श्रीभागवतसन्दर्भः/द्वितीयः सन्दर्भः

← प्रथमः सन्दर्भः

श्रीभागवतसन्दर्भः द्वितीयः सन्दर्भः [[लेखकः :|]]

तृतीयः सन्दर्भः →

श्रीभागवतसन्दर्भे द्वितीयः

भगवत्सन्दर्भः

श्रीश्रीराधागोविन्दो जयतः ।

तौ सन्तोषयता सन्तौ श्रीलरूपसनातनौ ।
दाक्षिणात्येन भट्टेन प्नुअरेतद्विविच्यते ॥ो॥
तस्याद्यं ग्रन्थनालेखं क्रान्तमुत्क्रान्तखण्डितम् ।
पर्यालोच्याथ पर्यायं कृत्वा लिखति जीवकः ॥ो॥[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰१]

[१]

अथैवमद्वयज्ञानलक्षणं तत्तत्त्वं सामान्यतो लक्षयित्वा पुनर्
उपासकयोग्यतावैशिष्ट्येन प्रकटितनिजसत्ताविशेषं विशेषतो निरूपयति
वदन्तीत्यस्यैवोत्तरार्धेन

ब्रह्मेति परमात्मेति भगवानिति शब्द्यते । [भागवतम् १.२.११]

अथ श्रीमद्भागवताख्य एव शास्त्रे क्वचिदनयत्रापि तदेकं तत्त्वं
त्रिधा शब्द्यते । क्वचिद्ब्रह्मेति क्वचित्परमात्मेति क्वचिद्भगवानिति च
। किन्त्वत्र श्रीमद्व्याससमाधिलब्धाद्भेदाज्जीव इति च शब्द्यते इति
स्वयमेव व्याख्यातो भवतीति प्रथमतस्तावेव प्रस्तूयते । मूले तु
क्रमाद्वैशिष्ट्यद्योतनाय तथा विन्यासः । अयमर्थः तदेकम्
एवाखण्डानन्दस्वरूपं तत्त्वं थुत्कृतपारमेष्ठ्यादिकानन्द
समुदयानां परमहंसानां साधनवशात्तादात्म्यमापन्ने सत्याम्
अपि तदीयस्वरूपशक्तिवैचित्र्यां तद्ग्रहणासामर्थ्ये चेतसि यथा
सामान्यतो लक्षितं तथैव स्फुरद्वा तद्वदेवाविविक्तशक्ति
शक्तिमत्ताभेदतया प्रतिपाद्यमानं वा ब्रह्मेति शब्द्यते ।

अथ तदेकं तत्त्वं स्वरूपभूतयैव शक्त्या कमपि विशेषं धर्तुं
परासामपि शक्तीनां मूलाश्रयरूपं तद्अनुभावानन्दसन्दोहान्तर्
भाविततादृशब्रह्मानन्दानां भागवतपरमहंसानां
तथानुभवैकसाधकतमतदीयस्वरूपानन्दशक्तिविशेषात्मक
भक्तिभावितेष्वन्तर्बहिरपीन्द्रियेषु परिस्फुरद्वा तद्वदेव विविक्त
तादृशशक्तिशक्तिमत्ताभेदेन प्रतिपाद्यमानं वा भगवानिति शब्द्यते
।

एवमेवोक्तं श्रीजडभरतेन

ज्ञानं विशुद्धं परमार्थमेकम्
अनन्तरं त्वबहिर्ब्रह्म सत्यम्
प्रत्यक्प्रशान्तं भगवच्छब्दसंज्ञं
यद्वासुदेवं कवयो वदन्ति ॥ [भागवतम् ५.१२.११] इति ।

श्रीध्रुवं प्रति श्रीमनुना च

त्वं प्रत्यग्आत्मनि तदा भगवत्यनन्त ।
आनन्दमात्र उपपन्नसमस्तशक्तौ ॥ [भागवतम् ४.११.३०] इति ।

एवं चानन्दमात्रं विशेष्यं समस्ताः शक्तयो विशेषणानि विशिष्टो
भगवानित्यायातम् । तथा चैवं विशिष्टये प्राप्ते
पूर्णाविर्भावत्वेनाखण्डतत्त्वरूपोऽसौ भगवान् । ब्रह्म तु स्फुटम्
अप्रकटितवैशिष्ट्याकारत्वेन तस्यवासम्यगाविर्भाव इत्यागतम् । इदं तु
पुरस्ताद्विस्तरेण विवेचनीयम् । भगवच्छब्दार्थः श्रीविष्णुपुराणे
[६.५.६६६९, ७३७५, ७९] प्रोक्तः ।

