सुश्रुतसंहिता/उत्तरतन्त्रम्/अध्याय २१-४०
दिखावट
- एकविंशतितमोऽध्यायः
- अथातः कर्णगतरोगप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- सामान्यं कर्णरोधेषु घृतपानं रसायनम्
- अव्यायामोऽशिरःस्नानं ब्रह्मचर्यमकत्थनम् ३
- कर्णशूले प्रणादे च बाधिर्यक्ष्वेडयोरपि
- चतुर्णामपि रोगाणां सामान्यं भेषजं विदुः ४
- स्निग्धं वातहरैः स्वेदैर्नरं स्नेहविरेचितम्
- नाडीस्वेदैरुपचरेत्पिण्डस्वेदैस्तथैव च ५
- बिल्वैरण्डार्कवर्षाभूदधित्थोन्मत्तशिग्रुभिः
- बस्तगन्धाश्वगन्धाभ्यां तर्कारीयववेणुभिः ६
- आरनालशृतैरेभिर्नाडीस्वेदः प्रयोजितः
- कफवातसमुत्थानं कर्णशूलं निरस्यति ७
- मीनकुक्कुटलावानां मांसजैः पयसाऽपि वा
- पिण्डैः स्वेदं च कुर्वीत कर्णशूलनिवारणम् ८
- अश्वत्थपत्रखल्लं वा विधाय बहुपत्रकम्
- तदङ्गारैः सुसंपूर्णं निदध्याच्छ्रवणोपरि ९
- यत्तैलं च्यवते तस्मात् खल्लादङ्गारतापितात्
- तत् प्राप्तं श्रवणस्रोतः सद्यो गृह्णाति वेदनाम् १०
- क्षौमगुग्गुल्वगुरुभिः सघृतैर्धूपयेच्च तम्
- भक्तोपरि हितं सर्पिर्वस्तिकर्म च पूजितम् ११
- निरन्नो निशि तत्सर्पिः पीत्वोपरि पिबेत् पयः
- मूर्धवस्तिषु नस्ये च मस्तिष्के परिषेचने १२
- शतपाकं बलातैलं प्रशस्तं चापि भोजने
- कण्टकारीमजाक्षीरे पक्त्वा क्षीरेण तेन च १३
- विपचेत् कुक्कुटवसां कर्णयोस्तत्प्रपूरणम्
- तण्डुलीयकमूलानि फलमङ्कोलजं तथा १४
- अहिंस्राकेन्दुकान्मूलं सरलं देवदारु च
- लशुनं शृङ्गवेरं च तथा वंशावलेखनम् १५
- कल्कैरेषां तथाऽम्लैश्च पचेत् स्नेहं चतुर्विधम्
- वेदनायाः प्रशान्त्यर्थं हितं तत्कर्णपूरणम् १६
- लशुनार्द्र कशिग्रूणां मुरङ्ग्या मूलकस्य च
- कदल्याः स्वरसः श्रेष्ठः कदुष्णः कर्णपूरणे १७
- शृङ्गवेररसः क्षौद्रं सैन्धवं तैलमेव च
- कदुष्णं कर्णयोर्देयमेतद्वा वेदनापहम् १८
- वंशावलेखनायुक्ते मूत्रे चाजाविके भिषक्
- सर्पिः पचेत्तेन कर्णं पूरयेत् कर्णशूलिनः १९
- महतः पञ्चमूलस्य काण्डमष्टादशाङ्गुलम्
- क्षौमेणावेष्ठ्य संसिच्य तैलेनादीपयेत्ततः २०
- यत्तैलं च्यवते तेभ्यो धृतेभ्यो भाजनोपरि
- ज्ञेयं तद्दीपिकातैलं सद्यो गृह्णाति वेदनाम् २१
- कुर्यादेवं भद्र काष्ठे कुष्ठे काष्ठे च सारले
- मतिमान् दीपिकातैलं कर्णशूलनिबर्हणम् २२
- अर्काङ्कुरानम्लपिष्टांस्तैलाक्तान् लवणान्वितान्
- सन्निदध्यात् स्नुहीकाण्डे कोरिते तच्छदावृते २३
- पुटपाकक्रमस्विन्नान् पीडयेदारसागमात्
- सुखोष्णं तद्र सं कर्णे दापयेच्छूलशान्तये २४
- कपित्थमातुलुङ्गाम्लशृङ्गवेररसैः शुभैः
- सुखोष्णैः पूरयेत् कर्णं तच्छूलविनिवृत्तये २५
- कर्णं कोष्णेन चुक्रेण पूरयेत् कर्णशूलिनः
- समुद्र फेनचूर्णेन युक्त्या चाप्यवचूर्णयेत् २६
- अष्टानामिह मूत्राणां मूत्रेणान्यतमेन तु
- कोष्णेन पूरयेत् कर्णं कर्णशूलोपशान्तये २७
- मूत्रेष्वम्लेषु वातघ्ने गणे च क्वथिते भिषक्
- पचेच्चतुर्विधं स्नेहं पूरणं तच्च कर्णयोः २८
- एता एव क्रियाः कुर्यात् पित्तघ्नैः पित्तसंयुते
- काकोल्यादौ दशक्षीरं तिक्तं चात्र हितं हविः २९
- क्षीरवृक्षप्रवालेषु मधुके चन्दने तथा
- कल्कक्वाथे परं पक्वं शर्करामधुकैः सरैः ३०
- इङ्गुदीसर्षपस्नेहौ सकफे पूरणे हितौ
- तिक्तौषधानां यूषाश्च स्वेदाश्च कफनाशनाः ३१
- सुरसादौ कृतं तैलं पञ्चमूले महत्यपि
- मातुलुङ्गरसः शुक्तं लशुनार्द्र कयो रसः ३२
- एकैकः पूरणे पथ्यस्तैलं तेष्वपि वा कृतम्
- तीक्ष्णा मूर्धविरेकाश्च कवलाश्चात्र पूजिताः ३३
- कर्णशूलविधिः कृत्स्नः पित्तघ्नः शोणितावृते
- शूलप्रणादबाधिर्यक्ष्वेडानां तु प्रकीर्तितम् ३४
- सामान्यतो विशेषेण बाधिर्ये पूरणं शृणु
- गवां मूत्रेण बिल्वानि पिष्ट्वा तैलं विपाचयेत् ३५
- सजलं च सदुग्धं च बाधिर्ये कर्णपूरणम्
- सितामधुकबिम्बीभिः सिद्धं वाऽजे पयस्यपि ३६
- बिम्बीक्वाथे विमथ्योष्णं शीतीभूतं तदुद्धृतम्
- पुनः पचेद्दशक्षीरं सितामधुकचन्दनैः ३७
- बिल्वाम्बुगाढं तत्तैलं बाधिर्ये कर्णपूरणम्
- वक्ष्यते यः प्रतिश्याये विधिः सोऽप्यत्र पूजितः ३८
- वातव्याधिषु यश्चोक्तो विधिः स च हितो भवेत्
- कर्णस्रावे पूतिकर्णे तथैव कृमिकर्णके ३९
- समानं कर्म कुर्वीत योगान् वैशेषिकानपि
- शिरोविरेचनं चैव धूपनं पूरणं तथा ४०
- प्रमार्जनं धावनं च वीक्ष्य वीक्ष्यावचारयेत्
- राजवृक्षादितोयेन सुरसादिगणेन वा ४१
- कर्णप्रक्षालनं कार्यं चूर्णैरेषां च पूरणम्
- क्वाथं पञ्चकषायं तु कपित्थरसयोजितम् ४२
- कर्णस्रावे प्रशंसन्ति पूरणं मधुना सह
- सर्जत्वक्चूर्णसंयुक्तः कार्पासीफलजो रसः ४३
- योजितो मधुना वाऽपि कर्णस्रावे प्रशस्यते
- लाक्षा रसाञ्जनं सर्जश्चूर्णितं कर्णपूरणम् ४४
- सशैवलं महावृक्षजम्ब्वाम्रप्रसवायुतम्
- कुलीरक्षौद्र मण्डूकीसिद्धं तैलं च पूजितम् ४५
- तिन्दुकान्यभया रोध्रं समङ्गाऽमलकं मधु
- पूरणं चात्र पथ्यं स्यात्कपित्थरसयोजितम् ४६
- रसमाम्रकपित्थानां मधूकधवशालजम्
- पूरणार्थं प्रशंसन्ति तैलं वा तैर्विपाचितम् ४७
- प्रियङ्गुमधुकाम्बष्ठाधातकीशिलपर्णिभिः
- मञ्जिष्ठालोध्रलाक्षाभिः कपित्थस्य रसेन वा ४८
- पचेत्तैलं तदास्रावमवगृह्णाति पूरणात्
- घृतं रसाञ्जनं नार्याः क्षीरेण मधुसंयुतम् ४९
- तत्प्रशस्तं चिरोत्थेऽपि सास्रावे पूतिकर्णके
- निर्गुण्डीस्वरसस्तैलं सिन्धुर्धूमरजो गुडः ५०
- पूरणः पूतिकर्णस्य शमनो मधुसंयुतः
- कृमिकर्णकनाशार्थं कृमिघ्नं योजयेद्विधिम् ५१
- वार्ताकुधूमश्च हितः सार्षपस्नेह एव च
- कृमिघ्नं हरितालेन गवां मूत्रयुतेन च ५२
- गुग्गुलोः कर्णदौर्गन्ध्ये धूपनं श्रेष्ठमुच्यते
- छर्दनं धूमपानं च कवलस्य च धारणम् ५३
- कर्णक्ष्वेडे हितं तैलं सार्षपं चैव पूरणम्
- विद्र धौ चापि कुर्वीत विद्र ध्युक्तं चिकित्सितम् ५४
- प्रक्लेद्य धीमांस्तैलेन स्वेदेन प्रविलाय्य च
- शोधयेत्कर्णविट्कं तु भिषक् सम्यक् शलाकया ५५
- नाडीस्वेदोऽथ वमनं धूमो मूर्धविरेचनम्
- विधिश्च कफहृत्सर्वः कर्णकण्डूमपोहति ५६
- अथ कर्णप्रतीनाहे स्नेहस्वेदौ प्रयोजयेत्
- ततो विरिक्तशिरसः क्रियां प्राप्तां समाचरेत् ५७
- कर्णपाकस्य भैषज्यं कुर्यात्पित्तविसर्पवत्
- कर्णच्छिद्रे वर्तमानं कीटं क्लेदमलादि वा ५८
- शृङ्गेणापहरेद्धीमानथवाऽपि शलाकया
- शेषाणां तु विकाराणां प्राक् चिकित्सितमीरितम् ५९
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे कर्णगतरोगप्रतिषेधो नामैकविंशोऽध्यायः २१
- द्वाविंशतितमोऽध्यायः
- अथातो नासागतरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- अपीनसः पूतिनस्यं नासापाकस्तथैव च
- तथा शोणितपित्तं च पूयशोणितमेव च ३
- क्षवथुर्भ्रंशथुर्दीप्तो नासानाहः परिस्रवः
- नासाशोषेण सहिता दशैकाश्चेरिता गदाः ४
- चत्वार्यर्शांसि चत्वारः शोफाः सप्तार्बुदानि च
- प्रतिश्यायाश्च ये पञ्च वक्ष्यन्ते सचिकित्सिताः
- एकत्रिंशन्मितास्ते तु नासारोगाः प्रकीर्तिताः ५
- आनह्यते यस्य विधूप्यते च प्रक्लिद्यते शुष्यति चापि नासा
- न वेत्ति यो गन्धरसांश्च जन्तुर्जुष्टं व्यवस्येत्तमपीनसेन ६
- तं चानिलश्लेष्मभवं विकारं ब्रूयात् प्रतिश्यायसमानलिङ्गम्
- दोषैःर्विदग्धैर्गलतालुमूले संवासितो यस्य समीरणस्तु ७
- निरेति पूतिर्मुखनासिकाभ्यां तं पूतिनासं प्रवदन्ति रोगम्
- घ्राणाश्रितं पित्तमरूंषि कुर्याद्यस्मिन् विकारे बलवांश्च पाकः ८
- तं नासिकापाकमिति व्यवस्येद्विक्लेदकोथावपि यत्र दृष्टौ
- चतुर्विधं द्विप्रभवं द्विमार्गं वक्ष्यामि भूयः खलु रक्तपित्तम् ९
- दोषैर्विदग्धैरथवाऽपि जन्तोर्ललाटदेशेऽभिहतस्य तैस्तु
- नासा स्रवेत् पूयमसृग्विमिश्रं तं पूयरक्तं प्रवदन्ति रोगम् १०
- घ्राणाश्रिते मर्मणि संप्रदुष्टे यस्यानिलो नासिकया निरेति ११
- कफानुयातो बहुशः सशब्दस्तं रोगमाहुः क्षवथुं विधिज्ञाः
- तीक्ष्णोपयोगादतिजिघ्रतो वा भावान् कटूनर्कनिरीक्षणाद्वा १२
- सूत्रादिभिर्वा तरुणास्थिमर्मण्युद्धाटितेऽन्य क्षवथुर्निरेति
- प्रभ्रश्यते नासिकयैव यश्च सान्द्रो विदग्धो लवणः कफस्तु १३
- प्राक् संचितो मूर्धनि पित्ततप्तस्तं भ्रंशथुं व्याधिमुदाहरन्ति
- घ्राणे भृशं दाहसमन्विते तु विनिःसरेद्धूम इवेह वायुः १४
- नासा प्रदीप्तेव च यस्य जन्तोर्व्याधिं तु तं दीप्तमुदाहरन्ति
- कफावृतो वायुरुदानसंज्ञो यदा स्वमार्गे विगुणः स्थितः स्यात् १५
- घ्राणं वृणोतीव तदा स रोगो नासाप्रतीनाह इति प्रदिष्टः
- अजस्रमच्छं सलिलप्रकाशं यस्याविवर्णं स्रवतीह नासा १६
- रात्रौ विशेषेण हि तं विकारं नासापरिस्रावमिति व्यवस्येत्
- घ्राणाश्रिते श्लेष्मणि मारुतेन पित्तेन गाढं परिशोषिते च १७
- समुच्छ्वसित्यूर्ध्वमधश्च कृच्छ्राद्यस्तस्य नासापरिशोष उक्तः
- दोषैस्त्रिभिस्तैः पृथगेकशश्च ब्रूयात्तथाऽशासि तथैव शोफान् १८
- शालाक्यसिद्धान्तमवेक्ष्य चापि सर्वात्मकं सप्तममर्बुदं तु
- रोगः प्रतिश्याय इहोपदिष्टः स वक्ष्यते पञ्चविधः पुरस्तात् १९
- नासास्रोतोगता रोगास्त्रिंशदेकश्च कीर्तिताः
- स्रोतःपथे यद्विपुलं कोशवच्चार्बुदं भवेत् २०
- शोफास्तु शोफविज्ञाना नासास्रोतोव्यवस्थिताः
- निदानेऽशासि निर्दिष्टान्येवं तानि विभावयेत् २१
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे नासागतरोगविज्ञानीयो
- नाम द्वाविंशोऽध्यायः २२
- त्रयोविंशतितमोऽध्यायः
- अथातो नासागतरोगप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- पूर्वोद्दिष्टे पूतिनस्ये च जन्तोः स्नेहस्वेदौ छर्दनं स्रंसनं च
- युक्तं भक्तं तीक्ष्णमल्पं लघु स्यादुष्णं तोयं धूमपानं च काले ३
- हिङ्गु व्योषं वत्सकाख्यं शिवाटी लाक्षा बीजं सौरभं कट्फलं च
- उग्रा कुष्ठं तीक्ष्णगन्धा विडङ्गं श्रेष्ठं नित्यं चावपीडे करञ्जम् ४
- एतैर्द्र व्यैः सार्षपं मूत्रयुक्तं तैलं धीमान्नस्यहेतोः पचेत
- नासापाके पित्तहृत्संविधानं कार्यं सर्वं बाह्यमाभ्यन्तरं च ५
- हृत्वा रक्तं क्षीरवृक्षत्वचश्च साज्याः सेका योजनीयाश्च लेपाः
- वक्ष्याम्यूर्ध्वं रक्तपित्तोपशान्तिं नाडीवत्स्यात् पूयरक्ते चिकित्सा ६
- वान्ते सम्यक् चावपीडं वदन्ति तीक्ष्णं धूमं शोधनं चात्र नस्यम्
- क्षेप्यं नस्यं मूर्धवैरेचनीयैर्नाड्या चूर्णं क्षवथौ भ्रंशथौ च ७
- कुर्यात् स्वेदान् मूर्ध्नि वातामयघ्नान् स्निग्धान् धूमान् यद्यदन्यद्धितं च
- दीप्ते रोगे पैत्तिकं संविधानं कुर्यात् सर्वं स्वादु यच्छीतलं च ८
- नासानाहे स्नेहपानं प्रधानं स्निग्धा धूमा मूर्धबस्तिश्च नित्यम्
- बलातैलं सर्वथैवोपयोज्यं वातव्याधावन्यदुक्तं च यद्यत् ९
- नासास्रावे घ्राणतश्चूर्णमुक्तं नाड्या देयं योऽवपीडश्च तीक्ष्णः
- तीक्ष्णं धूमं देवदार्वग्निकाभ्यां मांसं वाऽज युक्तमत्रादिशन्ति १०
- नासाशोषे क्षीरसर्पिः प्रधानं सिद्धं तैलं चाणुकल्पेन नस्यम्
- सर्पिःपानं भोजनं जाङ्गलैश्च स्नेहः स्वेदः स्नैहिकश्चापि धूमः ११
- शेषान् रोगान् घ्राणजान् सन्नियच्छेदुक्तं तेषां यद्यथा संविधानम् १२
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे नासागतरोगप्रतिषेधो
- नाम त्रयोविंशोऽध्यायः २३
- चतुर्विंशतितमोऽध्यायः
- अथातः प्रतिश्यायप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- नारीप्रसङ्गः शिरसोऽभितापो धूमो रजः शीतमतिप्रतापः
- संधारणं मूत्रपुरीषयोश्च सद्यः प्रतिश्यायनिदानमुक्तम् ३
- चयं गता मूर्धनि मारुतादयः पृथक् समस्ताश्च तथैव शोणितम्
- प्रकोप्यमाणा विविधैः प्रकोपणैर्नृणां प्रतिश्यायकरा भवन्ति हि ४
- शिरोगुरुत्वं क्षवथोः प्रवर्तनं तथाऽङ्गमर्दः परिहृष्टरोमता
- उपद्र वाश्चाप्यपरे पृथग्विधा नृणां प्रतिश्यायपुरःसराः स्मृताः ५
- आनद्धा पिहिता नासा तनुस्रावप्रवर्तिनी
- गलताल्वोष्ठशोषश्च निस्तोदः शङ्खयोस्तथा ६
- स्वरोपघातश्च भवेत् प्रतिश्यायेऽनिलात्मके
- उष्णः सपीतकः स्रावो घ्राणात् स्रवति पैत्तिके ७
- कृशोऽतिपाण्डुः सन्तप्तो भवेत्तृष्णानिइ!भिपिई!डितः
- सधूमं सहसा वह्निं वमतीव च मानवः ८
- कफः कफकृते घ्राणाच्छुक्लः शीतः स्रवेन्मुहुः
- शुक्लावभासः शूनाक्षो भवेद्गुरुशिरोमुखः ९
- शिरोगलौष्ठतालूनां कण्डूयनमतीव च
- भूत्वा भूत्वा प्रतिश्यायो योऽकस्माद्विनिवर्तते १०
- संपक्वो वाऽप्यपक्वो वा स सर्वप्रभवः स्मृतः
- लिङ्गानि चैव सर्वेषां पीनसानां च सर्वजे ११
- रक्तजे तु प्रतिश्याये रक्तास्रावः प्रवर्तते
