साहित्यदर्पणम्/तृतीयः परिच्छेदः
| ← द्वितीयःपरिच्छेदः | साहित्यदर्पणम् तृतीयः परिच्छेदः विश्वनाथः |
चतुर्थ परिच्छेदः → |
अथ कोऽयं रस इत्युच्यते--
रसतामेति रत्यादिः स्थायीभावः सचेतसां ।। सूत्र ३.१ ।।
विभावादयो वक्ष्यन्ते । सात्त्विकाश्चानुभावरूपत्वात्न पृथगुक्ताः। व्यक्तो दध्यादिन्यायेन रूपान्तरपरिणतो व्यक्तीकृत एव रसो न तु दीपेन घट इव पूर्वसिद्धो व्यज्यते ।
तदुक्तं लोचनकारैः-- 'रसाः प्रतीयन्त इति त्वोदनं पचतीतिवद्व्यवहारः' इति । अत्र च रत्यादिपदोपादानादेव प्राप्ते सथायित्वे पुनः स्थायिपदोपादानं रत्यादीनामपि रसान्तरष्वस्थायित्वप्रतिपादनार्थं । ततश्च हासक्रोधादयः शृङ्गारवीरादौ व्यभिचारिण एव ।
तदुक्तम्--
'रसावस्थः परम्भावः स्थायितां प्रतिपद्यते' इति ।
अस्य स्वरूपकथनगर्भ आस्वादनप्रकारः कथ्यते--
वेद्यान्तरस्पर्शशून्यो ब्रह्मास्वादसहोदरः ।। सूत्र ३.२ ।।
लोकोत्तरचकत्कारप्राणः कैश्चित्प्रमातृभिः ।
'रजस्तमोभ्यामस्पृष्टं मनः सत्वमिहोच्यते' इत्युक्तप्रकारो बाह्यमेयविमुखतापादकः कश्चनान्तरो धर्मः सत्त्वं । तस्योद्रेको रजस्तमसी अभिभूय आविर्भावः । अत्र च हेतुस्तथाविधालौकिकाव्यार्थपरिशीलनं । अखण्ड इत्येक एवायं विभावादिरत्यादिप्रकाशसुखचमत्कारात्मकः अत्र हेतुं वक्ष्यामः । स्वप्रकाशत्वाद्यपि वक्ष्यमाणपरीत्या । चिन्मय इति स्वरूपार्थे मयट् । चमत्कारशिचत्तविस्ताररूपो विस्मयापरपर्य्यायः ।
तत्प्राणत्वञ्चास्मद्वृद्धप्रपितामहसहृदयगोष्ठीगरिष्ठकविपण्डितमुख्यश्रीमन्नारायणपादैरुक्तं । तदाह धर्मदत्तः स्वग्रन्थे--
तच्चमत्कारसारत्वे सर्वत्राप्यद्भुतो रसः ।
कैश्चिदिति प्राक्तनपुण्यशालिभिः । यदुक्तम्--
'पुण्यवन्तः प्रमिण्वन्ति योगिवद्रससन्ततिम् ।' इति ।
यद्यपि 'स्वादः काव्यार्थसम्भेदादात्मानन्दसमुद्भवः' इत्युक्तदिशा रसस्यास्वादानतिरिक्तत्वमुक्तम्, तथापि 'रसः स्वाद्यते' इति काल्पनिकं भेदमुररी कृत्य कर्मकर्त्तरि वा प्रयोगः । तदुक्तम्-'रस्यमानतामात्रसारत्वात्प्रकाशशरीरादनन्य एव हि रसः' इति । कमन्यत्राप्येवंविधस्थलेषूपचारण प्रयोगो ज्ञेयः ।
नन्वेतावता रसस्याज्ञेयत्वमुक्तं भवतीति व्यञ्जनायाश्च ज्ञानविशेषत्वाद्द्वयोरैक्यमापतितं । ततश्च--
यथा दीपोऽन्यथाभावे को विशेषोऽस्य कारकात् ।।'
इत्युक्तदिशा घटप्रदीपवद्व्यङ्ग्यव्यञ्जकयोः पार्थक्यमेवेति कथं रसस्य व्यङ्ग्यतेति चेत्, सत्यमुक्तं । अत एवाहुः-- 'विलक्षण एवायं कृतिज्ञप्तिभेदेभ्यः स्वादनाख्यः कश्चिद्व्यापारः । अत एव हि रसनास्वादनचमत्करणादयो विलक्षणा एव व्यपदेशाः' इति ।
अभिधादिविलक्षणव्यापारमात्रप्रसाधनग्रहिलैरस्माभी रसादीनां व्यङ्ग्यत्वमुक्तं भवतीति ।
ननु तर्हि करुणादीनां रसानां दुः खयत्वाद्रसत्वं (तदुन्मुखत्वं ) न स्यादत्युच्यते--
सचेतसामनुभवः प्रमाणं तत्र केवलं ।। सूत्र ३.४ ।।
आदिशब्दाद्बीभत्सभयानकादयः । तथाप्यसहृदयानां मुखमुद्रणाय पक्षान्तरमुच्यते--
नहि कश्चत्सचेता आत्मनो दुःखाय प्रवर्त्तते । करूणादिषु च सकलस्यापि साभिनिवेशप्रवृत्तिदर्शनात्सुखमयत्वमेव ।
अनुपपत्त्यन्तरमाह--
करुणरसस्य दुः खहेतुत्वे करुणरसप्रधानरामायणादिप्रबन्धानामपि दुःखहेतुताप्रसङ्गः स्यात् ।
ननु कथं दुःखकारणोभ्यः सुखोत्पत्तिरित्याह--
शोकहर्षादयो लोके जायन्तां नाम लौकिकाः ।। सूत्र ३.६ ।।
अलौकिकविभावत्वं प्राप्तेभ्यः काव्यसंश्रयात् ।
'ये खलु रामवनवासादयो लोके 'दुःखारणानि' इत्युच्यन्ते त एव हि काव्यनाट्यसमर्पिता अलौकिकविभावनव्यापारवत्तया कारणशब्दवाच्यतां विहाय अलौकिकविभावशब्दवाच्यत्वं भजन्ते ।
तेभ्यश्च सुरते दन्तधातादिभ्य इव सुखमेव जायते । अतश्च 'लौकिकशोकहर्षादिकारणोभ्यो लौकिकशोकहर्षादयो जायन्ते' इति लोक एव प्रतिनियमः । काव्ये पुन) 'सर्वेभ्योऽपि विभावादिभ्यः सुखमेव जायते' इति नियमान्न कश्चिद्दोषः । कथं तर्हि हरिश्चन्द्रादिचरितस्य काव्यनाट्ययोरपि दर्शनश्रवणाभ्यामश्रुपाता दयो जायन्त इत्युच्यते--
तर्हि कथं काव्यतः सर्वेषामीदृशी रसाभिव्यक्तिर्न जायत इत्यत आह--
वासना चेदानीन्तनी प्राक्तनी च रसास्वादहेतुः, तत्र यद्याद्या न स्यात्तदा श्रोत्रियजरन्मीमांसकादीनामपि स स्यात् । यदि द्वितीया न स्यात्तदा यद्रगिणा मपि केषाञ्चिद्रसोद्वोधो न दृश्यते तन्न स्यात् ।
उक्तञ्च धर्म्मदत्तेन--
निर्वासनास्तु रङ्गान्तः काष्ठकुड्याश्मसन्निभाः ।।' इति ।
ननु कथं रामादिरत्याद्युद्वोधकारणैः सीतादिभिः सामाजिकरत्याद्युद्वोधैत्युच्यते--
तत्प्रभावेण यस्यासन्पाथोधिप्लवनादयः ।। सूत्र ३.९ ।।
ननु कथं मनुष्यमात्रस्य समुद्रलङ्घनादावुत्साहोद्वोध इत्युच्यते--
नृणामपि समुद्रादिलङ्घनादौ न दुष्यति ।
रत्यादयोऽपि साधारण्येनैव प्रतीयान्त इत्याह--
रत्यादेरपि स्वात्मगतत्वेन प्रतीतौ सभ्यानां ब्रीडातङ्कादिर्भवेत् । परगतत्वेन त्वरस्यतापातः ।
विभावादयोऽपि प्रथमतः साधारण्येन प्रतीयन्त इत्याह--
तदास्वादे विभावादेः परिच्छेदो न विद्यते ।। सूत्र ३.१२ ।।
ननु तथापि कथमेवमलौकिकत्वमेतेषां विभावादीनामित्युच्यते--
अलौकिकत्वमेतेषां भूषणं न तु दूषणं ।। सूत्र ३.१३ ।।
आदिशब्दादनुभावसञ्चारणो । तत्र विभावनं रत्यादेविशेषणास्वादाङ्कुरणयौग्यतानयनं । अनुभावनमेवम्यूतस्य रत्यादेः समनन्तरमेव रसादिरूपतया भावनं । सञ्चारणं तथाभूतस्यैव तस्य सम्यक्चारणं ।
विभावादीनां यथासङ्ख्यं कारणकार्य्यसहकारित्वे कथं त्रयाणामपि रसोद्बोधे कारणत्वमित्युच्यते --
रसोद्वोधे विभावाद्याः कारणान्येव ते मताः ।। सूत्र ३.१४ ।।
ननु तर्हि कथं रसास्वादे तेषामेकः प्रतिभास इत्युच्यते--
ततः सम्बलितः सर्वो विभावादिः सचेतसां ।। सूत्र ३.१५ ।।
यथा खण्डमरिचादीनां सम्मेलनादपूर्व्व इव कश्चिदास्वादः प्रपाणकरसे सञ्जायते विभावादिसम्मेलनादिहापि तथेत्यर्थः ।
ननु यदि विभावानुभावव्यभिचारिभिर्म्मिलितैरेव रसस्तत्कथं तेषामेकस्य द्वयोर्वा सद्भावेऽपि स स्यादित्युच्यते--
भ्क्तटित्यन्यसमाक्षेपे तदा दोषो न विद्यते ।
अन्यसमाक्षेपश्च प्रकरणादिवशात् ।
यथा--
सङ्क्षिप्तं निबिडोन्नतस्तनमुरः पार्श्वे प्रमृष्टे इव ।
मध्यः पाणिमितो नितम्बि जघनं पादावुदग्राङ्गुली
अत्र मालविकामभिलषतोऽग्निमित्रस्य मालविकारूपविभावमात्रवर्णनेऽपि सञ्चारिणामौत्सुक्यादीनामनुभावानाञ्च नयनविस्फारादीनामौचित्यादेवाक्षेपः । एकमन्याक्षेपेऽप्यूह्यं ।
'अनुकार्य्यगतो रसः' इति वदतः प्रत्याह--
अनुकार्य्यस्य रत्यादेरुद्बोधो न रसो भवेत् ।।
सीतादिदर्शनादिजो रामादिरत्याद्युद्बोधो हि परिमितो लौकिको नाट्यकाव्यदर्शनादेः सान्तरायश्च, तस्मात्कथं रसरूपतामियात् ।
(क) रसस्यैतद्धर्म्मत्रितयविलक्षणधर्म्मकत्वात् ।
अनुकर्त्तृगतत्वञ्चास्य निरस्यति--
दर्शयन्नर्त्तको नैव रसस्यास्वादको भवेत् ।
किञ्च--
यदि पुनर्नटोऽपि काव्यार्थभावनया रामादिस्वरूपतामात्मनो दर्शयेत्तदा सोऽपि सभ्यमध्य एव गण्यते ।
यो हि ज्ञाप्यो घटादिः सन्नपि कदाचिदज्ञातो भवति, न ह्ययं तथा; प्रतीतिमन्तरेणाभावात् ।
तस्मान्न कार्यः--
यदि रसः कार्यः स्यात्तदा विभावादिज्ञानकारणक एव स्यात् । ततश्च रसप्रतीतिकाले विभावादयो न प्रतीयेरन्, कारणज्ञानतकार्य्यज्ञानयोर्युगपददर्शनात् । नहि चन्दनस्पर्शज्ञानं तज्जन्यसुखज्ञानञ्चैकदा सम्भवति । रसस्य च विभावादिसमूहालम्बनात्मकतयैव प्रतीतेर्न विभावादिज्ञानकारणत्वमित्यभिप्रायः ।
असंवेदनकाले हि न भावोऽष्यस्य विद्यते (क) ।। सूत्र ३.२१ ।।