यत्तदव्यक्तमजरमचिन्त्यमजमक्षयम् ।
अनिर्देश्यमरूपं च पाणिपादाद्य्असंयुतम् ॥
विभुं सर्वगतं नित्यं भूतयोनिमकारणम् ।
व्याप्य्अव्याप्तं यतः सर्वं तद्वै पश्यन्ति सूरयः ॥
तद्ब्रह्म परमं धाम तद्ध्येयं मोक्षकाङ्क्षिणाम् ।
श्रुतिवाक्योदितं सूक्ष्मं तद्विष्णोः परमं पदम् ॥
तदेतद्भगवद्वाच्यं स्वरूपं परमात्मनः ।
वाचको भगवच्छब्दस्तस्याद्यस्याक्षरात्मनः ॥ इत्य्आद्युक्त्वा

सम्भर्तेति तथा भर्ता भकारोऽर्थद्वयान्वितः ।
नेता गमयिता स्रष्टा गकारार्थस्तथा मुने ॥
ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशसः श्रियः ।
ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीङ्गना ॥
वसन्ति तत्र भूतानि भूतात्मन्यखिलात्मनि ।
स च भूतेष्वशेषेषु वकारार्थस्ततोऽव्ययः ॥ इति चोक्त्वा

ज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवीर्यतेजांस्यशेषतः ।
भगवच्छब्दवाच्यानि विना हेयैर्गुणादिभिः ॥ इति [Vइড়् ६.५.७९] पर्यन्तेन
।

पूर्ववदत्र विशेष्यविशेषणविशिष्टता विवेचनीया । विशेषणस्याप्य्
अहेयत्वं व्यक्तीभविष्यतीति । अरूपं पाणिपादाद्य्असंयुतमितीदं
ब्रह्माख्यकेवलविशेष्याविर्भावनिष्ठम् । विभुं सर्वगतमित्य्
आदिकं तु विशिष्टनिष्ठम् । अथवा अरूपमित्यादिकं प्राकृतरूपादि
निषेधनिष्ठम् । अतएव पाणिपादाद्यसंयुतमिति संयोगसम्बन्ध एव
परिह्रियते न तु समवायसम्बन्ध इति ज्ञेयम् । विभुमिति सर्ववैभव
युक्तमित्यर्थः । व्यापीति सर्वव्यापकम् । अव्याप्तमिति अन्येन व्याप्तुम्
अशक्यम् । तदेतद्ब्रह्मस्वरूपं भगवच्छब्देन वाच्यम् । न तु
लक्ष्यम् । तदेव निर्धार्यति भगवच्छब्दोऽयं तस्य नदीविशेषस्य
गङ्गाशब्दवद्वाचक एव, न तु तटशब्दवल्लक्षकः । एवं सत्यक्षर
साम्यान्निर्ब्रूयादिति निरुक्तमतमाश्रित्य भगादिशब्दानामर्थमाह
सम्भर्तेति. नेतास्वभक्तिफलस्य प्रेम्णः प्रापकः । गमयिता स्वलोक
प्रापकः । स्रष्टा स्वभक्तेषु तत्तद्गुणस्योद्गमयिता । जगत्
पोषकत्वादिकं तु तस्य परम्परयैव न तु साक्षादिति ज्ञेयम् ।

ऐश्वर्यं सर्ववशीकारित्वम् । समग्रस्येति सर्वत्रान्वेति । वीर्यं मणि
मन्त्रादेरिव प्रभावः । यशो वाङ्मनःशरीराणां साद्गुण्यख्यातिः ।
श्रीः सर्वप्रकारा सम्पत् । ज्ञानं सर्वज्ञत्वम् । वैराग्यं प्रपञ्चवस्त्व्
अनासक्तिः । इङ्गना संज्ञा । अक्षरसाम्यपक्षे भगवानिति वक्तव्ये
मतुपो वलोपश्छान्दसः । सम्भर्तेय्आदिषु सम्भर्तृत्वादिष्वेव
तात्पर्यम् । यथा सुप्तिङ्अन्तचयो वाक्यमित्यत्र पचति भवतीत्यस्य
वाक्यस्य पाको भवतीत्यर्थः क्रियते यथा वा सत्तायामस्ति भवतीत्यत्र
धात्व्अर्थ एव विवक्षितः । तदेवमेव भगवानित्यत्र मतुब्अर्थो
योजयितुं शक्यते । प्रकारान्तरेण षड्भगान् दर्शयति ज्ञानशक्ती ज्ञानम्
अन्तःकरणस्य । शक्तिरिन्द्रियाणाम् । ऐश्वर्यवीर्ये व्याख्याते । तेजः कान्तिः
। अशेषतः सामग्र्येणेत्यर्थः । भगवच्छब्दवाच्यानीति । भगवतो
विशेषणान्येवैतानि न तूपलक्षआनीत्यर्थः । अत्र भगवानिति नित्ययोगे
मतुप् ।

