष्ठतु । वाचिकं त्वत्तः केन श्रोतव्यम् ।

 सिद्धार्थकः--(भयं [१५३]नाटयन् । ) तुतेहिं । (क)

 भागुरायणः किमस्माभिः।

 सिद्धार्थकः--मि[१५४]स्सेहिं गिहीदो ण आणमि किं भणामि त्ति । (ख)

 भागुरायणः--(सरोप[१५५]म् ।) एष जानासि । भासुरक, बहि नत्वा तावत्ता[१५६]ड्यतां यावत्कथयति ।

 पुरुषः—जं अ[१५७]मच्चो आणवेदि ति । (तेन सह निष्क्रम्य ) (ग)

 ( क ) युष्माभिः ।

 ( ख ) मिश्रेगृहीतो न जानामि किं भणामीति ।

 ( ग ) यदमात्य आज्ञापयतीति ।

 वाचिकमिति । वाचिकं त्वतः केन ओतव्यमिति पृष्टं प्रस्तुतत्वाच्चन्द्रगु तेनेत्येव वक्तव्यस्वेन प्रसक्तेऽपि युष्मच्छूवणगोचरीकर्तुमेवायं सर्व: समान रम्भ इति गूढाभिसंधिः ।

 युष्माभिरित्यद्भक्त्या उत्तरयति । श्रोतव्यमिति वाक्यशेषो गूढ़ः। उक्तमुत्तरं ताडनव्याजेनान्यथयति-मिरैरित्यादिना । अत्र युषमा भिरिति पूर्वोक्तमन्तव्यम् । मिश्रशब्दः पूज्यवचनः ।

(पुनः प्रवि[१५८]श्य ) अज्ज्, इअं मुद्दलंच्छिदा पेडिआ तस्स क[१५९]क्खादो णिवडिदा । (क)

 भागुरायणः--(विलोक्य ।) कु[१६०]मार,इयमपि राक्षसमुद्राङ्कितैव ।

 मलयकेतुः-- स[१६१]खे, अयं लेखस्याशून्यार्थो भविष्यति । इमामपि मुद्रां परिपालयन्नुद्धाट्य दर्शय ।

( भागुरायणस्तथा कृत्वा दर्शयति )

 मलयकेतुः-(विलोक्य ) अये, तदिदमाभरणं म[१६२]या स्वशरीरादवतार्य रा[१६३]क्षसाय प्रेषितस् । व्यक्तं चन्द्रगुप्तस्य लेखः ।

 भागुरयणः; कुमा[१६४]र, एष निर्णीयत एव संशयः । भद्र, पुनरपि ताड्यताम् ।

 पुरुषः--त[१६५]था । (इति निष्क्रम्य सिद्धार्थकेन सह पुनः प्रविश्य ।)

 ( क ) आर्य, इयं मुद्रालाञ्छिता पेटिका तस्य कक्षातो निपतिता ।

 व्यक्तं चन्द्रगुप्तस्येति । राजार्हाभरणशणाचन्द्रगुप्तं प प्रति राक्षसेन प्रेषित इत्यर्थः ।

ए[१६६]सो खु ताडिअमाणो कुमारस्स एव्व णिवेदेमित्ति भणा[१६७]दि । (क)

 मलयकेतुः - तथा भ[१६८]वतु ।

 सिध्दा[१६९] र्थकः-( पादियोर्निपत्य ।) अभएण मे पसादं करेदु अज्जो । (ख)

 मलयकेतुः–भ[१७०]द्र, अभयमेव परवतो जनस्य । निवेद्यतां यथावस्थि[१७१]तम् ।

 सिद्धार्थकः-णिसामेदु कु[१७२]मारो । अहं खु अमच्चरक्खसेण इमं लेह देइअ चन्दउत्तसआसं पेसिदो। (ग)

 मलयकेतुः--वा[१७३]चिकमिदानीं श्रोतुमिच्छामि ।

 सिद्धार्थकः-कु [१७४]माल,आदिट्टोह्नि अमच्चेण जहा एदे मह

 ( क ) एष खलु ताड्यमानः कुमारस्यैव निवेदयामीति भणति ।

 (ख) अभयेन मे प्रसादं करोत्वार्यः।

 (ग ) निशामयतु कुमारः । अहं खल्वमात्यराक्षसेनेमं लेखं दत्वा चन्द्रगु- प्तसकाशं प्रेषितः ।

 (घ) कुमार,आदिष्टोऽस्म्यमात्येन यथैते मम वयस्याः पञ्च राजानस्त्वया

वअस्सा पञ्च रा[१७५]आणो तुए सह । ससुप्पण्णसिणेहा । ते जहा ,कु[१७६]लूख़ाहिवो चित्तवम्मो मलअणअणहिवो सिंहणादो कहीरदेसणाहो पु[१७७]क्खरखो सिन्धुराओ सिन्धुसेणो पारसीओ मेहणादोत्ति । ए[१७८]देसु पुढमगिहीदा तिण्णि राआणो मलअकेदुणो विसाम् इच्छन्ति[१७९] अवरे हथिबलं कोशं अ । ता जह चाणकं णिराकरिअ [१८०]महाभाएण मह पीदी सनुष्पादिदा तहा एदाण्ं पि पृढमभणिदो अत्थो

सह समुत्पन्नस्नेहा: । ते यथा कुलूताधिपश्चित्रवर्मा मलयनगराधिपः सिंहनादः काश्मीरदेशनाथः पुष्कराक्षः सिन्धुराजः सिन्धुसेनः पारसीको मेघनाद इति । एतेषु प्रथमगृहीतास्त्रयो राजानो मलयकेतोर्विषयमिच्छन्त्यपरौ हस्तिबलं कोष ।

सं[१८१]पादइदव्वोत्ति एत्तिओ वाआसंदेसो (घ)

 मलयकेतुः--( स्वग[१८२]तम्। ) कथं चित्रवर्मादयोऽपि मह्यमभिद्रुह्यन्ति[१८३] । अथघात एव राक्षसे निरतिशय प्रीतिः । ( प्रकाशम् ।) विजये, रा[१८४]क्षसं द्रष्टुमिच्छामि ।

 प्रतीहारी—जं कु[१८५]मारो आण्णवेदिति । ( निष्क्रान्ता । )

( ततः प्रविशत्यासनस्थः स्वभवनगतः पुरुषेण स[१८६]ह सचिन्तो राक्षसः ।)

राक्षसः-(आत्म[१८७]गतम्।) पूर्णमसङ्गलं चन्द्रगुप्तघलैरिति यत्सत्यं न मे मनसः परिशु[१८८] द्धिरस्ति । कुतः।

साध्ये निश्चितमन्वयेन घटितं बिभ्रत्स[१८९]पक्षे स्थितिं
 व्यावृत्तं च विपक्षतो भवति यत्तत्साधनं सिद्धये ।

च। तद्यथा चाणक्यं निराकृत्य महाभागेन मम प्रीतिः समुत्पादिता तथैतेषामपि प्रथमभणितोऽर्थः संपादयितव्य इत्येतावान्यादेशः ।

 पूर्णमस्मद्वलमिति । चन्द्रगुप्तबलैर्भद्भटप्रभृतिभिरस्मद्वलं व्याप्तमिति कृत्वा मनो मे संदिग्धमिति भावः ।

 साध्ये निश्चितमिति । साध्ये सिद्धिविषये पक्षे निश्चितमसंदिग्धमन्वयेनान्वयव्याख्या घंटितं विशिष्टं सपक्षे महानसादौ विद्यमानं विपक्षद्भदाव्यावृत्तं धूमरूपं साधनं हेतुः सिद्धये बहयमितये समर्थ भवति । एवं चाणक्यनीतिरूपं साधनं साध्ये चन्द्रगुप्तलक्ष्मीस्थिरीकरणरूपे निश्चितमवश्यसाधकत्येनाध्यवसितमन्वयेन व्यतिरेकव्याश्या च घटितं मौर्यप्रतिष्ठापननन्दोन्मूलनादिना दृष्टसारमिति यावत्सपक्षे भद्र-

२४४

मुद्राराक्षसे

यत्साध्यं स्खयमेव तुल्यमुभयोः पक्षे विरुद्धं च य- तस्याङ्गीकरणेन वादिन इव स्यात्स्वामिनो निग्रहः ॥ १० ॥ अथवा। विज्ञातापरागहेतुभिः प्राक्परिगृहीतोपजापैरापूर्णमिति न विकल्पयितुमर्हमि । ( प्रकाशम् ) भद्र प्रियंवदक, उच्यन्तामस- द्वचनात्कुमारानुयायिनो राजानः। संप्रति दिने दिने प्रत्यासी दति कुसुमपुरम् । तत्परिकल्पितविभागैर्भवद्भिः प्रयाणे भैयातव्यम् । कथमिति ।

भटभागुरायणादौ स्थितिं बिभ्रद्विपक्षान्मलयकेतोर्व्यध्यवृतम् सत्सिद्धये मौर्य- लक्ष्मीस्थैर्याय समर्थं भवति इति दार्थन्तिके योजनीयम् । यत्साधनं स्वयमेव साध्यं साध्याभिनं यथा ज्ञानं प्रमाणं तद्वति तस्प्रकारकत्वात् । अत्र साधनं साध्येन प्रामाण्येनाभिन्नं समम् । यच्च साधनमुभयोः सपक्ष- विपक्षयोः व्रुतिमत्सेन व्यावृत्तत्वेन वा तुल्यम् । आद्ये उदाहरणं शब्द पक्षकनित्यत्वसाधकप्रमेयत्वं तत्र प्रमेयत्वं सपक्षे घटादौ विपक्षे आका शादौ च वृतिमत्वेन तुल्यम् । द्वितीये शब्दपक्षकनित्यत्वसाधकश- ब्दत्वं सपक्षे घटादौ विपक्षे गगनादौ च व्यावृत्तत्वेन तुल्यम् । यच्च साधनं पक्षे विरुद्धं साध्यासमानाधिकरणम् । यथा शब्दपक्षकनित्यत्व साधककृतकत्वम् । अत्र कृतकत्वं हेतुः पक्षे शब्दे विरुद्धः साध्येन नित्यत्वेनासमानाधिकरणः । नित्यत्वविरुद्धस्यानित्यत्वस्य साधक इति यावत् । एवमुक्तप्रकारं त्रिविधं यत्साधनं हेत्वाभासस्तस्याङ्गीकरणेन वादिनो निग्रहः पराभवः स्यात् । एवं प्रकृतेऽपि मलयकेतुबलं भद्रभटादि भिराक्रान्तत्वादुभयत्र तुल्यवद्भासमानं वस्तुतः पक्षे मलयकेतौ भद्र भटाद्यशेन विरुद्धमत एव स्वयमेव साध्यकोटिप्रविष्टमस्मदिष्टं साधयेद् न वेति संदिग्धमिति यावत् । एतादृशबलाभासाङ्गीकरणेन स्वामिनो राक्ष समलयकेत्वोर्निग्रहोऽवश्यं भावीति दार्थान्तिकेऽवश्यं योजनीयम् ।। १० एवं संदिह्य पुनः समाधत्ते --अथवेति। अस्माभिर्विज्ञाताश्चन्द्रगुप्ताप

१ तैस्तै: before this B. N. H. २ B. G. N. om. भद्र. ३ अतः प° B. N. यतस्तत् G. E. ( which omits the following परि); प्रवि°for वि° E; विभवैः M. R. ४ प्रस्थ° B. N.