न खलु नित्यस्य वस्तुनोऽसंवेदनकालेऽसम्भवः ।
कार्यक्षाप्यविलक्षणभावान्नो वर्त्तमानोऽपि ।। सूत्र ३.२२ ।।
विभावादिपरामर्शविषयत्वात्सचेतसां ।
परानन्दमयत्वेन संवेद्यत्वादपि स्फुटं ।। सूत्र ३.२३ ।।
न निर्विकल्पकं ज्ञानं तस्य ग्राहकमिष्यते ।
तथाभिलापसंसर्गयोग्यत्वविरहान्न च ।। सूत्र ३.२४ ।।
सविकल्पकज्ञानसंवेद्यानां हि वचनप्रयोगयोग्यता, न तु रसस्य तथा ।
परोक्षस्तत्प्रकाशो नापरोक्षः शब्दसंभवात ।। सूत्र ३.२५ ।।
तत्कथय कीदृगस्य तत्त्वमश्रुतादृष्टपूर्वनिरुपणप्रकारस्येत्याह--
तत्किं पुनः प्रमाणं तस्य सद्भाव इत्याह--
चर्वणा आस्वादनं । तच्च 'स्वादः काव्यार्थसंभेदादात्मानन्दसमुद्भवः' इत्युक्तप्रकारं ।
ननु यदि रसो न कार्यस्तत्कथं महषिणा(क) विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः' इति लक्षणं कृतमित्युच्यते--
यद्यपि रसाभिन्नतया चर्वणस्यापि न कार्यत्वं तथापि तस्य कादाचित्कतया उपचरितेन कार्यत्वेन कार्यत्वमुपचर्यते ।
तस्य रसस्य । आदिशब्दादलक्ष्यत्वादि । ननु यदि मिलिता रत्यादयो रसास्तत्कथमस्य स्वप्रकाशत्वं कथं वाखण्डत्वमित्याह--
अतोऽस्य स्वप्रकाशत्वमखण्डत्वं च सिध्यति ।। सूत्र ३.२८ ।।
यदि रत्यादिकं प्रकाशशरीरादतिरिक्तं स्यात्तदैवास्य स्वप्रकाशत्वं न सिध्यते, न च तथा, तादात्म्याङ्गीकारात् ।यदुक्तम्-- 'यद्यपि रसानन्यतया चर्वणापि न कार्या तथापि कादाचित्कतया कार्यत्वमुपकल्प्य तदेकात्मन्यनादिवासनापरिणतिरूपे रत्यादिभावेऽपि व्यवहार इति भावः' इति । 'सुखादितादात्म्याड्गीकारे चास्माकी सिद्धान्तशय्यामधिशय्य दिव्यं वर्षसहस्त्रं प्रमोदनिद्रामुपेयाः' इति च । 'अभिन्नोऽपि स प्रमात्रा वासनोपनीतरत्यादितादात्म्येन गोचरीकृतः' इति च । ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वमनङ्गीकुर्वतामुपरि वेदान्तिभिरेव पातनीयो दण्डः ।
तादात्म्यादेवास्याखण्डत्वं ।
रत्यादयो हि प्रथममेकैकशः प्रतीयमानाः सर्वेऽप्येकीभूताः स्फुरन्त एव रसतामापद्यन्ते । तदुक्तं --
प्रतीयमानाः प्रथमं खण्डशो यान्त्यखण्डताम् ।।' इति ।
'परमार्थतस्त्वखण्ड एवायं वेदान्तप्रसिद्धब्रह्मतत्त्ववद्वेदितव्यः' इति च ।
अथं के ते विभावानुभावव्यभिचारिण इत्यपेक्षायां विभावमाह--
ये हि लोके रामादिगतरतिहासादीनामुद्वोधकारणानि सीतादयस्त एव काव्ये नाट्ये च निवेशिताः सन्तः 'विभाव्यन्ते आस्वादाङ्कुरप्रादुर्भावयोग्याः क्रियन्ते सामाजिकरत्यादिभावा एभिः' इति विभावा उच्यन्ते ।
तदुक्तं भर्त्तृहरिणा--
प्रत्यक्षानिव कंसादीन्साधनत्वेन मन्यते ।।' इति ।
तद्भेदावाह--
स्पष्टं ।
तत्र--
आदिशब्दान्नायिकाप्रतिनायिकादयः ।अथ यस्य रसस्य यो विभावः स तत्स्वरूपवर्णने वक्ष्यते । तत्र नायकः--
दक्षोऽनुरक्तलोकस्तेजोवैदग्ध्यशीलवान्नेता ।। सूत्र ३.३० ।।
दक्षः क्षिप्रकारी । शीलं सद्वृतं । एवमादिगुणसम्पन्नो नेता नायको भवति ।
तद्भेदानाह--
धीरप्रशान्त इत्ययमुक्तः प्रथमश्चतुर्भेदः ।। सूत्र ३.३१ ।।
स्पष्टं ।
तत्र धीरोदात्तः--
स्थेयान्नगूढमानो धीरोदात्तो दृढव्रतः कथितः ।। सूत्र ३.३२ ।।
अविकत्थनोऽनात्मश्लाघाकरः । महासत्त्वो हर्षशोकाद्यनभिभूतस्वभावः । निगूढमानो विनयच्छन्नगर्वः । दृढव्रतोऽङ्गीकृतनिर्वाहकः ।
यथा--रामयुधिष्टिरादिः ।
अथ धीरोद्धतः--
आत्मश्लाघानिरतो धीरैर्धोरोद्धतः कथितः ।। सूत्र ३.३३ ।।
यथा--भीमसेनादिः।
अथ धीरललितः--
कला नृत्यादिका । यथा--सत्नवाल्यादौ वत्सराजादिः ।
अथ धीरप्रशान्तः--
यथा--मालतीमाधवादौ माधवादिः ।
एषां च शृङ्गारादिरूपत्वे भेदानाह--
तत्र तेषां धीरोदात्तादीनां प्रत्येकं दक्षिणधृष्टानुकूलशठत्वेन षोडशप्रकारा नायकः ।
द्वयोस्त्रिचतुः प्रभृतिषु नायिकासु तुल्यानुरागो दक्षिणनायकः ।
यथा--
र्द्यूतै रात्रिरियं जिता कलमया, देवी प्रसाद्याद्य च ।
इत्यन्तः पुरसुन्दरीः प्रति मया विज्ञाया विज्ञापिते
दृष्टदोषोऽपि मिथ्यावाक्कथितो धृष्टनायकः ।। सूत्र ३.३६ ।।
यथा मम--
शोणं वीक्ष्य मुखं विचुम्बितुमहं यातः समीपं ततः
पादेन प्रहृतं तया, सपदि तं धृत्वा सहासे मयि ।
किञ्चित्तत्र विधातुमक्षमतया बाष्पं सृजन्त्याः सखे
ध्यातश्चेतसि कौतुकं वितनुते कोपोऽपि वामभ्रुवः ।।
अनुकूल एकनिरतः--
एकस्यामेव नायिकायामासक्तोऽनुकूलनायकः ।
यथा--
अस्माकं सखि वाससी न रुचिरे, ग्रैवेयकं नोज्ज्वलं,
नो वक्रा गातिरुद्धतं न हसितं, नैवास्ति, कश्चिन्मदः ।
किन्त्वन्येऽपि जना वदन्ति सुभगोऽप्यस्याः प्रियो नान्यतो
दृष्टं निक्षिपतीति विश्वमियता मन्यामहे दुःस्थितं ।।
दर्शितबहिरनुरागो विप्रियमन्यत्र गूढमाचरति ।। सूत्र ३.३७ ।।
यः पुनरेकस्यामेव नायिकायां बद्धभावो द्वयोरपि नायिकयोर्बहिर्दर्शितानुरागोऽन्यस्यां नायिकायां गूढं विप्रियमाचरित स शठः ।
यथा--
यदाश्लिष्यन्नेव प्रशिथिलभुजग्रन्थिरभवः ।
तदेतत्क्वाचक्षे घृतमधुमयत्वद्वहुवचो-
उक्ता नायकभेदाश्चत्वारिंशत्तथाष्टौ च ।। सूत्र ३.३८ ।।
एषामुक्तषोडशभेदानां ।
अथ प्रसङ्गादेतेषां सहायानाह--
किञ्चित्तद्गुणहीनः सहाय एवास्य पीठमर्द्दाख्यः ।। सूत्र ३.३९ ।।
तस्य नायकस्य बहुव्यापिनि प्रसङ्गसंगते इतिवृत्तेऽनन्तरोक्तैर्नायकसामान्यगुणैः किञ्चिदूनः पीठमर्द्दनामासहायो भवति । यथा -रामचन्द्रादीनां सुग्रीवादयः ।
अथ शृङ्गारसहायाः--
भक्ता नर्मसु निपुणाः कुपितवधूमानभञ्जनाः शुद्धाः ।। सूत्र ३.४० ।।
आदिशब्दान्मालाकाररजकताम्बूलिकगान्धिकादयः ।
तत्र विटः--
वेशोपचारकुशलो वाग्ग्मी मधुरोऽथ बहुमतो गोष्ठ्यां ।। सूत्र ३.४१ ।।
चेटः प्रसिद्ध एव ।
हास्यकरः कलहरतिर्विदूषकः स्यात्स्वकर्मज्ञः ।। सूत्र ३.४२ ।।
स्वकर्म हास्यादि ।
अर्थचिन्तने सहायमाह--
अर्थास्तन्त्रावापादयः । यत्त्वत्र सहायकथनप्रस्तावे-- 'मन्त्री स्वं चोभयं वापि सखा तस्यार्थचिन्तने' इति केनाचिल्लक्षणं कृतम्, तदपि राज्ञोर्ऽथचिन्तनोपायलक्षणप्रकरणो लक्षयितव्यम्, न तु सहायकथनप्रकरणो । 'नायकस्यार्थचिन्तने मन्त्री सहायः' इत्युक्तेऽपि नायकस्यार्थत एव सिद्धत्वात् । यदप्युक्तम्-- 'मन्त्रिणां ललितः शेषा मन्त्रिष्वायत्तसिद्धयः' इति, तदपि स्वलक्षणकथनेनैक लक्षितस्य धीरललितस्य मन्त्रिमात्रायत्तार्थचिन्तनोपपत्तेर्गतार्थं । न चार्थचिन्तने तस्य मन्त्री सहायः, किं तु स्वयमेव संपादकः; तस्यार्थचिन्तनाद्यभावात् ।
अथान्तः पुरसहायाः--
तद्वदवरोधे ।
मदमूर्खताभिमानी दुष्कुलतैश्वर्यसंयुक्तः ।
आद्यशब्दान्मूकादयः । तत्र शण्ढवामनकिरातकुब्जादयो यथा रत्नाबल्याम्--
मन्तः कञ्चुकिकञ्चुकस्य विशति त्रासादयं वामनः ।
पर्यन्ताश्रयिभिनिजस्य सदृशं नाम्नः किरातैः कृतं
शकारो मृच्छकटिकादिषु प्रसिद्धः । अन्येऽपि यथादर्शनं ज्ञातव्याः ।
अथ दण्डसहायाः--
दण्डे सुहृत्कुमाराटविकाः सामन्तसैनिकाद्याश्च ।
दुष्टनिग्रहो दण्डः । स्पष्टं ।
ऋत्विक्पुरोधसः स्युर्ब्रह्मविदस्तापसास्तथा धर्मे ।। सूत्र ३.४५ ।।
ब्रह्मविदो वेदविदः, आत्मविदो वा ।
अत्र च--
उत्तमाः पीठमर्दाद्याः--
आद्यशब्दान्मन्त्रिपुरोहितादयः ।
--मध्यौ विटविदूषकौ ।
तथा शकारचेटाद्या अधमाः परिकीर्तिताः ।। सूत्र ३.४६ ।।
आद्यशब्दात्ताम्बूलिकगान्धिकादयः ।
अथ प्रसङ्गाद्दूतानां विभागगर्भलक्षणमाह--
निसृष्टार्थो मितार्थश्च तथा संदेशहारकः ।
कार्यप्रेष्यस्त्रिधा दूतो दूत्यश्चापि तथाविधाः ।। सूत्र ३.४७ ।।
तत्र कार्यप्रेष्यो दूत इति लक्षणं ।
तत्र--