- ताम्राक्षश्च भवेज्जन्तुरुरोघातप्रपीडितः १२
- दुर्गन्धोच्छ्वासवदनस्तथा गन्धान्न वेत्ति च
- मूर्च्छन्ति चात्र कृमयः श्वेताः स्निग्धास्तथाऽणवः १३
- कृमिमूर्धविकारेण समानं चास्य लक्षणम्
- प्रक्लिद्यति पुनर्नासा पुनश्च परिशुष्यति १४
- मुहुरानह्यते चापि मुहुर्विव्रियते तथा
- निःश्वासोच्छ्वासदौर्गन्ध्यं तथा गन्धान्न वेत्ति च १५
- एवं दुष्टप्रतिश्यायं जानीयात् कृच्छ्रसाधनम्
- सर्व एव प्रतिश्याया नरस्याप्रतिकारिणः १६
- कालेन रोगजनना जायन्ते दुष्टपीनसाः
- बाघिर्यमान्ध्यमघ्राणं घोरांश्च नयनामयान्
- कासाग्निसादशोफांश्च वृद्धाः कुर्वन्ति पीनसाः १७
- नवं प्रतिश्यायमपास्य सर्वमुपाचरेत् सर्पिष एव पानैः
- स्वेदैर्विचित्रैर्वमनैश्च युक्तैः कालोपपन्नैरवपीडनैश्च १८
- अपच्यमानस्य हि पाचनार्थं स्वेदो हितोऽम्लैरहिमं च भोज्यम्
- निषेव्यमाणं पयसाऽद्र कं वा संपाचयेदिक्षुविकारयोगैः १९
- पक्वं घनं चाप्यवलम्बमानं शिरोविरेकैरपकर्षयेत्तम्
- विरेचनास्थापनधूमपानैरवेक्ष्य दोषान् कवलग्रहैश्च २०
- निवातशय्यासनचेष्टनानि मूर्ध्नो गुरूष्णं च तथैव वासः
- तीक्ष्णा विरेकाः शिरसः सधूमा रूक्षं यवान्नं विजया च सेव्या २१
- शीताम्बुयोषिच्छिशिरावगाहचिन्तातिरूक्षाशनवेगरोधान्
- शोकं च मद्यानि नवानि चैव विवर्जयेत् पीनसरोगजुष्टः २२
- छर्द्यङ्गसादज्वरगौरवार्तमरोचकारत्यतिसारयुक्तम्
- विलङ्घनैः पाचनदीपनीयैरुपाचरेत् पीनसिनं यथावत् २३
- बहुद्र वैर्वातकफोपसृष्टं प्रच्छर्दयेत् पीनसिनं वयःस्थम्
- उपद्र वाश्चापि यथोपदेशं स्वैर्भेषजैर्भोजनसंविधानैः
- जयेद्विदित्वा मृदुतां गतेषु प्राग्लक्षणेषूक्तमथादिशेच्च २४
- वातिके तु प्रतिश्याये पिबेत् सर्पिर्यथाक्रमम्
- पञ्चभिर्लवणैः सिद्धं प्रथमेन गणेन च २५
- नस्यादिषु विधिं कृत्स्नमवेक्षेतार्दितेरितम्
- पित्तरक्तोत्थयोः पेयं सर्पिर्मधुरकैः शृतम् २६
- परिषेकान् प्रदेहांश्च कुर्यादपि च शीतलान्
- श्रीसर्जरसपत्तङ्गप्रियङ्गुमधुशर्कराः २७
- द्रा क्षामधूलिकागोजीश्रीपर्णीमधुकैस्तथा
- युज्यन्ते कवलाश्चात्र विरेको मधुरैरपि २८
- धवत्वक्त्रिफलाश्यामातिल्वकैर्मधुकेन च
- श्रीपर्णीरजनीमिश्रैः क्षीरे दशगुणे पचेत् २९
- तैलं कालोपपन्नं तन्नस्यं स्यादनयोर्हितम्
- कफजे सर्पिषा स्निग्धं तिलमाषविपक्वया ३०
- यवाग्वा वामयेद्वान्तः कफघ्नं क्रममाचरेत्
- उभे बले बृहत्यौ च विडङ्गं सत्रिकण्टकम् ३१
- श्वेतामूलं सदाभद्रा ं! वर्षाभूं चात्र संहरेत्
- तैलमेभिर्विपक्वं तु नस्यमस्योपकल्पयेत् ३२
- सरलाकिणिहीदारुनिकुम्भेङ्गुदिभिः कृताः
- वर्तयश्चोपयोज्याः स्युर्धूमपाने यथाविधि ३३
- सर्पींषि कटुतिक्तानि तीक्ष्णधूमाः कटूनि च
- भेषजान्युपयुक्तानि हन्युः सर्वप्रकोपजम् ३४
- रसाञ्जने सातिविषे मुस्तायां भद्र दारुणि
- तैलं विपक्वं नस्यार्थे विदध्याच्चात्र बुद्धिमान् ३५
- मुस्ता तेजोवती पाठा कट्फलं कटुका वचा
- सर्षपाः पिप्पलीमूलं पिप्पल्यः सैन्धवाग्निकौ ३६
- तुत्थं करञ्जबीजं च लवणं भद्र दारु च
- एतैः कृतं कषायं तु कवले संप्रयोजयेत् ३७
- हितं मूर्धविरेके च तैलमेभिर्विपाचितम्
- क्षीरमर्धजले क्वाथ्यं जङ्गलैर्मृगपक्षिभिः ३८
- पुष्पैर्विमिश्रं जलजैर्वातघ्नैरौषधैरपि
- हिमे क्षीरावशिष्टेऽस्मिन् घृतमुत्पाद्य यत्नतः ३९
- सर्वगन्धसितानन्तामधुकं चन्दनं तथा
- आवाप्य विपचेद्भूयो दशक्षीरं तु तद्घृतम् ४०
- नस्ये प्रयुक्तमुद्रि क्तान् प्रतिश्यायाम् व्यपोहति
- यथास्वं दोषशमनैस्तैलं कुर्याच्च यत्नतः ४१
- समूत्रपित्ताश्चोद्दिष्टाः क्रियाः कृमिषु योजयेत्
- यापनार्थं कृमिघ्नानि भेषजानि च बुद्धिमान् ४२
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे प्रतिश्यायप्रतिषेधो नाम चतुर्विंशतितमोऽध्यायः २४
- पञ्चविंशतितमोऽध्यायः
- अथातः शिरोरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- शिरो रुजति मर्त्यानां वातपित्तकफैस्त्रिभिः
- सन्निपातेन रक्तेन क्षयेण क्रिमिभिस्तथा ३
- सूर्यावर्तानन्तवातार्धावभेदकशङ्खकैः
- एकादशप्रकारस्य लक्षणं संप्रवक्ष्यते ४
- यस्यानिमित्तं शिरसो रुजश्च भवन्ति तीव्रा निशि चातिमात्रम्
- बन्धोपतापैश्च भवेद्विशेषः शिरोभितापः स समीरणेन ५
- यस्योष्णमङ्गारचितं यथैव दह्येत धूप्येत शिरोक्षिनासम्
- शीतेन रात्रौ च भवेद्विशेषः शिरोभितापः स तु पित्तकोपात् ६
- शिरोगलं यस्य कफोपदिग्धं गुरु प्रतिष्टब्धमथो हिमं च
- शूनाक्षिकूटं वदनं च यस्य शिरोभितापः स कफप्रकोपात् ७
- शिरोभितापे त्रितयप्रवृत्ते सर्वाणि लिङ्गानि समुद्भवन्ति
- रक्तात्मकः पित्तसमानलिङ्गः स्पर्शासहत्वं शिरसो भवेच्च ८
- वसाबलासक्षतसंभवानां शिरोगतानामिह संक्षयेण
- क्षयप्रवृत्तः शिरसोऽभितापः कष्टो भवेदुग्ररुजोऽतिमात्रम् ९
- संस्वेदनच्छर्दनधूमनस्यैरसृग्विमोक्षैश्च विवृद्धिमेति
- निस्तुद्यते यस्य शिरोऽतिमात्रं संभक्ष्यमाणं स्फुटतीव चान्तः १०
- घ्राणाच्च गच्छेत्सलिलं सरक्तं शिरोभितापः कृमिभिः स घोरः
- सूर्योदयं या प्रति मन्दमन्दमक्षिभ्रुवं रुक् समुपैति गाढम् ११
- विवर्धते चांशुमता सहैव सूर्यापवृत्तौ विनिवर्तते च
- शीतेन शान्तिं लभते कदाचिदुष्णेन जन्तुः सुखमाप्नुयाच्च १२
- तं भास्करावर्तमुदाहरन्ति सर्वात्मकं कष्टतमं विकारम्
- दोषास्तु दुष्टास्त्रय एव मन्यां संपीड्य घाटासु रुजां सुतीव्राम् १३
- कुर्वन्ति साक्षिभ्रुवि शङ्खदेशे स्थितिं करोत्याशु विशेषतस्तु
- गण्डस्य पार्श्वे तु करोति कम्पं हनुग्रहं लोचनजांश्च रोगान् १४
- अनन्तवातं तमुदाहरन्ति दोषत्रयोत्थं शिरसो विकारम्
- यस्योत्तमाङ्गार्धमतीव जन्तोः संभेदतोदभ्रमशूलजुष्टम् १५
- पक्षाद्दशाहादथवाऽप्यकस्मात्तस्यार्धभेदं त्रितयाद्वयवस्येत्
- शङ्खाश्रितो वायुरुदीर्णवेगः कृतानुयात्रः कफपित्तरक्तैः १६
- रुजः सुतीव्राः प्रतनोति मूर्ध्नि विशेषतश्चापि हि शङ्खयोस्तु
- सुकष्टमेनं खलु शङ्खकाख्यं महर्षयो वेदविदः पुराणाः १७
- व्याधिं वदन्त्युद्गतमृत्युकल्पं भिषक्सहस्रैरपि दुर्निवारम् १८
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे शिरोरोगविज्ञानीयो
- नाम पञ्चविंशोऽध्यायः २५
- षड्विंशतितमोऽध्यायः
- अथातः शिरोरोगप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- वातव्याधिविधिः कार्यः शिरोरोगेऽनिलात्मके
- पयोनुपानं सेवेत घृतं तैलमथापि वा ३
- मुद्गान् कुलत्थान्माषांश्च खादेच्च निशि केवलान्
- कटूष्णांश्च ससर्पिष्कानुष्णं चानु पयः पिबेत् ४
- पिबेद्वा पयसा तैलं तत्कल्कं वाऽपि मानवः
- वातघ्नसिद्धैः क्षीरैश्च सुखोष्णैः सेकमाचरेत् ५
- तत्सिद्धैः पायसैर्वाऽपि सुखोष्णैर्लेपयेच्छिरः
- स्विन्नैर्वा मत्स्यपिशितैः कृशरैर्वा ससैन्धवैः ६
- चन्दनोत्पलकुष्ठैर्वा सुश्लक्ष्णैर्मगधायुतैः
- स्निग्धस्य तैलं नस्यं स्यात् कुलीररससाधितम् ७
- वरुणादौ गणे क्षुण्णे क्षीरमर्धोदकं पचेत्
- क्षीरशेषं च तन्मथ्यं शीतं सारमुपाहरेत् ८
- ततो मधुरकैः सिद्धं नस्ये तत् पूजितं हविः
- तस्मिन् विपक्वे क्षीरे तु पेयं सर्पिः सशर्करम् ९
- धूमं चास्य यथाकालं स्नैहिकं योजयेद्भिषक्
- पानाभ्यञ्जननस्येषु बस्तिकर्मणि सेचने १०
- विदध्यात्त्रैवृतं धीमान् बलातैलमथापि वा
- भोजयेच्च रसैः स्निग्धैः पयोभिर्वा सुसंस्कृतैः ११
- पित्तरक्तसमुत्थानौ शिरोरोगौ निवारयेत्
- शिरोलेपैः ससर्पिष्कैः परिषेकैश्च शीतलैः १२
- क्षीरेक्षुरसधान्याम्लमस्तुक्षौद्र सिताजलैः
- नलवञ्जुलकह्लारचन्दनोत्पलपद्मकैः १३
- वंशशैवलयष्ट्याह्वमुस्ताम्भोरुहसंयुतैः
- शिरःप्रलेपैः सघृतैर्वैसर्पैश्च तथाविधैः १४
- मधुरैश्च मुखालेपैर्नस्यकर्मभिरेव च
- आस्थापनैर्विरेकैश्च पथ्यैश्च स्नेहबस्तिभिः १५
- क्षीरसर्पिर्हितं नस्यं वसा वा जाङ्गला शुभा
- उत्पलादिविपक्वेन क्षीरेणास्थापनं हितम् १६
- भोजनं जाङ्गलरसैः सर्पिषा चानुवासनम्
- मधुरैः क्षीरसर्पिस्तु स्नेहने च सशर्करम् १७
- पित्तरक्तघ्नमुद्दिष्टं यच्चान्यदपि तद्धितम्
- कफोत्थितं शिरोरोगं जयेत् कफनिवारणैः १८
- शिरोविरेकैर्वमनैस्तीक्ष्णैर्गण्डूषधारणैः
- अच्छं च पाययेत्सर्पिः स्वेदयेच्चाप्यभीक्ष्णशः १९
- शिरो मधूकसारेण स्निग्धं चापि विरेचयेत्
- इङ्गुदस्य त्वचा वाऽपि मेषशृङ्गस्य वा भिषक् २०
- आभ्यामेव कृतां वर्तिं धूमपाने प्रयोजयेत्
- घ्रेयं कट्फलचूर्णं च कवलाश्च कफापहाः २१
- सरलाकुष्ठशार्ङ्गेष्टादेवकाष्ठैः सरोहिषः
- क्षारपिष्टैः सलवणैः सुखोष्णैर्लेपयेच्छिरः २२
- यवषष्टिकयोश्चान्नं व्योषक्षारसमायुतम्
- पटोलमुद्गकौलत्थैर्मात्रावद्भोजयेद्र सैः २३
- शिरोरोगे त्रिदोषोत्थे त्रिदोषघ्नो विधिर्हितः
- सर्पिःपानं विशेषेण पुराणं वा दिशन्ति हि २४
- क्षयजे क्षयमासाद्य कर्तव्यो बृंहणो विधिः
- पाने नस्ये च सर्पिः स्याद्वातघ्नमधुरैः शृतम् २५
- क्षयकासापहं चात्र सर्पिः पथ्यतमं विदुः
- कृमिभिर्भक्ष्यमाणस्य वक्ष्यते शिरसः क्रिया २६
- नस्ये हि शोणितं दद्यात्तेन मूर्च्छन्ति जन्तवः
- मत्ताः शोणितगन्धेन समायान्ति यतस्ततः २७
- तेषां निर्हरणं कार्यं ततो मूर्धविरेचनैः
- ह्रस्वशिग्रुकबीजैर्वा कांस्यनीलीसमायुतैः २८
- कृमिघ्नैरवपीडैश्च मूत्रपिष्टैरुपाचरेत्
- पूतिमत्स्ययुतान् धूमान् कृमिघ्नांश्च प्रयोजयेत् २९
- भोजनानि कृमिघ्नानि पानानि विविधानि च
- सूर्यावर्ते विधातव्यं नस्यकर्मादिभेषजम् ३०
- भोजनं जाङ्गलप्रायं क्षीरान्नविकृतिर्घृतम्
- तथाऽधभेदके व्याधौ प्राप्तमन्यच्च यद्भवेत् ३१
- शिरीषमूलकफलैरवपीडोऽनयोर्हितः
- वंशमूलककर्पूरैरवपीडं प्रयोजयेत् ३२
- अवपीडो हितश्चात्र वचामागधिकायुतः
- मधुकेनावपीडो वा मधुना सह संयुतः ३३
- मनःशिलावपीडो वा मधुना चन्दनेन वा
- तेषामन्ते हितं नस्यं सर्पिर्मधुरसान्वितम् ३४
- सारिवोत्पलकुष्ठानि मधुकं चाम्लपेषितम्
- सर्पिस्तैलयुतो लेपो द्वयोरपि सुखावहः ३५
- एष एव प्रयोक्तव्यः शिरोरोगे कफात्मके
- अनन्तवाते कर्तव्यः सूर्यावर्तहरो विधिः ३६
- सिराव्यधश्च कर्तव्योऽनन्तवातप्रशान्तये
- आहारश्च विधातव्यो वातपित्तविनाशनः ३७
- मधुमस्तकसंयावघृतपूरैश्च भोजनम्
- क्षीरसर्पिः प्रशंसन्ति नस्ये पाने च शङ्खके ३८
- जाङ्गलानां रसैः स्निग्धैराहारश्चात्र शस्यते
- शतावरीं तिलान् कृष्णान् मधुकं नीलमुत्पलम् ३९
- दूर्वां पुनर्नवां चैव लेपे साध्ववचारयेत्
- महासुगन्धामथवा पालिन्दीं चाम्लपेषिताम् ४०
- शीतांश्चात्र परीषेकान् प्रदेहांश्च प्रयोजयेत्
- अवपीडश्च देयोऽत्र सूर्यावर्तनिवारणः ४१
- कृमिक्षयकृतौ हित्वा शिरोरोगेषु बुद्धिमान्
- मधुतैलसमायुक्तैः शिरांस्यतिविरेचयेत् ४२
- पश्चात्सर्षपतैलेन ततो नस्यं प्रयोजयेत्
- न चेच्छान्तिं व्रजन्त्येवं स्निग्धस्विन्नांस्ततो भिषक् ४३
- पश्चादुपाचरेत्सम्यक् सिराणामथ मोक्षणैः
- षट्सप्ततिर्नेत्ररोगा दशाष्टादश कर्णजाः ४४
- एकत्रिंशद् घ्राणगताः शिरस्येकादशैव तु
- इति विस्तरतो दृइ!दिष्टिआः! सलक्षणचिकित्सिताः ४५
- संहितायामभिहिताः सप्तषष्टिर्मुखामयाः
- एतावन्तो यथास्थूलमुत्तमाङ्गगता गदाः
- अस्मिञ्छास्त्रे निगदिताः सङ्ख्यारूपचिकित्सितैः ४६
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे शिरोरोगप्रतिषेधो
- नाम षडिंवशोऽध्यायः २६
- सप्तविंशतितमोऽध्यायः
- अथातो नवग्रहाकृतिविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- बालग्रहाणां विज्ञानं साधनं चाप्यनन्तरम्
- उत्पत्तिं कारणं चैव सुश्रुतैकमनाः शृणु ३
- स्कन्दग्रहस्तु प्रथमः स्कन्दापस्मार एव च
- शकुनी रेवती चैव पूतना चान्धपूतना ४
- पूतना शीतनामा च तथैव मुखमण्डिका
- नवमो नैगमेषश्च यः पितृग्रहसंज्ञितः ५
- धात्रीमात्रोः प्राक्प्रदिष्टापचाराच्छौचभ्रष्टान्मङ्गलाचारहीनान्
- त्रस्तान् हृष्टांस्तर्जितान् ताडितान् वा पूजाहेतोर्हिंस्युरेते कुमारान् ६
- एश्वर्यस्थास्ते न शक्या विशन्तो देहं द्र ष्टुं मानुषैर्विश्वरूपाः
- आप्तं वाक्यं तत्समीक्ष्याभिधास्ये लिङ्गान्येषां यानि देहे भवन्ति ७
- शूनाक्षः क्षतजसगन्धिकः स्तनद्विड् वक्रास्यो हतचलितैकपक्ष्मनेत्रः
- उद्विग्नः सुलुलितचक्षुरल्परोदी स्कन्दार्तो भवति च गाढमुष्टिवर्चाः ८
- निःसंज्ञो भवति पुनर्भवेत्ससंज्ञः संरब्धः करचरणैश्च नृत्यतीव
- विण्मूत्रे सृजति विनद्य जृम्भमाणः फेनं च प्रसृजति तत्सखाभिपन्नः ९