अथ तथाविधभगवद्रूपपूर्णाविर्भावं तत्तत्त्वं पूर्ववज्जीवादि
नियन्तृत्वेन स्फुरद्वा प्रतिपाद्यमानं वा परमात्मेति शब्द्यत इति ।
यद्यप्येतए ब्रह्मादिशब्दाः प्रायो मिथोऽर्थेषु वर्तन्ते तथापि तत्र तत्र
सङ्केतप्राधान्यविवक्षयेदमुक्तम् ॥ श्रीसुतः ॥

[२]

एवमेव प्रश्नोत्त्तराभ्यां विवृणोति । राजोवाच

नारायणाभिधानस्य ब्रह्मणः परमात्मनः ।
निष्ठामर्हथ नो वक्तुं यूयं हि ब्रह्मवित्तमाः ॥ [भागवतम् ११.३.३५]

श्रीपिप्पलायन उवाच

स्थित्य्उद्भवप्रलयहेतुरहेतुरस्य
यत्स्वप्नजागरसुषुप्तिषु यद्बहिश्च ।
देहेन्द्रियासुहृदयानि चरन्ति येन
सञ्जीवितानि तदवेहि परं नरेन्द्र ॥ [भागवतम् ११.३.३६]

अत्र प्रश्नस्यार्थः । नारायणाभिधानस्य भगवतः । ब्रह्मेति
परमात्मेत्यादिप्रसिद्धतत्समुदायतृतीयतया पाठात् । नारायणे
तुरीयाख्ये भगवच्छबशब्दिते इत्यत्र स्पष्टीभावित्वाच्च । निष्ठां
तत्त्वम् । प्रश्नक्रमेणैवोत्तरमाह स्थितीति । यत्स्थित्यादिहेतुरहेतुश्च
भवति । यच्च जागरादिषु यद्बहिश्च भवति । येन च देहादीनि
सञ्जीवितानि सन्ति चरन्ति । तदेकमेव परं तत्त्वं प्रश्नक्रमेण
नारायणादिरूपं विद्धीति योजनीयम् । तथापि भ्रमत्वस्पष्टीकरणाय
विपर्ययेन व्याख्यायते । तत्रैकस्यैव विशेषणभेदेन तद्अविशिष्टत्वेन
च प्रतिपादनात्तथैव तत्तदुपासकपुरुषानुभवभेदाच्
चाविर्भावनाम्भोदेर्भेद इत्युत्तरवाक्यतात्पर्यम् ।

एतदुक्तं भवति । स्वयमहेतुः स्वरूपशक्त्यैकविलासमयत्वेन
तत्रोदासीनमपि प्रकृतिजीवप्रवर्तकावस्थपरमात्मापरपर्याय
स्वांशलक्षणपुरुषद्वारा यदस्य सर्गस्थित्य्आदिहेतुर्भवति तद्
भगवद्रूपं विद्धि । परमात्मता चैवमुपतिष्ठतीत्याह येन हेतु
कर्त्रा आत्मांशभूतजीवप्रवेशनद्वारा सञ्जीवितानि सन्ति देहादीनि तद्
उपलक्षणानि प्रधानादिसर्वाण्येव तत्त्वानि येनैव प्रेरिततयैव चरन्ति
स्वस्वकार्ये प्रवर्तन्ते तत्परअमात्मरूपं विद्धि ।

तस्मै नमो भगवते ब्रह्मणे परमात्मने [भागवतम् १०.२८.६] इत्यत्र वरुण
कृतश्रीकृष्णस्तुतौ टीका च परमात्मने सर्वजीवनियन्त्रे इत्येषा ।
जीवस्यात्मत्वं तद्अपेक्षया तस्य परमत्वमित्यतः परमात्मशब्देन
तत्सहयोगी स एव व्यज्यते इति । तत्तदविशिष्टत्वेन ब्रह्मत्वमात्रं
चैवमुपतिष्ठतीत्याह, स्वप्नेति । यदेव तत्तत्त्वं स्वप्नादौ अन्वयेन
स्थितं यच्च तद्बहिः शुद्धायां जीवाख्यशक्तौ तथा स्थितं चकारात्
ततः परत्रापि व्यतिरेकेण स्थितं स्वयमविशिष्टं तद्ब्रह्मरूपं
विद्धीति ॥ श्रीनारदः? ॥ श्रीनारदः॥२॥

[३]