प्रस्थातव्यं पुरस्तात्खश[१९०]मगणैर्मामनु व्यूह्य सैन्यै-
 गन्धारैर्मध्ययाने सयवनपतिभिः संविधेयः प्रयत्तः।
पश्चात्ति[१९१]ष्ठन्तु वीराः शकनरपतयः संभृताधीणहूणैः
 कौलू[१९२]ताद्यश्च शिष्टः पथि पथि वृणुयाद्राजलोकः कुमारम् ॥११॥

 प्रियंवकः त[१९३]ह इति । ( निष्क्रान्तः ) (क)

( प्र[१९४]विश्य ।)

 प्रतीहारी-जेदु अमच्चो । अमच्च, इच्छदि तुमं कुमारो पेक्खिदुम् । (ख)  राक्षसः-भद्र, मु[१९५]हूर्त तिष्ठ । कः कोऽत्र भोः।

( प्रविश्य )

 पुरुषः---आणवेदु अमच्चो । (ग)

 राक्षसः--उ[१९६]च्यतां शकटदासः । यथा परिधापिता कुमारेणाभरणानि [१९७]वयम् । तन्न युक्तमनलंकृतैः कुमारदर्शनमनुभवितुम् । अ[१९८]तो यत्तदलंकरणत्रयं क्रीतं तन्मध्यादेकं दीयतामिति ।

 ( क ) तथेति ।

 ( ख ) जयत्वमात्यः । अमात्य इच्छति स्वां कुमारः प्रेक्षितुम् ।

 ( ग ) आज्ञापयत्वमात्यः ।

रागहेतवो येपाम् तैः प्राक्परिगृहीतोऽस्माकमुपजापो यैस्तथाभूतैस्तैर्भद्र भटादिभिरापूर्णमिति न संशयितव्यमिति भावः ।

 पुरुषः त[१९९]था । ( इति निष्क्रम्य पुनः प्रविश्य । ) अंमञ्च, इदं

आहर[२००]णं । (क)

 राक्षसः-( ना[२०१]ट्येनात्मानमलंकृत्योत्थाय च । ) भद्रे, राजोप[२०२]गामिनं मार्गमादेशय ।

 प्रतीहारी- [२०३]एदु अमच्चो । (ख)

 राक्षसः-([२०४]आत्मगतम् ।) अधिकारपदं नाम निर्दोषस्यापि पुरुपस्य महदाशङ्कास्थानम् । कुतः ।

भयं तावत्सेव्यादभिनिविशते सेवकजनं
 ततः प्रत्यासन्नाद्भवति हृद[२०५]ये चैव निहितम् ।
त[२०६]तोऽध्यारूढानां पदमसुजनद्वेषजननं
 ग[२०७]तिः सोच्छूायाणां पतनमनुकूलं कलयति ॥ १२ ॥

 (क) अमात्य, इदमाभरणम् ।

 ( ख ) एत्वमात्यः ।

 भयं तावदिति । भयं कर्तु सेव्याद्राज्ञः सकाशात्सेवकजनमभिनिविशते अभितः सर्वतः प्राप्नोति । ‘नेर्विशः’ इति तङ् । ततः राजप्रत्यासन्नोद्भयं भवति । तस्मात्कारणादध्यारूढानामधिकारिणां पदमसुजनानां दुर्जनानाम् । यद्वा असुमज्जनानां प्राणिमात्रस्येति यावत् । द्वेषजननं भव

( परि[२०८]क्रम्य ।)

 प्रतीहारी-अमच्च, अअं कुमारो । उपसप्पदु णं अमच्चो । (क)

 रक्षसः-( वि[२०९]लोक्य । )अयं, कुमारस्तिष्ठति । य एष

पादाग्रे दृशमवप्वाय निश्चला[२१०]ङ्गीं
 शून्यत्वादपरिगृहीततद्विशेषाम् ।
वक्त्रेन्दुं वहति क[२११]रेण दुर्वहाणां
 कार्याणां कृतमिव गौरवेण नम्रस् ॥ १३ ॥

( उपसृत्य ।) विज[२१२]यतां कुमारः ।

 मलयकेतुः--आर्य, अभिवादये । इदमासनमास्यताम् ।

( राक्षसस्तथा क[२१३]रोति ।)

 मलयकेतुः--आ[२१४]र्य, चिरदर्शनेनार्यस्य वयमुद्विग्नाः ।

 ( क ) अमात्य, अयं कुमारः । उपसर्पत्वेनममात्यः ।

ति । उक्तमर्थमर्थान्तरन्यासेन द्रढयति—गतिरिति । सोच्छ्रायाणामुन्नतानां गतिरवस्था अनुकूलमवश्यभावित्वेनोचितं पतनं कलयति । ‘पतनान्ताः समुच्छ्रया:’ इति भावः। ‘मतिः’ इति पाठेऽप्ययमेवार्थः । सर्वदा समुच्छ्रयाद्भीताः पतनमेव चिन्तयेरन्मतिमन्त इत्यर्थः ॥ १२ ॥

 पादाग्रे इति । शून्यत्वान्मनोवृत्तिराहित्यादज्ञाततद्विषयविशेषामित्यर्थः ॥ १३ ॥

 इदं मलयकेतोः स्वविषयकदौर्मनस्यमजानन्राजकार्यगौरववैयश्रयेण गृहाति--आर्य, चिरदर्शनेति । चिरदर्शनेन दर्शनविलम्बकरणेनोद्विग्नाः कार्यत्वरया व्यग्रा इति वाक्यार्थः। त्वद्दर्शनमिदानीमस्माकमरूंतुदमिति गूढम्।

 राक्षसः--कुमार, [२१५]प्रयाणे प्रतिविधानमनुतिष्ठता मया

कुमारादय सुपालम्भोऽधिगतः।

 मलयकेतुः--[२१६]आर्य, प्रयाणे कथं प्रतिविहितमिति श्रोतुमिच्छामि ।

 राक्षसः-- [२१७]कुमार एवमादिष्टा अनुयायिनो राजानः । (‘प्रस्थातव्यम्-’(५।११) इति पूर्वोक्तं[२१८] पठति ।)

 मलयकेतुः-([२१९]स्वगतम् ) कथं य एव मद्विनाशेन चन्द्रगुप्तमाराधयितुमुद्यतास्त एव मां [२२०]परिवृण्वन्ति । ( प्रकाशम् ।) आर्य, अस्ति कश्चिद्यः कुसुमपुरं [२२१]प्रति गच्छति तत आगच्छति वा ।

 राक्षसः-- [२२२]अवसितमिदांनीं गतागतप्रयोजनम् । अल्पैरहोभिर्वयमेव [२२३]तत्र गन्तारः ।

 मलयकेतुः--([२२४]स्वगतम् ) विज्ञायते । ( प्रकाशम् ।) यद्येवं ततः किमायेणायं सलेखः पुरुषः [२२५]प्रेषितैः।

 कुमार प्रयाणे प्रतिविधानमनुतिष्टतेतीदमजानानस्योत्तरम् ।

 परिवृण्वन्तीति । कौलूताद्याः पञ्च राजान इत्यर्थः ।

 विज्ञायत इति । वयमेवात्र चन्द्रगुप्त निग्रहीतुं गन्तार इति राक्षसस्य ऋजुराशयो मलयकेतुनान्यथा गृहीतः । चन्द्रगुप्तसाचिव्यार्थं गन्तार इति विज्ञायत इति ।

 राक्षसः-( विलोक्य[२२६] ।) अये, सिद्धार्थकः । भद्र, किमिदम् ।

 सिद्धाथर्कः--( [२२७]सबाष्पं लज्जां नाटयन् ।) पसीददु अमचो । [२२८]ताडीअन्तेण मए ण पारिदं रहस्सं धारिदुं । (क)

 राक्षसः--भद्र, कीदृशं [२२९] रहस्यामिति न खल्ववगच्छामि ।

सिद्धार्थकः–[२३०]णं विष्णवेमि ताड़ीअन्तेण मए ( इत्यद्धोंक्ते समयमधोमुखस्तिष्ठति ।) (ख) ।

 मलयकेतुः--भागुरायण, स्वामिनः पुरस्ताद्गीतो लज्जितो [२३१]वा नैप कथयिष्यति । [२३२]स्वयमेवार्यस्थ कथय ॥

 भागुरायणः-यदाज्ञापयति कुमारः । अमात्य, एष कथयति [२३३]यथाहममात्येन लेखं दत्वा वाचिकं संदिश्य चन्द्रगुप्तसकाशं प्रेषित इति ।

 ( क ) प्रसीदत्वमात्यः । ताड्यमानेन मया न पारितं रहस्यं धारयितुम् ।

 ( ख ) ननु विज्ञापयामि ताड्यमानेन मया ।

 ‘ननु विज्ञापयामि ताडीअन्तेण' इति अस्यार्धोक्तस्य पूरणवाक्यम् 'एवमतिताड्यमानेन' इति वक्ष्यमाणं द्रष्टव्यम् ।

 राक्षसः–भद्र सिद्धार्थक, अपि सत्यम् ।

 सिद्धार्थकः---( लज्जां [२३४]नाटयन् ।) एवं अतिताडिअन्तेन मए णिवेदिदं । (क)

 राक्षसः–[२३५]अनृतमेतत् । ताज्यमानः पुरुषः किमिव न ब्रूयात् ॥

 मलयकेतुः—[२३६] सखे भागुरायण, दर्शय लेखम् । वाचिकमेष भृत्यः कथयिष्यति ॥

 भागुरायणः–अमात्य, अयं ले[२३७]खः ।

 राक्षसः—( [२३८]वाचयित्वा । ) कुमार, शत्रोः प्रयोग एषः ॥

 मलयकेतुः–लेखस्याशून्यार्थमार्येणेदमप्याभरणमनुप्रेषितम्[२३९] । तत्कथं शत्रोः प्रयोग [२४०]एषः ।

 राक्षसः-( आभरणं [२४१]निर्वर्ण्य । ) कुमारेणैतन्मह्यमनुप्रेषितम् । मयाप्येतत्कस्मिंश्चित्परितोषस्थाने सिद्धार्थकाय दत्तम् ।

 ( क ) एवमतिताड्यमानेन मया निवेदितम् ।

 भागुरायणः---[२४२]ईदृशस्य विशेषतः कुमारेणात्सगात्रावतार्य

प्रसादीकृतस्येयं परित्यागभूमिः ॥

 ल्यकेतुः--[२४३]वाचिकमप्यार्येणास्माच्छ्रोतव्यमिति लिखितम् ।

 राक्षसः- [२४४]कुतो वाचिकं कस्य वाचिकम् । लेख एवासदीयो न भवति ॥

 मलयकेतुः--इयं तर्हि [२४५]कस्य मुद्रा ।

 राक्षसः -–[२४६]कपटमुद्रामुत्पादयितुं शक्नुवन्ति धूर्ताः ।

 भागुरायणः-- कुमार, सम्यगमात्यो विज्ञापयति । [२४७]भद्र सिद्धाथेक, केनायं लिखितो लेखः ॥

( सिद्धार्थको [२४८]राक्षससुखमवलोक्य तूष्णीमधोमुखस्तिष्ठति । )

 भागुरायणः-[२४९]भद्र, अलं पुनरात्मानं ताडयितुस् । कथय ।

 कुमारेत्यादिना एवं वदता राक्षसेन समाहितेऽपि सोल्लुण्ठनं तदन्यथयति भागुरायण:--ईशस्येत्यादिना ।