- स्रस्ताङ्गो भयचकितो विहङ्गगन्धिः संस्राविव्रणपरिपीडितः समन्तात्
- स्फोटैश्च प्रचिततनुः सदाहपाकैर्विज्ञेयो भवति शिशुः क्षतः शकुन्या १०
- रक्तास्यो हरितमलोऽतिपाण्डुदेहः श्यावो वा ज्वरमुखपाकवेदनार्तः
- रेवत्या व्यथिततनुश्च कर्णनासं मृद्नाति ध्रुवमभिपीडितः कुमारः ११
- स्रस्ताङ्गः स्वपिति सुखं दिवा न रात्रौ विड् भिन्नं सृजति च काकतुल्यगन्धिः
- छर्द्याऽतो हृषिततनूरुहः कुमारस्तृष्णालुर्भवति च पूतनागृहीतः १२
- यो द्वेष्टि स्तनमतिसारकासहिक्कच्छर्दीभिर्ज्वरसहिताभिरर्द्यमानः
- दुर्वर्णः सततमधःशयोऽम्लगन्धिस्तं ब्रूयुर्भिषज इहान्धपूतनार्तम् १३
- उद्विग्नो भृशमतिवेपते प्ररुद्यात् संलीनः स्वपिति च यस्य चान्त्रकूजः
- विस्राङ्गो भृशमतिसार्यते च यस्तं जानीयाद्भिषगिह शीतपूतनार्तम् १४
- म्लानाङ्गः सुरुचिरपाणिपादवक्त्रो बह्वाशी कलुषसिरावृतोदरो यः
- सोद्वेगो भवति च मूत्रतुल्यगन्धिः स ज्ञेयः शिशुरिह वक्त्रमण्डिकार्तः १५
- यः फेनं वमति विनम्यते च मध्ये सोद्वेगं विलपति चोर्ध्वमीक्षमाणः
- ज्वर्येत प्रततमथो वसासगन्धिर्निःसंज्ञो भवति हि नैगमेषजुष्टः १६
- प्रस्तब्धो यः स्तनद्वेषी मुह्यते चाविशन्मुहुः
- तं बालमचिराद्धन्ति ग्रहः संपूर्णलक्षणः १७
- विपरीतमतः साध्यं चिकित्सेदचिरार्दितम्
- गृहे पुराणहविषाऽभ्यज्य बालं शुचौ शुचिः १८
- सर्षपान् प्रकिरेत्तेषां तैलैर्दीपं च कारयेत्
- सदा सन्निहितं चापि जुहुयाद्धव्यवाहनम् १९
- सर्वगन्धौषधीबीजैर्गन्धमाल्यैरलङ्कृतम्
- अग्नये कृत्तिकाभ्यश्च स्वाहा स्वाहेति संततम् २०
- नमः स्कन्दाय देवाय ग्रहाधिपतये नमः
- शिरसा त्वाऽभिवन्देऽह प्रतिगृह्णीष्व मे बलिम्
- नीरुजो निर्विकारश्च शिशुर्मे जायतां द्रुतम् २१
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रेनवग्रहाकृतिविज्ञानीयो नाम
- प्रिथमोऽध्यायः आदितःइ! सप्तविंशोऽध्यायः २७
- अष्टाविंशतितमोऽध्यायः
- अथातः स्कन्धग्रहप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- स्कन्दग्रहोपसृष्टानां कुमाराणां प्रशस्यते
- वातघ्नद्रुमपत्राणां निष्क्वाथः परिषेचने ३
- तेषां मूलेषु सिद्धं च तैलमभ्यञ्जने हितम्
- सर्वगन्धसुरामण्डकैडर्यावापमिष्यते ४
- देवदारुणि रास्नायां मधुरेषु द्रुमेषु च
- सिद्धं सर्पिश्च सक्षीरं पानमस्मै प्रयोजयेत् ५
- सर्षपाः सर्पनिर्मोको वचा काकादनी घृतम्
- उष्ट्राजाविगवां चैव रोमाण्युद्धूपनं शिशोः ६
- सोमवल्लीमिन्द्र वल्लीं शमीं बिल्वस्य कण्टकान्
- मृगादन्याश्च मूलानि ग्रथितान्येव धारयेत् ७
- रक्तानि माल्यानि तथा पताका रक्ताश्च गन्धा विविधाश्च भक्ष्याः
- घण्टा च देवाय बलिर्निवेद्यः सुकुक्कुटः स्कन्दग्रहे हिताय ८
- स्नानं त्रिरात्रं निशि चत्वरेषु कुर्यात् पुरं शालियवैर्नवैस्तु
- अद्भिश्च गायत्र्! यभिमन्त्रिताभिः प्रज्वालनं व्याहृतिभिश्च वह्नेः ९
- रक्षामतः प्रवक्ष्यामि बालानां पापनाशिनीम्
- अहन्यहनि कर्तव्या या भिषग्भिरतन्द्रि तैः १०
- तपसां तेजसां चैव यशसां वपुषां तथा
- निधानं योऽव्ययो देवः स ते स्कन्दः प्रसीदतु ११
- ग्रहसेनापतिर्देवो देवसेनापतिर्विभुः
- देवसेनारिपुहरः पातु त्वां भगवान् गुहः १२
- देवदेवस्य महतः पावकस्य च यः सुतः
- गङ्गोमाकृत्तिकानां च स ते शर्म प्रयच्छतु १३
- रक्तमाल्याम्बरः श्रीमान् रक्तचन्दनभूषितः
- रक्तदिव्यवपुर्देवः पातु त्वां क्रौञ्चसूदनः १४
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे स्कन्दप्रतिषेधो नामा
- द्वितीयोऽध्यायः आदितोष्टिआ!विंशोऽध्यायः २८
- एकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातः स्कन्दापस्मारप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- बिल्वः शिरीषो गोलोमी सुरसादिश्च यो गणः
- परिषेके प्रयोक्तव्यः स्कन्दापस्मारशान्तये ३
- सर्वगन्धविपक्वं तु तैलमभ्यञ्जने हितम्
- क्षीरवृक्षकषाये च काकोल्यादौ गणे तथा ४
- विपक्तव्यं घृतं चापि पानीयं पयसा सह
- उत्सादनं वचाहिङ्गुयुक्तं स्कन्दग्रहे हितम् ५
- गृध्रोलूकपुरीषाणि देशा हस्तिनखा घृतम्
- वृषभस्य च रोमाणि योज्यान्युद्धूपनेऽपि च ६
- अनन्तां कुक्कुटीं बिम्बीं मर्कटीं चापि धारयेत्
- पक्वापक्वानि मांसानि प्रसन्ना रुधिरं पयः ७
- भूतौदनो निवेद्यश्च स्कन्दापस्मारिणेऽवटे
- चतुष्पथे च कर्तव्यं स्नानमस्य यतात्मना ८
- स्कन्दापस्मारसंज्ञो यः स्कन्दस्य दयितः सखा
- विशाखसंज्ञश्च शिशोः शिवोऽस्तु विकृताननः ९
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रेस्कन्दापस्मारप्रतिषेधो नाम तिऋ!तीयोऽध्यायः आदितःइ! एकोनत्रिंशोऽध्यायः २९
- त्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातः शकुनीप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- शकुन्यभिपरीतस्य कार्यो वैद्येन जानता
- वेतसाम्रकपित्थानां निष्क्वाथः परिषेचने ३
- कषायमधुरैस्तैलः कार्यमभ्यञ्जने शिशोः
- मधुकोशीरह्रीबेरसारिवोत्पलपद्मकैः ४
- रोध्रप्रियङ्गुमञ्जिष्ठागैरिकैः प्रदिहेच्छिशुम्
- व्रणेषूक्तानि चूर्णानि पथ्यानि विविधानि च ५
- स्कन्दग्रहे धूपनानि तानीहापि प्रयोजयेत्
- शतावरीमृगैर्वारुनागदन्तीनिदिग्धिकाः ६
- लक्ष्मणं सहदेवां च बृहतीं चापि धारयेत्
- तिलतण्डुलकं माल्यं हरितालं मनःशिला ७
- बलिरेष करञ्जेषु निवेद्यो नियतात्मना
- निष्कुटे च प्रयोक्तव्यं स्नानमस्य यथाविधि ८
- स्कन्दापस्मारशमनं घृतं चापीह पूजितम्
- कुर्याच्च विविधां पूजां शकुन्याः कुसुमैः शुभैः ९
- अन्तरीक्षचरा देवा सर्वालङ्कारभूषिता
- अयोमुखी तीक्ष्णतुण्डा शकुनी ते प्रसीदतु १०
- दुर्दर्शना महाकाया पिङ्गाक्षी भैरवस्वरा
- लम्बोदरी शङ्कुकर्णी शकुनी ते प्रसीदतु ११
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे शकुनीप्रतिषेधो नाम
- चितुर्थोऽध्यायः आदितःइ! त्रिंशोऽध्यायः ३०
- एकत्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो रेवतीप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- अश्वगन्धा च शृङ्गी च सारिवा सपुनर्नवा
- सहे तथा विदारी च कषायाः सेचने हिताः ३
- तैलमभ्यञ्जने कार्यं कुष्ठे सर्जरसेऽपि च
- पलङ्कषायां नलदे तथा गिरिकदम्बके ४
- धवाश्वकर्णककुभधातकीतिन्दुकीषु च
- काकोल्यादिगणे चैव पानीयं सर्पिरिष्यते ५
- कुलत्थाः शङ्खचूर्णं च प्रदेहः सार्वगन्धिकः
- गृध्रोलूकपुरीषाणि यवा यवफलो घृतम् ६
- सन्ध्ययोरुभयोः कार्यमेतदुद्धूपनं शिशोः
- वरुणारिष्टकमयं रुचकं सैन्दुकं तथा ७
- सततं धारयेच्चापि कृतं वा पौत्रजीविकम्
- शुक्लाः सुमनसो लाजाः पयः शाल्योदनं तथा ८
- बलिर्निवेद्यो गोतीर्थे रेवत्यै प्रयतात्मना
- सङ्गमे च भिषक् स्नानं कुर्याद्धात्रीकुमारयोः ९
- नानावस्त्रधरा देवी चित्रमाल्यानुलेपना
- चलत्कुण्डलिनी श्यामा रेवती ते प्रसीदतु १०
- उपासते यां सततं देव्यो विविधभूषणाः
- लम्बा कराला विनता तथैव बहुपुत्रिका
- रेवती शुष्कनामा या सा ते देवी प्रसीदतु ११
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे रेवतीप्रतिषेधो नाम
- पिञ्चमोऽध्यायः आदितःइ! एकत्रिंशोऽध्यायः ३१
- द्वात्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातः पूतनाप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- कपोतवङ्काऽरलुको वरुणः पारिभद्र कः
- आस्फोता चैव योज्याः स्युर्बालानां परिषेचने ३
- वचा वयःस्था गोलोमी हरितालं मनःशिला
- कुष्ठं सर्जरसश्चैव तैलार्थे वर्ग इष्यते ४
- हितं घृतं तुगाक्षीर्यां सिद्धं मधुरकेषु च
- कुष्ठतालीशखदिरचन्दनस्यन्दने तथा ५
- देवदारुवचाहिङ्गुकुष्ठं गिरिकदम्बकः
- एला हरेणवश्चापि योज्या उद्धूपने सदा ६
- गन्धनाकुलिकुम्भीके मज्जानो बदरस्य च
- कर्कटास्थि घृतं चापि धूपनं सर्षपैः सह ७
- काकादनीं चित्रफलां बिम्बीं गुञ्जां च धारयेत्
- मत्स्यौदनं च कुर्वीत कृशरां पललं यथा
- शरावसंपुटे कृत्वा बलि शून्यगृहे हरेत् ८
- उच्छिष्टेनाभिषेकेण शिशोः स्नपनमिष्यते
- पूज्या च पूतना देवी बलिभिः सोपहारकैः ९
- मलिनाम्बरसंवीता मलिना रूक्षमूर्धजा
- शून्यागाराश्रिता देवी दारकं पातु पूतना १०
- दुर्दर्शना सुदुर्गन्धा कराला मेघकालिका
- भिन्नगाराश्रया देवी दारकं पातु पूतना ११
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे षिष्ठोऽध्यायः आदितः द्वात्रिंशोऽध्यायः ३२
- त्रयस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातोऽन्धपूतनाप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- तिक्तकद्रुमपत्राणां कार्यः क्वाथोऽवसेचने
- सुरा सौवीरकं कुष्ठं हरितालं मनःशिलाः ३
- तथा सर्जरसश्चैव तैलार्थमुपदिश्यते
- पिप्पल्यः पिप्पलीमूलं वर्गो मधुरको मधु ४
- शालपर्णी बृहत्यौ च घृतार्थमुपदिश्यते
- सर्वगन्धैः प्रदेहश्च गात्रेष्वक्ष्णोश्च शीतलैः ५
- पुरीषं कौक्कुटं केशांश्चर्म सर्पत्वचं तथा
- जीर्णां च भिक्षुसंघाटीं धूमनायोपकल्पयेत् ६
- कुक्कुटीं मर्कटीं शिम्बीमनन्तां चापि धारयेत्
- मांसमामं तथा पक्वं शोणितं च चतुष्पथे ७
- निवेद्यमन्तश्च गृहे शिशो रक्षानिमित्ततः
- शिशोश्च स्नपनं कुर्यात् सर्वगन्धोदकैः शुभैः ८
- कराला पिङ्गला मुण्डा कषायाम्बरवासिनी
- देवी बालमिमं प्रीता संरक्षत्वन्धपूतना ९
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रेऽन्धपूतनाप्रतिषेधो नाम
- सप्तमोऽध्यायः आदितः त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः ३३
- चतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातः शीतपूतनाप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- कपित्थं सुवहां बिम्बीं तथा बिल्वं प्रचीबलम्
- नन्दीं भल्लातकं चापि परिषेके प्रयोजयेत् ३
- बस्तमूत्रं गवां मूत्रं मुस्तं च सुरदारु च
- कुष्ठं च सर्वगन्धांश्च तैलार्थमवचारयेत् ४
- रोहिणीसर्जखदिरपलाशककुभत्वचः
- निष्क्वाथ्य तस्मिन्निष्क्वाथे सक्षीरं विपचेद्घृतम् ५
- गृध्रोलूकपुरीषाणि बस्तागन्धामहेस्त्वचः
- निम्बपत्राणि मधुकं धूपनार्थं प्रयोजयेत् ६
- धारयेदपि लम्बां च गुञ्जां काकादनीं तथा
- नद्यां मुद्गकृतैश्चान्नैस्तर्पयेच्छीतपूतनाम् ७
- देव्यै देयश्चोपहारो वारुणी रुधिरं तथा
- जलाशयान्ते बालस्य स्नपनं चोपदिश्यते ८
- मुद्गौदनाशना देवी सुराशोणितपायिनी
- जलाशयालया देवी पातु त्वां शीतपूतना ९
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे शीतपूतनाप्रतिषेधो नाम इ!अष्टमोऽध्यायः आदितःइ! चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ३४
- पञ्चत्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो मुखमण्डिकाप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- कपित्थबिल्वतर्कारीवांशीगन्धर्वहस्तकाः
- कुबेराक्षी च योज्याः स्युर्बालानां परिषेचने ३
- स्वरसैर्भृङ्गवृक्षाणां तथाऽजहरिगन्धयोः
- तैलं वसां च संयोज्य पचेदभ्यञ्जने शिशोः ४
- मधूलिकायां पयसि तुगाक्षीर्यां गणे तथा
- मधुरे पञ्चमूले च कनीयसि घृतं पचेत् ५
- वचा सर्जरसः कुष्ठं सर्पिश्चोद्धूपनं हितम्
- धारयेदपि जिह्वाश्च चाषचीरल्लिसर्पजाः ६
- वर्णकं चूर्णकं माल्यमञ्जनं पारदं तथा
- मनःशिलां चोपहरेद्गोष्ठमध्ये बलि तथा ७
- पायसं सपुरोडाशं बल्यर्थमुपसंहरेत्
- मन्त्रपूताभिरद्भिश्च तत्रैव स्नपनं हितम् ८
- अलङ्कृता रूपवती सुभगा कामरूपिणी
- गोष्ठमध्यालयरता पातु त्वां मुखमण्डिका ९
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे मुखमण्डिकाप्रतिषेधो नाम निवमोऽध्यायः आदितःइ! पञ्चत्रिंशत्तमोऽध्यायः ३५
- षट्त्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो नैगमेषप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- बिल्वाग्निमन्थपूतीकाः कार्याः स्युः परिषेचने
- सुरा सबीजं धान्याम्लं परिषेके च शस्यते ३
- प्रियङ्गुसरलानन्ताशतपुष्पाकुटन्नटैः
- पचेत्तैलं सगोमूत्रैर्दधिमस्त्वम्लकाञ्जिकैः ४
- पञ्चमूलद्वयक्वाथे क्षीरे मधुरकेषु च
- पचेद्घृतं च मेधावी खर्जूरीमस्तकेऽपि वा ५
- वचां वयःस्थां गोलोमीं जटिलां चापि धारयेत्
- उत्सादनं हितं चात्र स्कन्दापस्मारनाशनम् ६
- सिद्धार्थकवचाहिङ्गुकुष्ठं चैवाक्षतैः सह
- भल्लातकाजमोदाश्च हितमुद्धूपनं शिशोः ७