उभयोर्भावमुन्नीय स्वयं वदति चोत्तरं ।
सुश्लिष्टं कुरुते कार्यं निसृष्टार्थस्तु स स्मृतः ।। सूत्र ३.४८ ।।
उभयोरिति येन प्रेषितो यदन्तिके प्रेषितश्च ।
मितार्थभाषी कार्यस्य सिद्धकारी मितार्थकः ।
यावद्भाषितसंदेशहारः संदेशहारकः ।। सूत्र ३.४९ ।।
अथ सात्त्विकनायकगुणाः--
शीभा बिलासो माधुर्यं गाम्भीर्यं धैर्यतेजसी ।
ललितौदार्यमित्यष्टौ सत्त्वजाः पौरुषा गुणाः ।। सूत्र ३.५० ।।
तत्र--
शूरता तक्षता सत्यं महोत्साहोऽनुरागिता ।
नीये घृणाधिके स्पर्धा यतः शोभेति तां विदुः ।। सूत्र ३.५१ ।।
तत्रानुरागिता यथा--
अहमेव मतो महीपतेरिति सर्वः प्रकृतिष्वचिन्तयत् ।
उदधेरिव निम्नगाशतेष्वभवन्नास्य विमानना क्वचित् ।।
एवमन्यदपि ।
अथ विलासः--
धीरा दृष्टिर्गतिश्चित्रा विलासे सस्मितं वचः ।
यथा--
धीरोद्धता नमयतीव गतिर्धरित्रीं ।
कौमारकेऽपि गिरिवद्गुरुतां दधानो
संक्षोभेष्वप्यनुद्वेगो माधुर्यं परिकीर्तितं ।। सूत्र ३.५२ ।।
ऊह्यमुदाहरणं ।
भीशोकक्रोधहर्षाद्यैर्गाम्भीर्यं निर्विकारता ।
यथा--
न मया लक्षितस्तस्य स्वल्पोऽप्याकारविभ्रमः ।।
व्यवसायादचलनं धैर्यं विघ्ने महत्यपि ।। सूत्र ३.५३ ।।
यथा-
श्रुताप्सरोगीतिरप क्षणोऽस्मिन्हरः प्रसंख्यानपरो बभूव ।
आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति ।।
प्राणात्ययेऽप्यसहनं तत्तेजः समुदाहृतं ।। सूत्र ३.५४ ।।
वाग्वेशयोर्मधुरता तद्वच्छङ्गारचेष्टितं ललितं ।
एषामुदाहरणान्यूह्यानि ।
नायकसामान्यगुणैर्भवति यथासंभवैर्युक्ता ।। सूत्र ३.५६ ।।
नायिका पुनर्नायकसामान्यगुणैस्त्यागादिभिर्यथासम्भवैर्युक्ता भवति ।
सा च स्वस्त्री अन्यस्त्री साधारणस्त्रीति त्रिविधा ।
तत्र स्वस्त्री--
यथा--
अविणादुम्मेधाइं धण्णाण घरे कलत्ताइं ।।
सापि कथिता त्रिभेदा मुग्धा मध्या प्रगल्भेति ।। सूत्र ३.५७ ।।
तत्र--
प्रथमावतीर्णयौवनमदनबिकारा रतौ वामा ।
कथिता मृदुश्च माने समधिकलज्जावती मुग्धा ।। सूत्र ३.५८ ।।
तत्र प्रथमावतीर्णयौवना यथा मम तातापादानाम्--
दूरं यात्युदरं च रोमलतिका नेत्रार्जवं धावति ।
कन्दर्पं परिवीक्ष्य नूतनमनोराज्याभिषिक्तं क्षणा-
प्रथमावतीर्णमदनविकारा यथा मम प्रभावती परिणये--
नोद्दामं इसति क्षणात्कलयते ह्रीयन्त्रणां कामपि,
किंचिद्भावगभीरवक्रिमलवस्प्टष्टं मनाग्भाषते,
रतौ वामा यथा--
शय्यायां परिवृत्त्य तिष्ठति, बालादालिङ्गिता वेपते ।
निर्यान्तीषु सखीषु वासभवनान्निर्गन्तुमेवेहते,
माने मृदुर्यथा--
नो जानाति सविभ्रमाङ्गवलनावक्रोक्तिसंसूचनं ।
स्वच्छैरच्छकपोलमूलगलितैः पर्यस्तनेत्रोत्पला
समधिकलज्जावती यथा--
अत्र समधिकलज्जावतीत्वेनापि लब्धाया रतिवामताया विच्छित्तिविशेषवत्तया पुनः कथनं ।
अथ मध्या--
ईषत्प्रगल्भवचना मध्यमव्रीडिता मता ।। सूत्र ३.५९ ।।
विचित्रसुरता यथा--
चातुर्यमुद्धतमनोभवया रतेषु ।
तत्कूजितान्यनुवदद्भिरनेकवारं
प्ररूढस्मरा यथात्रैवोदाहरणो ।
प्ररूढयोवना यथा मम--
वक्षोजौ कारिकुम्भविभ्रमकीमत्युन्नतिं गच्छतः ।
कान्तिः काञ्चनचम्पकप्रतिनिधिर्वाणी सुधास्यन्दिनी,
एवमन्यत्रापि ।
अथ प्रगल्भा--
भावोन्नता दरव्रीडा प्रगल्भाक्रान्तनायका ।। सूत्र ३.६० ।।
स्मरान्धा यथा--
विश्रब्धचाटुकशतानि रतान्तरेषु ।
नीवीं प्रति प्रणिहिते तु करे प्रियेण
गाढतारुण्या यथा--
वक्रे भ्रुवावतितरां, वचनं ततोऽपि ।
मध्योऽधिकं तनुरनूनगुरुर्नितम्बो,
समस्तरतकोविदा यथा--
क्वचिच्चूर्णोद्ररी क्वचिदपि च सालक्तकपदः ।
वलीभङ्गाभोगैरलकपतितैः शीर्णकुसुमैः
भावोन्नता यथा--
रभसरचितैरङ्गन्यासैर्महोत्सवबन्धुभिः ।
असकृदसकृत्स्फारस्फाररैपाङ्गविलोकितै-
स्वल्पब्रीडा यथा--
इत्यत्रेव (११६ पृ दृ) आक्रान्तनायका यथा--
प्राणोश त्रुटितं पयोधरतटे हारं पुनर्योजय ।
इत्युक्त्वा सुरतावसानसमये सम्पूर्णचन्द्रानना
मध्याप्रगल्भयोर्भेदान्तराण्याह--
ते मध्याप्रगल्भे ।
तत्र--
धीराधीरा तु रुदितैरधीरा परुषोक्तिभिः ।
तत्र मध्या धीरा यथा--
प्रियजनपरिभुक्तं यद्दुकूलं दधानः ।
मदधिवसतिमागाः कामिनां मण्डनश्रीर्-
मध्यैव धीराधीरा यथा--
खेदोऽस्मासु, न मेऽपराध्यति भवान्सर्वेऽपराधा मयि ।
तत्किं रोदिषि गद्रदेन वचसा, कस्याग्रतो रुद्यते,
इयमेवाधीरा यथा--
सैव स्थिता मनसि कृत्रिमहावरम्या ।
अस्माकमस्ति नहिं कश्चिदिहावकाश-
उदास्ते सुरते तत्र दर्शयन्त्यादरान्बहिः ।
तत्र प्रिये ।
यथा--
स्ताम्बूलानयनच्छलेन रभसाश्लेषोऽपि संविघ्नितः ।
आलापोऽपि न मिश्रितः परिजनं व्यापारयन्त्यान्तिके
अमुं नायकं ।
यथा मम--
किं पुनरलङ्कृतस्त्वं सम्प्रति नखक्षतैस्तस्याः ।।'
तर्जयेत्ताडयेदन्या--
अन्या अधीरा । यथा-'शोणं वीक्ष्य मुखं-' इत्यत्र । अत्र च सर्वत्र 'रुषा' इत्यनुवर्तते ।
कनिष्ठज्येष्ठरूपत्वान्नायकप्रणयं प्रति ।। सूत्र ३.६४ ।।
ता अनन्तरोक्ताः षड्भेदा नायिकाः ।
यथा--
देकस्या नयने पिधाय विहितक्रीडानुबन्धच्छलः ।
ईषद्वक्रितकन्धरः सपुलकः प्रेमोल्लसन्मानसा-
मन्तर्हासलसत्कपोलफलकां धूर्तोऽपरां चुम्बति ।।'
मध्याप्रगल्भयोर्भेदास्तस्माद्द्वादश कीतिंताः ।
मुग्धा त्वेकैव तेन स्युः स्वीयाभेदास्त्रयोदश ।। सूत्र ३.६५ ।।
तत्र--
यथा--
श्वश्रूरिङ्गीतदैवतं नयनयोरीहालिहो यातरः ।
तद्दूरादयमञ्जलिः किमधुना दृग्भङ्गिभावेन ते,
अत्र हि मम परिणोतान्नाच्छादनादिदातृतया स्वाम्येव न तु वल्लभः । त्वं तु वैदग्धीमधुरप्रबन्धरसिकतया मम वल्लभोऽसीत्यादिव्यङ्ग्यार्थवशादस्याः परनायकविषया रतिः प्रतीयते ।
कन्या त्वजातोपयमा सलज्जानवयौवना ।
अस्याश्च पित्राद्यायत्तत्वात्परकीयात्वं । यथा मालतीमाधवादौ मालत्यादिः ।
निर्गुणानपि न द्वेष्टि न रज्यति गुणिष्वपि ।
वित्तमात्रं समालोक्य सा रागं दर्शयेद्वहिः ।। सूत्र ३.६८ ।।
काममङ्गीकृतमपि परिक्षीणधनं नरं ।
मात्रा निः सारयेदेषा पुनः संधानकाङ्क्षया ।। सूत्र ३.६९ ।।
तस्कराः पण्डका मूर्खाः सुखप्राप्तधनस्तथा ।
लिङ्गिनश्छन्नकामाद्या अस्याः प्रायेण वल्लभाः ।। सूत्र ३.७० ।।
एषापि मदनायत्ता क्वापि सत्यानुरागिणि ।
पण्डको वातपाण्ड्वादिः । छन्नं प्रच्छन्नं ये कामयन्ते ते छन्नकामाः । तत्ररागहीना यथा लटकमेलकादौ मदनमञ्जर्यादिः । रक्ता यथा मृच्छकटिकादौ वसन्तसेनादिः ।
पुनश्च--
स्वाधीनभर्तृका तद्वत्खण्डिताथाभिसारिका ।। सूत्र ३.७२ ।।
कलहान्तरिता विप्रलब्धा प्रोषितभर्तृका ।
तत्र--
विचित्रविभ्रमासक्ता सा स्यात्स्वाधीनभर्तृका ।। सूत्र ३.७४ ।।
यथा-- 'अस्माकं सखि वाससी--ऽइत्यादि ।
सा खण्डितेति कथिता धीरैरीर्ष्याकषायिता ।। सूत्र ३.७५ ।।
यथा-- 'तदवितथमवादीः--' इत्यादि ।
स्वयं वाभिसरत्येषा धीरैरुक्ताभिसारिका ।। सूत्र ३.७६ ।।
क्रमाद्यथा--
न च मेऽवगच्छति यथा लघुतां करुणां यथा च कुरुते स मयि ।
निपुणं तथैनमभिगम्य वदेरभिदूति कचिदिति संदिदिशे ।।
यत्नेन प्रतिपादिता मुखरयोर्मञ्जीरयोर्मूकता ।
आरब्धे रभसान्मया प्रियसखि क्रीडाभिसारोत्सवे,
चण्डालस्तिमिरावगुण्ठनपटक्षेपं विधत्ते विधुः ।।'
संलीना स्वेषु गात्रेषु मूकीकृतविभूषणा ।
अवगुण्ठनसंवीता कुलजाभिसरेद्यदि ।। सूत्र ३.७७ ।।
विचित्रोज्ज्वलवेषा तु रणन्नूपुकङ्कणा ।
प्रमोदस्मेरवदना स्याद्वेश्यभिसरेद्यदि ।। सूत्र ३.७८ ।।
मदस्खलितसंलापा विभ्रमोत्फुल्ललोचना ।
तत्राद्ये 'उत्क्षिप्तम्' इत्यादि । अन्ययोः ऊह्यमुदाहरणं ।
प्रसङ्गादभिसारस्थानानि कथ्यन्ते--
मालापञ्चः श्मशानं च नद्यादीनां तटी तथा ।। सूत्र ३.८० ।।