इदमेव त्रयं सिद्धिप्रसङ्गेऽप्याह त्रिभिः ।

विष्णौ त्र्यधीश्वरे चित्तं धारयेत्कालविग्रहे ।
स ईशित्वमवाप्नोति क्षेत्रं क्षेत्रज्ञचोदनम् ॥
नारायणे तुरीयाख्ये भगवच्छब्दशब्दिते ।
मनो मय्यादधद्योगी मद्धर्मावशितामियात् ॥
निर्गुणे ब्रह्मणि मयि धारयन् विशदं मनः ।
परानन्दमवाप्नोति यत्र कामोऽवसीयते ॥ [भागवतम् ११.१५.१५१७]

टीका च । त्र्य्अधीश्वरे त्रिगुणमायानियन्तरि । अतएव कालविग्रहे
आकलयिऋरूपे अन्तर्यामिणि । तुरीयाख्ये

विराठिरण्यगर्भश्च कारणं चेत्युपाधयः ।
ईशस्य यन्त्रिभिर्हीनः तुरीयं तत्पदं विदुः ॥ इत्येवं लक्षणे ।

ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशसः श्रियः ।
ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीङ्गना ॥ [Vइড়् ६.५.७४]
तद्वति भगवच्छब्दशब्दिते । इत्येषा ॥

श्रीभगवान् ॥३॥

[४]

अथ वदन्तीत्याद्यस्य पद्यस्य प्रत्यवस्थानं यावत्तृतीयसन्दर्भम्
उद्भाव्यते । यत्र योग्यतावैशिष्ट्येनाविर्भाववैशिष्ट्यं वक्तुं
ब्रह्माविर्भावे तावद्योग्यतामाह

तथापि भूमन्महिमागुणस्य ते
विबोध्हुमर्हत्यमलान्तरात्मभिः ।
अविक्रियात्स्वानुभवादरूपतो
ह्यनन्यबोध्यात्मयतया न चान्यथा ॥ [भागवतम् १०.१४.६]

यद्यपि ब्रह्मत्वे भगवत्त्वे च दुर्ज्ञेयत्वमुक्तम्, तथापि हे भूमन्
स्वरूपेण गुणेन चानन्त ते तवागुणस्य अनाविष्कृतस्वरूपभूतगुणस्य
यो महिमा महत्त्वं बृहत्त्वं ब्रह्मत्वमिति यावत् । अथ कस्मादुच्यते
ब्रह्म बृंहति बृंहयति चेति श्रुतेः । स तव महिमा अमलान्तरात्मभिः
शुद्धान्तःकरणैर्गुणैर्विबोद्धुमर्हति । तेषां बोधे प्रकाशितुम्
अर्हति समर्थो भवतीत्यर्थः ।

कस्मान्निमित्तात्? तत्राह स्वानुभवात्शुद्धत्वं पदार्थस्य बोधात् ।
नन्वनुभवः खल्वन्तःकरणस्य वृत्तिः, सा च स्थूलसूक्ष्मदेह
विकारमय्येव सती कथं निर्विकारत्वम्पदार्थः विषयं कुर्वीत ।
तत्राह अविक्रियात्त्यक्ततत्तद्विकारात् ।

ननु विषयाकार एवानुभवो विषयमुपाददीत शुद्धत्वम्पदार्थस्तु
न कस्यापि विषयः स्यात्प्रत्यग्रूपत्वात् । तत्राह अरूपतः रूप्यते भाव्यते
इति रूपो विषयः तदाकारतारहितात् । देहद्वयावेशविषयाकारताराहित्ये
सति स्वयं शुद्धत्वंपदार्थः प्रकाशत इति भावः ।

ननु सूक्ष्मचिद्रूपत्वम्पदार्थानुभवे कथं पूर्णचिदाकाररूप
मदीयब्रह्मस्वरूपं स्फुरतु । तत्राह अनन्यबोध्यात्मतया चिद्
आकारतासाम्येन शुद्धत्वंपदार्थैक्यबोध्यस्वरूपतया । यद्यपि
तादृग्आत्मानुभवानन्तरं तद्अनन्यबोध्यताकृतौ साधकशक्तिर्नास्ति
तथापि पूर्वं तद्अर्थमेव कृतया सर्वत्राप्युपजीव्यया साधनभक्त्य्
आराधितस्य श्रीभगवतः प्रभावादेव तदपि तत्रोदयत इति भावः ।

तदुक्तं वदन्तीत्यादिपद्यानन्तरमेव

तच्छ्रद्दधाना मुनयो
ज्ञानवैराग्ययुक्तया ।
पश्यन्त्यात्मनि चात्मानं
भक्त्या श्रुतगृहीतया ॥ [भागवतम् १.२.१२] इति.