- मर्कटोलूकगृध्राणां पुरीषाणि नवग्रहे
- धूपः सुप्ते जने कार्यो बालस्य हितमिच्छता ८
- तिलतण्डुलकं माल्यं भक्ष्यांश्च विविधानपि
- कुमारपितृमेषाय वृक्षमूले निवेदयेत् ९
- अधस्ताद्वटवृक्षस्य स्नपनं चोपदिश्यते
- बलि न्यग्रोधवृक्षेषु तिथौ षष्ठ्यां निवेदयेत् १०
- अजाननश्चलाक्षिभ्रूः कामरूपी महायशाः
- बालं बालपिता देवो नैगमेषोऽभिरक्षतु ११
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे नैगमेषप्रतिषेधो नाम
- दशमोऽध्यायः आदितः षट्त्रिंशोऽध्यायः ३६
- सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो ग्रहोत्पत्तिमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- नव स्कन्दादयः प्रोक्ता बालानां य इमे ग्रहाः
- श्रीमन्तो दिव्यवपुषो नारीपुरुषविग्रहाः ३
- एते गुहस्य रक्षार्थं कृत्तिकोमाग्निशूलिभिः
- सृष्टाः शरवणस्थस्य रक्षितस्यात्मतेजसा ४
- स्त्रीविग्रहा ग्रहा ये तु नानारूपा मयेरिताः
- गङ्गोमाकृत्तिकानां ते भागा राजसतामसाः ५
- नैगमेषस्तु पार्वत्या सृष्टो मेषाननो ग्रहः
- कुमारधारी देवस्य गुहस्यात्मसमः सखा ६
- स्कन्दापस्मारसंज्ञो यः सोऽग्निनाऽग्निसमद्युतिः
- स च स्कन्दसखा नाम विशाख इति चोच्यते ७
- स्कन्दः सृष्टो भगवता देवेन त्रिपुरारिणा
- बिभर्ति चापरां संज्ञां कुमार इति स ग्रहः ८
- बाललीलाधरो योऽय देवो रुद्रा ग्निसंभवः
- मिथ्याचारेषु भगवान् स्वयं नैष प्रवर्तते ९
- कुमारः स्कन्दसामान्यादत्र केचिदपण्डिताः
- गृह्णातीत्यल्पविज्ञाना ब्रुवते देहचिन्तकाः १०
- ततो भगवति स्कन्दे सुरसेनापतौ कृते
- उपतस्थुर्ग्रहाः सर्वे दीप्तशक्तिधरं गुहम् ११
- ऊचुः प्राञ्जलयश्चैनं वृत्तिं नः संविधत्स्व वै
- तेषामर्थे ततः स्कन्दः शिवं देवमचोदयत् १२
- ततो ग्रहांस्तानुवाच भगवान् भगनेत्रहृत्
- तिर्यग्योनिं मानुषं च दैवं च त्रितयं जगत् १३
- परस्परोपकारेण वर्तते धार्यतेऽपि च
- देवा मनुष्यान् प्रीणन्ति तैर्यग्योनींस्तथैव च १४
- वर्तमानैर्यथाकालं शीतवर्षोष्णमारुतैः
- इज्याञ्जलिनमस्कारजपहोमव्रतादिभिः १५
- नराः सम्यक् प्रयुक्तैश्च प्रीणन्ति त्रिदिवेश्वरान्
- भागधेयं विभक्तं च शेषं किञ्चिन्न विद्यते १६
- तद्युष्माकं शुभा वृत्तिर्बालेष्वेव भविष्यति
- कुलेषु येषु नेज्यन्ते देवाः पितर एव च १७
- ब्राह्मणाः साधवश्चैव गुरवोऽतिथयस्तथा
- निवृत्ताचारशौचेषु परमाकोपजीविषु १८
- उत्सन्नबलिभिक्षेषु भिन्नकांस्योपभोजिषु
- गृहेषु तेषु ये बालास्तान् गृह्णीध्वमशङ्किताः १९
- तत्र वो विपुला वृत्तिः पूजा चैव भविष्यति
- एवं ग्रहाः समुत्पन्ना बालान् गृह्णन्ति चाप्यतः २०
- ग्रहोपसृष्टा बालास्तु दुश्चिकित्स्यतमा मताः
- वैकल्यं मरणं चापि ध्रुवं स्कन्दग्रहे मतम् २१
- स्कन्दग्रहोऽत्युग्रतमः सर्वेष्वेव यतः स्मृतः
- अन्यो वा सर्वरूपस्तु न साध्यो ग्रह उच्यते २२
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे ग्रहोत्पत्त्यध्यायो नाम
- एकादशोऽध्यायः आदितः सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः ३७
- अष्टत्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो योनिव्यापत्प्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- प्रवृद्धलिङ्गं पुरुषं याऽत्यर्थमुपसेवते
- रूक्षदुर्बलबाला या तस्या वायुः प्रकुप्यति ३
- स दुष्टो योनिमासाद्य योनिरोगाय कल्पते
- त्रयाणामपि दोषाणां यथास्वं लक्षणेन तु ४
- विंशतिर्व्यापदो योनेर्निर्दिष्टा रोगसंग्रहे
- मिथ्याचारेण याः स्त्रीणां प्रदुष्टेनार्तवेन च ५
- जायन्ते बीजदोषाच्च दैवाच्च शृणु ताः पृथक्
- उदावर्ता तथा वन्ध्या विप्लुता च परिप्लुता ६
- वातला चेति वातोत्थाः पित्तोत्था रुधिरक्षरा
- वामिनी स्रंसिनी चापि पुत्रघ्नी पित्तला च या ७
- अत्यानन्दा च या योनिः कर्णिनी चरणाद्वयम्
- श्लेष्मला च कफाज्ज्ञेया षण्डाख्या फलिनी तथा ८
- महती सूचिवक्त्रा च सर्वजेति त्रिदोषजा
- सफेनिलमुदावर्ता रजः कृच्छ्रेण मुञ्चति ९
- वन्ध्यां नष्टार्तवां विद्याद्विप्लुतां नित्यवेदनाम्
- परिप्लुतायां भवति ग्राम्यधर्मे रुजा भृशम् १०
- वातला कर्कशा स्तब्धा शूलनिस्तोदपीडिता
- चतसृष्वपि चाद्यासु भवन्त्यनिलवेदनाः ११
- सदाहं प्रक्षरत्यस्रं यस्यां सा लोहितक्षरा
- सवातमुद्गिरेद्बीजं वामिनी रजसा युतम् १२
- प्रस्रंसिनी स्यन्दते तु क्षोभिता दुःप्रसूश्च या
- स्थितं स्थितं हन्ति गर्भं पुत्रघ्नी रक्तसंस्रवात् १३
- अत्यर्थं पित्तला योनिर्दाहपाकज्वरान्विता
- चतसृष्वपि चाद्यासु पित्तलिङ्गोच्छ्रयो भवेत् १४
- अत्यानन्दा न सन्तोषं ग्राम्यधर्मेण गच्छति
- कर्णिन्यां कर्णिका योनौ श्लेष्मासृग्भ्यां प्रजायते १५
- मैथुनेऽचरणा पूर्वं पुरुषादतिरिच्यते
- बहुशश्चातिचरणादन्या बीजं न विन्दति १६
- श्लेष्मला पिच्छिला योनिः कण्डूयुक्ताऽतिशीतला
- चतसृष्वपि चाद्यासु श्लेष्मलिङ्गोच्छ्रितिर्भवेत् १७
- अनार्तवस्तना षण्डी खरस्पर्शा च मैथुने
- अतिकायगृहीतायास्तरुण्याः फलिनी भवेत् १८
- विवृताऽतिमहायोनिः सूचीवक्त्राऽतिसंवृता
- सर्वलिङ्गसमुत्थाना सर्वदोषप्रकोपजा १९
- चतसृष्वपि चाद्यासु सर्वलिङ्गोच्छ्रितिर्भवेत्
- पञ्चासाध्या भवन्तीमा योनयः सर्वदोषजाः २०
- प्रतिदोषं तु साध्यासु स्नेहादिक्रम इष्यते
- दद्यादुत्तरबस्तींश्च विशेषेण यथोदितान् २१
- कर्कशां शीतलां स्तब्धामल्पस्पर्शां च मैथुने
- कुम्भीस्वेदैरुपचरेत् सानूपौदकसंयुतैः २२
- मधुरौषधसंयुक्तान् वेशवारांश्च योनिषु
- निक्षिपेद्धारयेच्चापि पिचुतैलमतन्द्रि तः २३
- धावनानि च पथ्यानि कुर्वीतापूरणानि च
- ओषचोषान्वितासूक्तं कुर्याच्छीतं विधिं भिषक् २४
- दुर्गन्धां पिच्छिलां चापि चूर्णैः पञ्चकषायजैः
- पूरयेद्रा जवृक्षादिकषायैश्चापि धावनम् २५
- योन्यां तु पूयस्राविण्यां शोधनद्र व्यसंभृतैः
- सगोमूत्रैः सलवणैः शोधनं हितमिष्यते २६
- बृहतीफलकल्कस्य द्विहरिद्रा युतस्य च
- कण्डूमतीमल्पस्पर्शां पूरयेद्धूपयेत्तथा २७
- वर्तिं प्रदद्यात् कर्णिन्यां शोधनद्र व्यसंभृताम्
- प्रस्रंसिनीं घृताभ्यक्तां क्षीरस्विन्नां प्रवेशयेत् २८
- पिधाय वेशवारेण ततो बन्धं समाचरेत्
- प्रतिदोषं विदध्याच्च सुरारिष्टासवान् भिषक् २९
- प्रातः प्रातर्निषेवेत रसोनादुद्धृतं रसम्
- क्षीरमांसरसप्रायमाहारं विदधीत च ३०
- शुक्रार्तवादयो दोषाः स्तनरोगाश्च कीर्तिताः
- क्लैब्यस्थानानि मूढस्य गर्भस्य विधिरेव च ३१
- गर्भिणीप्रतिरोगेषु चिकित्सा चाप्युदाहृता
- सर्वथा तां प्रयुञ्जीत योनिव्यापत्सु बुद्धिमान्
- अपप्रजातारोगांश्च चिकित्सेदुत्तराद्भिषक् ३२
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे योनिव्यापत्प्रतिषेधो नाम द्वादशोऽध्यायः आदितः अष्टत्रिंशत्तमोऽध्यायः ३८
- एकोनचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो ज्वरप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- येनामृतमपां मध्यादुद्धृतं पूर्वजन्मनि
- यतोऽमरत्वं संप्राप्तास्त्रिदशास्त्रिदिवेश्वरात् ३
- शिष्यास्तं देवमासीनं पप्रच्छुः सुश्रुतादयः
- व्रणस्योपद्र वाः प्रोक्ता व्रणिनामप्यतः परम् ४
- समासाद् व्यासतश्चैव ब्रूहि नो भिषजांवर
- उपद्र वेण जुष्टस्य व्रणः कृच्छ्रेण सिध्यति ५
- उपद्र वास्तु व्रणिनः कृच्छ्रसाध्याः प्रकीर्तिताः
- प्रक्षीणबलमांसस्य शेषधातुपरिक्षयात् ६
- तस्मादुपद्र वान् कृत्स्नान् ब्रूहि नः सचिकित्सितान्
- सर्वकायचिकित्सासु ये दृष्टाः परमर्षिणा ७
- तेषां तद्वचनं श्रुत्वा प्राब्रवीद्भिषजांवरः
- ज्वरमादौ प्रवक्ष्यामि स रोगानीकराट् स्मृतः ८
- रुद्र कोपाग्निसंभूतः सर्वभूतप्रतापनः
- तैस्तैर्नामभिरन्येषां सत्त्वानां परिकीर्त्यते ९
- जन्मादौ निधने चैव प्रायो विशति देहिनम्
- अतः सर्वविकाराणामयं राजा प्रकीर्तितः १०
- ऋते देवमनुष्येभ्यो नान्यो विषहते तु तम्
- कर्मणा लभते यस्माद्देवत्वं मानुषादपि ११
- पुनश्चैव च्युतः स्वर्गान्मानुष्यमनुवर्तते
- तस्मात्ते देवभावेन सहन्ते मानुषा ज्वरम् १२
- शेषाः सर्वे विपद्यन्ते तैर्यग्योना ज्वरार्दिताः
- स्वेदावरोधः सन्तापः सर्वाङ्गग्रहणं तथा १३
- विकारा युगपद्यस्मिन् ज्वरः स परिकीर्तितः
- दोषैः पृथक् समस्तैश्च द्वन्द्वैरागन्तुरेव च १४
- अनेककारणोत्पन्नः स्मृतस्त्वष्टविधो ज्वरः
- दोषाः प्रकुपिताः स्वेषु कालेषु स्वैः प्रकोपणैः १५
- व्याप्य देहमशेषेण ज्वरमापादयन्ति हि
- दुष्टाः स्वहेतुभिर्दोषाः प्राप्यामाशयमूष्मणा १६
- सहिता रसमागत्य रसस्वेदप्रवाहिणाम्
- स्रोतसां मार्गमावृत्य मन्दीकृत्य हुताशनम् १७
- निरस्य बहिरूष्माणं पक्तिस्थानाच्च केवलम्
- शरीरं समभिव्याप्य स्वकालेषु ज्वरागमम् १८
- जनयन्त्यथ वृद्धिं वा स्ववर्णं च त्वगादिषु
- मिथ्यातियुक्तैरपि च स्नेहाद्यैः कर्मभिर्नृणाम् १९
- विविधादभिघाताच्च रोगोत्थानात् प्रपाकतः
- श्रमात् क्षयादजीर्णाच्च विषात्सात्म्यर्तुपर्ययात् २०
- ओषधीपुष्पगन्धाच्च शोकान्नक्षत्रपीडया
- अभिचाराभिशापाभ्यां मनोभूताभिशङ्कया २१
- स्त्रीणामपप्रजातानां प्रजातानां तथाऽहितैः
- स्तन्यावतरणे चैव ज्वरो दोषैः प्रवर्तते २२
- तैर्वेगवद्भिर्बहुधा समुद्भ्रान्तैर्विमार्गगैः
- विक्षिप्यमाणोऽन्तरग्निर्भवत्याशु बहिश्चरः २३
- रुणद्धि चाप्यपांधातुं यस्मात्तस्माज्ज्वरातुरः
- भवत्यत्युष्णगात्रश्च ज्वरितस्तेन चोच्यते २४
- श्रमोऽरतिर्विवर्णत्वं वैरस्यं नयनप्लवः
- इच्छाद्वेषौ मुहुश्चापि शीतवातातपादिषु २५
- जृम्भाऽङ्गमर्दो गुरुता रोमहर्षोऽरुचिस्तमः
- अप्रहर्षश्च शीतं च भवत्युत्पत्स्यति ज्वरे २६
- सामान्यतो विशेषात्तु जृम्भाऽत्यर्थं समीरणात्
- पित्तान्नयनयोर्दाहः कफान्नान्नाभिनन्दनम् २७
- सर्वलिङ्गसमवायः सर्वदोषप्रकोपजे
- द्वयोर्द्वयोस्तु रूपेण संसृष्टं द्वन्द्वजं विदुः २८
- वेपथुर्विषमो वेगः कण्ठौष्ठपरिशोषणम्
- निद्रा नाशः क्षुतः स्तम्भो गात्राणां रौक्ष्यमेव च २९
- शिरोहृद्गात्ररुग्वक्त्रवैरस्यं बद्धविट्कता
- जृम्भाऽध्मानं तथा शूलं भवत्यनिलजे ज्वरे ३०
- वेगस्तीक्ष्णोऽतिसारश्च निद्रा ल्पत्वं तथा वमिः
- कण्ठौष्ठमुखनासानां पाकः स्वेदश्च जायते ३१
- प्रलापः कटुता वक्त्रे मूर्च्छा दाहो मदस्तृषा
- पीतविण्मूत्रनेत्रत्वं पैत्तिके भ्रम एव च ३२
- गौरवं शीतमुत्क्लेशो रोमहर्षोऽतिनिद्र ता
- स्रोतोरोधो रुगल्पत्वं प्रसेको मधुरास्यता ३३
- नात्युष्णगात्रता छर्दिरङ्गसादोऽविपाकता
- प्रतिश्यायोऽरुचिः कासः कफजेऽक्ष्णोश्च शुक्लता ३४
- निद्रा नाशो भ्रमः श्वासस्तन्द्रा सुप्ताङ्गताऽरुचिः
- तृष्णा मोहो मदः स्तम्भो दाहः शीतं हृदि व्यथा ३५
- पक्तिश्चिरेण दोषाणामुन्मादः श्यावदन्तता
- रसना परुषा कृष्णा सन्धिमूर्धास्थिजा रुजः ३६
- निर्भुग्ने कलुषे नेत्रे कर्णौ शब्दरुगन्वितौ
- प्रलापः स्रोतसां पाकः कूजनं चेतनाच्युतिः ३७
- स्वेदमूत्रपुरीषाणामल्पशः सुचिरात् स्रुतिः
- सर्वजे सर्वलिङ्गानि विशेषं चात्र मे शृणु ३८
- नात्युष्णशीतोऽल्पसंज्ञो भ्रान्तप्रेक्षी हतस्वरः
- खरजिह्वः शुष्ककण्ठः स्वेदविण्मूत्रवर्जितः ३९
- सास्रो निर्भुग्नहृदयो भक्तद्वेषी हतप्रभः
- श्वसन्निपतितः शेते प्रलापोपद्र वायुतः ४०
- तमभिन्यासमित्याहुर्हतौजसमथापरे
- सन्निपातज्वरं कृच्छ्रमसाध्यमपरे विदुः ४१
- निद्रो पेतमभिन्यासं क्षीणमेनं हतौजसम्
- संन्यस्तगात्र संन्यासं विद्यात्सर्वात्मके ज्वरे ४२
- आजो विस्रंसते यस्य पित्तानिलसमुच्छ्रयात्
- स गात्रस्तम्भशीताभ्यां शयनेप्सुरचेतनः ४३
- अपि जाग्रत् स्वपन् जन्तुस्तन्द्रा लुश्च प्रलापवान्
- संहृष्टरोमा स्रस्ताङ्गो मन्दसन्तापवेदनः ४४
- ओजोनिरोधजं तस्य जानीयात् कुशलो भिषक्
- सप्तमे दिवसे प्राप्ते दशमे द्वादशेऽपि वा ४५
- पुनर्घोरतरो भूत्वा प्रशमं याति हन्ति वा
- द्विदोषोच्छ्रायलिङ्गास्तुद्वन्द्वजास्त्रिविधाः स्मृताः ४६
- तृष्णा मूर्च्छा भ्रमो दाहः स्वप्ननाशः शिरोरुजा
- कण्ठास्यशोषो वमथू रोमहर्षोऽरुचिस्तथा ४७
- पर्वभेदश्च जृम्भा च वातपित्तज्वराकृतिः
- स्तैमित्यं पर्वणां भेदो निद्रा गौरवमेव च ४८
- शिरोग्रहः प्रतिश्यायः कासः स्वेदप्रवर्तनम्
- सन्तापो मध्यवेगश्च वातश्लेष्मज्वराकृतिः ४९
- लिप्तातिक्तास्यता तन्द्रा मोहः कासोऽरुचिस्तृषा
- मुहुर्दाहो मुहुः शीतं श्लेष्मपित्तज्वराकृतिः ५०