एवं कृताभिसाराणां पुंश्चलीनां विनोदने ।
स्थानान्यष्टौ तथा ध्वान्तच्छन्ने कुत्रचिदाश्रये ।। सूत्र ३.८१ ।।
चाटुकारमपि प्राणनाथं राषादपास्य या ।
यथा मम तातपादानाम्--
कान्तस्य प्रियहेतवे निजसखीवाचोऽपि दूरीकृताः ।
पादान्ते विनिपत्य तत्क्षणमसौ गच्छन्मया मूढया
पाणिभ्यामवरुध्य इन्त सहसा कण्ठे कथं नार्पितः ।।'
प्रियः कृत्वापि संकेतं यस्या नायाति संनिधिं ।
यथा--
यातः परमपि जीवेज्जीवितनाथो भवेत्तस्याः ।।'
नानाकार्यवशाद्यस्या दूरदेशं गतः पतिः ।।
यथा--
दूरीभूते मयि सहचरे चक्रवाकीमिवैकां ।
गाढोत्कण्ठां गुरुषु दिवसेष्वेषु गच्छत्सु बालां
जातां मन्ये शिशिरमथितां पद्मिनीं वान्यरूपाम् ।।'
कुरुते मण्डनं यस्याः सज्जिते वासवेश्मनि ।
यथा राघवानन्दानां नाटके--
रलं, गुर्वो ग्रीवाभरणलतिकेयं किमनया ।
नवामेकामेकावलिमयि मयि त्वं विरचयेर्-
तदनागमदुःखार्ता विरहोत्कण्ठिता तु सा ।। सूत्र ३.८६ ।।
यथा--
किं वा कारणगौरवं किमपि, यन्नाद्यागतो वल्लभः ।
इत्यालोच्य मृगीदृशा करतले विन्यस्य वक्त्राम्बुजं
दीर्घं निः श्वसितं, चिरं च रुदितं, क्षिप्ताश्च पुष्पस्त्रजः ।।'
इति साष्टाविंशतिशतमुत्तममध्याधमस्वरूपेण ।
इह च 'परस्त्रियौ कन्यकान्योढे संकेतात्पूर्वं विरहोत्कण्ठिते, पश्चाद्विदूष कादिना सहाभिसरन्तयावभिसारिके, कुतोऽपि संकेतस्थानमप्राप्ते नायके विप्रलब्धे, इति त्र्यवस्थैवानयोरस्वाधींनप्रिययोरवस्थान्तरायोगात् ।' इति कश्चित् ।
यथा--
'न खलु वयममुष्य दानयोग्याः पिबति च पाति च यासकौ रहस्त्वां ।
विट विटपममुं ददस्व तस्यै भवति यतः सदृशोश्चिराय योगः ॥'
तव कितव किमाहितैर्वृथा नः क्षितिरुहपल्लवपुष्कर्णपूरैः ।
ननु जनविदितैर्भवद्व्यलीकैश्चिरपरिपूरितमेव कर्णयुग्मम् ।।'
मुहुरुपदसिताविवालिनादैवितरसि नः कलिकां किमर्थमेनां ।
वसतिमुपगतेन धाम्नि तस्याः शठ कलिरेष महांस्त्वयाद्य दत्तः ।।'
'इति गदितवती रुषा जघान स्फुरितमनोरमपक्ष्मकेसरेण ।
श्रवणनियमितेन कान्तमन्या सममसिताम्बुरुहेण चक्षुषा च ।।'
इयं हि वक्रोक्त्या परुषवचनेन कर्णोत्पलताडनेन च धीरमध्यताधीरमध्यताधीरप्रगल्भताभिः संकीर्णा । एकमन्यत्राप्यूह्यं ।
ता नायिकाः ।
अथासामलङ्काराः--
अलङ्कारास्तत्र भावहावहेलास्त्रयोऽङ्गजाः ।। सूत्र ३.८९ ।।
शोभा कान्तिश्च दीप्तिश्च माधुर्यं च प्रगल्भता ।
औदार्थं धैर्यमित्येते सप्तैव स्युरयत्नजाः ।। सूत्र ३.९० ।।
लीला विलासो विच्छित्तिर्विव्वोकः किलकिञ्चितं ।
मोट्टायितं कुट्टमितं विभ्रमो ललितं मदः ।। सूत्र ३.९१ ।।
विहृतं तपनं मौग्ध्यं विक्षेपश्च कुतूहलं ।
हसितं चकितं केलिरित्यष्टादशसंख्यकाः ।। सूत्र ३.९२ ।।
पूर्वे भावादयो धैर्यान्ता दश नायकानामपि संभवन्ति । किंतु सर्वेऽप्यमी नायिकाश्रिता एव विच्छित्तिविशेषं पुष्णान्ति ।
तत्र भावः--
जन्मतः प्रभृति निर्विकारे मनसि उद्बुद्धमात्रो विकारो भावः ।
यथा--
सैवेयमबला किंतु मनोऽन्यदिव दृश्यते ।।'
अथ हावः--
भाव एवाल्पसंलक्ष्यविकारो हाव उच्यते ।। सूत्र ३.९४ ।।
यथा--
'विवृण्वती शैलसुतापि भावमङ्गैः स्फुरद्वालकदम्बकल्पैः ।
साचीकृता चारुतरेण तस्थौ मुखेन पर्यस्तविलोचनेन ।।'
अथ हेला--
स एव भाव एव ।
यथा--
संसै अमुद्धभावा होइ चिरं जै सहीणं पि ।।'
अथ शोभा--
रूपयौवनलालित्यभोगाधैरङ्गभूषणं ।। सूत्र ३.९५ ।।
शोभा प्रोक्ता--
तत्र यौवनशोभा यथा--
'असंभृतं मण्डनमङ्गयष्टेरनासवाख्यं करणं मदस्य ।
कामस्य पुष्पव्यतिरिक्तमस्त्रं बाल्यात्परं साथ वयः प्रपेदे ।।'
एवमन्यत्रापि ।
अथ कान्तिः--
मन्मथोन्मषेणातिविस्तीर्णा शोभैव कान्तिरुच्यते ।
यथा--'नेत्रे खञ्जनगञ्जने--' इत्यत्र ।
अथ दीप्तिः--
यथा मम चन्द्रकलानामनाटिकायां चन्द्रकलावर्णनम्--
धरणितलस्याभरणं युवजनमनसो वशीकरणम् ।।'
अथ माधुर्यम्--
यथा--
मलिनमपि हिमांशोलर्लक्ष्म लक्ष्मीं तनोति ।
इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी
अथ प्रगल्भता--
यथा--
दष्टाश्च दंशनैः कान्तं दासीकुर्वन्ति योषितः ।।'
अथौदार्यम्--
यथा--
नोत्तंसं क्षिपति क्षितौ श्रवणतः सा मे स्फुटेऽप्यागसि ।
कान्ता गर्भगृहे गावाक्षविवरव्यापारिताक्ष्या बहीः
अथ धैर्यम्--
यथा--
दहतु मदनः, किंवा मृत्योः परेण विधास्यति ।
मम तु दयितः श्लाघ्यस्तातो जनन्यमलान्वया
अथ लीला--
प्रीतिप्रयोजितैर्लोलां प्रियस्यानुकृतिं विदुः ।
यथा--
हारनुकारिणी पातु लीलया पार्वती जगत् ।।
अथ विलासः--
विशेषस्तु विलासः स्यादिष्टसन्दर्शनादिना ।
यथा--
वैचित्र्यमुल्लसितविभ्रममायताक्ष्याः ।
तद्भूरिसात्त्विकविकारमपास्तधैर्य-
अथ विच्छत्तिः--
यथा--
स्ताम्बूलद्युतिविशदो विलासिनीनां ।
वासस्तु प्रतनु विविक्तमस्त्वितीया-
अथ विव्वोकः--
यथा--
याः प्राणान्वरमर्पयन्ति, न पुनः सम्पूर्णदृष्टिं प्रिये ।
अत्यन्ताभिमतेऽपि वस्तुनि विधिर्यासां निषेधात्मक-
अथ किलकिञ्चितम्--
साङ्कर्यं किलाकिञ्चितमभीष्टतमसङ्गमादिजाद्धर्षात् ।। सूत्र ३.१०१ ।।
यथा--
'पाणिरोधमविरोधितवाञ्छं भर्त्सनाश्च मधुरस्मितगर्भाः ।
कामिनः स्म कुरुते करभोरुर्हारि शुष्करुदितं च सुखेऽपि ।।'
अथ मोट्टायितम्--
मोट्टायितमिति प्राहुः कर्णकण्डूयनादिकं ।। सूत्र ३.१०२ ।।
यथा--
उज्जृम्भवनाम्भोजा भिनत्त्यङ्गानि साङ्गना ।।'
अथ कुट्टमितम्--
आहुः कुट्टमितं नाम शिरः करविधूननं ।। सूत्र ३.१०३ ।।
यथा--
पर्यकूजि सरुजेव तरुण्यास्तारलोलवलयेन करेण ।।'
अथ विभ्रमः--
अस्थाने विभ्रमादीनां विन्यासो विभ्रमो मतः ।। सूत्र ३.१०४ ।।
यथा--
भलेऽञ्जनं दृशोर्लाक्षा कपोले तिलकः कृतः ।।'
अथ ललितम्--
यथा--
इतरदनतिलोलमादधाना पदमथ मन्मथमन्थरं जगाम ।।'
अथ मदः--
यथा--
कान्तस्वहस्तलिखिता मम मञ्जरीति ।
अन्यापि किं न खलु भाजनमीदृशीनां
अथ विहृतम्--
यथा--
पर्यश्रुणी तु नयने तस्याः कथयाम्बभूवतुः सर्वम् ।।'
अथ तपनम्--
यथा मम--
दर्घं रोदिति, विभिपत्य इतः क्षामां भुजावल्लरीं ।
किञ्च, प्राणसमान ,काङ्क्षितवती स्वप्नेऽपि ते सङ्गमं
अथ मौग्ध्यम्--
वल्लभस्य पुरः प्रोक्तं मौग्ध्यं तत्तत्त्ववेदिभिः ।। सूत्र ३.१०७ ।।
यथा--
नाय मत्कङ्गणन्यस्तं येषां मुक्ताफलं फलम् ।।'
अथ विक्षेपः--
रहस्याख्यानमीषच्च विक्षेपो दयितान्तिके ।। सूत्र ३.१०८ ।।
यथा--
किञ्चिद्वदति रहस्यं चकितं विष्वग्विलोकते तन्वी ।।
अथ कुतूहलम्--
यथा--
उत्सृष्टलीलागतिरागवाक्षादलक्तकाङ्का पदवीं ततान ।।'
अथ हसितम्--
यथा--
नूनं प्रसूनवाणोऽस्यां स्वराज्यमधितिष्ठति ।।
अथ चकितम्--
यथा--
र्वामोरूरतिशयमाप विभ्रमस्य ।
क्षुभ्यन्ति प्रसभमहो विनापि हेतो-
अथ केलिः--
यथा--
पयोधरेणोरसि काचिदुन्मनाः प्रियं जघानोन्नतपीवरस्तनी ।।'
अथ मुग्धाकन्ययोरनुरागेङ्गितानि--
प्रच्छन्नं वा भ्रमन्तं वातिक्रान्तं पश्यति प्रियं ।। सूत्र ३.१११ ।।
बहुधा पृच्छ्यमानापि मन्दमन्दमधोमुखी ।
सगद्रदस्वरं किञ्चित्प्रियं प्रायेण भाषते ।। सूत्र ३.११२ ।।
अन्यैः प्रवर्तितां शश्वत्सावधाना च तत्कथां ।
अथ सकलानामपि नायिकानामनुरागेङ्गितानि--
विलोचनपथं चास्य न गच्छत्यनलङ्कृता ।। सूत्र ३.११४ ।।
क्वापि कुन्तलसंव्यानसंयमव्यपदेशतः ।
बाहुमूलं स्तनौ नाभिपङ्कजं दर्शयेत्स्फुटं ।। सूत्र ३.११५ ।।
आच्छादयति वागाद्यैः प्रियस्य परिचारकान् ।
विश्वसित्यस्य मित्रेषु बहुमानं करोति च ।। सूत्र ३.११६ ।।
सखीमघ्ये गुणान्ब्रूते स्वधनं प्रददाति च ।
सुप्ते स्वपिति दुःखेऽस्य दुःखं धत्ते सुखे सुखं ।। सूत्र ३.११७ ।।