सत्यव्रतं प्रति श्रीमत्स्यदेवोपदेशे च

मदीयं महिमानं च
परं ब्रह्मेति शब्दितम् ।
वेत्स्यस्यनुगृहीतं मे
सम्प्रश्नैर्विवृतं हृदि ॥ [भागवतम् ८.२४.३८] इति.

ब्रह्मा श्रीभगवन्तम् ॥४॥

[५]

तादृशाविर्भावमाह, सार्धेन

शश्वत्प्रशान्तमभयं प्रतिबोधमात्रं
शुद्धं समं सद्असतः परमात्मतत्त्वम् ।
शब्दो न यत्र पुरुकारकवान् क्रियार्थो
माया परैत्यभिमुखे च विलज्जमाना ।
तद्वै पदं भगवतः परमस्य पुंसो
ब्रह्मेति यद्विदुरजस्रसुखं विशोकम् ॥ [भागवतम् २.७.४७]

अयमर्थः । सर्वतो बृहत्तमत्वाद्ब्रह्मेति यद्विदुस्तत्खलु परमस्य
पुंसो भगवतः पदमेव । निर्विकल्पतया साक्षात्कृतेः प्राथमिकत्वात्
ब्रह्मणश्च भगवत एव निर्विकल्पसत्तारूपत्वात् । विचित्ररूपादिविकल्प
विशेषविशिष्टस्य भगवतस्तु साक्षात्कृतेस्तद्अनन्तरजत्वात् । तदीय
स्वरूपभूतं तद्ब्रह्म तत्साक्षात्कारास्पदं भवतीत्यर्थः ।
निर्विकल्पब्रह्मणस्तस्य स्वरूपलक्षणमाह प्रतिबोधमात्रमिति ।
अजस्रसुखमिति च । जडस्य दुःखस्य च प्रतियोगितया प्रतीयते यद्वस्तु
यच्च नित्यं तदेकरूपं तद्रूपमित्यर्थः । यतात्मतत्त्वं सर्वेषाम्
आत्मत्नां मूलम् । आत्मा हि स्वप्रकाशरूपतया निरुपाधिपरम
प्रेमास्पदतया च तत्तद्रूपेण प्रतीयत इत्यर्थः ।

अथ तस्य सुखरूपस्य अजस्रत्वे हेतुमाह शाश्वत्प्रशान्तं नित्यमेव
क्षोभरहितं तद्वदभयं भयशून्यं विशोकं शोकरहितं चेति । न
च सुखरूपत्वे तस्य पुण्यजन्यत्वं स्यादित्याह शब्दो न यत्रेति । यत्र
क्रियार्थो यज्ञाद्य्अर्थः पुरुकारकवान् शब्दो न प्रवर्तते इत्यर्थः ।
त्वं त्वौपनिषदं पुरुषमित्यादि रीत्या केवलमुपनिषदेव प्रकाशिका
भवतीत्यर्थः । पुनः सुखस्वरूपत्वे चेन्द्रियजन्यत्वं व्यावर्तयति
शुद्धमित्यादिना । तत्र शुद्धं दोषरहितम् । सममुच्चावचताशून्यम्
। सदसतः परं कारणकार्यवर्गादुपरिस्थितम् । किं बहुनेत्याह माया
च यस्याभिमुखे यदुन्मुखतया स्थिते जीवन्मुक्तगणे विलज्जमानैव
परैति पलायते ततो दूरं गच्छतीत्यर्थः ॥ श्री ब्रह्मा नारदम् ॥५॥

[६]

व्यञ्जिते भगवत्तत्त्वे ब्रह्म च व्यज्यते स्वयम् ।
अतोऽत्र ब्रह्मसन्दर्भोऽप्यवान्तरतया मतः ॥

अथ भगवद्आविर्भावे योग्यतामाह

भक्तियोगेन मनसि सम्यक्प्रणिहितेऽमले
अपश्यत्पुरुषं पूर्णम् ॥ [भागवतम् १.७.४] इति । व्याख्यातमेव ॥६॥

[७]

तदित्थं ब्रह्मणा चोक्तम्

त्वं भक्तियोगपरिभावितहृत्सरोज
आस्से श्रुतेक्षितपथो ननु नाथ पुंसाम् ॥ इति ॥ [भागवतम् ३.९.११] ॥ श्रीसुतः
॥७॥[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰२]

[८]
तद्आविर्भावमाह सार्धदशभिः

तस्मै स्वलोकं भगवान् सभाजितः
सन्दर्शयामास परं न यत्परम् ।
व्यपेतसङ्क्लेशविमोहसाध्वसं
स्वदृष्टवद्भिर्पुरुषैरभिष्टुतम् ॥९॥