 अस्मादिति । वाचिकमप्यस्माच्छ्रोतव्यमित्यार्येण लिखितमिति व्यवहितेनान्वयः ।

२५२

मुद्रराक्षसे सिद्धार्थकः-अज,सैअडदासेण । (क) राक्षसः-कुमार,यदि शकटदासेन लिखितस्ततो मयैव । मलयकेतुः-विजये, शकटदासं द्रष्टुमिच्छामि । प्रतीहारी-जं कुमारो आणवेदि । (ख) भागुरायण:--( स्वगतम् । न खल्वानिश्चितार्थमायेचाणक्य प्रणिधयोऽभिधास्यन्ति । (प्रकाशंम् ।) कुमार, न कदाचिदपि शकट दासोऽमाट्टस्याग्रतो मया लिखितमिति प्रतिपत्स्यते । अतः प्रति लिखितमस्यानीयतां वर्णसंवाद एवैतं विभात्रयिष्यति । ( क ) आर्य, शकटदासेन । ( ख ) यत्कुमर आज्ञापयति । कुमार’ यदि शकटदसेनेति । शकटदासः सर्वथा न लिखिष्यतीति तस्मिन्विस्रम्भप्रत्ययादियमुक्तिः । भवत्वेवमिति । पूर्वं शकटसहस्तेन छलाच्चाणक्येन लेखितमित्यजानत इयमुक्तिः । आर्यचाणक्येनैव केनचिध्वजेन सिद्धार्थकप्रेरणेन शकटदासं विचयित्वा तद्धस्तेनेदं लिखितं स्यात् । अतः परं शकटदास इहानीतश्चे त्कुसुमपुर एवानेन सिद्धार्थकेन मद्धस्ताल्लिखितोऽयं लेख इति स्पष्टं वदेत् । ततः सर्वोऽप्ययं चाणक्यकूटनीतिप्रयोगो व्याकोपितः स्यादित्या शयेन प्रत्युत्पन्नमतिर्भगुराय आह भवत्येव । शकटसागमनं परिहरामीत्यर्थः । कुमार, न कदाचिदिति । अमात्येन लेखितमपि स्खेन लिखितमपि स्वामिद्रोहभयान्न कथयिष्यतीत्यर्थः । अतः प्रतिलिखितमिति । एतमर्थं १ सयड° R. G. E. २ B. N. read °स्तहि and B. E. N. add लिखितः after सयैव. ३ °सालो. P; and B. N. R. A. G. add त्ति at the end of bhis speech. ४ आत्मग° E.; °माचार्यं for मार्च G. and M. R, E, read चाणक्यस्य प्र°.५ A. P. read before this भवत्वेवम्; B. N. read आगत्य शकटदसो वा सोयं लेख इति प्रत्यभिज्ञाय पूर्ववृत्तं प्रकाशयेत् । एवं सति संदिहानो मलयकेतुरस्मिन्प्रयोगे लथादरो भवेत् ॥ ६ °त्यराक्षस्य B. N.; °त्यपुराज्जतो (?) राक्षापेक्षया मया &C, IE, लिखित इति B. G. N, ७ अतोन्यलि° B. N.; अतोलि' G; यतोलि° .; लिखितान्तरं H.; प्र° M. N. यतो ; ततः .; Bed before वर्ण° B. N. read एतत्सर्वम् for एतम्; 2. G. have एनमः R. E. om. वि R. H. in विभावयिव्यति.

 मलयकेतुः--विजये, एवं क्रियताम् ।

 प्रतीहारी- कुमार,मु[२५०]द्दवि । (क)

 मलयकेतुः-उभयमप्यानीय[२५१]ताम् ।

 प्रतीहारी—जं कुमा[२५२]रो आणवेदि त्ति । ( निष्क्रम्य पुनः प्रविश्य ।) कु[२५३]मार,इदं तं सअडदासेण स; . [२५४]हन्थलिहिदं पत्तअं मुद्दवि । (ख)

 मलयकेतुः ( उभयमपि नाट्येन वि[२५५]लोक्य ।) आर्य , संवदन्त्यक्षराणि ।

 राक्षसः--(स्व[२५६]गतम् । संवदन्यक्षराणि । शकटदासस्तु ‘मित्रमिति च[२५७] विसंवदन्त्यक्षराणि । किं नु शकटदासेन

स्मृतं [२५८]स्यात्पुत्रदारस्य विस्मृतस्वामिभक्तिना ।
चलेष्वर्थेषु लुब्धेन न यशःखनपायिषु ॥ १४ ॥

 ( क ) कुमार, मुद्रापि ।

 ( ख ) यत्कुमार आज्ञापयति । कुमार,इदं तच्छकटदासेन स्वहस्तलिखितं पत्रं मुद्रापि ।

परिच्छेत्स्यतीत्यर्थः ।

 कुमार,मुद्रापीति । आनीयतामिति पूर्वेण प्रश्लिष्य प्रश्नः ।

 संवदन्तीति । शकटदासस्तु मित्रमित्ययमर्थो विसंवदति विरुध्यते ।

'तस्याप्ततमवे संशयो जायत इत्यर्थः ।

 स्मृतमिति । पुत्रदारस्येति ‘अधीगर्थ-' इति कर्मणि षष्ठी । स्वामिभक्ति

अथवा क: संदेहः ॥

मुद्रा तस्य कराङ्गुलिप्रणयिनी सिद्धार्थकस्तत्सुहृ-
 त्तस्यैवापरलेख्यसूचितमिदं लेख्यं[२५९]प्रयोगाश्रयम् ।
सुव्यक्तं शकटेन [२६०]भेदैपटुभिः संधाय सार्द्ध परै-
 [२६१]र्भर्तृस्नेहपराङ्मुखेन कृपणं प्राणार्थिना चेष्टितम् ॥ १५ ॥

 मलयकेतुः--(विलोक्य[२६२] ) आर्य, अलंकारत्रयं श्रीमती यदनुप्रेषितं तदुपगतमिति[२६३] यल्लिखितं तन्मध्यात्किमिदमेकम् । (निर्वण्र्यात्मगतम् ।) [२६४]कथं तातेन धृतपूर्वमिदमाभरणम् । (प्रकाशम् ।) आर्य,कुतोऽयमलंकारः ।

 राक्षसः---वणिग्भ्यः [२६५]ऋयादधिगतः ॥

 मलयकेतुः--विजये, अपि प्रत्यभि[२६६]जानासि भूषणमिदम् ॥

 प्रतीहारी--(निर्वर्ण्[२६७]य सबाष्पम् ।) कुमार, कहं ण पञ्चभिजायामि । [२६८]इदं सुगीहीदणामधेएण पव्वदीसरेण धारिदपुव्वं । (क)

 ( क ) कथं न प्रत्यभिजानामि । इदं सुगृहीतनामधेयेन पर्वतेश्वरेण धारितपूर्वम् ॥

 यशश्च परिमृज्य चलेषु नश्वरेष्वर्थेषु पुत्रदारादिषु च लुब्धः स्यादित्यर्थः ॥ १४ ॥

 मुद्रेति । प्रयोगाश्रयं कूटप्रयोगरचितमित्यर्थः । कृपणं दीनं कृत्यं चेष्टितं व्यवसितम् ॥ १५ ॥

 मलयकेतुः--(सबाष्पम् ।) हा तात् ॥


एतानि तानि तव [२६९]भूषणवल्लभस्य
 गात्रोचितानि कुलभूषण [२७०]भूषणानि ।
यैः [२७१]शोभितोऽसि मुखचन्द्रकृतावभासो
 नक्षत्रवानिव [२७२] शरत्समयप्रदोषः ॥ १६ ॥


 राक्षसः-( [२७३]स्वगतम् ।) कथं पर्वतेश्वरेण धृतपूर्वाणीत्याह । व्यक्तमेवास्य भूषणानि । ([२७४]प्रकाशम् ।) एतान्यपि चाणक्यप्रयुक्तेन वणिग्जनेनामासु विक्रीतानि ॥

 मलयकेतुः-आर्य, तातेन धृत[२७५]पूर्वाणां विशेषतश्चन्द्रगुप्तहस्तगतानां वणि[२७६]ग्विंक्रय इति न युज्यते । अथ वा युज्यत एवैतत् । कुतः। <poem> चन्द्रगुप्तस्य विक्रेतुरधिकं [२७७]लाभमिच्छतः ॥ कल्पिता[२७८] मूल्यमेतेषां क्रूरेण भवता वयम् ॥ १७ ॥

 राक्षसः-(स्व[२७९]गतम् ।) अहो सुश्लिष्टोऽभूच्छत्रुग्रयोगः । कुतः ।

 एतानीति । वल्लभानि प्रियाणि भूषणानि यस्येति बहुव्रीहिः । शेषं स्पष्टम् ॥ १६ ॥

लेखोऽयं [२८०]न ममेति नोत्तरमिदं मुद्रा मदीया यतः ।
 सौहार्दं शकटेन खण्डितमिति श्रद्धेयमेतत्कथम् ।
मौर्ये भूषणविक्रयं नरपतौ को नाम संभावये-
 त्तस्मात्संप्रतिपत्तिरेव हि वरं न [२८१]ग्राम्यमत्रोत्तरम् ॥ १८ ॥

 मलयकेतुः–[२८२]एतदार्यं पृच्छामि ॥

 राक्षसः--(सवाष्पम् ।) [२८३]कुमार, य आर्यस्तं पृच्छ । वयमिदानीमनार्याः संवृत्ताः ॥

 मलयकेतुः--

मौर्योऽसौ स्वामिपुत्रः परिचरणपरो मित्रपुत्रस्तवाहं
 दाता सोऽर्थस्य तुभ्यं स्वमतमनुगतस्त्वं [२८४]तु मह्यं ददासि ॥
[२८५]दास्यं सत्कारपूर्वं ननु सचिवपदं तत्र ते स्वाम्यमत्र
 स्वार्थे कमिन्समीहा पुनरधिकतरे त्वामनायें करोति ॥ १९ ॥

 राक्षसः—कुमार, ए[२८६]वमयुक्तव्याहारिणा निर्णयो दत्तः । भवतु त [२८७]व को दोषः । (“मौर्योऽसौ स्वामिपुत्र' (५।१९) इति युष्मदस्मदो- यत्ययेन पठति ।)

 लेखोऽयमिति । शकटदासेन सौहार्दं परित्यज्येदं लिखितमिति ग्राम्ये परिहारे उक्ते कः श्रद्दध्यादित्यर्थः ॥ १८ ॥

 एवं मौर्यसेनातोऽप्यतिशयिते मयि तव स्वातंत्र्ये स्थिते इतोऽप्यधिकतरं कं स्वार्थमवलम्ब्यैवमनाय जातोऽसीति निष्ठुर उपालम्भः ॥ १९ ॥

 मलयकेतुः--(लेखमलंकरणस्थगिकां[२८८] च निर्दिश्य ।) इदमिदानीं

किम् ॥

 राक्षसः-(सवाष्पम् ।) विधिविलसितम्[२८९] । कुतः ।

भृत्यत्वे परिभावधामनि सति स्नेहाप्रभूणां सतां
पुत्रेभ्यः [२९०]कृतवेदिनां कृतधियां येषां न भिन्ना वयम् ।
ते लोकस्य परीक्षकाः क्षितिभृतः पापेन येन क्षता-
स्तस्येदं वि[२९१]पुलं विधेर्विलसितं पुंसां प्रयत्नच्छिदः ॥ २० ॥

 मलयकेतुः--([२९२]सरोषम् ।) किमद्यापि निहूयते एव । विधेः किलैतद्वयवसितम्, न लोभस्य । अनार्य,

कन्यां तीव्रविषप्रयोगविषमां कृत्वा [२९३]कुतघ्न त्वया
 विश्रम्भप्रवणः [२९४]पुरा मम पिता नीतः कथाशेषताम् ।