स्थिता दृष्टिपथे शश्वत्प्रिये पश्यति दूरतः ।
आभाषते परिजनं सम्मुखं स्मरिविक्रियं ।। सूत्र ३.११८ ।।
यत्किञ्चिदपि संवीक्ष्य कुरुते हसितं मुधा ।
कर्णकण्डूयनं तद्वत्कबरीमोक्षसंयमौ ।। सूत्र ३.११९ ।।
जृम्भते स्फोटयत्यङ्गं बालमाश्लिष्य चुम्बति ।
भाले तथा वयस्याया रचयेत्तिलकक्रियां ।। सूत्र ३.१२० ।।
अङ्गुष्ठाग्रेण लिखति सकटाक्षं निरीक्षते ।
दशति स्वाधरं चापि ब्रूते प्रियमधोमुखी ।। सूत्र ३.१२१ ।।
न मुञ्चति च तं देशं नायको यत्र दृश्यते ।
आगच्छति गृहं तस्य कार्यव्याजेन केनचित् ।। सूत्र ३.१२२ ।।
दत्तं किमपि कान्तेन धृत्वाङ्गे मुहुरीक्षते ।
नित्यं हष्यति तद्योगे वियोगे मलिना कृशा ।। सूत्र ३.१२३ ।।
मन्यते बहु तच्छीलं तत्प्रियं मन्यते प्रियं ।
प्रार्थयत्यल्पमूल्यानि सुप्ता न परिवर्तते ।। सूत्र ३.१२४ ।।
विकारान्सात्त्विकानस्य सम्मुखी नाधिगच्छति ।
भाषते सूनृतं स्निग्धामनुरक्ता नितम्बिनी ।। सूत्र ३.१२५ ।।
एतेष्वधिकलज्जानि चेष्टितानि नवस्त्रियाः ।
मध्यव्रीडानि मध्यायाः स्त्रंसमानत्रपाणि तु ।। सूत्र ३.१२६ ।।
दिङ्मात्रं यथा मम--
सरसनखक्षतलक्षितमाविष्कुरुते भुजामूलम् ।।'
तथा--
दूतीसम्प्रेषणैर्नार्या भावाभिव्यक्तिरिष्यते ।
दूत्यश्च--
बाला प्रव्रजिता कारूः शिल्पिन्याद्यः स्वयं तथा ।
कारू रजकीप्रभृतिः । शिल्पिनी चित्रकारादिस्त्री । आदिशब्दात्ताम्बूलिकगान्धिकस्त्रीप्रभृतयः ।
तत्र सखी यथा-- 'श्वासान्मुञ्चति--' इत्यादि ।
स्वयंदूती यथा मम--
'पन्थिअ पिआसिओ विअ लच्छीअसि जासि ता किमण्णत्तो । ण मणं वि वारओ इध अत्थि धरे घणरसं पिअन्ताणं ।।'
एताश्च नायिकाविषये नायकानामपि दूत्यो भवन्ति ।
दूतीगुणानाह--
माधुर्यं नर्मविज्ञानं वाग्मिता चेत तद्गुणाः ।
एतादूत्यः ।
अथ प्रतिनायकः--
यथा रामस्य रावणः ।
अथेद्दीपनविभावाः--
ते च--
चेष्टाद्या इत्याद्यशब्दाद्रूपभाषणादयः । कालादीत्यादिशब्दाच्चन्द्रचन्दनकोकिलालापभ्रमरभ्क्तंकारादयः ।
तत्र चन्द्रोदयो यथा मम--
'करमुदयमहीधरस्तनाग्रे गलिततमः पटलंशुके निवेश्य ।
विकसितकुमुदेक्षणं विचुम्बत्ययममरेशदिशो मुखं सुधांशुः ।।'
यो यस्य रसम्योद्दीपनविभावः स तत्स्वरूपवर्णने वक्ष्यते ।
अथानुभावाः--
लोके यः कार्यरूपः सोऽनुभावः काव्यनाट्ययोः ।
यः खलु लोके सीतादिचन्द्रादिभिः स्वैः स्वैरालम्बनोद्दीपनकारणे रामादेरन्तरुद्बुद्धं रत्यादिकं बहिः प्रकाशयन्कार्यमित्युच्यते, स काव्यनाट्ययोः पुनरनुभावः ।
कः पुनरसावित्याह--
तद्रूपाः सात्त्विका भावास्तथा चेष्टाः परा अपि ।
तद्रूपा अनुभावस्वरूपाः । तत्र यो यस्य रसस्यानुभावः स तत्स्वरूपवर्णने वक्ष्यते ।
तत्र सात्त्विकाः--
सत्त्वं नाम स्वात्मविश्रामप्रकाशकारी कश्चनान्तरो धर्मः ।
'गोबलीवर्द्दन्ययेन' इति शेषः ।
के त इत्याह--
वैवर्ण्यमश्रु प्रलय इत्यष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः ।
तत्र--
वपुर्जलोद्रमः स्वेदो रतिघर्मश्रमादिभिः ।
हर्षाद्भुतभयादिभ्यो रोमाञ्चो रोमविक्रिया ।। सूत्र ३.१३७ ।।
मदसंमदपीडाद्यैर्वैस्वर्यं गद्रदं विदुः ।
रागद्वेषश्रणादिभ्यः कम्पो गात्रस्य वेपथुः ।। सूत्र ३.१३८ ।।
विषादमदरोषाद्यैर्वर्णान्यत्वं विवर्णता ।
अश्रु नेत्रोद्रवं वारि क्रोधदुःखप्रहर्षजं ।। सूत्र ३.१३९ ।।
यथा मम--
उदञ्चद्रोमाञ्चं व्रजति जडतामङ्गमखिलं ।
कपोलौ घर्मार्द्रै ध्रुवमुपरताशेषविषयं
एवमन्यत् ।
अथ व्यभिचारिणः--
स्थायिन्युन्मग्ननिर्मग्नास्त्रयस्त्रिंशच्च तद्भिदाः ।। सूत्र ३.१४० ।।
स्थिरतया वर्तमाने हि रत्यादौ निर्वेदादयः प्रादुर्भावतिरोभावाभ्यामाभिमुख्येन चरणाद्व्यभिचारिणः कथ्यन्ते ।
के त इत्याह--
निर्वेदावेगदैन्यश्रममदजडता औग्र्यमोहौ विबोधः
स्वष्नापस्मारगर्वा मरणमलसतामर्षनिद्रावहित्थाः ।
औत्सुक्योन्मादशङ्काः स्मृतिमतिसहिता व्याधिसत्रासलज्जा हर्षासूयाविषादाः सधूतिचपलता ग्लानिचिन्तावितर्काः ।। सूत्र ३.१४१ ।।
तत्र निर्वेदः--
दैन्यचिन्ताश्रुनिः श्वासवैवर्ण्योच्छवसितादिकृत् ।। सूत्र ३.१४२ ।।
तत्त्वज्ञानान्निर्वेदो यथा--
दक्षिणावर्तशङ्खोऽयं हन्त चूर्णोकृतो मया ।।'
अथावेगः--
उत्पातजे स्त्ररतताङ्गे, धूमाद्याकुलताग्निजे ।। सूत्र ३.१४३ ।।
राजविद्रवजादेस्तु शस्त्रनागादियोजनं ।
गजादेः स्तम्भकम्पादि, पांस्वाद्याकुलतानिलात् ।। सूत्र ३.१४४ ।।
तत्र शत्रुजो यथा--
क्षत्रकोपदहनार्चिषं ततः सन्धे दृशमुदग्रतारकम् ।।'
एवमन्यदूह्यं ।
अथ दैन्यम्--
यथा--
कालोऽभ्यर्णजलागमः कुशलिनी वत्सस्य वार्तापि नो ।
यत्नात्सञ्चिततैलबिन्दुघटिका भग्नेति पर्याकुला
अथ श्रमः--
यथा--
सीता जवात्र्त्रिचतुराणि पदानि गत्वा ।
गन्तव्यमस्ति कियदित्यसकृद्ब्रुवाणा
अथ मदः--
अमुना चोत्तमः शेते मध्यो हसति गायति ।
यथा--
गूढसूचितरहस्यसहासः सुभ्रुवां प्रववृते परिहासः ।।'
अथ जडता--
अनिमिषनयननिरीक्षणतूष्णींभावादयस्तत्र ।। सूत्र ३.१४८ ।।
यथा मम कुवलयाश्वचरिते प्राकृतकाव्ये--
'णवरिअ तं जुअजुअलं अण्णोण्णं णिहिदसजलमन्थरदिटिंठ ।
आलेक्खओपित्र्त्रं विअ खणमेत्तं तत्थ संट्ठिअं मुअसण्णां ।।'
अथोग्रता--
तत्र स्वेदशिरः कम्पतर्जनाताडनादयः ।। सूत्र ३.१४९ ।।
यथा--
र्ललितशिरीषपुष्पहननैरपि ताम्यति यत् ।
वपुषि वधाय तत्र तव शस्त्रमुपक्षिपतः
अथ मोहः--
मूर्च्छनाज्ञानपतनभ्रमणादर्शनादिकृत् ।। सूत्र ३.१५० ।।
यथा--
अज्ञातभर्तृव्यसना मुहूर्तं कृतोपकारेव रतिर्बभूव ।।'
अथ विबोधः--
जम्भाङ्गभङ्गनयनमीलनाङ्गावलोककृत् ।। सूत्र ३.१५१ ।।
यथा--
चरममपि शयित्वा पूर्वमेव प्रबुद्धाः ।
अपरिचलितगात्राः कुर्वते न प्रियाणा-
अथ स्वप्नः--
कोपावेगभयग्लानिसुखदुः खादिकारकः ।। सूत्र ३.१५२ ।।
यथा--
लब्धायास्ते कथमपि मया स्वप्नसन्दर्शनेन ।
पश्यन्तीनां न खलु बहुशो न स्थलीदेवतानां
अथापस्मारः--
भूपातकम्पप्रस्वेदफेनलालादिकारकः ।। सूत्र ३.१५३ ।।
'आश्लिष्टभूमिं रसितारमुच्चैर्लोलद्भुजाकारबृहत्तरङ्गं ।
अथ गर्वः--
अवज्ञासविलासाङ्गदर्शनाविनयादिकृत् ।। सूत्र ३.१५४ ।।
तत्र शौर्यगर्वो यथा--
यद्वा न सिद्धमस्त्रेण मम तत्केन साध्यताम् ।।'
अथ मरणम्--
यथा--
गन्धवद्रुधिरचन्दनोक्षिता जीवितेशवसतिं जगाम सा ।।'
अथालस्यं --
यथा--
जृम्भते मुहुरासीना बाला गर्भभरालसा ।।'
अथामर्षः--
निन्दाक्षेपापमानादेरमर्षोऽभिनिविष्टता ।
यथा--
न त्वेव दूषयिष्यामि शस्त्रग्रहमहाव्रतं ।।
अथ निद्रा--
जृम्भाक्षिमीलनोच्छ्वासगात्रभङ्गादिकारणं ।। सूत्र ३.१५७ ।।
यथा--
निद्रार्धमीलिताक्षी सा लिखितेवास्ति मे हृदि ।।'
अथावहित्था--
व्यापारान्तरसक्त्यन्यथावभाषणविलोकनादिकरी ।। सूत्र ३.१५८ ।।
यथा--
लीलाकमलपत्राणि गणयामास पार्वती ।।'
अरथौत्सुक्यम्--
चित्ततापत्वरास्वेददीर्घनिः श्वसितादिकृत् ।। सूत्र ३.१५९ ।।
यथा-- 'यः कौमारहरः स एव हि वरः--ऽइत्यादौ (१५ पृदृ) अत्र यत्काव्यप्रकाशकारेण रसस्य प्राधान्यमित्युक्तं तद्रसनधर्मयोगित्वाद्व्यभिचारिभावस्यापि रसशबादवाच्यत्वेन गतार्थं मन्तव्यं ।
अथोन्मादः--
अस्थानहासरुदितगीतप्रलपनादिकृत् ।। सूत्र ३.१६० ।।
यथा मम--
(भ्क्तंकारमनुभूय सानन्दं । ) 'ब्रषे किमोमिति सखे कथयाशु तन्मे किं किं व्यवस्यति कुतोऽस्ति च कीदृशीयम् ।।'
अथ शङ्का--
वैवर्ण्यकम्पवैस्वर्यपार्श्वालोकास्यशोषकृत् ।। सूत्र ३.१६१ ।।
यथा मम--
जातातङ्का रचयति चिरं चन्दनालेपनानि ।
धत्ते लाक्षामसकृदधरे दत्तदन्तावघाते
अथ स्मृतिः--