प्रवर्तते यत्र रजस्तमस्तयोः
सत्त्वं च मिश्रं न च कालविक्रमः ।
न यत्र माया किमुतापरे हरेर्
अनुव्रता यत्र सुरासुरार्चिताः ॥१०॥

श्यामावदाताः शतपत्रलोचनाः
पिशङ्गवस्त्राः सुरुचः सुपेशसः ।
सर्वे चतुर्बाहव उन्मिषन्मणि
प्रवेकनिष्काभरणाः सुवर्चसः ।
प्रवालवैदूर्यमृणालवर्चसः
परिस्फुरत्कुण्डलमौलिमालिनः ॥११॥

भ्राजिष्णुभिर्यः परितो विराजते
लसद्विमानावलिभिर्महात्मनाम् ।
विद्योतमानः प्रमदोत्तमाद्युभिः
सविद्युदभ्रावलिभिर्यथा नभः ॥१२॥

श्रीर्यत्र रूपिण्युरुगायपादयोः
करोति मानं बहुधा विभूतिभिः ।
प्रेङ्खं श्रिता या कुसुमाकरानुगैर्
विगीयमाना प्रियकर्म गायती ॥१३॥

ददर्श तत्राखिलसात्वतां पतिं
श्रियः पतिं यज्ञपतिं जगत्पतिम् ।
सुनन्दनन्दप्रबलार्हणादिभिः
स्वपार्षदाग्रैः परिसेवितं विभुम् ॥१४॥

भृत्यप्रसादाभिमुखं दृग्आसवं
प्रसन्नहासारुणलोचनाननम् ।
किरींिनं कुण्डलिनं चतुर्भुजं
पीतांशुकं वक्षसि लक्षितं श्रिया ॥१५॥

अध्यर्हणीयासनमास्थितं परं
वृतं चतुःषोडशपञ्चशक्तिभिः ।
युक्तं भगैः स्वैरितरत्र चाध्रुवैः
स्व एव धामन् रममाणमीश्वरम् ॥१६॥

तद्दर्शनाह्लादपरिप्लुतान्तरो
हृष्यत्तनुः प्रेमभराश्रुलोचनः ।
ननाम पादाम्बुजमस्य विश्वसृग्
यत्पारमहंस्येन पथाधिगम्यते ॥१७॥
तं प्रीयमाणं समुपस्थितं कविं
प्रजाविसर्गे निजशासनार्हणम् ।
बभाष ईषत्स्मितशोचिषा गिरा
प्रियः प्रियं प्रीतमनाः करे स्पृशन् ॥१८ [भागवतम् २.९.९१८] ॥

तस्मै भगवद्आज्ञापुरस्कारेण श्रीनारायणाह्वयपुरुषनाभि
पङ्कजे स्थित्यैव तत्तोषणैस्तपोभिर्भजते ब्रह्मणे सभाजितस्तेन
भजनेन वशीकृतः सन् स्वलोकं वैकुण्ठं भुवनोत्तमं भगवान्
सम्यग्दर्शयामास । यद्यतो विअकुण्ठात्परमन्यद्वैकुण्ठं परं
श्रेष्ठं न विद्यते परमभगवद्वैकुण्ठत्वात् । यद्वा, यद्यतो
वैकुण्ठात्परं ब्रह्माख्यं तत्त्वं परं भिन्नं न भवति । स्वरूप
शक्तिविशेषाविष्कारेण माययानावृतं तदेव तद्रूपमित्यर्थः । अग्रे त्व्
इदं व्यक्तीकरिष्यते । तादृशत्वे हेतुः व्यपेतेति स्वदृष्टेतो च ।
अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः पञ्च क्लेशाः विइमोहस्तैः वैचित्र्यं
साध्वसं भयं व्यपेतानि सङ्क्लेशादीनि यत्र तम् । स्वस्य दृष्टं दर्शनं
तद्विद्यते येषां तैरात्मविद्भिरपि अभितः सर्वांशेनैव स्तुतं श्लाघितम्
।

अथ ते मुनयो दृष्ट्वा नयनानन्दभाजनम् ।
वैकुण्ठं तद्अधिष्ठानं विकुण्ठं च स्वयंप्रभम् ॥
भगवन्तं परिक्रम्य प्रणिपत्यानुमान्य च ।
प्रतिजग्मुः प्रमुदिताः शंसन्तो वैष्णवीं श्रियम् ॥ [भागवतम् ३.१६.२७८]