 इदमिदानीं किमिति । अयं कस्य दोष इत्यधिक्षेपः ।

 भृत्यत्वे इति । परिभवो न्यक्कारः तद्विषयो भृत्योऽप्यहं प्रभभिर्न्र्यक्कारं कर्तुं समर्थैरपि यैः कृतज्ञैः सर्वज्ञैः स्वामिभिरपत्यनिर्विशेषतया दृष्टोऽस्मि ते दैवेन हता इत्यर्थः ॥ २० ॥

 कन्यामिति । मन्त्राधिकारे मौर्यस्य मत्रित्वे आहितगौरवेण। धृताभिलाषेणेत्यर्थः । रिपौ चन्द्रगुप्ते प्रलयाय नाशाय मांसवद्विक्रेतुमारब्धा नियोजिता इत्यन्वयः । इदानीमपि राक्षसेनानेकराजकार्यकुशलेन किमपि

संप्रत्याहितगौरवेण भवता मत्राधिकारे रेि[२९५]पौ
 प्रारब्धाः प्रलयाय मांसवदहो विक्रेतुमेते वयम् ॥ २१ ॥

 राक्षसः-( स्व[२९६]गतम् ।) अयमपरो गण्डस्योपरि स्फोटः । ( प्रकाशम् । कर्णौ पि[२९७]धाय ।) शान्तं " पायं शान्तं पापम् । नाहं पर्वते[२९८]श्वरे विषकन्यां प्रयुक्तवान् ।

 मलयकेतुः—केन तहिं व्यापादितस्तातः ।

 राक्षसः दैवमत्र प्र[२९९]ष्टव्यम् ।

 मलयकेतुः-(सक्रो[३००]धम् ।) दैवमत्र प्रष्टव्यम् । न क्षपणको जीवसिद्धिः ।

 राक्षसः--(स्व[३०१]गतम् ।) कथं जीवसिद्धिरपि चाणक्यप्रणिधिः। हन्त, रिपुभिर्मे हृदयमपि स्वीकृतम् ।

तादृशमारभ्यते इति पूर्व जीवसिद्धिना उपक्षिप्तस्य उपजापदुर्विकल्पस्या- यमुद्रार इत्यवधेयम् ॥ २१ ॥

 अयमपर इति । मर्मस्थानव्रणस्योपरि व्रणान्तरमित्यर्थः ।

 दैवमत्रेति । चाणक्यनामागृहीत्वा दैवमिति वदन्स्वस्य परदोषानाविष्करणरूपं महामनस्त्वं सूचितवान् ।

 मलयकेतुः--(सक्रोधम् ।) [३०२]भासुरक, आज्ञाप्यतां शेखरसेनः---- “य एते राक्षसेन सह सु[३०३]हत्तामुत्पाद्यास्मच्छरीरद्रोहेण चन्द्रगुप्तमाराधयितु [३०४]कामाः पञ्च राजानः कौलूतश्चित्रवर्मा मलयनृपतिः सिंहनादः काश्मीरः पुष्कराक्षः सिन्धुराजः सुषेणः पारसीकाधि[३०५]पो मेघनाद इति, एतेषु त्रयः प्रथमे मदीयां भूमिं कामयन्ते ते[३०६] गम्मीरश्वभ्रमभिनीय पांशुभिः पूर्यन्ताम् । इतरौ हस्ति[३०७]बलकामुकौ हस्तिनैव घात्येताम्’ इति ।

 पुरुषः---[३०८] तथा । ( इति निष्क्रान्तः।)

 मलयकेतुः--(सक्रो[३०९]धम् ।) राक्षस, राक्षस, नाहं विश्रम्भधाती राक्षसः । मलयकेतुः खल्वहम् । तद्गच्छ । समाश्रीयतां सर्वात्मना चन्द्रगुप्तः। प[३१०]श्य ।

विष्णुगुप्तं च मौर्यं च स[३११]ममप्यागतौ त्वया ।
उन्मूलयितुमीशोऽहं त्रिवर्गमिव दु[३१२]र्नयः ॥ २२ ॥

 विष्णुगुप्तमिति । दुर्नयदृष्टान्ते स्वस्य दौरात्म्यं रोषावेशेनावशादुद्धाटितम् ॥ २२ ॥

भागुरायणः-- १कुमार, कृतं कालहरणेन । सांप्रत कुसुमपुरोप-

रोधा२प्याज्ञाप्यन्तामस्मद्धलानि ।

गौडीनां लोधधूलीपरिमलवहु३लान्धूमयन्तः कपोला-
४न्क्लिश्नन्तः कृष्णिमानं भ्रमरकुलरुचः कुञ्चितस्यालकस्य ।
पां५शुस्तम्बा बलानां तुरगखुरपुटक्षोभलब्धात्मलाभाः
शत्रूणामुत्तमाङ्गे गजमदसलिल६च्छिन्नमूलाः पतन्तु ॥ २३ ॥

( ७सपरिजनो निष्क्रान्तो मलयकेतुः ।)

राक्षसः—(सावेगम् ) हा धिक्कष्टम् । तेऽपि घातिताश्चित्रवर्मादयस्तपस्विनः । तत्कथं सुहृद्विनाशा९य राक्षसचेष्टते न रिपुविनाशाय । तत्किमिदानीं मन्दभाग्यः १०करवाणि ॥

स्वपक्षबलहीनमेनं भद्रभटादिभिर्निग्राहयितुं त्वरयति गौडीनामिति । लोध्रपुष्पाणां धूली परागस्तस्य परिमलो लेपजनितो गन्धविशेषस्तेन बहु- लान्व्याप्तान् गौडीनां गौडस्त्रीणां कपोलान्धूमयन्तः धूमवतः कुर्वतः। मलि- नयन्त इति यावत् । णाविष्टवद्भावेन मतुपो लोपः । गौडस्त्रियः कपो- लान्लोध्ररजोभिरलंकुर्वन्तीत्यतस्तेषां तत्परिमलबहुलत्वम् । तथा तासामेव भ्रमरकुलरुचः नीलस्य कुञ्चितस्य संयमितस्यालकस्य कृष्णिमाणं नैल्यं क्लिश्नन्तोऽभिभवन्त इत्यर्थः । बलाना सैन्यानां तुरगखुरपुटक्षोभेण लब्धा- त्मलाभा: जनिता: पांशुस्तम्बाः गजमदसलिलैश्छिन्नमूलाः सन्तः शत्रूणा- मुत्तमाङ्गे पतन्तु ।। २३ ॥

१ Om. M. R, G. E; G. E. add एव after सांप्रतमु; B, N, read शी- धमेव. २ °पुररोधाय M. R.; पुरमेव रो° G; प्रतिष्ठन्ताम् for अज्ञाप्यन्ताम् B. E, N. G. ३ बह° G.; धवलालू B. E. N. H; धूम्रयन्तः B. E. N. G. H, ४ किशन्तः G.; भ्रमरकुलानिभं H. ५ व्यूहा for'स्त° B. N; °स्तम्भाः H.; for पुट R. has पट; M. पुटी and for क्षोभ. B.E N. G. क्षेद. ६ क्लिन्नमूलाः M. G. E.; किन्नमालाः R. ७ B. N, read इति स...नो निर्गतो मल°; E. reads निष्क्रान्तः स...नौ मल°, ८ Om, M. P. R.; कष्टं तोपि om. in E. M. R. G.; B. N. after तेपि read हतास्तपस्विनश्चित्रवर्मादयस्तत्कथमू &c. ९ B, N. read हृन्नाशा;°E. reads रिपोर्विन further on. १० करवाणि मन्दभाग्यः B. E. N. G.

किं गच्छामि तपोवनं न तपसा शाम्येत्सवैरं [३१३]मनः
 किं भर्तृननुयामि जीवति रिपौ स्त्रीणाभिर्य योग्यता ।
किं वा खङ्गसखः पताम्यरिबले नै[३१४]तञ्च युक्तं भवे-
 ञ्चेतश्चन्दनदासमोक्षरभस रुन्ध्यात्कृ[३१५]तघ्नं न चेत् ॥ २४ ॥


(इति निष्क्रान्ताः सर्वे ।)

पञ्चमोऽङ्कः ।

 किं गच्छामीति । जीवति रिपाविति शत्रुवैरनिर्यातनमकृत्वा स्त्रीवदनुमरणमयुक्तमिति भावः । खङ्गसख इति । खङ्गमात्रसहायेनारिबलं कृत्स्नं क्षपयितुं समर्थोऽस्मि अथापि चन्दनदासस्योपकारिणो मोक्षो न भवेदिति रभसं रभसवदुत्सुकं चेतः रुन्ध्यात् । अरिबलक्षपणान्मां रोद्धुं प्रवर्तत इत्यर्थः । प्रवर्तनायां लिङ् । न चेत् न रुन्ध्याचेत्कृतघ्नं भवेदित्यन्वयः । पराक्रमपक्षे चन्दनदासविषये कृतघ्नतादोषः स्वस्यापरिहार्यः स्यादिति भावः । अप्यकार्यशतं कृत्वा येनकेनप्युपायेन चन्दनदासमोचनमेव संप्रत्यावश्यकत्वेनापतितम् । अतस्तत्रैव प्रयतिष्य इत्यत्र तात्पर्यम् ॥ २४ ॥

 इति श्रीयम्बकयज्वप्रभुवर्याश्रितढुण्ढिराजव्यासयज्वविरचिते मुद्राराक्षसनाटकव्याख्याने पञ्चमोऽङ्कः समाप्तः ॥