स्मृतिः पूर्वानुभूतार्थविषयज्ञानमुच्यते ।। सूत्र ३.१६२ ।।
यथा मम--
किमपि नमनं प्राप्ते तिर्यग्विजृम्भिततारकं ।
स्मितमुपगतामालीं दृष्ट्वा सलज्जमवाञ्चितं
अथ मतिः--
स्मेरता धृतिसंतोषौ बहुमानश्च तद्भवाः ।। सूत्र ३.१६३ ।।
यथा--
सतां हि संदेहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तः करणप्रवृत्तयः ।।'
अथ व्याधिः--
तत्र दाहमयत्वे भूमीच्छादयः । शैत्यमयत्वे उत्कम्पनादयः । स्पष्टमुदाहरणं ।
अथ त्रासः--
यथा--
उपाययुः कम्पितपाणिपल्लवाः सखीजनस्यापि वोलोकनीयताम् ।।'
अथ व्रीडा--
यथा-- 'मयि सकपटम्--' इत्यादि ( १७३ पृदृ) ।
अथ हर्षः--
यथा--
मुदा शरीरे प्रबभूव नात्मनः पयोधिरन्दूदयमूर्च्छितो यथा ।।'
अथासूया--
दोषोद्धोषभ्रूविभेदावज्ञाक्रोधेङ्गितादिकृत् ।। सूत्र ३.१६६ ।।
यथा--
'अथ तत्र पाण्डुतनयेन सदसि विहितं मधुद्विषः ।
अथ विषादः--
निःश्वासोच्छवासहृत्तापसहायान्वेषणादिकृत् ।। सूत्र ३.१६७ ।।
यथा मम--
'एसा कुडिलघणोन चिउरकडप्पेण तुह णिबद्धा वेणी ।
मह सहि दारै ढंसै आअसधट्टीव्व कालौरैव्व हिआं ।।'
अथ धृतिः--
सौहित्यवचनोल्लाससहासप्रतिभादिकत् ।। सूत्र ३.१६८ ।।
यथा मम--
नैवालोच्य गरीयसीरपि चिरादामुष्मिकीर्यातनाः ।
द्रव्यौघाः परिसंचिताः खलु मया यस्याः कृते सांप्रतं
अथ चपलता--
तत्र भर्त्सनपारुष्यस्वच्छन्दाचरणादयः ।। सूत्र ३.१६९ ।।
यथा--
लोलं विनोदय मनः सुमनोलतासु ।
मुग्धामजातरजसं कलिकामकाले
अथ ग्लानिः--
ग्लानिर्निप्प्राणताम्पकार्श्यानुत्साहतादिकृत् ।। सूत्र ३.१७० ।।
यथा--
हृदयकुसुमशोषी दारुणो दीर्घशोकः ।
ग्लपयति परिपाण्डु क्षाममस्याः शरीरं
अथ चिन्ता--
ध्यानं चिन्ता हितानाप्तेः शून्यताश्वासतापकृत् ।
यथा मम--
करालपल्लत्थमुही किं चिन्तसि सुमुहि अन्तराहिअहिऽ ।।'
अथ तर्कः--
यथा-- 'किं रुद्धः प्रियया--' इत्यादि ।
एते च त्रयस्त्रिंशद्व्यभिचारिभेदा इति यदुक्तं तदुपलक्षणमित्याह--
तथाहि--शृङ्गारेऽनुच्छिद्यमानतयावस्थानाद्रतिरेव स्थायिशब्दवाच्या हासः पुनरुपद्यमानो व्यभिचार्येव । व्यभिचारिलक्षणायोगात् । तदुक्तम्--
तत्कस्य स्थायिनः कस्मिन्रसे सञ्चारित्वमित्याह--
शान्ते जुगुप्सा कथिता व्यभिचारितया पुनः ।
अथ स्थायिभावः--
आस्वादाङ्कुरकन्दोऽसौ भावः स्थायीति संमतः ।। सूत्र ३.१७४ ।।
यदुक्तम्--
न तिरोधीयते स्थायी तैरसौ पुष्यते परम् ।।' इति ।
तद्भेदानाह--
जुगुप्सा विस्मयश्चेत्थमष्टौ प्रोक्ताः शमोऽपि च ।। सूत्र ३.१७५ ।।
तत्र
वागादिवैकृतैश्चेतोविकासो हास इष्यते ।। सूत्र ३.१७६ ।।
इष्टनाशादिभिश्चेतोवैक्लव्यं शोकशब्दभाक् ।
प्रतिकूलेषु तैक्ष्णस्यावबोधः क्रोध इष्यते ।। सूत्र ३.१७७ ।।
कार्यारम्भेषु संरम्भः स्थेयानुत्साह उच्यते ।
रौद्रशक्त्या तु जनितं चित्तवैक्लव्यं भयं ।। सूत्र ३.१७८ ।।
दोषेक्षणादिभिर्गर्हा जुगुप्सा विस्मयोद्भवा ।
विविधेषु पदार्थेषु लोकसीमातिवर्तिषु ।। सूत्र ३.१७९ ।।
विस्फारश्चेतसो यस्तु स विस्मय उदाहृतः ।
यथा मालतीमाधवे रतिः । लटकमेलके हासः । रामायणो शोकः । महाभारते शमः । एवमन्यत्रापि । एते ह्येतेष्वन्तरा उत्पद्यमानैस्तैस्तैविरुद्धैरविरुद्धैश्च भावैरनुच्छिन्नाः प्रत्युत परिपुष्टा एव सहृदयानुभवसिद्धाः ।
किं च ।
तस्माद्भावा अमी प्रोक्ताः स्थायिसंचारिसात्त्विकाः ।। सूत्र ३.१८१ ।।
यदुक्तम्--
बीभत्सोऽद्भुत इत्यष्टौ रसाः शान्तस्तथा मतः ।। सूत्र ३.१८२ ।।
तत्र शृङ्गारः--
उत्तमप्रकृतिप्रायो रसः शृङ्गार इष्यते ।। सूत्र ३.१८३ ।।
परोढां वर्जयित्वा तु वेश्यां चाननुरागिणीं ।
आलम्बनं नायिकाः स्युर्दक्षिणाद्याश्च नायकाः ।। सूत्र ३.१८४ ।।
चन्द्रचन्दननरोलम्बरुताद्युद्दीपनं मतं ।
भ्रूविक्षेपकटाक्षादिरनुभावः प्रकीर्तितः ।। सूत्र ३.१८५ ।।
त्यक्त्वौग्र्यमरणालस्यजुगुष्साव्यभिचारिणः ।
यथा-- 'शून्यं वासगृहम्--' इत्यादि । अत्रोक्तस्वरूपः पतिः, उक्तस्वरूपा च बाला आलम्बनविभावौ । शून्यं वासगृहमुद्दीपनविभावः । चुम्बनमनुभावः । लज्जाहासौ व्यभिचारिणौ ।
एतैरभिव्यक्तः सहृदयविषयो रतिभावः शृङ्गाररसरूपतां भजते ।
तद्भेदावाह-
तत्र--
यत्र तु रतिः प्रकृष्टा नाभीष्टमुपैति विप्रलम्भोऽसा ।
अभीष्टं नायकं नायिकां वा ।
तत्र
दशाविशेषो योऽप्राप्तौ पूर्वरागः स उच्यते ।। सूत्र ३.१८८ ।।
श्रवणं तु भवेत्तत्र दूतवन्दीसखीमुखात् ।
इन्द्रजाले च चित्रे च साक्षात्स्वष्ने च दर्शनं ।। सूत्र ३.१८९ ।।
अभिलाषश्चिन्तास्मृतिगुणकथनोद्वेगसंप्रलापाश्च ।
उन्मादोऽथ व्याधिर्जडता मृतिरिति दशात्र कामदशाः ।। सूत्र ३.१९० ।।
अभिलाषः स्पृहा चिन्ता प्राप्त्युपायादिचिन्तनं ।
उन्मादश्चापरिच्छेदश्चेतनाचेतनेष्वपि ।। सूत्र ३.१९१ ।।
अलक्ष्यवाक्प्रलापः स्याच्चेतसो भ्रमणाद्भृशं ।
व्याधिस्तु दीर्घनिः श्वासपाण्डुताकृशतादयः ।। सूत्र ३.१९२ ।।
शेषं स्पष्टं ।
क्रमेणोदाहरणानि--
स्तास्ता मुग्धदृशो निसर्गमधुराश्चेष्टा भवेयुर्मयि ।
यास्वन्तः करणस्य बाह्यकरणव्यापाररोधी क्षणा-
अत्र मालतीसाक्षाद्दर्शनप्ररूढरागस्य माधवस्याभिलाषः ।
इति चिन्ताकुलः कान्तो निद्रां नैति निशीथिनीम् ।।'
अत्र कस्याश्चिन्नायिकाया इन्द्रजालदर्शनप्ररूढरागस्य नायकस्य चिन्ता । इदं मम । 'मयि सकपटम्ऽ--इत्यादौ नायकस्य स्मृतिः । नेत्रे खञ्जनगञ्जनेऽ--इत्यादौ गुणकथनं । 'श्वासान्मुञ्चतिऽ--इत्यादौ उद्वेगः ।
क्वः नीलकण्ठ व्रजसीत्यलक्ष्यवागसत्यकण्ठार्पितबाहुबन्धना ।।'
अत्र प्रलापः ।
'भ्रातर्द्विरेफऽ--इत्यादौ उन्मादः । 'पाण्डु क्षामं वदनं हृदयं सरसं तवालसं च वपुः । आवेदयति नितान्तं क्षेत्रियरोगं सखि हृदन्तः ।।' अत्र व्याधिः । 'भिसणीअलसाणीए निहिअं सव्वं सुणिच्चलं अङ्गं । दीहो णीसासहरो एसो साहेइ जीऐत्ति परं ।।' अत्र जडता । इदं मम ।
जातप्रायं तु तद्वाच्यं चेतसाकाङ्क्षितं तथा ।
तत्राद्यं यथा--
प्राणान्कथंचिदपि धारयितुं प्रभूता ।
आकर्ण्य संप्रति रुतं चरणायुधानां
द्वितीयं यथा--
मन्दं मन्दमुपैतु चन्दनवनीजातो नभस्वानपि ।
माद्यन्तः कलयन्तु चूतशिखरे केलीपिकाः पञ्चमं
ममैतौ ।
तृतीयं यथा--कादम्बर्यां महश्वेतापुण्डरीकवृत्तान्ते । एष च प्रकारः करुणः विप्रलम्भविषय इति वक्ष्यामः ।
केचित्तु--
निद्राच्छेदस्तनुता विषयनिवृत्तिस्त्रपानाशः ।।
तत्र च--
इङ्गितान्युक्तनि । यथा रत्नाववल्यां सागरिकावत्सराजयोः ।
आदौ पुरुषानुरोगे संभवत्यप्येवमधिकं हृदयङ्गमं भवति ।
नीली कुसुम्भं मञ्जिष्ठा पूर्वरागोऽपि च त्रिधा ।। सूत्र ३.१९५ ।।
तत्र--
तन्नीलीरागमाख्यातं यथा श्रीरामसीतयोः ।। सूत्र ३.१९६ ।।
कुसुम्भरागं तत्प्राहुर्यदपैति च शोभते ।
अथ मानः--
द्वयोः प्रणयमानः स्यात्प्रमोदे सुमहत्यपि ।। सूत्र ३.१९८ ।।
प्रेम्णः कुटिलगामित्वात्कोपो यः कारणं विना ।
द्वयोरिति नायकस्य नायिकायाश्च उभयोश्च प्रणयमानो वर्णनीयः । उदाहरणं । तत्र नायकस्य यथा--
गण्डपरिउम्बणापुलैअङ्ग ण पुणो चिराइस्सं ।।'
उभयोर्यथा--
णिच्चलणिरुद्धणीसासदिण्णाण्णाणं को मल्लो ।।'
अनुनयपर्यन्तासहत्वे त्वस्य न विप्रलम्भभेदता, किन्तु संभोगसञ्चार्याख्यभावत्वं ।
यथा--
रुद्धायामपि वाचि सम्मितमिदं दग्धाननं जायते ।
कार्कश्यं गमितेऽपि चेतसि तनू रोमाञ्चमालम्बते
यथा वा--
रन्योन्यस्य हृदि स्थितेऽप्यनुनये संरक्षतोर्गौरवं ।
दंपत्योः शनकैरपाङ्गबलनान्मिश्रीभवच्चक्षुषो-
र्भग्नो मानकलिः सहासरभसव्यासक्तकण्ठग्रहः ।।'
प्रत्युरन्यप्रियासङ्गे दृष्टेऽथानुमिते श्रुते ।। सूत्र ३.१९९ ।।