पुनस्तादृशत्वमेव व्यनक्ति, प्रवर्तते इति । यत्र वैकुण्ठे रजस्तमश्च
न प्रवर्तते । तयोर्मिश्रं सहचरं जडं यत्सत्त्वं न तदपि । किन्तु
अन्यदेव । तच्च या सुष्ठु स्थापयिष्यमाणा मायातः परा भगवत्
स्वरूपशक्तिः तस्याः वृत्तित्वेन चिद्रूपं शुद्धसत्त्वाख्यं सत्त्वमिति
तदीयप्रकरण एव स्थापयिष्यते । तदेव च यत्र प्रवर्तते इत्यर्थः ।

तथा च नारदपञ्चरात्रे जितन्तेस्तोत्रे

लोकं वैकुण्ठनामानं
दिव्यषड्गुणसंयुतम् ।
अवैष्णवानामप्राप्यं
गुणत्रयविवर्जितम् ॥

पाद्मोत्तरखण्डे तु वैकुण्ढनिरूपशो तस्य सत्त्वस्याप्राकृतत्वं
स्फुटमेवं दर्शितम् । यतः प्रकृतिविभूतिवर्णनानन्तरम्

एवं प्राकृतरूपाया विभूते रूपमुत्तमम् ।
त्रिपाद्विभूतिरूपं तु शृणु भूधरनन्दिनि ॥
प्रधानपरमव्योम्नोरन्तरे विरजा नदी ।
वेदाङ्गस्वेदजनिततोयैः प्रस्राविता शुभा ॥
तस्याः पारे परव्योम्नि त्रिपाद्भूतं सनातनम् ।
अमृतं शाश्वतं नित्यमनन्तं परं पदम् ॥
शुद्धसत्त्वमयं दिव्यमक्षरं ब्रह्मणः पदम् ॥ इत्यादि ॥

प्राकृतगुणानां परस्पराव्यभिचारित्वं तूक्तं साङ्ख्यकौमुद्यां
अन्योन्यमिथुनवृत्तय इति । तट्टीकायां च अन्योन्यसहचरा अविनाभाव
वर्तिन इति यावत् । भवति चात्रागमः

अन्योन्यमिथुनाः सर्वे
सर्वे सर्वत्रगामिनः ।
रजसो मिथुनं सत्त्वम् ॥ इत्याद्युपक्रम्य

नैषामादिश्च संयोगो
वियोगो चोपलभ्यते ॥ इतीति ॥

तस्मादत्र रजसोऽसद्भावादसृज्यत्वं तमसोऽसद्भावादनाश्यत्वं
प्राकृतसत्त्वाभावाच्च सच्चिदानन्दरूपत्वं तस्य दर्शितम् । तत्र हेतुर्
न च कालविक्रमः इति । कालविक्रमेण हि प्रकृतिक्षोभात्सत्त्वादयः
पृथक्क्रियन्ते । तस्माद्यत्रासौ षड्भावविकारहेतुः कालविक्रम एव
न प्रवर्तते तत्र तेषामभावः सुतरामेवेति भावः । किं च तेषां मूलत
एव कुठार इत्याह न यत्र मायेति । मायात्र जगत्सृष्ट्य्आदिहेतुर्
भगवच्छक्तिर्न तु कापट्यमात्रम् । रजादिनिषेधेनैव तद्व्युदासात्
। अथवा यत्र तयोः सम्बन्धि सत्त्वं प्राकृतसत्त्वं यत्तदपि न
प्रवर्तते । मिश्रमपृथग्भूतगुणत्रयं प्रधानं च । अग्रे माया
प्रधानयोर्भेदो विवेचनीयः ।

कैमुत्येनोक्तमेवार्थं द्रढयति । किमुतापरे इति । तयोर्विमिश्रं किञ्चिद्
रजस्तमोमिश्रं सत्त्वं च नेति व्याख्या तु पिष्टपेषणमेव । सामान्यतो
रजस्तमोनिषेधेनैव तत्प्रतिपत्तेः । वक्ष्यते च तस्य सत्त्वस्य प्राकृताद्
अन्य्तमत्वं द्वादशे श्रीनारायणर्षिं प्रति मार्कण्डेयेन

सत्त्वं रजस्तम इतीश तवात्मबन्धो
मायामयाः स्थित्लयोद्भवहेतवोऽस्य ।
लीलाधृता यदपि सत्त्वमयी प्रशान्त्यै
नान्ये नॄणां व्यसनमोहभियश्च याभ्याम् ॥

तस्मात्तवेह भगवन्नथ तावकानां
शुक्लां तनुं स्वदयितां कुशला भजन्ति ।
यत्सात्वताः पुरुषरूपमुशन्ति सत्त्वं
लोको यतोऽभयमुतात्मसुखं न चान्यद् ॥ [भागवतम् १२.८.३९४०] इति ॥