- जृम्भाध्मानमदोत्कम्पपर्वभेदपरिक्षयाः
- तृट्प्रलापाभितापाः स्युर्ज्वरे मारुतपैत्तिके १
- शूलकासकफोत्क्लेशशीतवेपथुपीनसाः
- गौरवारुचिविष्टम्भा वातश्लेष्मसमुद्भवे २
- शीतदाहारुचिस्तम्भस्वेदमोहमदभ्रमाः
- कासाङ्गसादहृल्लासा भवन्ति कफपैत्तिके ३
- कृशानां ज्वरमुक्तानां मिथ्याहारविहारिणाम्
- दोषः स्वल्पोऽपि संवृद्धो देहिनामनिलेरितः ५१
- सततान्येद्युष्कत्र्! याख्यचातुर्थान् सप्रलेपकान्
- कफस्थानविभागेन यथासंख्यं करोति हि ५२
- अहोरात्रादहोरात्रात् स्थानात् स्थानं प्रपद्यते
- ततश्चामाशयं प्राप्य दोषः कुर्याज्ज्वरं नृणाम् ५३
- तथा प्रलेपको ज्ञेयः शोषिणां प्राणनाशनः
- दुश्चिकित्स्यतमो मन्दः सुकष्टो धातुशोषकृत् ५४
- कफस्थानेषु वा दोषस्तिष्ठन् द्वित्रिचतुर्षु वा
- विपर्ययाख्यान् कुरुते विषमान् कृच्छ्रसाधनान् ५५
- परो हेतुः स्वभावो वा विषमे कैश्चिदीरितः
- आगन्तुश्चानुबन्धो हि प्रायशो विषमज्वरे ५६
- वाताधिकत्वात् प्रवदन्ति तज्ज्ञास्तृतीयकं चापि चतुर्थकं च
- औपत्यके मद्यसमुद्भवे च हेतुं ज्वरे पित्तकृतं वदन्ति ५७
- प्रलेपकं वातबलासकं च कफाधिकत्वेन वदन्ति तज्ज्ञाः
- मूर्च्छानुबन्धा विषमज्वरा ये प्रायेण ते द्वन्द्वसमुत्थितास्तु ५८
- त्वक्स्थौ श्लेष्मानिलौ शीतमादौ जनयतो ज्वरे
- तयोः प्रशान्तयोः पित्तमन्ते दाहं करोति च ५९
- करोत्यादौ तथा पित्तं त्वक्स्थं दाहमतीव च
- प्रशान्ते कुरुतस्तस्मिंश्छीतमन्ते च तावपि ६०
- द्वावेतौ दाहशीतादी ज्वरौ संसर्गजौ स्मृतौ
- दाहपूर्वस्तयोः कष्टः कृच्छ्रसाध्यश्च स स्मृतः ६१
- प्रसक्तश्चाभिघातोत्थश्चेतनाप्रभवस्तु यः
- रात्र्! यह्नोः षट्सु कालेषु कीर्तितेषु यथा पुरा ६२
- प्रसह्य विषमोऽभ्येति मानवं बहुधा ज्वरः
- स चापि विषमो देहं न कदाचिद्विमुञ्चति ६३
- ग्लानिगौरवकार्श्येभ्यः स यस्मान्न प्रमुच्यते
- वेगे तु समतिक्रान्ते गतोऽयमिति लक्ष्यते ६४
- धात्वन्तरस्थो लीनत्वान्न सौक्ष्म्यादुपलभ्यते
- अल्पदोषेन्धनः क्षीणः क्षीणेन्धन इवानलः ६५
- दोषोऽल्पोऽहितसंभूतो ज्वरोत्सृष्टस्य वा पुनः
- धातुमन्यतमं प्राप्य र्क्ति विषमज्वरम् ६६
- सततं रसरक्तस्थः सोऽन्येद्युः पिशिताश्रितः
- मेदोगतस्तृतीयेऽह्नि त्वस्थिमज्जगतः पुनः ६७
- कुर्याच्चातुर्थकं घोरमन्तकं रोगसंकरम्
- केचिद्भूताभिषङ्गोत्थं ब्रुवते विषमज्वरम् ६८
- सप्ताहं वा दशाहं वा द्वादशाहमथापि वा
- सन्तत्या योऽविसर्गी स्यात्सन्ततः स निगद्यते ६९
- अहोरात्रे सततको द्वौ कालावनुवर्तते
- अन्येद्युष्कस्त्वहोरात्रादेककालं प्रवर्तते ७०
- तृतीयकस्तृतीयेऽह्नि चतुर्थेऽह्नि चतुर्थकः
- वातेनोदीर्यमाणाश्च ह्रीयमाणाश्च सर्वतः
- एकद्विदोषा मर्त्यानां तस्मिन्नेवोदितेऽहनि ७१
- वेलां तामेव कुर्वन्ति ज्वरवेगे मुहुर्मुहुः
- विआ!तेनोद्धूयमानस्तु यथा पूर्येत सागरः ७२
- वातेनोदीरितास्तद्वद्दोषाः कुर्वन्ति वै ज्वरान्
- यथा वेगागमे वेलां छादयित्वा महोदधेः ७३
- वेगहानौ तदेवाम्भस्तत्रैवान्तर्निलीयते
- दोषवेगोदये तद्वदुदीर्येत ज्वरोऽस्य वै ७४
- वेगहानौ प्रशाम्येत यथाऽम्भ सागरे तथा
- विविधेनाभिघातेन ज्वरो यः संप्रवर्तते ७५
- यथादोषप्रकोपं तु तथा मन्येत तं ज्वरम्
- श्यावास्यता विषकृते दाहातीसारहृद्ग्रहाः ७६
- अभक्तरुक् पिपासा च तोदो मूर्च्छा बलक्षयः
- ओषधीगन्धजे मूर्च्छा शिरोरुक् वमथुः क्षवः ७७
- कामजे चित्तविभ्रंशस्तन्द्रा ऽलस्यमरोचकः
- हृदये वेदना चास्य गात्रं च परिशुष्यति ७८
- भयात् प्रलापः शोकाच्च भवेत् कोपाच्च वेपथुः
- अभिचाराभिशापाभ्यां मोहस्तृष्णा च जायते ७९
- भूताभिषङ्गादुद्वेगहास्यकम्पनरोदनम्
- श्रमक्षयाभिघातेभ्यो देहिनां कुपितोऽनिलः ८०
- पूरयित्वाऽखिलं देहं ज्वरमापादयेद्भृशम्
- रोगाणां तु समुत्थानाद्विदाहागन्तुतस्तथा ८१
- ज्वरोऽपरः संभवति तैस्तैरन्यैश्च हेतुभिः
- दोषाणां स तु लिङ्गानि कदाचिन्नातिवर्तते ८२
- गुरुता हृदयोत्क्लेशः सदनं छर्द्यरोचकौ
- रसस्थे तु ज्वरे लिङ्गं दैन्यं चास्योपजायते ८३
- रक्तनिष्ठीवनं दाहः स्वेदश्छर्दनविभ्रमौ
- प्रलापः पिटिका तृष्णा रक्तप्राप्ते ज्वरे नृणाम् ८४
- पिण्डिकोद्वेष्टनं तृष्णा सृष्टमूत्रपुरीषता
- ऊष्माऽन्तर्दाहविक्षेपौ ग्लानिः स्यान्मांसगे ज्वरे ८५
- भृशं स्वेदस्तृषा मूर्च्छा प्रलापश्छर्दिरेव च
- दौर्गन्ध्यारोचकौ ग्लानिर्मेदःस्थे चासहिष्णुता ८६
- भेदोऽन्स्था कुञ्चजिनिं श्वासो विरेकश्छर्दिरेव च
- विक्षेपणं च गात्राणामेतदस्थिगते ज्वरे ८७
- तमःप्रवेशनं हिक्का कासः शैत्यं वमिस्तथा
- अन्तर्दाहो महाश्वासो मर्मच्छेदश्च मज्जगे
- मरणं प्राप्नुयात्तत्र शुक्रस्थानगते ज्वरे ८८
- शेफसः स्तब्धता मोक्षः शुक्रस्य तु विशेषतः
- दग्ध्वेन्धनं यथा वह्निर्धातून् हत्वा यथा विषम् ८९
- कृतकृत्यो व्रजेच्छान्तिं देहं हत्वा तथा ज्वरः
- वातपित्तकफोत्थानां ज्वराणां लक्षणं यथा ९०
- तथा तेषां भिषग्ब्रूयाद्र सादिष्वपि बुद्धिमान्
- समस्तैः सन्निपातेन धातुस्थमपि निर्दिशेत् ९१
- द्वन्द्वजं द्वन्द्वजैरेव दोषैश्चापि वदेत् कृतम्
- गम्भीरस्तु ज्वरो ज्ञेयो ह्यन्तर्दाहेन तृष्णया ९२
- आनद्धत्वेन चात्यर्थं श्वासकासोद्गमेन च
- हतप्रभेन्द्रि यं क्षीणमरोचकनिपीडितम् ९३
- गम्भीरतीक्ष्णवेगार्तं ज्वरितं परिवर्जयेत्
- हीनमध्याधिकैर्दोषैस्त्रिसप्तद्वादशाहिकः ९४
- ज्वरवेगो भवेत्तीव्रो यथापूर्वं सुखक्रियः
- कालो ह्येष यमश्चैव नियतिर्मृत्युरेव च ९५
- तस्मिन् व्यपगते देहाज्जन्मेह पुनरुच्यते
- इति ज्वराः समाख्याताः कर्मेदानीं प्रवक्ष्यते ९६
- ज्वरस्य पूर्वरूपेषु वर्तमानेषु बुद्धिमान्
- पाययेत घृतं स्वच्छं ततः स लभते सुखम् ९७
- विधिर्मारुतजेष्वेष पैत्तिकेषु विरेचनम्
- मृदु प्रच्छर्दनं तद्वत्कफजेषु विधीयते ९८
- सर्वद्विदोषजेषूक्तं यथादोषं विकल्पयेत्
- अस्नेहनीयोऽशोध्यश्च संयोज्यो लङ्घनादिना ९९
- रूपप्राग्रूपयोर्विद्यान्नानात्वं वह्निधूमवत्
- प्रव्यक्तरूपेषु हितमेकान्तेनापतर्पणम् १००
- आमाशयस्थे दोषे तु सोत्क्लेशे वमनं परम्
- आनद्धः स्तिमितैर्दोषैर्यावन्तं कालमातुरः १०१
- कुर्यादनशनं तावत्ततः संसर्गमाचरेत्
- न लङ्घयेन्मारुतजे क्षयजे मानसे तथा १०२
- अलङ्घ्याश्चापि ये पूर्वं द्विव्रणीये प्रकीर्तिताः
- अनवस्थितदोषाग्नेर्लङ्घनं दोषपाचनम् १०३
- ज्वरघ्नं दीपनं काङ्क्षारुचिलाघवकारकम्
- सृष्टमारुतविण्मूत्रं क्षुत्पिपासाऽसहं लघुम् १०४
- प्रसन्नात्मेन्द्रि यं क्षामं नरं विद्यात् सुलङ्घितम्
- बलक्षयस्तृषा शोषस्तन्द्रा निद्रा भ्रमक्लमाः १०५
- उपद्र वाश्च श्वासाद्याः संभवन्त्यतिलङ्घनात्
- दीपनं कफविच्छेदि पित्तवातानुलोमनम् १०६
- कफवातज्वरार्तेभ्यो हितमुष्णाम्बु तृट्छिदम्
- तद्धि मार्दवकृद्दोषस्रोतसां शीतमन्यथा १०७
- सेव्यमानेन तोयेन ज्वरः शीतेन वर्धते
- पित्तमद्यविषोत्थेषु शीतलं तिक्तकैः शृतम् १०८
- गाङ्गेयनागरोशीरपर्पटोदीच्यचन्दनैः
- दीपनी पाचनी लघ्वी ज्वरार्तानां ज्वरापहा १०९
- अन्नकाले हिता पेया यथास्वं पाचनैः कृता
- बहुदोषस्य मन्दाग्नेः सप्तरात्रात् परं ज्वरे ११०
- लङ्घनाम्बुयवागूभिर्यदा दोषो न पच्यते
- तदा तं मुखवैरस्यतृष्णारोचकनाशनैः १११
- कषायैः पाचनैर्हृद्यैर्ज्वरघ्नैः समुपाचरेत्
- पञ्चमूलीकषायं तु पाचनं पवनज्वरे ११२
- सक्षौद्रं पैत्तिके मुस्तकटुकेन्द्र यवैः कृतम्
- पिप्पल्यादिकषायं तु कफजे परिपाचनम् ११३
- द्वन्द्वजेषु तु संसृष्टं दद्यादथ विवर्जयेत्
- पीताम्बुर्लङ्घितो भुक्तोऽजीर्णी क्षीणः पिपासितः ११४
- तीक्ष्णे ज्वरे गुरौ देहे विबद्धेषु मलेषु च
- सामदोषं विजानीयाज्ज्वरं पक्वमतोऽन्यथा
- मृदौ ज्वरे लघौ देहे प्रचलेषु मलेषु च
- पक्वं दोषं विजानीयाज्ज्वरे देयं तदौषधम् ११५
- दोषप्रकृतिवैकृत्यादेकेषां पक्वलक्षणम्
- हृदयोद्वेष्टनं तन्द्रा लालास्रुतिररोचकः ११६
- दोषाप्रवृत्तिरालस्यं विबन्धो बहुमूत्रता
- गुरूदरत्वमस्वेदो न पक्तिः शकृतोऽरतिः ११७
- स्वापः स्तम्भो गुरुत्वं च गात्राणां वह्निमार्दवम्
- मुखस्याशुद्धिरग्लानिः प्रसङ्गे बलवाञ्ज्वरः ११८
- लिङ्गैरेभिर्विजानीयाज्ज्वरमामं विचक्षणः
- सप्तरात्रात्परं केचिन्मन्यन्ते देयमौषधम् ११९
- दशरात्रात्परं केचिद्दातव्यमिति निश्चिताः
- पैत्तिके वा ज्वरे देयमल्पकालसमुत्थिते १२०
- अचिरज्वरितस्यापि देयं स्याद्दोषपाकतः
- भेषजं ह्यामदोषस्य भूयो ज्वलयति ज्वरम् १२१
- शोधनं शमनीयं तु करोति विषमज्वरम्
- च्यवमानं ज्वरोत्क्लिष्टमुपेक्षेत मलं सदा १२२
- अतिप्रवर्तमानं च साधयेदतिसारवत्
- यदा कोष्ठानुगाः पक्वा विबद्धाः स्रोतसां मलाः १२३
- अचिरज्वरितस्यापि तदा दद्याद्विरेचनम्
- पक्वो ह्यनिर्हृतो दोषो देहे तिष्ठन् महात्ययम् १२४
- विषमं वा ज्वरं कुर्याद्बलव्यापदमेव च
- तस्मान्निर्हरणं कार्यं दोषाणां वमनादिभिः १२५
- प्राक्कर्म वमनं चास्य कार्यमास्थापनं तथा
- विरेचनं तथा कुर्याच्छिरसश्च विरेचनम् १२६
- क्रमशः बलिने देयं वमनं श्लैष्मिके ज्वरे
- पित्तप्राये विरेकस्तु कार्यः प्रशिथिलाशये १२७
- सरुजेऽनिलजे कार्यं सोदावर्ते निरूहणम्
- कटीपृष्ठग्रहार्तस्य दीप्ताग्नेरनुवासनम् १२८
- शिरोगौरवशूलघ्नमिन्द्रि यप्रतिबोधनम्
- कफाभिपन्ने शिरसि कार्यं मूर्धविरेचनम् १२९
- दुर्बलस्य समाध्मातमुदरं सरुजं दिहेत्
- दारुहैमवतीकुष्ठशताह्वाहिङ्गुसैन्धवैः १३०
- अम्लपिष्टैः सुखोष्णैश्च पवने तूर्ध्वमागते
- रुद्धमूत्रपूरीषाय गुदे वर्तिं निधापयेत् १३१
- पिप्पलीपिप्पलीमूलयवानीचव्यसाधिताम्
- पाययेत यवागूं वा मारुताद्यनुलोमिनीम् १३२
- शुद्धस्योभयतो यस्य ज्वरः शान्तिं न गच्छति
- सशेषदोषरूक्षस्य तस्य तं सर्पिषा जयेत् १३३
- कृशं चैवाल्पदोषं च शमनीयैरुपाचरेत्
- उपवासैर्बलस्थं तु ज्वरे सन्तर्पणोत्थिते १३४
- क्लिन्नां यवागूं मन्दाग्निं तृषार्तं पाययेन्नरम्
- तृट्छर्दिदाहघर्मार्तं मद्यपं लाजतर्पणम् १३५
- सक्षौद्र मम्भसा पश्चाज्जीर्णे यूषरसौदनम्
- उपवासश्रमकृते क्षीणंणिए!विआ!ताधिके ज्वरे १३६
- दीप्ताग्निं भोजयेत् प्राज्ञो नरं मांसरसौदनम्
- मुद्गयूषौदनश्चापि हितः कफसमुत्थिते १३७
- स एव सितया युक्तः शीतः पित्तज्वरे हितः
- दाडिमामलमुद्गानां यूषश्चानिलपैत्तिके १३८
- ह्रस्वमूलकयूषस्तु वातश्लेष्माधिके हितः
- पटोलनिम्बयूषस्तु पथ्यः पित्तकफात्मके १३९
- दाहच्छर्दियुतं क्षामं निरन्नं तृष्णयाऽदितम्
- सिताक्षौद्र युतं लाजतर्पणं पाययेत च १४०
- कफपित्तपरीतस्य ग्रीष्मेऽसृक्पित्तिनस्तथा
- मद्यनित्यस्य न हिता यवागूस्तमुपाचरेत् १४१
- यूषैरम्लैरनम्लैर्वा जाङ्गलैश्च रसैर्हितैः
- मद्यं पुराणं मन्दाग्नेर्यवान्नोपहितं हितम् १४२
- सव्योषं वितरेत्तक्रं कफारोचकपीडिते
- कृशोऽल्पदोषो दीनश्च नरो जीर्णज्वरार्दितः १४३
- विबद्धः सृष्टदोषश्च रूक्षः पित्तानिलज्वरी
- पिपासार्तः सदाहो वा पयसा स सुखी भवेत् १४४
- तदेव तरुणे पीतं विषवद्धन्ति मानवम्
- सर्वज्वरेषु सुलघु मात्रावद्भोजनं हितम् १४५
- वेगापायेऽन्यथा तद्धि ज्वरवेगाभिवर्धनम्
- ज्वरितो हितमश्नीयाद्यद्यप्यस्यारुचिर्भवेत् १४६
- अन्नकाले ह्यभुञ्जानः क्षीयते म्रियतेऽथवा
- स क्षीणः कृच्छ्रतां याति यात्यसाध्यत्वमेव च १४७
- तस्माद्र क्षेद्बलं पुंसां बले सति हि जीवितम्
- गुर्वभिष्यन्द्यकाले च ज्वरी नाद्यात् कथञ्चन १४८
- न तु तस्याहितं भुक्तमायुषे वा सुखाय वा
- संततं विषमं वाऽपि क्षीणस्य सुचिरोत्थितम् १४९
- ज्वरं संभोजनैः पथ्यैर्लघुभिः समुपाचरेत्
- मुद्गान्मसूरांश्चणकान् कुलत्थान् समकुष्ठकान् १५०
- आहारकाले यूषार्थं ज्वरिताय प्रदापयेत्
- पटोलपत्रं वार्ताकं कठिल्लं पापचैलिकम् १५१
- कर्कोटकं पर्पटकं गोजिह्वां बालमूलकम्
- पत्रं गुडूच्याः शाकार्थे ज्वरितानां प्रदापयेत् १५२
- लावान् कपिञ्जलानेणान् पृषताञ्छरभाञ्छशान्
- कालपुच्छान् कुरङ्गांश्च तथैव मृगमातृकान् १५३
- मांसार्थे मांससात्म्यानां ज्वरितानां प्रदापयेत्
- सारसक्रौञ्चशिखिनः कुक्कुटांस्तित्तिरांरिईं!स्तिथा १५४
- गुरूष्णत्वान्न शंसन्ति ज्वरे केचिच्चिकित्सकाः
- ज्वरितानां प्रकोपं तु यदा याति समीरणः १५५
- तदैतेऽपि हि शस्यन्ते मात्राकालोपपादिताः
- परिषेकान् प्रदेहांश्च स्नेहान् संशोधनानि च १५६
- स्निआ!नाभ्यङ्गदिवास्वप्नशीतव्यायामयोषितःइ!