ईर्ष्या मानो भवेत्स्त्रीणां तत्र त्वनुमितिस्त्रिधा ।
तत्र दृष्टे यथा--
प्रणयिनि कौसुममाननानिलेन ।
तदहितयुवतेरभीक्ष्णमक्ष्णो-
संभोगचिह्नेनानुमिते यथा--
स्थगयसि पुनरोष्ठं पाणिना दन्तदष्टं ।
प्रतिदिशमपरस्त्रीसङ्गशंसी विसर्प-
एवमन्यदपि ।
तद्भङ्गाय पतिः कुर्यात्षडुपायानिति क्रमात् ।। सूत्र ३.२०१ ।।
तत्र प्रियवचः साम भेदस्तत्सख्युपार्जनं ।
दानं व्याजेन भूषादेः पादयोः पतनं नतिः ।। सूत्र ३.२०२ ।।
सामादौ तु परिक्षीणो स्यादुपेक्षावधीरणं ।
यथा-- 'नो चाटुश्रवणं कृतम्ऽ--इत्यादि (१२९ पृदृ) । अत्र सामादयः पञ्च सूचिताः । रसान्तरमूह्यं ।।
अथ प्रवासः--
तत्राङ्गचेलमालिन्यमेकवेणीधरं शिरः ।। सूत्र ३.२०४ ।।
किञ्च--
अधृतिः स्यादनालम्बस्तमनयोन्मादमूर्च्छनाः ।
मृतिश्चेति क्रमाज्ज्ञेया दश स्मरदशा इह ।। सूत्र ३.२०६ ।।
असौष्ठवं मलापत्तिस्तापस्तु विरहज्वरः ।
अरुचिर्वस्तुवैराग्यं सर्वत्रारागिताधृतिः ।। सूत्र ३.२०७ ।।
अनालम्बनता चापि शून्यता मनसः स्मृता ।
शेषं स्पष्टं ।
एकदेशतो यथा मम तातपादानां --
प्रत्यूषक्षणदेशपाण्डु वदनं श्वासैकखिन्नोऽधरः ।
अम्भः शीकरपद्मिनीकिसलयैर्नापैति तापः शमं,
कोऽस्याः प्रार्थितदुर्लभोऽस्ति सहते दीनां दशामीदृशीम् ।।'
कार्यस्य बुद्धिपूर्वकत्वात्त्रैविध्यं ।
तत्र भावी यथा मम--
शोकस्ते गमने कुतो मम ततो वाष्पं कथं मुञ्चसि ।
शीघ्रं न व्रजसीति मां गमयितुं कस्मादियं ते त्वरा,
भवन्यथा--
धृत्या न क्षणमासितं, व्यवसितं चित्तेन गन्तुं पुरः ।
यातुं निश्चितचेतसि प्रियतमे सर्वे समं प्रस्थिता
भूतो यथा-- 'चिन्ताभिः स्तिमितम्-ऽइत्यादि (२०० पृदृ) शापद्यथा-- 'तां जानीयाः--ऽइत्यादि (१३० पृदृ) संभ्रमो दिव्यमानुषनिर्घातोत्पातादिजः । यथा--विक्रमोर्वश्यामुर्वशीपुरूरवसोः ।
अत्र पूर्वरागोक्तानामभिलाषादीनामत्रोक्तानां चाङ्गासौष्ठवादीनामपि दशानानुभयेषामप्युभयत्र सम्भवेऽपि चिरन्तनप्रसिद्ध्या विविच्य प्रतिपादनं ।
अथ करुणविप्रलम्भः--
विमनायते यदैकस्तदा भवेत्करुणविप्रलम्भाख्यः ।। सूत्र ३.२०९ ।।
यथा--कादम्बर्यां तुण्डरीकमहाश्वेतावृत्तान्ते ।
पुनरलभ्ये शरीरान्तरेण बालभ्ये तु करुणाख्य एव रसः । किञ्चात्राकाशसारस्वतीभाषानन्तरमेव शृङ्गारः, सगमप्रत्याशाया रतेरुद्भवात् । प्रथमं तु करुण एव, इत्यभियुक्ता मन्यन्ते । यच्चात्र 'सङ्गमप्रत्याशानन्तरमपि भवतो विप्रलम्भशृङ्गारस्य प्रवासाख्यो भेद एव' इति केचिदाहुः, तदन्ये 'मरणरूपविशेषसंभवात्तद्भिन्नमेव' इति मन्यन्ते । अथ संभोगः--
यत्रानुरक्तावन्योन्यं संभोगोऽयमुदाहृतः ।। सूत्र ३.२१० ।।
आदिशब्दादन्योन्याधरपानचुम्बनादयः । यथा-- 'शून्यं वासगृहम्--' (२२ पृदृ) इत्यादौ ।
अयमेक एव धीरैः कथितः संभोगशृङ्गारः ।। सूत्र ३.२११ ।।
तत्र स्यादृतुषट्कं चन्द्रादित्यौ तथोदयास्तमयः ।
जलकेलिवनविहारप्रभातमधुपानयामिनीप्रभृतिः ।। सूत्र ३.२१२ ।।
तथा च भरतः-- 'यत्किञ्चिल्लोके शुचि मेध्यमुज्ज्वलं दर्शनीयं वा तत्सर्वं शृङ्गारेणोपमीयते (उपयुज्यते च)' इति ।
किञ्च--
यदुक्तम्--
कषायिते हि वस्त्रादौ भूयान्रागो विवर्धते ।।' इति ।
तत्र पूर्वरागानन्तरं संभोगो यथा कुमारसम्भवे पार्वतीपरमेश्वरयोः । प्रवासानन्तरं सम्भोगो यथा मम तातपादानाम्--
एतादृक्कृशता कुतः तुह पुणो पुट्ठं सरीरं जदो ।
केनाहं पृथुलः प्रये - पणैणीदेहस्स सम्मेलणात्,
एवमन्यत्राप्यूह्यं ।
अथ हास्यः--
हास्यो हाससथायिभावः श्वेतः प्रथमदैवतः ।। सूत्र ३.२१४ ।।
विकृताकारवाक्चेष्टं यमालोक्य हसेज्जनः ।
तमत्रालम्बनं प्राहुस्तच्चेष्टोद्दीपनं मतं ।। सूत्र ३.२१५ ।।
अनुभावोऽक्षसङ्कोचवदनस्मेरतादयः ।
निद्रालस्यावहित्थाद्या अत्र स्युर्व्यभिचारिणः ।। सूत्र ३.२१६ ।।
ज्येष्ठानां स्मितहसिते मध्यानां विहसितावहसिते च ।
नीचानामपहसितं तथातिहसितं तदेष षड्भेदः ।। सूत्र ३.२१७ ।।
ईषद्विकासिनयनं स्मितं स्यात्स्पन्दिताधरं ।
किञ्चिल्लक्ष्यद्विजं तत्र हसितं कथितं बुधैः ।। सूत्र ३.२१८ ।।
मधुरस्वरं विहसितं सांसशिरः कम्पमवहसितं ।
यथा--
अमी समाघ्राय च तर्कवादान्समागताः कुक्कुटमिश्रपादाः ।।'
अस्य लटकमेलकप्रभृतिषु परिपोषो द्रष्टव्यः ।
अत्र च--
तथाष्येष विभावादिसामर्थ्यादुपलभ्यते ।। सूत्र ३.२२० ।।
अभेदेन विभावादिसाधारण्यात्प्रतीयते ।
एवमन्येष्वपि रसेषु बोद्धव्यं । अथ करुणः--
धीरैः कपोतवर्णोऽयं कथितो यमदैवतः ।। सूत्र ३.२२२ ।।
शोकोऽत्र स्थायिभावः स्याच्छोच्यमालम्बनं मतं ।
तस्य दाहादिकावस्था भवेदुद्दीपनं पुनः ।। सूत्र ३.२२३ ।।
अनुभावा दैवनिन्दाभूपातक्रन्दितादयः ।
वैवर्ण्योच्छ्वासनिः श्वासस्तम्भप्रलपनानि च ।। सूत्र ३.२२४ ।।
निर्वेदमोहापस्माख्याधिग्लानिस्मृतिश्रमाः ।
शोच्यं विनष्टबन्धुप्रभृति । यथा मम राघवविलासे--
अनयोर्घटना विधेः स्फुटं ननु खड्गेन शिरीषकर्त्तनम् ।।'
अत्र हि रामवनवासजनितशोकार्त्तस्य दशरथस्य दैवनिन्दा । एवं बन्धुवियोगविभवनाशादावप्युदाहार्यं । परिपोषस्तु महाभारते स्त्रीपर्वणि द्रष्टव्यः ।
अस्य करुणविप्रलम्भाद्भेदमाह--
विप्रलम्भे रतिः स्थायी पुनः संभोगहेतुकः ।। सूत्र ३.२२६ ।।
अथ रौद्रः--
आलम्बनमरिस्तत्र तच्चेष्चोद्दीपनं मतं ।। सूत्र ३.२२७ ।।
मुष्टिप्रहारपातनविकृतच्छेदावदारणैश्चैव ।
संग्रामसंभ्रमाद्यैरस्योद्दीप्तिर्भवेत्प्रौढा ।। सूत्र ३.२२८ ।।
भ्रविभङ्गौष्ठनिर्देशबाहुस्फोटनतर्जनाः ।
आत्मावदानकथनमायुधोत्क्षेपणानि च ।। सूत्र ३.२२९ ।।
अनुभावास्तथाक्षेपक्रूरसंदर्शनादयः ।
उग्रतावेगरोमाञ्चस्वेदवेपथवो मदः ।। सूत्र ३.२३० ।।
यथा--
मनुजपशुभिर्निर्मर्यादैर्भवद्भिरुदायुधैः ।
नरकरिपुणा सार्धं तेषां सभीमकिरीटिना-
अस्य युद्धवीराद्भेदमाह--
अथ वीरः--
महेन्द्रदैवतो हेमवर्णोऽयं समुदाहृतः ।। सूत्र ३.२३२ ।।
आलम्बनविभावास्तु विजेतव्यादयो मताः ।
विजेतव्यादिचेष्टाद्यास्तस्योद्दीपनरूपिणः ।
अनुभावास्तु तत्र स्युः सहायान्वेषणादयः ।। सूत्र ३.२३३ ।।
सञ्चारिणास्तु धृतिमतिगर्वस्मृतितर्करोमाञ्चाः ।
स च वीरो दानवीरो धर्मवीरो युद्धवीरो दयावीरश्चेति चतुर्विधः । तत्र दानवीरो यथा परशुरामः--
अत्र परशुरामस्य त्यागे उत्साहः स्थायिभावः, संप्रदानभूतब्राह्मणैरालम्बनविभावैः सत्त्वाध्यवसायादिभिश्चोद्दीपनविभावैविभावितः, सर्वस्वत्यागादिभिरनुभावैरनुभावितो, हर्षधृत्यादिभैः संचारिभिः पुष्टिं नीतो दानवीरतां भजते ।
धर्मवीरो यथा युधिष्ठिरः--
यच्च लोके ममायत्तं तद्धर्माय सदोद्यतम् ।।'
युद्धवीरो यथा श्रीरामचन्द्रः--
कोऽयं ते मतिविभ्रमः स्मर नयं नाद्यापि किंचिद्रतं ।
नैवं चेत्खरदूषणत्रिशिरसां कण्ठासृजा पङ्किलः
दयावीरो यथा जीमूतवाहनः--
'शिरामुखैः स्यन्दत एव रक्तमद्यापि देहे मम मांसमस्ति ।
तृप्तिं न पश्यामि तवापि तावत्किं भक्षणात्त्वं विरतो गरुत्मन् ।
एष्वपि विभावादयः पूर्वोदाहरणवदूह्याः ।
अथ भयानकः--
स्त्रीनीचप्रकृतिः कृष्णो मतस्तत्त्वविशारदैः ।। सूत्र ३.२३५ ।।
यस्मादुत्पद्यते भीतिस्तदत्रालम्बनं मतं ।
चेष्टा घोरतरास्तस्य भवेदुद्दीपनं पुनः ।। सूत्र ३.२३६ ।।
अनुभावोऽत्र वैवर्ण्यगद्रदस्वरभाषणं ।
प्रलयस्वेदरोमाञ्चकम्पदिक्प्रेक्षणादयः ।। सूत्र ३.२३७ ।।
जुगुष्सावेगसंमोहसंत्रासग्लानिदीनताः ।
यथा-- 'नष्टं वर्षवरैः--' इत्यादि (१०५ पृदृ) अथ बीभत्सः--
नीलवर्णो महाकालदैवतोऽयमुदाहृतः ।। सूत्र ३.२३९ ।।
दुर्गन्धमांसरुंधिरमेदां स्यालम्बनं मतं ।