  1. ↑ °स्थलिकाम्. B.; रसिकाम् N; B. E.N. G. have च after this; B.E. read समुद्रम् for मुद्र; G. P. read मुद्रिका
  2. ↑ Om B. E. N; M. R. G.E. om. first हीमणहे.
  3. ↑ निझरेहिं A.; निर्झरही P .; निभ्भरहि ]E.; णिभ्भरेहेिं R .; iभरेहिं M.; शिखरेहिं N; for the next word B. E. N. read सिच्च°; P. reads सलिलेहिं for कलसेहिं .
  4. ↑ दंसइस्सदि अल B. ; दंसेहिक° N.; दंसेइक° G. E .दंसेदि हि क M. दंसइस्सदिहि क° R;ग° B. E. N.N. reads णीइदनदा ता &c.; G. णइलदा.
  5. ↑ Om. B.E. N.has आदमगतम् before it. In next word A.P.N. read.ओ for दो; पढम B, E. N. P.; पटम G; लेकि B. After this B. has लेह, om. अअंलेहो further on,
  6. ↑ B.E. R. N. read दो for ओ; and G. E. and N. अयम् for अअम् ; जेव्व for जेष्य A.; य्येव E.जेजेह (?) N. In next word B,E. R. M. have दा for आ; इयम् for इआं E; G. E. N. add च after this A. E. read आभरण; and A. P. N. पडिआ. E. पिसिविका for पेडिआ
  7. ↑ B. N. om this; G. 'has it before सिंह and E. has ओ for दो; A. P. read पडलीपुत्तअं after which B. E. N. G. have ता ; गच्छझि . B. N.: M. R. have इति before परि°
  8. ↑ अये before this E.; कधम् G.E. For next word B.व reads क्खव° and G. °णवो; आग° for E; च्छई M.R; B.N. add ता before जाव; से for से B. N; R. reads अवसउण; B, has इमस्स; G. एदसस् after भूदम्; N. has ईदंदंस- For मह°रामि B. has ता आदित्तदेखणेण पडि हणामि ;G .भहदंसणेन पडिहणामि; E. H. do . reading शुद्ध for भद्द.
  9. ↑ ततः प्रविशति B. E. N. G.
  10. ↑ अलि° B. M. G; B. E, G. N. (r) Read मामो for 'मामि in next word. ए दे for जे दे M. R.; ते G.; for ग-ए R. has गम्भिलताए; G गम्भीरलताए; A. P. गम्भीरदए; M. R. read बुद्धिआए
  11. ↑ E.om. लो ...हिं; M. R. read रे for ले and om. next word for which G. has लोअ and E. लोय; for सिद्धिम् R. has सिज्झिम्; G, खिद्वि; मग्गन्ति for गच्छ न्दि B. E.; गच्छन्ति A. M. N.
  12. ↑ पणमामि B; E has उपसृत्य before भदन्त.
  13. ↑ सावका B E.; सावग्ग P.; सावआ M. For सिद्धी R. has सिज्झि; G. E.विी, B. लाहो; B. E. add दे after it; and G. E. N. read भोटुः सिद्धार्थ कम्before निर्घण्यै B. N. For next word A. P. read. खावेगम्; R, M.om it. B. E. read सावका; G. साचग. I For प-कअ B. has समुदसुतलणकिद, E. अङ्गणसमुद्धातलणकथ, N. गभीलतया अस्थाणसमुद्दतलणे , G. अस्थाणसमुव्वह हअ; P. has कद for कअ; N. विअ° for व्वव;° G. सायं for साअं and E.वचसायासं; for तुमं B. has देहिअअं and R. E. N. वे° for पे in पेक्ख° अस्ताणशीतलणकदव्यवशाओं H.
  14. ↑ भदणाजाणिदम् E.
  15. ↑ सावग्ग P; सावग R.; सावक G.; सादगा A.; सावआ N; B. has णं before and ज्जेव after एसो. E. has एस for एसो. For म-दो B. has मगण्णाओकण्णधारे, E. मग्गदसणकण्णचाले; G. om, सउणो; P.has गद for गदो; B. reads लेहे and it and E. om. अ; for सूअदि M. R.read सूएदि, B. G. E. सूचेदि, N. सूचेति.
  16. ↑ °न्तलम् B.; °तलेरे° E; सान्दरम् M.G. has ह्मि before पत्थि,° for which B. E. have चलि; कधेदु for कहेदु B.E, कहेउ N., कहेत A; G. om. भदन्तो; E. reads भवो; and G. and N. read कीरिसो.
  17. ↑ दिअसो. B. P. N; B. N. om. त्ति.
  18. ↑ सावग्ग P; सावगा. N.; B. E. read सावका; B. has मुण्डम् after this omitting मुण्डो further on ; E.has मुण्डासिअ for मुण्डिअ; for ण-ई B. G. E. N. read ण-णि and E.has पृच्छसि; मुण्डं मुण्डिअ H.
  19. ↑ पि B. N. G. E, (which has it after किं);B. E. N. G. read ता after जादं further on; for कहेहि after that B.has कधेहि, E. काहहि.
  20. ↑ B. reads अणुऊलम् with जदि अत्तणो for पइ before; E. has यदि अणुलम्;N. जदि for जइ; ता for तदो B; B. and G. and E. add at end अण्णधाणिव ( अ E. ) तिस्सं.
  21. ↑ सावाआ° M.; सावकान E; सावकाणम् B. P. N.; सां° for °सं° P.; एत° for एद° A. P.°लय° for °लअ° P.
  22. ↑ °ऊ° for ‘कू° M; B. and N. have अणुऊलेण अणणुऊलेण वा अगहिदमुद्दो ण गच्छीअदि; E. अणुकूलेण अणणुकूलेण वा दिवसे गच्छयदि. G. अणुकूले अणणुऊले वा गच्छदि.
  23. ↑ क्खु अअं B. N.; E, has तदो कधं खु णादि and G. कुदो कठ्ठखुदाणिम्.
  24. ↑ °वका B. B. N; °वआ M ; निशा° for णिसा° E; प° for पु° B. E. N. G.; ता° for दा° E; B. and N. read सलअकेदु before कडए.
  25. ↑ °य° E, चालिअणि° for °वारिदो णि° B. E. N. G; प° for प्प° B. E. N. G.; ण before प्प P; °सि for °सी E; इदाणिम् for दणींG; इयणिम् E; °न्ने for °ण्णे E.
  26. ↑ °उरे B. N.°पुरे G; °दो for °ओ B. E. N; °क्क° for °ग्ग° B.N.°क्ख° E; विसिदुं for पुवेट्ठं B. E. N.
  27. ↑ °यदि E; यदि for जदि E °गु° for °उ° B. E. N. G ; °ला° for °रा° E;य for अ G. E; दोसि for °ओ B. E. N., दो G.
  28. ↑ °द्ध° E; वीसत्थो B. M. ; वीसद्धो G.; °धा for °हा B. E. N. G.which add निव्वत्तिअ ( त्तिदव्व. E.) णिउक्कण्ट्ठ ( णितिक्को G. णिलुक्को E. ). B reads तुमं गुमठ्ठाणाधिबेहिं; E. तुमंगचिकालिकेहिं; G. has या for आ.
  29. ↑ °मिदक° B. N.; °मिमक° E, कर. G.; चरणे for चलणो R.; राअउल for राअकुल B.; राजकुल G.; लावुल E; प्प° for प° B; शि for सी R.; हसि for असि E, G.
  30. ↑ आण° B. N.; यंण° E.; जधा before अमच्च B. N.;जधा अहं G.;यथा अहं.E.
  31. ↑ केलिअरो अन्तिओ सिद्धत्थओ अहं B.; सेवकोसिद्धत्थको E.; केरको सिद्धत्थको H.; पि for वि B. E. N. G.; क्ख° for 'क्क ° E.; क्कान्तं G.; क्खमन्दं R.; °ही for सत्ती E.
  32. ↑ °ऊं° R.
  33. ↑ °आ M.; °ग A.; का B. E; ल° for र° E; साथ° for ‘साच° E; होदु for होहि R. M.; भोदि N.; भोहि. G. E Before this B. has केलिकिरो, N. केयको, G. and E. केलको; णत्थि for: ण B; and B. E. N. G.add ने after उण .
  34. ↑ अ for द G; after this इदौ om. in B. A. P; णिक्कम याओ for णिकमणोवाओ M. R. G.; णिक्खमणो° E.
  35. ↑ मा. A. P.; कुष्प R. G; after which B. N. add भण से.; E. तेणहि; भोदु for होदु G; सेभादं E.; B.and N. add ति; R. has सिज्झी for सिद्दी.
  36. ↑ Om. R. M; B. E. read सावका, N. उवासआ, G. उवासक; भो° for हो° G. E. N.; उझी for द्वी: R.; कज्जंसिद्धम् . N; om. वि R. M.; यि B. E. N, ° गु for s° B. E. G. N.; °ळायणा° E; °रायणा'. R. G; ओ for दो G;B. E. N. add पाडलिउत्तं गन्तुम्.
  37. ↑ आचेमि R. M.; याचेमि E.; पडिच्छेमि B. N.
  38. ↑ G. and E. add उभौ.
  39. ↑ Om. G.आत्मग° B. E. N; विचित्रता for वैचित्र्य B.; B. E. N. G. add कुतः after नीतेः
  40. ↑ लभ्योद्दे° M.लभ्याभे°. R.
  41. ↑ श्र° B. E.; °रति for °रपि E.
  42. ↑ °न्तमतिगच्छ° G.
  43. ↑ ण्ट M. R.; विन्य° in B.E.N. G. for following word; A. om. ‘मा.
  44. ↑ इदम् E; इमम् C ; नं for णं G.; °स for श R. G. E.
  45. ↑ add भासुरक after this,
  46. ↑ OnP. td इति . P, A. G. : at the end.
  47. ↑ असो A.G.; अय्यो. B.: दीति. P: E. omitsति in text.
  48. ↑ सकरणममानम् ): ‘चमयम‘ for ‘वमप्यं E, नामायमस्मा° ]B. E, AN; यदस्म M. R. G.
  49. ↑ रभि G.E. अथवा om in A.P.
  50. ↑ धनलाभात् B. ; धनलोभात् G.E.N. क्षणिकधनलोभात् H.
  51. ↑ ‘न्निःऋ° E.; यत° for परत° E.
  52. ↑ °गतो B. N.
  53. ↑ आत्मग° B; B. D.N. G. have मे here after प्रति; R. om. it entirely; G. E. P. H. read चि तर्क for विकल्पः
  54. ↑ °स्यति R, IE.
  55. ↑ °धिगु A.विग B. B. N. H.
  56. ↑ °ल (E. °या 'टु for "आो D, खू° for ° E; ‘मस्य for ‘माणं B.N
  57. ↑ संपदनाधिआरे B. N.; संपाथणं G.
  58. ↑ निभृतपदसंचारी. D. E. N.; नि..°चरा.(;. °चारो A. P; च added after °स्य P.; निभृतपदसंचार
  59. ↑ भासुरकः .: निक्खसणमुद्दा° for मुद्द° E.
  60. ↑ प R.
  61. ↑ भासुरक before this तहेति D.
  62. ↑ R, BJ.; भासु । जं अन्न आणवेदित्ति. B. N.
  63. ↑ यिद्वि. B. N. G; क्षिप्त ];धर्मविी. E; सत्रकाणं for साचगाणं B. and सावकंंणं. before धम्म‘ ; होदु For G.E.
  64. ↑ नाव्येनाब ° B. N. . A; विलोक्यामश° E; संत्री for सिनें G.
  65. ↑ भ दन्त before this in B. R. N. G; E. omस्य.
  66. ↑ E. has नगरं before this.
  67. ↑ B. A. N. add कणौ पिधाय here. One सवं on. in R, G. E.° का for °ग B. JE.; °आ M.; °p. R. G. N; जेव्व before गमिस्त्रं in B.; °ष्यामि for °स्सं N.; °स्यामि G.
  68. ↑ लाख° N. G. E.; after this a M. R.; पिसाचस्स om. in E.A. P.; om. वा G. E.; the next word is नाम in B. N. पि for वि B. E. N.G.;°णीयदि for °णीअदि G.°णामि. E.
  69. ↑ B. N. read भदन्त before this; and B.N. read ते after this; E. has गरीयान् and B. N. and G, have बी.यान् for बलवान् किरा' for किमपरा° G.