- कषायगुरुरूक्षाणि क्रोधादीनि तथैव च १५७
- सारवन्ति च भोज्यानि वर्जयेत्तरुणज्वरी
- तथैव नवधान्यादिं वर्जयेच्च समासतः १५८
- अनवस्थितदोषाग्नेरेभिः सन्धुक्षितो ज्वरः
- गम्भीरतीक्ष्णवेगत्वं यात्यसाध्यत्वमेव च १५९
- शीततोयदिवास्वप्नक्रोधव्यायामयोषितः
- न सेवेत ज्वरोत्सृष्टो यावन्न बलवान् भवेत् १६०
- मुक्तस्यापि ज्वरेणाशु दुर्बलस्याहितैर्ज्वरः
- प्रत्यापन्नो दहेद्देहं शुष्कं वृक्षमिवानलः १६१
- तस्मात्कार्यः परीहारो ज्वरमुक्तैर्विरिक्तवत्
- यावन्न प्रकृतिस्थः स्याद्दोषतः प्राणतस्तथा १६२
- ज्वरे प्रमोहो भवति स्वल्पैरप्यवचेष्टितैः
- निषण्णं भोजयेत्तस्मान्मूत्रोच्चारौ च कारयेत् १६३
- अरोचके गात्रसादे वैवर्ण्येऽङ्गमलादिषु
- शान्तज्वरोऽपि शोध्यः स्यादनुबन्धभयान्नरः १६४
- न जातु स्नापयेत् प्राज्ञः सहसा ज्वरकर्शितम्
- तेन संदूषितो ह्यस्य पुनरेव भवेज्ज्वरः १६५
- चिकित्सेच्च ज्वरान् सर्वान्निमित्तानां विपर्ययैः
- श्रमक्षयाभिघातोत्थे मूलव्याधिमुपाचरेत् १६६
- स्त्रीणामपप्रजातानां स्तन्यावतरणे च यः
- तत्र संशमनं कुर्याद्यथादोषं विधानवित् १६७
- अतः संशमनीयानि कषायाणि निबोध मे
- सर्वज्वरेषु देयानि यानि वैद्येन जानता १६८
- पिप्पलीसारिवाद्रा क्षाशतपुष्पाहरेणुभिः
- कृतः कषायः सगुडो हन्याच्छ्वसनजं ज्वरम् १६९
- शृतं शीतकषायं वा गुडूच्याः पेयमेव तु
- बलादर्भश्वदंष्ट्राणां कषायं पादशेषितम् १७०
- शर्कराघृतसंयुक्तं पिबेद्वातज्वरापहम्
- शतपुष्पावचाकुष्ठदेवदारुहरेणुकाः १७१
- कुस्तुम्बुरूणि नलदं मुस्तं चैवाप्सु साधयेत्
- क्षौद्रे ण सितया चापि युक्तः क्वाथोऽनिलाधिके १७२
- द्रा क्षागुडूचीकाश्मर्यत्रायमाणाः ससारिवाः
- निष्क्वाथ्य सगुडं क्वाथं पिबेद्वातकृते ज्वरे १७३
- गुडूच्याः स्वरसो ग्राह्यः शतावर्याश्च तत्समः
- निहन्यात्सगुडः पीतः सद्योऽनिलकृतं ज्वरम् १७४
- घृताभ्यङ्गस्वेदलेपानवस्थासु च योजयेत्
- श्रीपर्णीचन्दनोशीरपरूषकमधूकजः १७५
- शर्करामधुरो हन्ति कषायः पैत्तिकं ज्वरम्
- पीतं पित्तज्वरं हन्यात्सारिवाद्यं सशर्करम् १७६
- सयष्टीमधुकं हन्यात्तथैवोत्पलपूर्वकम्
- शृतं शीतकषायं वा सोत्पलं शर्करायुतम् १७७
- गुडूचीपद्मरोध्राणां सारिवोत्पलयोस्तथा
- शर्करामधुरः क्वाथः शीतः पित्तज्वरापहः १७८
- द्रा क्षारग्वधयोश्चापि काश्मर्यस्याथवा पुनः
- स्वादुतिक्तकषायाणां कषायैः शर्करायुतैः १७९
- सुशीतैः शमयेत्तृष्णां प्रवृद्धां दाहमेव च
- शीतं मधुयुतं तोयमाकण्ठाद्वा पिपासितम् १८०
- वामयेत्पाययित्वा तु तेन तृष्णा प्रशाम्यति
- क्षीरैः क्षीरिकषायैश्च सुशीतैश्चन्दनायुतैः १८१
- अन्तर्दाहे विधातव्यमेभिश्चान्यैश्च शीतलैः
- पद्मकं मधुकं द्रा क्षां पुण्डरीकमथोत्पलम् १८२
- यवान् भृष्टानुशीराणि समङ्गां काश्मरीफलम्
- निदध्यादप्सु चालोड्य निशापर्युषितं ततः १८३
- क्षौद्रे ण युक्तं पिबतो ज्वरदाहौ प्रशाम्यतः
- जिह्वातालुगलक्लोमशोषे मूर्ध्नि च दापयेत् १८४
- केशरं मातुलुङ्गस्य मधुसैन्धवसंयुतम्
- शर्करादाडिमाभ्यां वा द्रा क्षाखर्जूरयोस्तथा १८५
- वैरस्ये धारयेत्कल्कं गण्डूषं च तथा हितम्
- सप्तच्छदं गुडूचीं च निम्बं स्फूर्जकमेव च १८६
- क्वाथयित्वा पिबेत् क्वाथं सक्षौद्रं कफजे ज्वरे
- कटुत्रिकं नागपुष्पं हरिद्रा कटुरोहिणी १८७
- कौटजं च फलं हन्यात् सेव्यमानं कफज्वरम्
- हरिद्रा ं! चित्रकं निम्बमुशीरातिविषे वचाम् १८८
- कुष्ठमिन्द्र यवान् मूर्वां पटोलं चापि साधितम्
- पिबेन्मरिचसंयुक्तं सक्षौद्रं कफजे ज्वरे १८९
- सारिवातिविषाकुष्ठपुराख्यैः सदुरालभैः
- मुस्तेन च कृतः क्वाथः पीतो हन्यात् कफज्वरम् १९०
- मुस्तं वृक्षकबीजानि त्रिफला कटुरोहिणी
- परूषकाणि च क्वाथः कफज्वरविनाशनः १९१
- राजवृक्षादिवर्गस्य कषायो मधुसंयुतः
- कफवातज्वरं हन्याच्छीघ्रं कालेऽवचारितः १९२
- नागरं धान्यकं भार्गीमभयां सुरदारु च
- वचां पर्पटकं मुस्तं भूतीकमथ कट्फलम् १९३
- निष्क्वाथ्य कफवातोत्थे क्षौद्र हिङ्गुसमन्वितम्
- दापिआ!तिव्यं श्वासकासघ्नं श्लेष्मोत्सेके गलग्रहे १९४
- हिक्कासु कण्ठश्वयथौ शूले हृदयपार्श्वजे
- बलापटोलत्रिफलायष्ट्याह्वानां वृषस्य च १९५
- क्वाथो मधुयुतः पीतो हन्ति पित्तकफज्वरम्
- कटुकाविजयाद्रा क्षामुस्तपर्पटकैः कृतः १९६
- कषायो नाशयेत् पीतः श्लेष्मपित्तभवं ज्वरम्
- भार्गीवचापर्पटकधान्यहिङ्ग्वभयाघनैः १९७
- काश्मर्यनागरैः क्वाथः सक्षौद्र ः! श्लेष्मपित्तजे
- सशर्करामक्षमात्रां कटुकामुष्णवारिणा १९८
- पीत्वा ज्वरं जयेज्जन्तुः कफपित्तसमुद्भवम्
- किराततिक्तममृतां द्रा क्षामामलकं शटीम् १९९
- निष्क्वाथ्य वातपित्तोत्थे तं क्वाथं सगुडं पिबेत्
- रास्ना वृषोऽथ त्रिफला राजवृक्षफलैः सह २००
- कषायः साधितः पीतो वातपित्तज्वरं जयेत्
- सर्वदोषसमुत्थे तु संसृष्टानवचारयेत् २०१
- यथादोषोच्छ्रयं चापि ज्वरान् सर्वानुपाचरेत्
- वृश्चीवबिल्ववर्षाभ्वः पयश्चोदकमेव च २०२
- पचेत् क्षीरावशिष्टं तु तद्धि सर्वज्वरापहम्
- उदकांशास्त्रयः क्षीरं शिंशपासारसंयुतम् २०३
- तत् क्षीरशेषं क्वथितं पेयं सर्वज्वरापहम्
- नलवेतसयोर्मूले मूर्वायां देवदारुणि २०४
- कषायं विधिवत् कृत्वा पेयमेतज्ज्वरापहम्
- हरिद्रा भद्र मुस्तं च त्रिफला कटुरोहिणी २०५
- पिचुमन्दः पटोली च देवदारु निदिग्धिका
- एषां कषायः पीतस्तु सन्निपातज्वरं जयेत् २०६
- अविपक्तिं प्रसेकं च शोफं कासमरोचकम्
- त्रैफलो वा ससर्पिष्कः क्वाथः पेयस्त्रिदोषजे २०७
- अनन्तां बालकं मुस्तां नागरं कटुरोहिणीम्
- सुखाम्बुना प्रागुदयात्पाययेताक्षसंमितम् २०८
- एष सर्वज्वरान् हन्ति दीपयत्याशु चानलम्
- द्र व्याणि दीपनीयानि तथा वैरेचनानि च २०९
- एकशो वा द्विशो वाऽपि ज्वरघ्नानि प्रयोजयेत्
- सर्पिर्मध्वभयातैललेहोऽय सर्वजं ज्वरम् २१०
- शान्तिं नयेत्त्रिवृच्चापि सक्षौद्रा प्रबलं ज्वरम्
- ज्वरे तु विषमे कार्यमूर्ध्वं चाधश्च शोधनम् २११
- घृतं प्लीहोदरोक्तं वा निहन्याद्विषमज्वरम्
- गुडप्रगाढां त्रिफलां पिबेद्वा विषमार्दितः २१२
- गुडूचीनिम्बधात्रीणां कषायं वा समाक्षिकम्
- प्रातः प्रातः ससर्पिष्कं रसोनमुपयोजयेत् २१३
- त्रिचतुर्भिः पिबेत् क्वाथं पञ्चभिर्वा समन्वितैः
- मधुकस्य पटोलस्य रोहिण्या मुस्तकस्य च २१४
- हरीतक्याश्च सर्वोऽय त्रिविधो योग इष्यते
- सर्पिःक्षीरसिताक्षौद्र मागधीर्वा यथाबलम् २१५
- दशमूलीकषायेण मागधीर्वा प्रयोजयेत्
- पिप्पलीवर्धमानं वा पिबेत् क्षीररसाशनः २१६
- ताम्रचूडस्य मांसेन पिबेद्वा मद्यमुत्तमम्
- कोलाग्निमन्थत्रिफलाक्वाथे दध्ना घृतं पचेत् २१७
- तिल्वकावापमेतद्धि विषमज्वरनाशनम्
- पिप्पल्यतिविषाद्रा क्षासारिवाबिल्वचन्दनैः २१८
- कटुकेन्द्र यवोशीरसिंहीतामलकीघनैः
- त्रायमाणास्थिराधात्रीविश्वभेषजचित्रकैः २१९
- पक्वमेतैघृतं पीतं विजित्य विषमाग्निताम्
- जीर्णज्वरशिरःशूलगुल्मोदरहलीमकान् २२०
- क्षयकासं ससंतापं पार्श्वशूलानपास्यति
- गुडूचीत्रिफलावासात्रायमाणायवासकैः २२१
- क्वथितैर्विधिवत्पक्वमेतैः कल्कीकृतैः समैः
- द्रा क्षामागधिकाम्भोदनागरोत्पलचन्दनैः २२२
- पीतं सर्पिः क्षयश्वासकासजीर्णज्वरान् जयेत्
- कलशीबृहतीद्रा क्षात्रायन्तीनिम्बगोक्षुरैः २२३
- बलापर्पटकाम्भोदशालपर्णीयवासकैः
- पक्वमुत्क्वथितैः सर्पिः कल्कैरेभिः समन्वितम् २२४
- शटीतामलकीभार्गीमेदामलकपौष्करैः
- क्षीरद्विगुणसंयुक्तं जीर्णज्वरमपोहति २२५
- शिरःपार्श्वरुजाकासक्षयप्रशमनं परम्
- पटोलीपर्पटारिष्टगुडूचीत्रिफलावृषैः २२६
- कटुकाम्बुदभूनिम्बयासयष्ट्याह्वचन्दनैः
- दार्वीशक्रयवोशीरत्रायमाणाकणोत्पलैः २२७
- धात्रीभृङ्गरजोभीरुकाकमाचीरसैर्घृतम्
- सिद्धमाश्वपचीकुष्ठज्वरशुक्रार्जुनव्रणान् २२८
- हन्यान्नयनवदनश्रवणघ्राणजान् गदान्
- विडङ्गत्रिफलामुस्तमञ्जिष्ठादाडिमोत्पलैः २२९
- प्रियङ्ग्वेलैलवालूकचन्दनामरदारुभिः
- बर्हिष्ठकुष्ठरजनीपर्णिनीसारिवाद्वयैः २३०
- हरेणुकात्रिवृद्दन्तीवचातालीशकैसरैः
- द्विक्षीरं विपचेत्सर्पिर्मालतीकुसुमैः सह २३१
- जीर्णज्वरश्वासकासगुल्मोन्मादगरापहम्
- एतत्कल्याणकं नाम सर्पिर्माङ्गल्यमुत्तमम् २३२
- अलक्ष्मीग्रहरक्षोग्निमान्द्यापस्मारपापनुत्
- शस्यते नष्टशुक्राणां वन्ध्यानां गर्भदं परम् २३३
- मेध्यं चक्षुष्यमायुष्यं रेतोमार्गविशोधनम्
- एतैरेव तथा द्र व्यैः सर्वगन्धैश्च साधितम् २३४
- कपिलाया घृतप्रस्थं सुवर्णमणिसंयुतम्
- तत्क्षीरेण सहैकध्यं प्रसाध्य कुसुमैरिमैः २३५
- सुमनश्चम्पकाशोकशिरीषकुसुमैर्वृतम्
- तथा नलदपद्मानां केशरैर्दाडिमस्य च २३६
- तिथौ प्रशस्ते नक्षत्रे साधकस्यातुरस्य च
- कृतं मनुष्यदेवाय ब्राह्मणैरभिमन्त्रितम् २३७
- दत्तं सर्वज्वरान् हन्ति महाकल्याणकं त्विदम् २३८
- दर्शनस्पर्शनाभ्यां च सर्वरोगहरं शिवम्
- अधृष्यः सर्वभूतानां वलीपलितवर्जितः २३९
- अस्याभ्यासाद्घृतस्येह जीवेद्वर्षशतत्रयम्
- गव्यं दधि च मूत्रं च क्षीरं सर्पिः शकृद्र सः २४०
- समभागानि पाच्यानि कल्कांश्चैतान् समावपेत्
- त्रिफलां चित्रकं मुस्तं हरिद्रा तिविषे वचाम् २४१
- विडङ्ग त्र्! यूषणं चव्यं सुरदारु तथैव च
- पञ्चगव्यमिदं पानाद्विषमज्वरनाशनम् २४२
- पञ्चगव्यमृते गर्भात्पाच्यमन्यद् वृषेण च
- बलयाऽथ परं पाच्यं गुडूच्या तद्वदेव तु २४३
- जीर्णज्वरे च शोफे च पाण्डुरोगे च पूजितम्
- एतेनैव तु कल्पेन घृतं पञ्चाविकं पचेत्
- पञ्चाजं पञ्चमहिषं चतुरुष्ट्रमथापि च २४४
- त्रिफलोशीरशम्पाककटुकातिविषाघनैः
- शतावरीसप्तपर्णगुडूचीरजनीद्वयैः २४५
- चित्रकत्रिवृतामूर्वापटोलारिष्टबालकैः
- किराततिक्तकवचाविशालापद्मकोत्पलैः २४६
- सारिवाद्वययष्ट्याह्वचविकारक्तचन्दनैः
- दुरालभापर्पटकत्रायमाणाटरूषकैः २४७
- रास्नाकुङ्कुममञ्जिष्ठामागधीनागरैस्तथा
- धात्रीफलरसैः सम्यग्द्विगुणैः साधितं हविः २४८
- परिसर्पज्वरश्वासगुल्मकुष्ठनिवारणम्
- पाण्डुप्लीहाग्निसादिभ्य एतदेव परं हितम् २४९
- पटोलकटुकादार्वीनिम्बवासाफलत्रिकम्
- दुरालभापर्पटकत्रायमाणाः पलोन्मिताः २५०
- प्रस्थमामलकानां च क्वाथयेत्सलिलार्मणे
- तेन पादावशेषेण घृतप्रस्थं विपाचयेत् २५१
- कल्कैः कुटजभूनिम्बघनयष्ट्याह्वचन्दनैः
- सपिप्पलीकैस्तत्सिद्धं चक्षुष्यं शुक्लयोर्हितम् २५२
- घ्राणकर्णाक्षिवदनवर्त्मरोगव्रणापहम्
- रक्तपित्तकफस्वेदक्लेदपूयोपशोषणम् २५३
- कामलाज्वरवीसर्पगण्डमालाहरं परम्
- शृतं पयः शर्करा च पिप्पल्यो मधुसर्पिषी २५४
- पञ्चसारमिदं पेयं मथितं विषमज्वरे
- क्षतक्षीणे क्षये श्वासे हृद्रो गे चैतदिष्यते २५५
- लाक्षाविश्वनिशामूर्वामञ्जिष्ठास्वर्जिकामयैः
- षड्गुणेन च तक्रेण सिद्धं तैलं ज्वरान्तकृत् २५६
- क्षीरिवृक्षासनारिष्टजम्बूसप्तच्छदार्जुनैः
- शिरीषखदिरास्फोटामृतवल्ल्याटरूषकैः २५७
- कटुकापर्पटोशीरवचातेजोवतीघनैः
- साधितं तैलमभ्यङ्गादाशु जीर्णज्वरापहम् २५८
- निर्विषैर्भुजगैर्नागैर्विनीतैः कृततस्करैः
- त्रासयेदागमे चैनं तदहर्भोजयेन्न च २५९
- अत्यभिष्यन्दिगुरुभिर्वामयेद्वा पुनः पुनः
- मद्यं तीक्ष्णं पाययेत घृतं वा ज्वरनाशनम् २६०
- पुराणं वा घृतं काममुदारं वा विरेचनम्
- निरूहयेद्वा मतिमान् सुस्विन्नं तदहर्नरम् २६१
- अजाव्योश्चर्मरोमाणि वचा कुष्ठं पलङ्कषा
- निम्बपत्रं मधुयुतं धूपनं तस्य दापयेत् २६२
- बैडालं वा शकृद्योज्यं वेपमानस्य धूपनम्
- पिप्पली सैन्धवं तैलं नेपाली चेक्षणाञ्जनम् २६३
- उदरोक्तानि सर्पींषि यान्युक्तानि पुरा मया
- कल्पोक्तं चाजितं सर्पिः सेव्यमानं ज्वरं जयेत् २६४
- भूतविद्यासमुद्दिष्टैर्बन्धावेशनपूजनैः
- जयेद्भूताभिषङ्गोत्थं विज्ञानाद्यैश्च मानसम् २६५
- श्रमक्षयोत्थे भुञ्जीत घृताभ्यक्तो रसौदनम्
- अभिशापाभिचारोत्थौ ज्वरौ होमादिना जयेत् २६६
- दानस्वस्त्ययनातिथ्यैरुत्पातग्रहपीडितम्
- अभिघातज्वरे कुर्यात् क्रियामुष्णविवर्जिताम् २६७
- कषायमधुरां स्निग्धां यथादोषमथापि वा
- ओषधीगन्धविषजौ विषपित्तप्रसाधनैः २६८
- जयेत् कषायं च हितं सर्वगन्धकृतं तथा
- निम्बदारुकषायं वा हितं सौमनसं यथा २६९
- यवान्नविकृतिः सर्पिर्मद्यं च विषमे हितम्
- संपूजयेद्द्विजान् गाश्च देवमीशानमम्बिकाम् २७०
- कफवातोत्थयोश्चापि ज्वरयोः शीतपीडितम्
- दिह्यादुष्णेन वर्गेण परश्चोष्णो विधिर्हितः २७१
- सिञ्चेत् कोष्णैरारनालशुक्तगोमूत्रमस्तुभिः
- दिह्यात् पलाशैः पिष्टैर्वा सुरसार्जकशिग्रुजैः २७२
- क्षारतैलेन वाऽभ्यङ्गः सशुक्तेन विधीयते
- पानमारग्वधादेश्च क्वथितस्य विशेषतः २७३
- अवगाहः सुखोष्णश्च वातघ्नक्वाथयोजितः
- जित्वा शीतं क्रमैरेभिः सुखोष्णजलसेचितम् २७४
- प्रवेश्यौर्णिककार्पासकौशेयाम्बरसंवृतम्
- शाययेत् क्षामदेहं च कालागुरुविभूषितम् २७५
- स्तनाढ्या रूपसंपन्नाः कुशला नवयौवनाः
- भजेयुः प्रमदा गात्रैः शीतदैन्यापहाः शुभाः २७६
- शरच्छशाङ्कवदना नीलोत्पलविलोचनाः
- स्फुरितभ्रूलताभङ्गललाटतटकम्पनाः २७७
- प्रलम्बबिम्बप्रचलद्बिम्बीफलनिभाधराः
- कृशोदर्योऽतिविस्तीर्णजघनोद्वहनालसाः २७८
- कुङ्कुमागुरुदिग्धाङ्ग्यो घनतुङ्गपयोधराः
- सुगन्धिधूपितश्लक्ष्णस्रस्तांशुकविभूषणाः २७९
- गाढमालिङ्गयेयुस्तं तरुं वनलता इव