तत्रैव कृमिपाताद्यमुद्दीपनमुदाहृतं ।। सूत्र ३.२४० ।।
निष्ठीवनास्यवलननेत्रसङ्कोचनादयः ।
अनुभावास्तत्र मतास्तथा स्युर्व्यभिचारिणः ।। सूत्र ३.२४१ ।।
यथा--
न्यंसस्फिक्पृष्ठपिण्डाद्यवयवसुलभान्युग्रपूतीनि जग्ध्वा ।
आर्तः पर्यस्तनेत्रः प्रकटितदशनः प्रेतरङ्कः करङ्का-
अथाद्भुतः--
पीतवर्णो वस्तु लोकातिगामालम्बनं मतं ।
गुणानां तस्य महिमा भवेदुद्दीपनं पुनः ।। सूत्र ३.२४३ ।।
स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चगद्रदस्वरसंभ्रमः ।
तथा नेत्रविकासाद्या अनुभावाः प्रकीर्तिताः ।। सूत्र ३.२४४ ।।
यथा--
ष्टंकारध्वनिरार्यबालचरितप्रस्तावनाडिण्डिमः ।
द्राक्पर्यस्तकपालसंपुटमिलद्ब्रह्माण्डभाण्डोदर-
अथ शान्तः--
कुन्देन्दुसुन्दरच्छायः श्रीनारायणदैवतः ।
अनित्यत्वादिनाशेषवस्तुनिः सारता तु या ।। सूत्र ३.२४६ ।।
परमात्मस्वरूपं वा तस्यालम्बनमिष्यते ।
पुण्याश्रमहरिक्षेत्रतीर्थरम्यवनादयः ।। सूत्र ३.२४७ ।।
महापुरुषसङ्गाद्यास्तस्योद्दीपनरूपिणः ।
रोमाञ्चाद्याश्चानुभावास्तथा स्युर्व्यभिचारिणः ।। सूत्र ३.२४८ ।।
यथा--
सत्रासं च सकौतुकं च सदयं दृष्टस्य तैर्नागरैः ।
निर्व्याजीकृतचित्सुधारसमुदा निद्रायमाणस्य मे
पुष्टिस्तु महाभारतादौ द्रष्टव्या ।
अस्य दयावीरादेः सकाशाद्भेदमाह--
दयावीरादौ हि नागानन्ददौ जीमूतवाहनादेरन्तरा मलयवत्याद्यनुरागादेरन्ते च विद्याधरचक्रवतित्वाद्याप्तेर्दर्शनादहङ्कारोपशमो न दृश्यते । शान्तस्तु सर्वाकारेणाहङ्कारप्रशमैकरूपत्वान्न तत्रांन्तर्भावमर्हति ।
ततश्च नागानन्दादेः शान्तरसप्रधानत्वमपास्तं । ननु--
रसः स शान्तः कथितो मनीन्द्रैः सर्वेषु भावेषु समप्रमाणः ।।'
इत्येवंरूपस्य शान्तस्य मोक्षावस्थायामेवात्मस्वरूपापत्तिलक्षणायां प्रादुर्भावात्तत्र सञ्चार्यादीनामभावात्कथं रसत्वमित्युच्यते--
रसतामेति तदस्मिन्सञ्चार्यादेः स्थितिश्च न विरुद्धा ।। सूत्र ३.२५० ।।
यश्चास्मिन्सुखाभावोऽप्युक्तस्तस्य वैषयिकसुखपरत्वान्न विरोधः ।
उक्तं हि- 'यच्च कामसुखं लोके यच्च दिव्यं महत्सुखं ।
'सर्वाकारमहङ्काराहितत्वं ब्रजन्ति चेत् ॥'
आदिशब्दाद्धर्मवीरदानवीरदेवताविषयरतिप्रभृतयः ।
तत्र देवताविषया रतिर्यथा--
न्वसानः कौपीनं शिरसि निदधानोऽञ्जलिपुटं ।
अये गौरीनाथ त्रिपुरहर शंभो त्रिनयन
अथ मुनीन्द्रसंमतो वत्सलः--
स्थायी वत्सलतास्नेहः पुत्राद्यालम्बनं मतं ।। सूत्र ३.२५१ ।।
उद्दीपनानि तच्चेष्टा निद्याशौर्यदयादयः ।
आलिङ्गनाङ्गसंस्पर्शशिरश्चुम्बनमीक्षणं ।। सूत्र ३.२५२ ।।
पुलकानन्दवाष्पाद्या अनुभावाः प्रकीर्तिताः ।
सञ्चारिणोऽनिष्टशङ्काहर्षगर्वादयो मताः ।। सूत्र ३.२५३ ।।
यथा--
'यदाह धात्र्या प्रथमोदितं वचो ययौ तदीयामवलम्ब्य चाङ्गलीं ।
अभूच्च नम्रः प्रणिपातशिक्षया पितुर्मुदं तेन ततान सोर्ऽभकः ।।'
एतेषां च रसानां परस्परविरोधमाह--
भयानकेन करुणोनापि हास्यो विरोधभाक् ।
करुणो हास्यशृङ्गारसाभ्यामपि तादृशः ।। सूत्र ३.२५५ ।।
रौद्रस्तु हास्यशृङ्गरभयानकरसैरपि ।
भयानकेन शान्तेन तथा वीररसः स्मृतः ।। सूत्र ३.२५६ ।।
शृङ्गारवीरराद्राख्यहास्यशान्तैर्भयानकः ।
शान्तस्तु वीरशृङ्गाररौद्रहास्यभयानकैः ।। सूत्र ३.२५७ ।।
आद्यः शृङ्गारः । एषां च समावेशप्रकारा वक्ष्यन्ते
उन्मादादिर्न तु स्थायी न पात्रे स्यैर्यमेति यत् ।
यथा विक्रमोर्वश्यां चतुर्थेऽङ्के पुरूरवस उन्मादः ।
सन्धिः शबालता चेति सर्वेऽपि रसनाद्रसाः ।
रसनधर्मयोगित्वाद्भावादिष्वपि रसत्वमुपचारादित्यभिप्रायः ।
भावादय उच्यन्ते--
उद्बुद्धमात्रः स्थायी च भाव इत्यभिधयते ।
परस्परकृता सिद्धिरनयो रसभावयोः ।।'
इत्युक्तदिशा परमालोचनया परमविश्रान्तिस्थानेन रसेन सहैव वर्तमाना अपि राजानुगतविवाहप्रवृत्तभृत्यवदापाततो यत्र प्रधान्येनाभिव्यक्ता व्यभिचारिणो देवमुनिगुरुनृपादिवषया च रतिरुद्बुद्धमात्रा विभावादिभिरपरिपुष्टतया रसरूपतामनापद्यमानाश्च स्थायिनो भावा भावशब्दवाच्याः । तत्र व्यभिचारी यथा-- 'एवंवादिनि देवर्षौ--ऽइत्यादि(१७० पृ.) । अत्रावहित्था ।
देवविषया रतिर्यथा मुकुन्दमालायाम्--
'दिवि वा भुवि वा ममास्तु वासो नरके वा नरकान्तक प्रकामं ।
अवधीरितशारदारविन्दौ चरणौ ते मरणोऽपि चिन्तयामि ।।'
मुनिविषया रतिर्यथा--
'विलोकनेनैव तवामुना मुने कृतः कृतार्थोऽस्मि निबर्हितांहसा ।
तथापि शुश्रषुरहं गरीयसीर्गिरोऽथवा श्रेयसि केन तृप्यते ।।'
राजविषया रतिर्यथा मम--
न धत्ते शिरसा गङ्गां भूरिभारभिया हरः ।।'
एवमन्यत् ।
उद्बुद्धमात्रस्थायिभावो यथा--
उमामुखे बिम्बफलाधरोष्ठे व्यापारयामास विलोचनानि ।।'
अत्र पार्वतीविषया भगवतो रतिः ।
ननूक्तं प्रपाणकरसवद्विभावादीनामेकोऽत्राभासो रस इति ।
तत्र सञ्चारिणः पार्थक्याभावात्कथं प्राधान्येनाभिव्यक्तिरित्युच्यते--
उद्रेकः कस्यचित्क्वापि तथा सञ्चारिणो रसे ।
अथ रसाभासभावाभासौ--
अनौचित्यं चात्र रसानां भारतादिप्रणीतलक्षणानां सामग्रीरहितत्वे एकदेशयोगित्वोपलक्षणपरं बोध्यं ।
तच्च बालव्युत्पत्तये एकदेशतो दर्श्यते--
बहुनायकविषयायां रतौ तथानुभयनिष्ठायां ।। सूत्र ३.२६३ ।।
प्रतिनायकनिष्ठत्वे तद्वदधमपात्रतिर्यगादिगते ।
शृङ्गारेऽनौचित्यं रौद्रे गुर्वादिगतकोपे ।। सूत्र ३.२६४ ।।
शान्ते च हीननिष्ठे, गुर्वाद्यलम्बने हास्ये ।
व्रह्मवधाद्युत्साहेऽधमपात्रगते तथा वारे ।। सूत्र ३.२६५ ।।
तत्र रतेरुपनायकनिष्ठत्वे यथा मम--
'स्वामी मुग्धतरो वनं घनमिदं बालाहमेकाकिनी
क्षोणीमावृणुते तमालमलिनच्छाया तमः सन्ततिः ।
तन्मे सुन्दर मुञ्च, कृष्ण सहसा वर्त्मेति गोप्या गिरः
श्रुत्वा तां परिरभ्य मन्मथकलासक्तो हरिः पातु वः ।।'
बहुनायकनिष्ठत्वे यथा--
येषां कृते सुतनु पाणडुरयं कपोलः ।'
अनुभयनिष्ठत्वे यथा--मालतीमाधवे नन्दनस्य मालत्यां ।
'पश्चादुभयनिष्ठत्वेऽपि प्रथममेकनिष्ठत्वे रतेराभासत्वम्' इति श्रीमल्लोचनकाराः ।
तत्रोदाहरणं यथा--रत्नावल्यां सागरिकाया अन्योन्यसंदर्शनात्प्राग्वत्सराजे रतिः ।
प्रतिनायकनिष्ठत्वे यथा--इयग्रीवव धे हयग्रीवस्य जलक्रीडावर्णने ।
अधमपात्रगतत्वे यथा--
अवचित्य गिरौ पुरो निषण्णा स्वकचानुत्कचयाञ्चकार भर्त्रा ।।'
तिर्यगादिगतत्वे यथा--
चञ्चद्विपञ्चीकलनादभङ्गीसंगीतमङ्गीकुरुते स्म भृङ्गी ।।'
आदिशब्दत्तापसादयः ।
रौद्राभासो यथा--
मुक्त्वा कर्णमपेतभीर्धृ तधनुर्बाणो हरेः पश्यतः ।
आध्मातः कटुकोक्तिभिः स्वमसकृद्दोविक्रमं कीर्तय-
भयानकाभासो यथा--
'अशक्नुवन्सोढुमधीरलोचनः सहस्त्ररश्मेरिव यस्य दर्शनं ।
प्रविश्य हेमाद्रिगुहागृहान्तरं निनाय विभ्यद्दिवसानि कौशिकः ।।'
स्त्रीनीचविषयमेव हि भयं रसप्रकृतिः । एवमन्यत्र ।
स्पष्टं ।
भावस्य शान्तिरुदयः संधिः शबलता मता ।। सूत्र ३.२६७ ।।
क्रमेण यथा--
न खलु तव कदाचित्कोप एवंविधोऽभूत् ।
इति निगदति नाथे तिर्यगामीलिताक्ष्या
अत्र बाष्पमोचनेनेर्ष्याख्यसञ्चारिभावस्य शमः ।
निभृतकितवाचारेत्युक्त्वा रुषा परुषीकृते ।
व्रजति रमणो निः श्वस्योच्चौ स्तनस्थितहस्तया
अत्र विषादस्योदयः ।
रूपमिदं मदिराक्ष्या मदयति हृदयं दुनोति चमे ।।'
अत्र हर्षविषादयोः संधिः ।
'क्वाकार्यं , शशलक्ष्मणः क्व च कुलं, भूयोऽपि दृश्यन्ते सा,
दोषाणां प्रशमाय मे श्रुतमहो, कोपेऽपि कान्तं मुखं ।
किं वक्ष्यन्त्यपकल्मषा कृतधियः, स्वप्नेऽपि सा दुर्लभा
चेतः स्वास्थ्यमुपैहि, कः खलु युवा धन्योऽधरं धास्यति ।।'
अत्र वितकारैत्सुक्यमतिस्मरणशङ्कादैन्यधूतिचिन्तानां शबलता ।