  70. ↑ After भ-स्य E,
  71. ↑ °अ M.°ग.R.; का. B. E.पि for वि B. E. N. G.A.E. have किंचि after र-ण; लवख for रक्ख G. E. N.; °लद्धं for °रद्धं B. E. N. ज्ंझ् for द्धं ; G सयंय्येव E. सअंएऋव M. R.
  72. ↑ Om. B. N.; हृदगे G. B; °भगो for °भाओ N.; भगे G. D.॥ after अत्तणो B. G.; कम्मसु लज्जामि for कम्मेसु लज्जे B. (also अवलद्धमि as a variant which is the reading of E.) N. reads लजामि for लज्जे ;अत्तणो अवलर्हामि H.
  73. ↑ On. A. P.; कौतू° for छतू R. M. P. after which B, adds मल°। स्व तम्स च । and then भागु'। श्रोतु'; in which B. agrees with N.and IE. reading आत्मग for स्त्रग
  74. ↑ Om. E. B; E. N. G, om श्रोतु° at the end of speech स्रावका B. Nom. . M;
  75. ↑ सचका .; . GY.; R.एदिणा सुणिदेण for अणेन &e N. B. (असु° as a variant); G. has इमिणाः; B, का एदुिणा भोदि असु°
  76. ↑ भदन्त before this B. E. N.; तदा for तत् B. N.; D. om. it.
  77. ↑ सवग before this G.; सावका. E.; उपासका 'B. N.; B. A. N. G. read णहि for ण; B. N. G. om. all after" रहस्सं; B. has ल for र, तु for ) and °स्संसं.
  78. ↑ तर्हि क omitting यदि न रहस्यं B. N. G.
  79. ↑ °का B. D. N. G.; °ग R.; IE, has न लहस्यं omitting णस्थ for एदं; B. N. G. एदं तथाचि; कथइस्सं कहिस्से . . G BD. N. adding अहिणिसंसं.
  80. ↑ भदन्त before this B. N. A.; “ये for °स्यामि M, R.
  81. ↑ ‘दी for ईB. E. N. G.B. N. add एसे णिवेदेसि; सुणोदु for सुणाडु E.; सुणाउ. N.; सावका for सावगो B. E.सावगे G; साबगT N.; सावओ M; अस्थ for अस्थि A; ताव for दाव G; for अहं B. N. Yead हो, G. हरगे, E. गेहे°भTओ for °भगो M. A.; भाएR.; भग्गे G.; अधण्णो B; प° for पु° B. B. N. G
  82. ↑ पाडली M. P; बाडली A.; पा-युते B. R. M.निवसमाणो for अहि-णो B. N.; अहिणिचस्स्रमाणेण G.; अहिणिवसन्तेण M. R.; रक्खस्स for लक्खसेण B. N. IE.; उपग° for उव° P.; अवग° G; उबगहे E.B. E. N. add च after तर्हि.
  83. ↑ अन्तले E.; °लेन for °सण D.; °uणाप° for °ण्णआप° B. IE, N.A.; °ण्णयाप° G; समुप्पा' for उप्पा ' B. N.° पाइअ G; पाइय E; दो for दे A. P.; चाचा before घादिदे in E.B. IE, N. read देवे after it.
  84. ↑ M. G. read °सरे; R. ‘देखरे; E. षवदी.°
  85. ↑ om. तातः
  86. ↑ R. om. one ततः
  87. ↑ हगो M. P.; ही R; हदगे G.; गहेE.; P. R. om. स्स; G. has नि instead. Om. ति. B. N.; इति for त्ति P.; मित्तेति A; मित्तति E. which has कालिय for कदुअ दुकेण for °एण A. P; °गेण G. E.
  88. ↑ सनि° A. P. M.; °णिआरं R. ; णिशालं G; °कारं M; णगलदो for णअरादो G; णलादो E.; णअणदो P; णिक्क° for णिव्वा° A. P. G; IR. is doubtful,इदा° for दा° E; पि for वि B. E. N. G; M. has अणेअक°R. अणेकज लकु;° E. अणेयलायक.; B. N. G. om. ला.
  89. ↑ वि R. G; तादि° for तालि° B. B. N.; आलभी° for आलही°B. N. E.; आहिलीअ A. P; हंगे for हो R.हग्गे M.; हगो P.
  90. ↑ P. om. °अलो° R. reads जीवलो°E. जीवलोका°निका for णिक्क° A, M.; सिआमि B. N; 'सिअदि G; णिव्वासियामि E.
  91. ↑ OmG;त्य for त R. M; for अयच्छता. (a variant in B.) G. has अभिगच्छता; B. JB. संप्रदनमनिच्छतः
  92. ↑ E. omन राक्षसेन. G. reads °ष्ठितमस्माभिरिति श्रुतं न राक्षसेन.
  93. ↑ Omin E; सं-वं occurs twice in A. P. M; E. omits it,B. N. IE, G. add सावका after it. चाणक्को for चाणकेण B. N.; चणकस्स G. E. (E has -ण before (च°); G. om. ए.
  94. ↑ °वि M. P.; जाणादि for सुदम् B.; विदिदम् E, सुदे A.B. N. add जेव दुष्टबुद्धिण लक्खसेण तेण एसा अक जलिी किदा.
  95. ↑ B. N. read भदन्त कष्टमिदम् । इयं मुद्र &e, A. reads भदन्त मुझ &e. E. भदन्त इयं मुद्रा &c. and P. adds &. प्र to दीयते; संश्रावयव B. N.; अवयवः P.
  96. ↑ Om. B. N. G; E. has सास्त्र instead.
  97. ↑ P. reads °दिद° for °द्विपु
  98. ↑ G has ‘मिहाद्य वर्तते.
  99. ↑ Om A.P.B.N; AN. reads before this अये सुदं मलयकेतुहदए; G. agrees and E. too reading °गेण for °gण.
  100. ↑ कृतार्थक्ष्चाणक्यः E.;कृतार्थः कौटिम्यः H.; A.P.R. add सभयम् before निष्क्रान्तः;G.सभायाम्;E.adds क्षपणकः after नि
  101. ↑ B. N. R. om. one राक्षस.
  102. ↑ B. N. E. read इदम् for युक्तम्; R. G. have युक्तम् once only
  103. ↑ °ममायमि° B. N. H.
    तिः for °तं. B. E.
  104. ↑ °र्यः B. E.
  105. ↑ °नाक्षितो° B.E.H.; अन्वर्थसंज्ञ. E.
  106. ↑ आत्म° E; M.R.G. . °स्य ३° संस्थम्
  107. ↑ संस्थम् E;G. reads कुसारं after किंचित्.
  108. ↑ R. has अस्त्रहाराणाम्
  109. ↑ लोकानां E.
  110. ↑ G. om सु.
  111. ↑ B. N. add काले after this; G. om. च’ नातिदोषमिवत्र पश्यामि B. E. N.
  112. ↑ हि before कुमारः in A. R. E.
  113. ↑ °मिवान" B.A.मप्य र्थव° for मर्थस्य च° B. N.
  114. ↑ जीवित P. R.
  115. ↑ वस्तुन्यनुपलभ्यो B. E. N. ; °न्यनुप° G.
  116. ↑ दनुग्रा° B. N. A; °तस्तस्य for °तश्च B, N; om first वा B.E. N. G; P. has निग्रहे for परित्यागे after this; B. E. N. G. add भविष्यति after प्रमाणम्
  117. ↑ Om. G; भवतु afterव this in B. E. N; IE, om. all from सम्यक़ to the end of the speech; अन्यथास्य for यतः B. E. N. which om. अमात्य.
  118. ↑ B. E. N. add स्यदस्म कम्.
  119. ↑ जअदु जअद B. N. जयदु जयदु G.B; °लो for °रे P. after this अङ्क B. N. अयं E; जस्स for °ज B. E. N.; गुम्मषुण° for गुम्भट्टण° P; णाहिकि M. R,
  120. ↑ इंचक्खु अओ . B.N.; क्खु B. E. N. G.; कडि° for कड° R.कंडवाया E;णिक्ख for णिक E.गि for m M; E. has य for द
  121. ↑ पुरुषो A.; पुरुसो M.R. G.; गि for ग M. P. R. B.; ॥ Om. E.
  122. ↑ Omति A. P.
  123. ↑ तथेति A. P. G.; जो अब आणवेद्वित्ति B. N; जं...दि E.
  124. ↑ संयमितः R; om.
  125. ↑ आत्मग° E.
  126. ↑ जाणं N.; तिप्य° B.; करतीए for कुणन्तीए B. E. N. G.
  127. ↑ अहारिसाणं E.; जणजणणीए R. E.; अह्मारिसओ M.
  128. ↑ उपसृत्य before this B. N.; अयं for अअं R. E; पुर° for पुरि॰ R.; पुरु° A. M.
  129. ↑ M. G. om. ना-भद्र; A. has विलोक्य instead; E. adds पुरुषम् after अवलोक्य; E. om।अयम्
  130. ↑ E. om. इहैवः
  131. ↑ वखु B.E.N.G. अमात्य. A.सेवको G. पासपलिवत्ति B. (सेवाओ as a variant ) सेवेगो P. केरको H.
  132. ↑ Om. P, ॰त्किमर्थमगृ° B. E. N. G, त्किंं न गृ° P;कटान्नि° G.
  133. ↑ गौर° E. G; तुराविदो for तुवरा° N; ‘हिा तुवराइदो B. E. (वि for इ ); G. has तुरवामो.
  134. ↑ °यसि B.
  135. ↑ M. om. स ...ण; E. om. सखे; मुपान° for 'मपन° B. N.; सपनीय G; B. N. add after this सिद्धा' । भागुरायणाय लेखमर्पयति .
  136. ↑ B. E. N. read लेखं before गृही॰'; B. E. N. om. पत्र
  137. ↑ साङ्केयं E.
  138. ↑ °न्नुदूेश्य G.न्नुदूेष्यृ E,
  139. ↑ B. N. add गृहीत्वा before this; G. om. this; स्थाने forस्थानं B.E.N. G; कृतोऽपि om. in E.
  140. ↑ P. adds यथा here; °स्मदिूपक्षं for °स्मत्प्र तिपक्षं B; B. E. G. om. कापि.
  141. ↑ N. and P. om. सत्यता; B. reads सत्यवादितां सत्यवता; E. agrees omitting सत्यवता; B. N. read एषाम् for एतेषाम्.
  142. ↑ पूर्वसंप्र° M. R. G.; पूर्वं प्र° E; संबन्धि for संधि M. R. G; B. N. read 'पणवस्तुप्रतिपादनप्रो° for पणनप्रो'; _G. E. om. °न 1nपणन.; परिपणप्रतिपादनेन H.
  143. ↑ चैवमुपगृ° B.; 'मुपगृ° E. N. R.; °नैवाप B. IE. N; माराधयिष्यन्ति for ‘माश्रयि° B. N. D. G°माश्रयन्ति A. P.
  144. ↑ B. E. N. add अपि before ;एतत्; स्मारयामि B.; स्मारयामः IE.; °त्सत्यमारचयामः R.; Omमध्ये E; मध्यत् ।G; ‘दपरे for °दरेः R.
  145. ↑ कोश E.दन्ति° for दण्डा'. B; B. N. read अस्साम्प्रति before अलंकार.
  146. ↑ B. N. before ; अस्माभिरपि for read यत् सय मयापि B. N.
  147. ↑ reads तिष्ठति before तत्; B. E. N. G. read सिद्धार्थकात् । for अस्मात्; E. has प्रत्येतव्यम् for श्रो°.
  148. ↑ B. E. N. G. G read सखे before this; लेखर्थ: for लेखः B.N.
  149. ↑ Om R; Romक in सिद्ध.
  150. ↑ ण जा° M.P.ण याण° B. ; णयामि. N.
  151. ↑ M. P. R. omहे धूर्त; A. om. हे; B. G. Aadd च before ज्ञायते, IE. च त्वया; B, B, R, G. om. अयम्.
  152. ↑ M. R. Om. तावत्-
  153. ↑ Om. E; तुहेहिं for तुलेहैिं E,
  154. ↑ B. G. H. read तुले;ि E. र्हेहिं; N. मिस्सहं; the following word is राही' B. A. R.G; न याण° for ण आण°B; ण जाणा° P.; का कधेति for किं...मित्ति B. G; ..सीति P.
  155. ↑ सक्रोधम् B. D. N; न जा° ° A. for' जा P; ज्ञास्यास B. E. N. which add भद्र after जानासि.