- प्रह्लादं चास्य विज्ञाय ताः स्त्रीरपनयेत् पुनः २८०
- तासामङ्गपरिष्वङ्गनिवारितहिमज्वरम्
- भोजयेद्धितमन्नं च यथा सुखमवाप्नुयात् २८१
- दाहाभिभूते तु विधिं कुर्याद्दाहविनाशनम्
- मधुफाणितयुक्तेन निम्बपत्राम्भसाऽपि वा २८२
- दाहज्वरार्तं मतिमान् वामयेत् क्षिप्रमेव च
- शतधौतघृताभ्यक्तं दिह्याद्वा यवशक्तुमिः २८३
- कोलामलकसंयुक्तैः शुक्तधान्याम्लसंयुतैः
- अम्लपिष्टैः सुशीतैश्च फेनिलापल्लवैस्तथा २८४
- अम्लपिष्टैः सुशीतैर्वा पलाशतरुजैर्दिहेत्
- बदरीपल्लवोत्थेन फेनेनारिष्टकस्य च २८५
- लिप्तेऽङ्गे दाहतृण्मूर्च्छाः प्रशाम्यन्ति च सर्वशः
- यवार्धकुडवं पिष्ट्वा मञ्जिष्ठार्धपलं तथा २८६
- अम्लप्रस्थशतोन्मिश्रं तैलप्रस्थं विपाचयेत्
- एतत् प्रह्लादनं तैलं ज्वरदाहविनाशनम् २८७
- न्यग्रोधादिर्गणो यस्तु काकोल्यादिश्च यो गणः
- उत्पलादिर्गणो यस्तु पिष्टैर्वा तैः प्रलेपयेत् २८८
- तत्कषायाम्लसंसिद्धाः स्नेहाश्चाभ्यञ्जने हिताः
- तेषां शीतकषाये वा दाहार्तमवगाहयेत् २८९
- दाहवेगे त्वतिक्रान्ते तस्मादुद्धृत्य मानवम्
- परिषिच्याम्बुभिः शीतैः प्रलिम्पेच्चन्दनादिभिः २९०
- ग्लानं वा दीनमनसमाश्लिषेयुर्वराङ्गनाः
- पेलवक्षौमसंवीताश्चन्दनार्द्र पयोधराः २९१
- बिभ्रत्योऽब्जस्रजश्चित्रा मणिरत्नविभूषिताः
- भजेयुस्ताः स्तनैः शीतैः स्पृशन्त्योऽम्बुरुहैः सुखैः २९२
- प्रह्लादं चास्य विज्ञाय ताः स्त्रीरपनयेत् पुनः
- हितं च भोजयेदन्नं तथाऽप्नोति सुखं महत् २९३
- पित्तज्वरोक्तं शमनं विरेकोऽन्यद्धितं च यत्
- निर्हरेत्पित्तमेवादौ दोषेषु समवायिषु २९४
- दुर्निवारतरं तद्धि ज्वरार्तानां विशेषतः
- छर्दिमूर्च्छापिपासादीनविरोधाज्ज्वरस्य च २९५
- उपद्र वाञ्जयेच्चापि प्रत्यनीकेन हेतुना
- विशेषमपरं चात्र शृणूपद्र वनाशनम् २९६
- मधुकं रजनी मुस्तं दाडिमं साम्लवेतसम्
- अञ्जनं तिन्तिडीकं च नलदं पत्रमुत्पलम् २९७
- त्चचं व्याघ्रनखं चैव मातुलुङ्गरसो मधु
- दिह्यादेभिर्ज्वरार्तस्य मधुशुक्तयुतैः शिरः २९८
- शिरोभितापसंमोहवमिहिक्काप्रवेपथून्
- प्रदेहो नाशयत्येष ज्वरितानामुपद्र वान् २९९
- मधूकमथ ह्रीबेरमुत्पलानि मधूलिकाम् ३००
- लीढ्वा चूर्णानि मधुना सर्पिषा च जयेद्वमिम्
- कफप्रसेकासृक्पित्तहिक्काश्वासांश्च दारुणान् ३०१
- लिहन् ज्वरार्तस्त्रिफलां पिप्पलद्यं च समाक्षिकाम्
- कासे श्वासे च मधुना सर्पिषा च सुखी भवेत् ३०२
- विदारी दाडिमं लोध्रं दधित्थं बीजपूरकम्
- एभिः प्रदिह्यान्मूर्धानं तृड्दाहार्तस्य देहिनः ३०३
- दाडिमस्य सितायाश्च द्रा क्षामलकयोस्तथा
- वैरस्ये धारयेत् कल्कं गण्डूषं च यथाहितम् ३०४
- क्षीरेक्षुरसमाक्षीकसर्पिस्तैलोष्णवारिभिः
- शून्ये मूर्ध्नि हितं नस्यं जीवनीयशृतं घृतम् ३०५
- चूर्णितैस्त्रिफलाश्यामात्रिवृत्पिप्पलिसंयुतैः
- सक्षौद्र ः! शर्करायुक्तो विरेकस्तु प्रशस्यते ३०६
- पक्वे पित्तज्वरे रक्ते चोर्ध्वगे वेपथौ तथा
- कफवातोत्थयोरेवं स्नेहाभ्यङ्गैर्विशोधयेत् ३०७
- हृतदोषो भ्रमार्तस्तु लिह्यात् क्षौद्र सिताभयाः
- वातघ्नमधुरैर्योज्या निरूहा वातजे ज्वरे ३०८
- अवेक्ष्य दोषं प्राणं च यथास्वं चानुवासनाः
- उत्पलादिकषायाद्याढ्यिआ!श्चिन्दनोशीरसंयुताः ३०९
- शर्करामधुराः शीताः पित्तज्वरहरा मताः
- आम्रादीनां त्वचं शङ्खं चन्दनं मधुकोत्पले ३१०
- गैरिकाञ्जनमञ्जिष्ठामृणालान्यथ पद्मकम्
- श्लक्ष्णपिष्टं तु पयसा शर्करामधुसंयुतम् ३११
- सुपूतं शीतलं बस्तिं दह्यमानाय दापयेत्
- ज्वरदाहापहं तेषु सिद्धं चैवानुवासनम् ३१२
- आरग्वधगणक्वाथाः पिप्पल्यादिसमायुताः
- सक्षौद्र मूत्रा देयाः स्युः कफज्वरविनाशनाः ३१३
- कफघ्नैरेव संसिद्धा द्र व्यैश्चाप्यनुवासनाः
- संसर्गे सन्निपाते च संसृष्टा बस्तयो हिताः ३१४
- संसृष्टैरेव संसृष्टा द्र व्यैश्चाप्यनुवासनाः
- वातरोगापहाः सर्वे स्नेहा ये सम्यगीरिताः ३१५
- विना तैलं त एव स्युर्योज्या मारुतजे ज्वरे
- निखिलेनोपयोज्याश्च त एवाभ्यञ्जनादिषु ३१६
- पैत्तिके मधुरैस्तिक्तैः सिद्धं सर्पिश्च पूज्यते
- श्लैष्मिके कटुतिक्तैश्च संसृष्टानीतरेषु च ३१७
- हृतावशेषं पित्तं तु त्वक्स्थं जनयति ज्वरम्
- पिबेदिक्षुरसं तत्र शीतं वा शर्करोदकम् ३१८
- शालिषष्टिकयोरन्नमश्नीयात् क्षीरसंप्लुतम्
- कफवातोत्थयोरेव स्वेदाभ्यङ्गौ प्रयोजयेत् ३१९
- घृतं द्वादशरात्रात्तु देयं सर्वज्वरेषु च
- तेनान्तरेणाशयं स्वं गता दोषा भवन्ति हि ३२०
- धातून् प्रक्षोभयन् दोषो मोक्षकाले बलीयते
- तेन व्याकुलचित्तस्तु म्रियमाण इवेहते ३२१
- लघुत्वं शिरसः स्वेदो मुखमापाण्डु पाकि च
- क्षवथुश्चान्नकाङ्क्षा च ज्वरमुक्तस्य लक्षणम् ३२२
- शम्भुक्रोधोद्भवो घोरो बलवर्णाग्निसादकः
- रोगराट् रोघसंघातो ज्वर इत्युपदिश्यते ३२३
- व्यापित्वात् सर्वसंस्पर्शात् कृच्छ्रत्वादन्तसंभवात्
- अन्तको ह्येष भूतानां ज्वर इत्युपदिश्यते ३२४
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायचिकित्सातन्त्रे ज्वरप्रतिषेधो नाम
- प्रिथमोऽध्यायः आदितःइ! एकोनचत्वारिंशोऽध्याययः ३९
- चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातोऽतीसारप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- गुर्वतिस्निग्धरूक्षोष्णद्र वस्थूलातिशीतलैः
- विरुद्धाध्यशनाजीर्णैरसात्म्यैश्चापि भोजनैः ३
- स्नेहाद्यैरतियुक्तैश्च मिथ्यायुक्तैर्विषाद्भयात्
- शोकाद्दुष्टाम्बुमद्यातिपानात् सात्म्यर्तुपर्ययात् ४
- जलातिरमणैर्वेगविघातैः कृमिदोषतः
- नृणां भवत्यतीसारो लक्षणं तस्य वक्ष्यते ५
- संशम्यापांधातुरन्तः कृशानुं वर्चोमिश्रो मारुतेन प्रणुन्नः
- वृद्धोऽतीवाधः सरत्येष यस्माद्व्याधिं घोरं तं त्वतीसारमाहुः ६
- एकैकशः सर्वशश्चापि दोषैः शोकेनान्यः षष्ठ आमेन चोक्तः
- केचित् प्राहुर्नैकरूपप्रकारं नैवेत्येवं काशिराजस्त्ववोचत् ७
- दोषावस्थास्तस्य नैकप्रकाराः काले काले व्याधितस्योद्भवन्ति
- हृन्नाभिपायूदरकुक्षितोदगात्रावसादानिलसन्निरोधाः ८
- विट्सङ्ग आध्मानमथाविपाको भविष्यतस्तस्य पुरःसराणि
- शूलाविष्टः सक्तमूत्रोऽन्त्रकूजी स्रस्तापानः सन्नकट्यूरुजङ्घः ९
- वर्चो मुञ्चत्यल्पमल्पं सफेनं रूक्षं श्यावं सानिलं मारुतेन
- दुर्गन्ध्युष्णं वेगवन्मांसतोयप्रख्यं भिन्नं स्विन्नदेहोऽतितीक्ष्णम् १०
- पित्तात् पीतं नीलमालोहितं वा तृष्णामूर्च्छादाहपाकज्वरार्तः
- तन्द्रा निद्रा गौरवोत्क्लेशसादी वेगाशङ्की सृष्टविट्कोऽपि भूयः ११
- शुक्लं सान्द्रं श्लेष्मणा श्लेष्मयुक्तं भक्तद्वेषी निःस्वनं हृष्टरोमा
- तन्द्रा युक्तो मोहसादास्यशोषी वर्चः कुर्यान्नैकवर्णं तृषार्तः १२
- सर्वोद्भूते सर्वलिङ्गोपपत्तिः कृच्छ्रश्चायं बालवृद्धेष्वसाध्यः
- तैस्तैर्भावैः शोचतोऽल्पाशनस्य बाष्पावेगः पक्तिमाविध्यश्यिजिन्तोः १३
- कोष्ठं गत्वा क्षोभयत्यस्य रक्तं तच्चाधस्तात् काकणन्तीप्रकाशम्
- वर्चोमिश्रं निःपुरीषं सगन्धं निर्गन्धं वा सार्यते तेन कृच्छ्रात् १४
- शोकोत्पन्नो दुश्चिकित्स्योऽतिमात्रं रोगो वैद्यैः कष्ट एष प्रदिष्टः
- आमाजीर्णोपद्रुताः क्षोभयन्तः कोष्ठं दोषाः संप्रदुष्टाः सभक्तम् १५
- नानावर्णं नैकशः सारयन्ति कृच्छ्राज्जन्तोः षष्ठमेनं वदन्ति १६
- संसृष्टमेभिर्दोषैस्तु न्यस्तमप्स्ववसीदति
- पुरीषं भृशदुर्गन्धि विच्छिन्नं चामसंज्ञकम् १७
- एतान्येव तु लिङ्गानि विपरीतानि यस्य तु
- लाघवं च मनुष्यस्य तस्य पक्वं विनिर्दिशेत् १८
- सर्पिर्मेदोवेसवाराम्बुतैलमज्जाक्षीरक्षौद्र रूपं स्रवेद्यत्
- मञ्जिष्ठाभं मस्तुलुङ्गोपमं वा विस्रं शीतं प्रेतगन्ध्यञ्जनाभम् १९
- राजीमद्वा चन्द्र कैः सन्ततं वा पूयप्रख्यं कर्दमाभं तथोष्णम्
- हन्यादेतद्यत् प्रतीपं भवेच्च क्षीणं हन्युश्चोपसर्गाः प्रभूताः २०
- असंवृतगुदं क्षीणं दुराध्मातमुपद्रुतम्
- गुदे पक्वे गतोष्माणमतीसारकिणं त्यजेत् २१
- शरीरिणामतीसारः संभूतो येन केनचित्
- दोषाणामेव लिङ्गानि कदाचिन्नातिवर्तते २२
- स्नेहाजीर्णनिमित्तस्तु बहुशूलप्रवाहिकः
- विसूचिकानिमित्तस्तु चान्योऽजीर्णनिमित्तजः
- विषार्शःकृमिसंमूतो यथास्वं दोषलक्षणः २३
- आमपक्वक्रमं हित्वा नातिसारे क्रिया यतः
- अतः सर्वेऽतिसारास्तु ज्ञेयाः पक्वामलक्षणैः २४
- तत्रादौ लङ्घनं कार्यमतिसारेषु देहिनाम्
- ततः पाचनसंयुक्तो यवाग्वादिक्रमो हितः २५
- अथवा वामयित्वाऽमे शूलाध्माननिपीडितम्
- पिप्पलीसैन्धवाम्भोभिर्लङ्घनाद्यैरुपाचरेत् २६
- कार्यं च वमनस्यान्ते प्रद्र वं लघुभोजनम्
- खडयूषयवागूषु पिप्पल्याद्यं च योजयेत् २७
- अनेन विधिना चामं यस्य वै नोपशाम्यति
- हरिद्रा दिं वचादिं वा पिबेत् प्रातः स मानवः २८
- आमातीसारिणां कार्यं नादौ संग्रहणं नृणाम्
- तेषां दोषा विबद्धाः प्राग्जनयन्त्यामयानिमान् २९
- प्लीहपाण्ड्वामयानाहमेहकुष्ठोदरज्वरान्
- शोफगुल्मग्रहण्यर्शःशूलालसकहृद्द्ग्रहान् ३०
- सशूलं बहुशः कृच्छ्राद्विबद्धं योऽतिसार्यते
- दोषान् सन्निचितान् तस्य पथ्याभिः संप्रवर्तयेत् ३१
- योऽतिद्र वं प्रभूतं च पुरीषमतिसार्यते
- तस्यादौ वमनं कुर्यात् पश्चाल्लङ्घनपाचनम् ३२
- स्तोकं स्तोकं विबद्धं वा सशूलं योऽतिसार्यते
- अभयापिप्पलीकल्कैः सुखोष्णैस्तं विरेचयेत् ३३
- आमे च लङ्घनं शस्तमादौ पाचनमेव वा
- योगाश्चात्र प्रवक्ष्यन्ते त्वामातीसारनाशनाः ३४
- कलिङ्गातिविषाहिङ्गुसौवर्चलवचाभयाः
- देवदारुवचामुस्तानागरातिविषाभयाः ३५
- अभया धान्यकं मुस्तं पिप्पली नागरं वचा
- नागरं धान्यकं मुस्तं वालकं बिल्वमेव च ३६
- मुस्तं पर्पटकं शुण्ठी वचा प्रतिविषाऽभया
- अभयाऽतिविषा हिङ्गु वचा सौवर्चलं तथा ३७
- चित्रकः पिप्पलीमूलं वचा कटुकरोहिणी
- पाठा वत्सकबीजानि हरीतक्यो महौषधम् ३८
- मूर्वा निर्दहनी पाठा त्र्! यूषणं गजपिप्पली
- सिद्धार्थका भद्र दारु शताह्वा कटुरोहिणी ३९
- एला सावरकं कुष्ठं हरिद्रे कौटजा यवाः
- मेषशृङ्गी त्वगेले च कृमिघ्नं वृक्षकाणि च ४०
- वृक्षादनी वीरतरुर्बृहत्यौ द्वे सहे तथा
- अरलुत्वक् तैन्दुकी च दाडिमी कौटजी शमी ४१
- पाठा तेजोवती मुस्तं पिप्पली कौटजं फलम्
- पटोलंलिई!दिई!प्यको बिल्वं हरिद्रे देवदारु च ४२
- विडङ्गमभया पाठा शृङ्गवेरं घनं वचा
- वचा वत्सकबीजानि सैन्धवं कटुरोहिणी ४३
- हिङ्गुर्वत्सकबीजानि वचा बिल्वशलाटु च
- नागरातिविषे मुस्तं पिप्पल्यो वात्सकं फलम् ४४
- महौषधं प्रतिविषा मुस्तं चेत्यामपाचनाः
- प्रयोज्या विंशतिर्योगाः श्लोकार्धविहितास्त्विमे ४५
- धान्याम्लोष्णाम्बुमद्यानां पिबेदन्यतमेन वा
- निष्क्वाथान् वा पिबेदेषां सुखोष्णान् साधु साधितान् ४६
- पयस्युत्क्वाथ्य मुस्तानां विंशतिं त्रिगुणाम्भसि
- क्षीरावशिष्टं तत्पीतं हन्त्यामं शूलमेव च ४७
- निखिलेनोपदिष्टोऽय विधिरामोपशान्तये
- हरीतकीमतिविषां हिङ्गु सौवर्चलं वचाम् ४८
- पिबेत् सुखाम्बुना जन्तुरामातीसारपीडितः
- पटोलं दीप्यकं बिल्वं वचापिप्पलिनागरम् ४९
- मुस्तं कुष्ठं विडङ्गं च पिबेद्वाऽपि सुखाम्बुना
- शृङ्गवेरं गुडूचीं च पिबेदुष्णेन वारिणा ५०
- लवणान्यथ पिप्पल्यो विडङ्गानि हरीतकी
- चित्रकं शिंशपा पाठा शार्ङ्गेष्टा लवणानि च ५१
- हिङ्गुर्वृक्षकबीजानि लवणानि च भागशः
- हस्तिदन्त्यथ पिप्पल्यः कल्कावक्षसमौ स्मृतौ ५२
- वचा गुडूचीकाण्डानि योगोऽय परमो मतः
- एते सुखाम्बुना योगा देयाः पञ्च सतां मताः ५३
- निवृत्तेष्वामशूलेषु यस्य न प्रगुणोऽनिलः
- स्तोकं स्तोकं रुजामच्च सशूलं योऽतिसार्यते ५४
- सक्षारलवणैर्युक्तं मन्दाग्निः स पिबेद्घृतम्
- क्षीरनागरचाङ्गेरीकोलदध्यम्लसाधितम् ५५
- सर्पिरच्छं पिबेद्वापि शूलातीसारशान्तये
- दध्ना तैलघृतं पक्वं सव्योषाजातिचित्रकैः ५६
- सबिल्वपिप्पलीमूलदाडिमैर्वा रुगन्वितैः
- निखिलो विधिरुक्तोऽय वातश्लेष्मोपशान्तये ५७
- तीक्ष्णोष्णवर्ज्यमेनं तु विदध्यात्पित्तजे भिषक्
- यथोक्तमुपवासान्ते यवागूश्च प्रशस्यते ५८
- बलयोरंशुमत्यां च श्वदंष्ट्रबृहतीषु च
- शतावर्यां च संसिद्धाः सुशीता मधुसंयुताः ५९
- मुद्गादिषु च यूषाः स्युर्द्र व्यैरेतैः सुसंस्कृताः
- मृदुभिर्दीपनैस्तिक्तैर्द्र व्यैः स्यादामपाचनम् ६०
- हरिद्रा तिविषापाठावत्सबीजरसाञ्जनम्
- रसाञ्जनं हरिद्रे द्वे बीजानि कुटजस्य च ६१
- पाठा गुडूची भूनिम्बस्तथैव कटुरोहिणी
- एतैः श्लोकार्धनिर्दिष्टैः क्वाथाः स्युः पित्तपाचनाः ६२
- मुस्तं कुटजबीजानि भूनिम्बं सरसाञ्जनम्
- दार्वी दुरालभा बिल्वं वालकं रक्तचन्दनम् ६३
- चन्दनं वालकं मुस्तं भूनिम्बं सदुरालभम्
- मृणालं चन्दनं रोध्रं नागरं नीलमुत्पलम् ६४
- पाठा मुस्तं हरिद्रे द्वे पिप्पली कौटजं फलम्
- फलत्वचं वत्सकस्य शृङ्गवेरं घनं वचा ६५
- षडेतेऽभिहिता योगाः पित्तातीसारनाशनाः
- बिल्वशक्रयवाम्भोदबालकातिविषाकृतः
- कषायो हन्त्यतीसारं सामं पित्तसमुद्भवम् ६६
- मधुकोत्पलबिल्वाब्दह्रीबेरोशीरनागरैः
- कृतः क्वाथो मधुयुतः पित्तातीसारनाशनः ६७
- यदा पक्वोऽप्यतीसारः सरत्येव मुहुर्मुहुः
- ग्रहण्या मार्दवाज्जन्तोस्तत्र संस्तम्भनं हितम् ६८
- समङ्गा धातकीपुष्पं मञ्जिष्ठा लोध्रमुस्तकम्
- शाल्मलीवेष्टको रोध्रं वृक्षदाडिमयोस्त्वचौ ६९