  156. ↑ तावत् after ताड्य° B. E. N.; यावत्सर्वंसनेन कथितं भवेत B, N.; यावरकथयितव्यमनेनेति D.
  157. ↑ अब्ज B, B. N; दति for दित्ति P; सिद्धार्धकेन for तेन B, E, N; G. omit;निष्क्रान्तः for निष्क्रम्य B. N. G.।
  158. ↑ E. adds च here; इयं for इअं B. E. N. G. after which B. E. add तस्स ताडीअ (डिय ®.) मणस्स णाम (om. E.)पेडआ for पेडिया A., पेडिआ M, °लंछियपिसविया E.; पसेविआ H.; B.G. read लक्खिदा for लंच्छिदा adding आहरण before पे.°
  159. ↑ त...दो Om. in B. E. N. G; निब° for णिव° E.णिब दिदा A. P.ताडिअंतस्स after णिव° in N
  160. ↑ Om R.
  161. ↑ Om. B. E. N. R.स लेखो अशू° for लेखस्याशू° E.
  162. ↑ B. E. N. add यत् before this; M.om. this.
  163. ↑ A. P.G, add यत् after राक्षसाय,E adds. आसीत् after प्रेषितं;B. N. add अयम् before लेखः.
  164. ↑ Om.R. G. E; B. E. N. G.om. एव; G.adds न before संश°, M. has मया before निर्णीं°
  165. ↑ तहेति M. R.; जं अज्जो आणवेदित्ति B. E. N.; °ष्क्रान्तः for °ष्क्रम्य E; सि-हृ om. in B. E. N;G. has °शति for °श्य; B. adds च after that.
  166. ↑ B. E N. have अज्ज before एसो; ताडि° for °ताडि B. E. N. (?) which add विण्णवेदि after this word; °लस्स for °रस्स A. P; B. N. add स्सयं after कुमारस्स; E अहं; ज्जेव for एव्व B. E. N; एवP; विण्णवेमि for णिवेदेमि E.
  167. ↑ om भणादि B.E.N.G.
  168. ↑ B. E N. read प्रवेशय for तथा--तु
  169. ↑ Before this B. N. and E. read पुरु । जं कुमारो आणवेदित्ति ( E. om. ति ).निष्क्रम्य सिद्धार्थकेन सह प्रविशति (E. has पुनः प्रविष्टः); अभयेन IE.अभयेण P; ]b, om. bhe following मे ; B. E, have कुमारो before पसादं and omit अज्जो at end of the sentence; ID. reads °रेदु for 'रेदु.
  170. ↑ ’Twice in B.N; परतो for परवतो A. G; परायत्त B N; . A. havठे तत् before 'निवे'.
  171. ↑ P. reads यथास्थितम्; A. य~तः; M . R. यथावस्थितम्.
  172. ↑ °लो. P. इदं for इमं R.; देइय G. E; A. P. read °उत्तस्स स for °उत्तस°; B. has सकासं, E. सयसं; B. N. add हि at the end.
  173. ↑ B. N. have भद्र before this ; E. अत्र.
  174. ↑ कुमार B. E; for next word B. G. read संदि°; °ष्टो for °ट्टो A ;‘च्चरक्खसेण for च्चेण B. G.; B. G. read जधा एते ' for जहा एदे; सम for महू B. E. . which and N. read पिअ (य E. ) after it; the next word is चयस्सा P., वस्यआ N., अवस्सका G., वयलका E.
  175. ↑ राया° E.राआ N.; राअ G; B. G. have पढम before समु°; and S.has लहज for खह; संधाणा for ‘सिणेह ते B, संधारणतं N.; संधणात्तं E. G.For जहा R, has जह
  176. ↑ कुर्वता° N., कौलु° E; °चम्मा for° वम्मो B. E. G;‘वम्भो N; °अजवलिताक्षराणिणबदधिबो for °अणअराहिवो B.; आहिबो G.; मलयजाहिबो E; अ• • .धिबो P.M; मलआधिवो H.; सींह for सिंह B. E. G; °नादो. E. N.°णहो R; कस्मी° for कह्° B.की सर° G., कीर N.; कमीर° P.
  177. ↑ पुष्क° A. P.पुक्करको N; °रायो for °राओ E; ‘सिणो for °सेणो P; °रेण E, For पा-ओ G.has पा—आओ; B. and B. पारखीआ (या B.) धिवदी; B. reads मेहक्खो for मेहणाद; G. M. and JB. मेअणादो
  178. ↑ एश्थ जेव B.; एथ एदे G. N.; एथजे E. For the next word, षढ. B. E. N. G, गाहि° for गिही° N. R. M.;गणि° G; भणि° B; राय° {o* राआ° E. which also reads तिन्नि' for तिण्णि;G. and N. read next word मलयकेउ ( यू N.) णो.
  179. ↑ च्छन्दि R. M. this is only variant for अहिलसन्ति in B; the next word is इदरे B.इयरे E, after it N. 1has चि; G. द्वावेव; Z. डुवेपि, B. बिदुवे; B. has कोस before हरिथ. and ति for कोसं अ; E. has त्ति ते for कसं अ ; G. om.i; R. M.on. ता; G. N. have तप्तहा; B has ता जधा and JE. ता यध; णिक्करि' for णिराकरि° G;...‘रिय E,
  180. ↑ °भागे° E; °राय' B.; मम प्पीदी B. मम पीई G.E.मह पीई N; उप्पादिआ B.; उ...दा. ; for . D.; N Nतधा तह° B. Gतदा ;वि for पि , Mi; om. E; the next word is पढ B, P. G. D; यम(?)N.
  181. ↑ पसदइदर्यो B.संपादयध्वो E; संपदइत्ति P.; °तिको for त्तिओ B.दिओं G. N; for the next Word E. has वाया.; B. N. G. राअB. adds ति after' °सो; N. reads संदेश.
  182. ↑ Om. in A. P; मास° for मह° B. G. N.सम° E.
  183. ↑ °ह्यन्ते R; the next word अथवा om. in B. N; after it सत्यम् in A. P; एतेषाम् after अत एव in B. N.; तेपाम् G. E.
  184. ↑ अमत्य before this B. N.
  185. ↑ °लो P. which has दीति for दित्ति at end.
  186. ↑ B. N. read अनुगम्यमानः for सह.
  187. ↑ स्व° B. N.आपू° for पू° E. H.; संपू° B. N.
  188. ↑ B. E.N. om. परि; P. has °रिति for °रस्ति.
  189. ↑ स्ख B. B. N. M.
  190. ↑ खस B. E. N.; सह M. R. G.; व्यूढ for व्यूह्य B. N. H; व्यूत P.
  191. ↑ इच्छन्तु. B. N. H.; संवृताः for संभृताः B. IE. N. The next word is चेदि in B. N. H.; शनR, G.सर्व E.
  192. ↑ चो विशि° E.°द्योऽव° H.; परिवृ° for पथि वृ° B. N. B. H.
  193. ↑ B. G. and E. read जं अमच्चो (अय्यो E. ) आणवेदित्ति; M, has पुरु° तहे ति; .G.E have पुरु for प्रियं:
  194. ↑ On: P; जअइ जअदु for जेदु B. N. (य for अ G. E)°च्चम् for °चच् B. N. omiting तुमम् after wards for which E. has दे
  195. ↑ Om. A.
  196. ↑ G. adds अस्मद्वचनात् after this; B. E. N. read भद्र शकष्टदासं प्रति (Om. E.) भ्र्हि; R. M. Om. यथा
  197. ↑ वयमाभरणं कुमारेण B. N.वय-..णानि कु° E; तदयुक्त° for तन्न युक्त° N. E. ; इदानीमस्माभिः is added before अनलं by A. B. N; इदानीम् is in E. after अन°.
  198. ↑ Om. R. M.; यतो E and P. which also has अलंकारत्रयं further on.
  199. ↑ जं अमच्चो ( अज्जो E. ) आणवेदि त्ति ( om. E. ) B. E. N.; तहेति M.; निप्क्रान्त: for निष्क्रम्य G.°विशति for प्रविश्य A. P.°श्य च B. N.; °श्य पुरुषः E. omitting अमञ्च.
  200. ↑ इममलंकरणं E.इदं तं अलंक°. B. E.; एदं आ° P.
  201. ↑ B. E. N. G. have अवलोक्य; A. P. आभरणम् after नाट्येन; R. M. P. om.च; for भद्रे B. N. read भद्र.
  202. ↑ °जकुलगा B. E. N.
  203. ↑ एदु एदु B. E. N. G.; अज्जो for अमच्चो P.
  204. ↑ B. N. read स्वगतम्; P. om. it; G.E.read हि before नाम ; R.P. om. कुतः in next line.
  205. ↑ येष्वेव B. E. N. A. H.
  206. ↑ अतो° B. N.;°तोप्यारू° E.मनुजन° for °मसुजन° G.
  207. ↑ मतिः B. E. N. G.;°नुरूपं for 'नुकूलं E. H.
  208. ↑ प्रती° परिक्र' B. N. R; अयं for अअं E.कुमालो for कुमारो R; B. N. add चिट्ठदि तां; G. E. चिट्ठदि; उवस° for उपस° R; G . om णं.
  209. ↑ नाव्ये नावलो° B. E. N. G; अये after this in B. E. N.
  210. ↑ °लन्तीं B. N ; निखल° E.
  211. ↑ परे° A P.
  212. ↑ Twice in B. N.
  213. ↑ उपविशति B. N.; उपविष्टः E.
  214. ↑ अमात्य B. N. which read चिरमद° for चिरद°; E. has चिराद.
  215. ↑ °णं M. R.प्रयणप्रति° H.
  216. ↑ अमत्य B. N.
  217. ↑ Om A. P;B. N. G. read कुमारस्यानु° for अनु° ; E, कुमारानु°.
  218. ↑ मित्यादिश्लोकं पुनः B. N.; प्रस्थातव्यं ..सहमगधगणैरिति पठति G; प्रस्थातव्यं पुरस्तादिति पूर्वोक्तं श्लोकं E.
  219. ↑ आत्मग° E. after which B. N. add विज्ञायते.
  220. ↑ वृणन्ति P. which like R. om प्रकाशम्।
  221. ↑ Om. G. E; E. Om. ततः.
  222. ↑ B. E. N. read कुमार here; ननु पञ्चपैर for अल्पैर° B. N. कतिपयैर° E.
  223. ↑ Om. P; E. reads यास्यामः for गन्तारः
  224. ↑ आत्मग° E; E. has अयि before यद्येवं; B. N. read तत्किमयमार्येण°E.ततः किमयमार्येणा', M. R. किमार्येणायं; A. and P.om. स and visarga सलेखः
  225. ↑ कुसुमपुरं प्रस्थापितः B. E.H
  226. ↑ Om, P. and E, which also om. अ...कः; R. reads सि... क and G.om. भ...म्.
  227. ↑ Om. E.; पसीददु twice in B. N. G. which also read प्प for: प°
  228. ↑ अमञ्च before this B. E. N.; अमञ्चस्स before रहस्सं B; A. reads धारइदुं and G. धारयिदुं
  229. ↑ तत् before this B. N.
  230. ↑ ननु B. N; E. omits all this from मए down to Siddhárthaka's next speech. N. G. add here ण पारिदM रहरस्सं धारिदं अमच्चस्स.
  231. ↑ °जितश्च B. E. N. For नैप A.reads नैव; भीतलज्जितो H.
  232. ↑ B. E. N. read अतः and G. यतः before this.; B. E, N. G. read आर्याय for आर्यस्य.
  233. ↑ °त्यराक्षसेन B. E. N.; अहम् om. P; च before संदिश्य B. E. N. H.
  234. ↑ 'यति G. after which B. A. read एदं; E इ;इमं, G. N. एअं and B. E.M. om. अति; B. E. read ताडी.
  235. ↑ B. E. N. G. read कुमार before this; B. E. N. om. पुरुषः and B. N. also om. इव further on and E. has. इति for इव.