- आम्रास्थिमध्यं लोध्रं च बिल्वमध्यं प्रियङ्गवः
- मधुकं शृङ्गवेरं च दीर्घवृन्तत्वगेव च ७०
- चत्वार एते योगाः स्युः पक्वातीसारनाशनाः
- उक्ता य उपयोज्यास्ते सक्षौद्रा स्तण्डुलाम्बुना ७१
- मौस्तं कषायमेकं वा पेयं मधुसमायुतम्
- लोध्राम्बष्ठाप्रियङ्ग्वादीन् गणानेवं प्रयोजयेत् ७२
- पद्मां समङ्गां मधुकं बिल्वजम्बूशलाटु च
- पिबेत्तण्डुलतोयेन सक्षौद्र मगदङ्करम् ७३
- कच्छुरामूलकल्कं वाऽप्युदुम्बरफलोपमम्
- पयस्या चन्दनं पद्मा सितामुस्ताब्जकेशरम् ७४
- पक्वातिसारं योगोऽय जयेत्पीतः सशोणितम्
- निरामरूपं शूलार्तं लङ्घनाद्यैश्च कर्षितम् ७५
- नरं रूक्षमवेक्ष्याग्निं सक्षारं पाययेद्घृतम्
- बलाबृहत्यंशुमतीकच्छुरामूलसाधितम् ७६
- मधुक्षितं समधुकं पिबेच्छूलैरभिद्रुतः
- दार्वीबिल्वकणाद्रा क्षाकटुकेन्द्र यवैर्घृतम् ७७
- साधितं हन्त्यतीसारं वातपित्तकफात्मकम्
- दध्ना चाम्लेन संपक्वं सव्योषाजाजिचित्रकम् ७८
- सचव्यपिप्पलीमूलं दाडिमैर्वा रुगर्दितः
- पयो घृतं च मधु च पिबेच्छूलैरभिद्रुतः ७९
- सिताजमोदकट्वङ्गमधुकैरवचूर्णितम्
- अवेदनं सुसंपक्वं दीप्ताग्नेः सुचिरोत्थितम् ८०
- नानावर्णमतीसारं पुटपाकैरुपाचरेत्
- त्वक्पिण्डं दीर्घवृन्तस्य पद्मकेसरसंयुतम् ८१
- काश्मरीपद्मपत्रैश्चावेष्ट्य सूत्रेण संदृढम्
- मृदाऽवलिप्तं सुकृतमङ्गारेष्ववकूलयेत् ८२
- स्विन्नमुद्धृत्य निष्पीड्य रसमादाय तं ततः
- शीतं मधुयुतं कृत्वा पाययेतोदरामये ८३
- जीवन्तीमेषशृङ्ग्यादिष्वेवं द्र व्येषु साधयेत्
- तित्तिरिं लुञ्चितं सम्यक् निष्कृष्टान्त्रं तु पूरयेत् ८४
- न्यग्रोधादित्वचां कल्कैः पूर्ववच्चावकूलयेत्
- रसमादाय तस्याथ सुस्विन्नस्य समाक्षिकम् ८५
- शर्करोपहितं शीतं पाययेतोदरामये
- लोध्रचन्दनयष्ट्याह्वदार्वीपाठासितोत्पलान् ८६
- तण्डुलोदकसंपिष्टान् दीर्घवृन्तत्वगन्वितान्
- पूर्ववत् कूलितात्तस्माद्र समादाय शीतलम् ८७
- मध्वाक्तं पाययेच्चैतत् कफपित्तोदरामये
- एवं प्ररोहैः कुर्वीत वटादीनां विधानवत् ८८
- पुटपाकान् यथायोगं जाङ्गलोपहितान् शुभान्
- बहुश्लेष्म सरक्तं च मन्दवातं चिरोत्थितम् ८९
- कौटजं फाणितं वाऽपि हन्त्यतीसारमोजसा
- अम्बष्ठादिमधुयुतं पिप्पल्यादिसमन्वितम् ९०
- पृश्निपर्णीबलाबिल्ववालकोत्पलधान्यकैः
- सनागरैः पिबेत् पेयां साधितामुदरामयी ९१
- अरलुत्वक् प्रियङ्गुं च मधुकं दाडिमाङ्कुरान्
- आवाप्य पिष्ट्वा दधनि यवागूं साधयेद्द्र वाम् ९२
- एषा सर्वानतीसारान् हन्ति पक्वानसंशयम्
- रसाञ्जनं सातिविषं त्वग्बीजं कौटजं तथा ९३
- धातकी नागरं चैव पाययेत्तण्डुलाम्बुना
- सशूलं रक्तजं घ्नन्ति एते मधुसमायुताः ९४
- मधुकं बिल्वपेशी च शर्करामधुसंयुता
- अतीसारं निहन्युश्च शालिषष्टिकयोः कणाः ९५
- तद्वल्लीढं मधुयुतं बदरीमूलमेव तु
- बदर्यर्जुनजम्ब्वाम्रशल्लकीवेतसत्वचः ९६
- शर्कराक्षौद्र संयुक्ताः पीता घ्नन्त्युदरामयम्
- एतैरेव यवागूंश्च षडान् यूषांश्च कारयेत् ९७
- पानीयानि च तृष्णासु द्र व्येष्वेतेषु बुद्धिमान्
- कृतं शाल्मलिवृन्तेषु कषायं हिमसंज्ञितम् ९८
- निशापर्युषितं पेयं सक्षौद्रं मधुकान्वितम्
- विबद्धवातविट् शूलपरीतः सप्रवाहिकः ९९
- सरक्तपित्तश्च पयः पिबेत्तृष्णासमन्वितः
- यथाऽमृतं तथा क्षीरमतीसारेषु पूजितम् १००
- चिरोत्थितेषु तत् पेयमपां भागैस्त्रिभिः शृतम्
- दोषशेषं हरेत्तद्धि तस्मात्पथ्यतमं स्मृतम् १०१
- हितः स्नेहविरेको वा बस्तयः पिच्छिलाश्च ये
- पिच्छिलस्वरसे सिद्धं हितं च घृतमुच्यते १०२
- शकृता यस्तु संसृष्टमतिसार्येत शोणितम्
- प्राक् पश्चाद्वा पुरीषस्य सरुक् सपरिकर्तिकः १०३
- क्षीरिशुङ्गाशृतं सर्पिः पिबेत् सक्षौद्र शर्करम्
- दार्वीत्वक्पिप्पलीशुण्ठीलाक्षाशक्रयवैर्घृतम् १०४
- संयुक्तं भद्र रोहिण्या पक्वं पेयादिमिश्रितम्
- त्रिदोषमप्यतीसारं पीतं हन्ति सुदारुणम् १०५
- गौरवे वमनं पथ्यं यस्य स्यात् प्रबलः कफः
- ज्वरे दाहे सविड्बन्धे मारुताद्र क्तपित्तवत् १०६
- संपक्वे बहुदोषे च विबन्धे मूत्रशोधनैः
- कार्यमास्थापनं क्षिप्रं तथा चैवानुवासनम् १०७
- प्रवाहणे गुदभ्रंशे मूत्राघाते कटिग्रहे
- मधुराम्लैः शृतं तैलं सर्पिर्वाऽप्यनुवासनम् १०८
- गुदपाकस्तु पित्तेन यस्य स्यादहिताशिनः
- तस्य पित्तहराः सेकास्तत्सिद्धाश्चानुवासनाः १०९
- दधिमण्डसुराबिल्वसिद्धं तैलं समारुते
- भोजने च हितं क्षीरं कच्छुरामूलसाधितम् ११०
- अल्पाल्पं बहुशो रक्तं सरुग्य उपवेश्यते
- यदा वायुर्विबद्धश्च पिच्छाबस्तिस्तदा हितः १११
- प्रायेण गददौर्बल्यं दीर्घकालातिसारिणाम्
- भवेत्तस्माद्धितं तेषां गुदे तैलावचारणम् ११२
- कपित्थशाल्मलीफञ्जीवटकार्पासदाडिमाः
- यूथिका कच्छुरा शेलुःशणश्चुच्चूश्च दाधिकाः ११३
- शालपर्णी पृश्निपर्णी बृहती कण्टकारिका
- बलाश्वदंष्ट्राबिल्वानि पाठानागरधान्यकम् ११४
- एष आहारसंयोगे हितः सर्वातिसारिणाम्
- तिलकल्को हितश्चात्र मौद्गो मुद्गरसस्तथा ११५
- पित्तातिसारी यो मर्त्यः पित्तलान्यतिषेवते
- पित्तं प्रदुष्टं तस्याशु रक्तातीसारमावहेत् ११६
- ज्वरं शूलं तृषां दाहं गुदपाकं च दारुणम्
- यो रक्तं शकृतः पूर्वं पश्चाद्वा प्रतिसार्यते ११७
- स पल्लवैर्वटादीनां ससर्पिः साधितं पयः
- पिबेत् सशर्कराक्षौद्र मथवाऽप्यभिमथ्य तत् ११८
- नवनीतमथो लिह्यात्तक्रं चानुपिबेत्ततः
- प्रियालशाल्मलीप्लक्षशल्लकीतिनिशत्चचः ११९
- क्षीरे विमृदिताः पीताः सक्षौद्रा रक्तनाशनाः
- मधुकं शर्करा लोध्रं पयस्यामथ सारिवाम् १२०
- पिबेच्छागेन पयसा सक्षौद्रं रक्तनाशनम्
- मञ्जिष्ठां सारिवां लोध्रं पद्मकं कुमुदोत्पलम् १२१
- पिबेत् पद्मां च दुग्धेन छागेनासृक्प्रशान्तये
- शर्करोत्पललोध्राणि समङ्गा मधुकं तिलाः १२२
- तिलाः कृष्णाः सयष्ट्याह्वाः समङ्गा चोत्पलानि च
- तिला मोचरसो लोध्रं तथैव मधुकोत्पलम् १२३
- कच्छुरा तिलकल्कश्च योगाश्चत्वार एव च
- आजेन पयसा पेयाः सरक्ते मधुसंयुताः १२४
- द्र वे सरक्ते स्रवति बालबिल्वं सफाणितम्
- सक्षौद्र तैलं प्रागेव लिह्यादाशु हितं हि तत् १२५
- कोशकारं घृते भृष्टं लाजचूर्णं सिता मधु
- सशूलं रक्तपित्तोत्थं लीढं हन्त्युदरामयम् १२६
- बिल्वमध्यं समधुकं शर्कराक्षौद्र संयुतम्
- तण्डुलाम्बुयुतो योगः पित्तरक्तोत्थितं जयेत् १२७
- योगान् सांग्राहिकांश्चान्यान् पिबेत्सक्षौद्र शर्करान्
- न्यग्रोधादिषु कुर्याच्च पुटपाकान् यथेरितान् १२८
- गुदपाके च ये उक्तास्तेऽत्रापि विधयः स्मृताः
- रुजायां चाप्रशाम्यन्त्यां पिच्छाबस्तिर्हितो भवेत् १२९
- सक्तविड् दोषवहुलं दीप्ताग्निर्योऽतिसार्यते
- विडङ्गत्रिफलाकृष्णाकषायैस्तं विरेचयेत् १३०
- अथवैरण्डसिद्धेन पयसा केवलेन वा
- यवागूर्वितरेच्चास्य वातघ्नैर्दीपनैः कृताः १३१
- दीप्ताग्निर्निष्पुरीषो यः सार्यते फेनिलं शकृत्
- स पिबेत् फाणितं शुण्ठीदधितैलपयोघृतम् १३२
- स्विन्नानि गुडतैलाभ्यां भक्षयेद्बदराणि च
- स्विन्नानि पिष्टवद्वाऽपि समं बिल्वशलाटुभिः १३३
- दध्नोपयुज्य कुल्माषान् श्वेतामनुपिबेत् सुराम्
- शशमांसं सरुधिरं समङ्गां सघृतं दधि १३४
- खादेद्विपाच्य सेवेत मृद्वन्नं सकृतः क्षये
- संस्कृतो यमके माषयवकोलरसः शुभः १३५
- भोजनार्थं प्रदातव्यो दधिदाडिमसाधितः
- विडं बिल्वशलाटूनि नागरं चाम्लपेषितम् १३६
- दध्नः सरश्च यमके भृष्टो वर्चःक्षये हितः
- सशूलं क्षीणवर्चा यो दीप्ताग्निरतिसार्यते
- स पिबेद्दीपनैर्युक्तं सर्पिः संग्राहकैः सह १३७
- वायुः प्रवृद्धो निचितं बलासं नुदत्यधस्तादहिताशनस्य
- प्रवाहमाणस्य मुहुर्मलाक्तं प्रवाहिकां तां प्रवदन्ति तज्ज्ञाः १३८
- प्रवाहिका वातकृता सशूला पित्तात् सदाहा सकफा कफाच्च
- सशोणिता शोणितसंभवा तु ताः स्नेहरूक्षप्रभवा मतास्तु १३९
- तासामतीसारवदादिशेच्च लिङ्गं क्रमं चामविपक्वतां च
- न शान्तिमायाति विलङ्घनैर्या योगैरुदीर्णा यदि पाचनैर्वा १४०
- तां क्षीरमेवाशु शृतं निहन्ति तैलं तिलाः पिच्छिलबस्तयश्च
- आद्रै रः! कुशैः संपरिवेष्टितानि वृन्तान्यथाद्रा र्!णि हि शाल्मलीनाम् १४१
- पक्वानि सम्यक् पुटपाकयोगेनापोथ्य तेभ्यो रसमाददीत
- क्षीरं शृतं तैलहविर्विमिश्रं कल्केन यष्टीमधुकस्य वाऽपि १४२
- बस्तिं विदध्याद्भिषगप्रमत्तः प्रवाहिकामूत्रपुरीषसङ्गे
- द्विपञ्चमूलीक्वथितेन शूले प्रवाहमाणस्य समाक्षिकेण १४३
- क्षीरेण चास्थापनमग्र्यमुक्तं तैलेन युञ्ज्यादनुवासनं च
- वातघ्नवर्गे लवणेषु चैव तैलं च सिद्धं हितमन्नपाने १४४
- लोध्रं विडं बिल्वशलाटु चैव लिह्याच्च तैलेन कटुत्रिकाढ्यम्
- दध्ना ससारेण समाक्षिकेण भुञ्जीत निश्चासिआः!रिकपीडितस्तु १४५
- सुतप्तकुप्यक्वथितेन वाऽपि क्षीरेण शीतेन मधुप्लुतेन
- शूलार्दितो व्योषविदारिगन्धासिद्धेन दुग्धेन हिताय भोज्यः १४६
- वातघ्नसांग्राहिकदीपनीयैः कृतान् षडांश्चाप्युपभोजयेच्च
- खादेच्च मत्स्यान् रसमाप्नुयाच्च वातघ्नसिद्धं सघृतं सतैलम् १४७
- एणाव्यजानां तु वटप्रवालैः सिद्धानि सार्धं पिशितानि खादेत्
- मेध्यद्यिस्यि सिद्धं त्वथ वाऽपि रक्तं बस्तस्य दध्ना घृततैलयुक्तम् १४८
- खादेत् प्रदेहैः शिखिलावजैर्वा भुञ्जीत यूषैर्दधिभिश्च मुख्यैः
- माषान् सुसिद्धान् घृतमण्डयुक्तान् खादेच्च दध्ना मरिचोपदंशान् १४९
- महारुजे मूत्रकृच्छ्रे भिषग् बस्तिं प्रदापयेत्
- पयोमधुघृतोन्मिश्रं मधुकोत्पलसाधितम् १५०
- स बस्तिः शमयेत्तस्य रक्तं दाहमथो ज्वरम्
- मधुरौषधसिद्धं च हितं तस्यानुवासनम् १५१
- रात्रावहनि वा नित्यं रुजार्तो यो भवेन्नरः
- यथा यथा सतैलः स्याद्वातशान्तिस्तथा तथा १५२
- प्रशान्ते मारुते चापि शान्तिं याति प्रवाहिका
- तस्मात् प्रवाहिकारोगे मारुतं शमयेद्भिषक् १५३
- पाठाजमोदाकुटजोत्पलं च शुण्ठी समा मागधिकाश्च पिष्टाः
- शुखाम्बुपीताः शमयन्ति रोगं मेध्याण्डसिद्धं सघृतं पयो वा १५४
- शुण्ठीं घृतं सक्षवकं सतैलं विपाच्य लीढ्वाऽमयमाशु हन्यात्
- गजाशनाकुम्भिकदाडिमानां रसैः कृता तैलघृते सदध्नि १५५
- बिल्वान्विता पथ्यतमा यवागूर्धारोष्णदुग्धस्य तथा च पानम्
- लघूनि पथ्यान्यथ दीपनानि स्निग्धानि भोज्यान्युदरामयेषु १५६
- हिताय नित्यं वितरेद्विभज्य योगांश्च तांस्तान् भिषगप्रमत्तः १५७
- तृष्णापनयनी लघ्वी दीपनी बस्तिशोधनी
- ज्वरे चैवातिसारे च यवागूः सर्वदा हिता १५८
- रूक्षाज्जाते क्रिया स्निग्धा रूक्षा स्नेहनिमित्तजे
- भयजे सान्त्वनापूर्वा शोकजे शोकनाशिनी १५९
- विषार्शःकृमिसंभूते हिता चोभयशर्मदा
- छर्दिमूर्च्छातृडाद्यांश्च साधयेदविरोधतः १६०
- समवाये तु दोषाणां पूर्वं पित्तमुपाचरेत्
- ज्वरे चैवातिसारे च सर्वत्रान्यत्र मारुतम् १६१
- यस्योच्चारं विना मूत्रं सम्यग्वायुश्च गच्छति
- दीप्ताग्नेर्लघुकोष्ठस्य स्थितस्तस्योदरामयः १६२
- कर्मजा व्याधयः केचिद्दोषजाः सन्ति चापरे
- कर्मदोषोद्भवाश्चान्ये कर्मजास्तेष्वहेतुकाः १६३
- नश्यन्ति त्वक्रियाभिस्ते क्रियाभिः कर्मसंक्षये
- शाम्यन्ति दोषसंभूता दोषसंक्षयहेतुभिः १६४
- तेषामल्पनिदाना ये प्रतिकष्टा भवन्ति च
- मृदवो बहुदोषा वा कर्मदोषोद्भवास्तु ते १६५
- कर्मदोषक्षयकृता तेषां सिद्धिर्विधीयते
- दुष्यति ग्रहणी जन्तोरग्निसादनहेतुभिः १६६
- अतिसारे निवृत्तेऽपि मन्दाग्नेरहिताशिनः
- भूयः संदूषितो वह्निर्ग्रहणीमभिदूषयेत् १६७
- तस्मात्कार्यः परीहारस्त्वतीसारे विरिक्तवत्
- यावन्न प्रकृतिस्थः स्याद्दोषतः प्राणतस्तथा १६८
- षष्ठी पित्तधरा नाम या कला परिकीर्तिता
- पक्वामाशयमध्यस्था ग्रहणी सा प्रकीर्तिता १६९
- ग्रहण्या बलमग्निर्हि स चापि ग्रहणीं श्रितः
- तस्मात् संदूषिते वह्नौ ग्रहणी संप्रदुष्यति १७०
- एकशः सर्वशश्चैव दोषैरत्यर्थमुच्छ्रितैः
- सा दुष्टा बहुशो भुक्तमाममेव विमुञ्चति १७१
- पक्वं वा सरुजं पूति मुहुर्बद्धं मुहुर्द्र वम्
- ग्रहणीरोगमाहुस्तमायुर्वेदविदो जनाः १७२
- तस्योत्पत्तौ विदाहोऽन्ने सदनालस्यतृट्क्लमाः
- बलक्षयोऽरुचिः कासः कर्णक्ष्वेडोऽन्त्रकूजनम् १७३
- अथ जाते भवेज्जन्तुः शूनपादकरः कृशः
- पर्वरुग्लौल्यतृट्छर्दिज्वरारोचकदाहवान् १७४
- उद्गिरेच्छुक्ततिक्ताम्ललोहधूमामगन्धिकम्
- प्रसेकमुखवैरस्यतमकारुचिपीडितः १७५
- वाताच्छूलाधिकैः पायुहृत्पार्श्वोदरमस्तकैः
- पित्तात् सदाहैर्गुरुभिः कफात्त्रिभ्यस्त्रिलक्षणैः १७६
- दोषवर्णैर्नखैस्तद्वद्विण्मूत्रनयनाननैः
- हृत्पाण्डूदरगुल्मार्शःप्लीहाशङ्खी च मानवः १७७
- यथादोषोच्छ्रयं तस्य विशुद्धस्य यथाक्रमम्
- पेयादिं वितरेत् सम्यग्दीपनीयोपसंभृतम् १७८
- ततः पाचनसंग्राहिदीपनीयगणत्रयम्
- पिबेत् प्रातः सुरारिष्टस्नेहमूत्रसुखाम्बुभिः १७९
- तक्रेण वाऽथ तक्रं वा केवलं हितमुच्यते
- कृमिगुल्मोदरार्शोघ्नीः क्रियाश्चात्रावचारयेत् १८०
- चूर्णं हिङ्ग्वादिकं चात्र घृतं वा प्लीहनाशनम्
- कल्केन मगधादेश्च चाङ्गेरीस्वरसेन च १८१
- चतुर्गुणेन दध्ना च घृतं सिद्धं हितं भवेत्
- सर्वथा दीपनं सर्वं ग्रहणीरोगिणां हितम्
- ज्वरादीनविरोधाच्च साधयेत् स्वैश्चिकित्सितैः १८२
- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायचिकित्सातन्त्रेऽतिसारप्रतिषेधो नाम द्वितीयऽध्यायः आदितः चत्वारिंशोऽध्यायः ४०