  236. ↑ B. EE. N. om. सखे; G. om. भागु; B. N. read चायमस्मै स्वभृ° for एष भृ; E. has अप्ययमेवीस्य भृ., P. has कथयति.
  237. ↑ B.N. read क्ष्रुत्वा लेखमवलोकयन् । स्वस्ति यथास्थाने कुतोपि कोपि कमपि प्रुषमवग इति वाचयति
  238. ↑ B. N. G. A. P. om. this; B. N, read कुमार twice.
  239. ↑ येणेदमाभरणजातं प्रेषितमू. N; अपि om, in B. G; before अनुप्रे° in M. R.B. N. add इति after this,
  240. ↑ B. N. read एषः स्यात् । इत्याभरणं दर्शयति.
  241. ↑ R. notes निर्दिश्य as variant here. G. has मम for मह्यम्; A.. reads कुमार नैतन्मया प्रोपितम् । कुमारेणैतन्मह्यमनुप्रेपितम्; B. N. read कुमार नैतन्मयानुप्रेषितम् । एतद्धि कुमारेण मह्यं दत्तं मया & c.; E, reads कुमार नेतन्मयानुन पितम् । मया &; for अप्यैतत्कस्मिंश्चित्. B. N. read च; E. reads पारितोपिक for परितोप.; G, 1eads प्रदत्तम् for दत्तम्,
  242. ↑ B. N. read भो अमात्य; E. अमात्य before this; and B. E. G. add आभरणविशेषस्य after this; स्व for आत्म B. E. N; दत्तस्यायं for .. स्ययं B.N.
  243. ↑ प्याप्ततमात्.B. N. R.; सिद्धार्थकात् for अस्मात् M. R. G E. H; आर्येण at the end of the speech B. N.; तत्कथं शत्रोः प्रयोगः E.
  244. ↑ कुमार before this E; M. has वा after this; 11. M G. have चा वाचि further on; E.agrees and adds इति after वाचि° and अयम् after: एव:; B. N. read कुतो वाचिकं कस्य वा लेखः । अयमेवास्मदीयो & c.
  245. ↑ R. Mr. add चा after कस्य and R. read इह for इयं at the beginning of the speech,
  246. ↑ B.N, reaद् कुमार before this; B. E, N. add अपि after मुद्राम्; R, M, add न before शक्नुवन्ति .
  247. ↑ E. has the following as Malayalksetu's,
  248. ↑ सस्य मु° G. E;" समास्ते for °खस्तिष्ठति G. E.
  249. ↑ B. N. om. this; A. P.E. read पुनरलम् for अलं पुनः and B, N, read ताडयित्वा for: ताडयतुम्.
  250. ↑ G. has मुद्दामपि; E सुर्वेपि जाणचे (?); B. N. have instead of the has 'whole भागु' कुमार। मुद्रमप्यानयात्वियम्.
  251. ↑ B. E. N. read °मपि क्रियताम्
  252. ↑ मालो P. which also has वेदीति.; M. om त्ति
  253. ↑ °माल A. P.;एदं खु after this in E.; इमं G.इदं क्खु B. N.E. also has सयड
  254. ↑ सुअत्थं हितं G; पतयं E. for the वि at the end B. N. read अ, G. पि and E. च.
  255. ↑ °नावलो'. B. B. N. G.
  256. ↑ आमग° E. which om. संव..णि; B. N. read मम before मित्र.
  257. ↑ P. G. E. om. च; G. om. वि in विसंबदन्ति and R. M. read न for that वि; A. P. read तस्किमिदानीम् for किंनु; B. नु खलु तर्हिकं ; B. N. तत्किम् and B. IE. N. add लिखितम् after शक..सेन.
  258. ↑ °दाराणाम् B. E. N.G. and B.N. read विस्टुताः .स्वामिभक्तयः
  259. ↑ पत्रम्. B. N. H.
  260. ↑ टुना. B. N.
  261. ↑ भर्त्तुः A. R M. B.; पणप्रा for "पूणं प्रा P.
  262. ↑ B. E. N. G. om. this; P. om. आर्यः; R. G. E. read अलंकरण for अलंकार; °मतो for °मता B. N.
  263. ↑ B. N. add आर्येण here; °देकं किमिदम् for °त्किमिदमेकम् BN.
  264. ↑ कष्टम्. E.; A. P. om इदम्.
  265. ↑ N. om. द; R, M.read °गतम्.
  266. ↑ °नाति भवती भू°. B. E. N.
  267. ↑ E. has सबाष्पं निर्वण्र्य; कधं for कहं E. and G, which also reads पच्चभिजाणिस्सं, E, has पञ्चभियाणामि.;P,°भिजाणा; B. N. °भिआणिस्सं°,
  268. ↑ इमं क्खु B. N.; इदं ता (?) खलु : इमं G.; एदं P. which also reads सुगिही ; E, reads °नामधेयेण;R. णामहेयेण; G णामधेयेण; °व्वदेस° for व्वदीस R; for पुव्वं., B. N. read पूर्वं
  269. ↑ वल्लभभूषणस्य A.. P. E.; गुणवल्लभ वल्लभानि H.
  270. ↑ भूषितानि. R.
  271. ↑ °तोभिमुख° G.; कृताभ्रभासो N.
  272. ↑ समये A. P. E.
  273. ↑ आत्मग° B.; तत्कथम्. G.; B. N, R. M. read °श्वर; B. E. N. om. व्य...णानि.
  274. ↑ R. G. om. प्र...एतान्यपि; E.. om. प्रकाशम् and reads सुव्यक्तमेतानि शा; 3. N. om. व्य...नि and read प्र...व्यक्तमेतान्यपि तेन चा; M. adds एव after प्रयुक्तेन and E.reads वणिच्यञ्जनेन; प्रकाशम् om. & व्यक्तं before एतानि, H.
  275. ↑ G. E. adds आभरणानाम्; B. N. आभरणविशेषाणाम्; P. has चाणक्य for चन्द्रगुप्त further on,
  276. ↑ °णिग्भ्यः क्रयाधिगम इति. B. E. N.; °क्रयाधिगत इति (?) M.; °क्रेयाधिगतमित R; B E. N. add एतत् after the first युज्यते and B. N. om,एतत्कुतः at the end of the Sentence, R. G. R. om. कुतः; क्रयादधिगमः H
  277. ↑ °च्छता E.
  278. ↑ °ल्पितम् G. N.
  279. ↑ A. E. B. N. read आत्मग; R. M.on, अहो. For शत्रु B. N. read एष.; G. om. it.; E, reads °ष्टोयं भूपणप्रयोगः; R. °भूच्छत्रुयोगः,
  280. ↑ मम नेति. R, M.
  281. ↑ ग्राह्यम° R. M.
  282. ↑ एतदार्थ A. P.
  283. ↑ B. N om. सबाष्पम् । कुमार.
  284. ↑ मतभृततनुत्वं च P, A. has च for तु
  285. ↑ दार्ढ्यं appears to be given as a variant in R; निः for ते P.
  286. ↑ B. H. read °मभियुक्तव्यवहा; E. agrees reading नि for भि; N. has एवं प्रष्ट (?) व्यवहा; B. adds भवतैव मे before निर्णयो; NG. मे भवतैव; E. एव
  287. ↑ R. om. तवः; B. N. instead of भव...षः read कुतः । मैर्योसौ स्वामिपुत्र इति युष्मदस्मदोर्व्यत्ययेन पठति; G.agrees but om. युष्म...येन; E. substitutes तदेव for it.
  288. ↑ G. has रणं च स्थ; E. इणस्थमिकाँ च; B. N. रणस्थलिकां च; B. N.G. read विनिर्दिश्य and G, Treads किमू before इदमिदानीमू,
  289. ↑ B. N. G read विधेर्विं° and B. E. N. G. add इदं न चाणक्यस्य.
  290. ↑ कृतिचे G; and B.N. read कृतधियो for next word, and अभिन्ना for न भिन्ना.
  291. ↑ विफलम् R. and विधेर्व्यवसितम् R.; प्रयत्नो वृथा for* प्रयत्नच्छिदः P.
  292. ↑ om. M. R; सक्रोधम् B. E. N; B. reads कथम् for किम् and om. एव and विधेर्विलसितमिदं न मर्मतिः E. agrees with our text except in reading निहत एव, and विलसितम् for व्यवसितम्; G. also agrees with our text but adds किम् before किल and reads विल° for व्यव.°
  293. ↑ कृतात्मना N. E.
  294. ↑ B. E. have
    तदा for पुरा; M. R, read पिता मम पुरा.
  295. ↑ रिपोः B. E. N. P. H.; रिपो. G; in the next line B. E. read प्रणयाय for प्रलयाय; पुनराममांसवद° H.
  296. ↑ Om. A.P.; आत्मग° E.P. reads अपि for अपरो. For स्फोटः B. has विस्फोटः and N. विस्फोटक.
  297. ↑ R. om. क...य' and R. E. read शांतं पापम् only once.
  298. ↑ B. N. read नाहं विषकन्यामारोपितवानपापोहं पर्वतेश्वरे; E. H. have simply अपापोहं पर्वतेश्वरे P. adds अपापोहम् after प्रयुक्तवान्.
  299. ↑ द्रुष्ट° A. P.
  300. ↑ om B. N.दैवमत्रैव प्र°. R.; दैवमत्र द्र A.; कथमत्र दैवं प्र°. E, P. om. दै...व्यम्
  301. ↑ आत्मग° E.; °क्यस्य प्र° for 'क्यप्र .G; B. E. N. read हृदयमपि मे रिपुभिः स्वीकृतम् .
  302. ↑ Om. B, twice in E; B. N. G. read शिखरसेनः,E. सिखसेनः and all four add सेनापतिः after this; G reads यतः for ये' and B. N. read एतेन for एते.
  303. ↑ M. R. om. सह; लौहार्दम् for सुहृत्ताम् B. N; B. E. N. read °रीराभिद्रोहेण
  304. ↑ °यितुमुद्यताः E. which and B. N. G. add तद्यथा after राजानः ; नरपतिः for °नृपतिः B. E. N.; जनधिपः G.
  305. ↑ °धिराजो. B, N; for मेघनाद E. has मेघार्क , N. G. मेघाक्ष, B. मेघाख्य ( or मेघाक्ष as a variant );for एतेषु B. N. read तत्र तेषां मध्ये ये; G. अन्न य एते; E. अत्र य एतेषाम् ; प्रथमम् for प्रथमे R. M. G.; प्रधानतमाः प्रथमा B. N.; प्रथमतरा E. which reads प्रार्थयन्ते for कामयन्तेः
  306. ↑ E. has before this तेभ्यो भूभिरेव दीयताम्; M. R G. E. read गम्भीरम्; for अभिनीय M. R. read आनीय; B. N. उपनीय
  307. ↑ Before this B. N. have तु द्वौ; P. A. E. तु; B. N. Read °बलकामौ ;E.बलकामिनौ; M. बलकोशकामुकौ. For घात्येताम् A. P. read खाद्येताम्
  308. ↑ तहेत्ति M. R, जं कुमारो आणवेदित्ति B. N.; °वेदि E.
  309. ↑ R.G.E.M. om. सक्रो°;G. E. read राक्षस only once.; M. Om. entirely.
  310. ↑ समाश्रय चन्द्रगुप्तम्.M. R.; समा...गुप्त इति. B. N, G. agrees with our text adding त्वया before चन्द्र'; B. E. N. om. पश्य
  311. ↑ सार्धम°. E.
  312. ↑ दुर्णयः G. E.
  313. ↑ पुनः M. R.
  314. ↑ नेदं न युक्तम् B, N.; नैतन्न युक्तम् E,
  315. ↑ कृतज्ञम्. R.
"https://sa.wikisource.org/w/index.php?title=मुद्राराक्षसम्/पञ्चमोऽङ्कः&oldid=167146" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्