अनयोरर्थः । हे ईश यदपि सत्त्वं रजस्तम इति तवैव मायाकृता लीलाः
। कथम्भूताः अस्य विश्वस्य स्थित्यादिहेतवः तथापि या सत्त्वमयी सैव
प्रशान्त्यै प्रकृष्टसुखाय भवति । नान्ये रजस्तमोमय्यौ । न केवलं
प्रशान्त्यभावमात्रमनयोः । किन्त्वनिष्टं चेत्याह व्यसनेति । हे
भगवन् तस्मात्तव शुक्लां सत्त्वमयलीलाधिष्ठात्रीं तनुं श्रीविष्णु
रूपां कुशला निपुणा भजन्ति सेवन्ते न त्वन्यां ब्रह्मरुद्ररूपां ते
भजन्ति अनुसरन्ति । न तु दक्षभैरवादिरूपाम् । कथम्भूतां स्वस्य
तवापि दयितां लोकशान्तिकरत्वात् ।

ननु मम रूपमपि सत्त्वात्मकमिति प्रसिद्धम् । तर्हि कथं तस्यापि
मायामयत्वमेव । नहि नहीत्याह सात्वताः श्रीभागवता यत्सत्त्वं
पुरुषस्य तव रूपं प्रकाशमुशन्ति मन्यन्ते यतश्च सत्त्वात्लोको
वैकुण्ठाख्यः प्रकाशते तदभयमात्मसुखं परब्रह्मानन्द
स्वरूपमेवलक्षणस्वरूपशक्तिवृत्तिविशेष उच्यते ।

सत्त्वं विशुद्धं वसुदेवशब्दितं
यदीयते तत्र पुमानपावृतः । [भागवतम् ४.३.२३]

इत्याद्युदाहरिष्यमाणानुसारात् । अगोचरत्वे हेतुः प्रकृतिगुणः । सत्त्वमित्य्
अशुद्धसत्त्वलक्षणप्रसिद्ध्य्अनुसारेण तथाभूतश्चिच्छक्तिवृत्ति
विशेषः सत्त्वमिति सङ्गतिलाभाच्च । ततश्च तस्य स्वरूपशक्तिवृत्तित्वेन
स्वरूपात्मतैवेत्युक्तं तदभयमात्मसुखमिति । अर्थान्तरे
भगवद्विग्रहं प्रति रूपं यदेतद्[भागवतम् २.८.२] इत्यादौ शुद्धसत्त्व
स्वरूपमात्रत्वप्रतिज्ञाभङ्गः । अभयमित्यादौ प्राञ्जलताहानिश्च
भवति । अन्यत्पदस्यैकस्यैव रजस्तमश्चेति द्विर्आवृत्तौ प्रतिपत्ति
गौरवं चोत्पद्यते । पूर्वमपि नान्ये इति द्विवचनेनैव परामृष्टे ।
तस्मादस्ति प्रसिद्धादन्यत्स्वरूपभूतं सत्त्वम् ।

यदेवैकादशे यत्काय एष भुवनत्रयसन्निवेश [भागवतम् ११.४.४] इत्यादौ
ज्ञानं स्वत इत्यत्र टीकाकृन्मतं यस्य स्वरूपभूतात्सत्त्वात्तनु
भृतां ज्ञानमित्यनेन । तथा परो रजः सवितुर्जातवेदा देवस्य भर्ग
[भागवतम् ५.७.१४] इत्यादौ श्रीभरतजाप्ये तन्मतं परो रजः रजसः प्रकृतेः
परं शुद्धसत्त्वात्मकमित्यादिना । अतएव प्राकृताः सत्त्वादयो गुणा
जीवस्यैव न त्वीशस्येति श्रूयते । अथैकादशे सत्त्वं रजस्तम इति गुणा
जीवस्य नैव मे [भागवतम् ११.२५.१२] इति ।

श्रीभगवद्उपनिषत्सु च

ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये ।
मत्त एवेति तान् विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि ॥
त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिः सर्वमिदं जगत् ।
मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् ॥
दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया ।
मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ॥ इति [गीता ७.१२४]

यथा दशमे

हरिर्हि निर्गुणः साक्षात्
पुरुषः प्रकृतेः परः ।
स सर्वदृगुपद्रष्टा
तं भजन्निर्गुणो भवेत् ॥ इति [भागवतम् १०.८८.५]

श्रीविष्णुपुराणे च

सत्त्वादयो न सन्तीशे
यत्र च प्राकृता गुणाः ।
स शुद्धः सर्वशुद्धेभ्यः
पुमानाद्यः प्रसीदतु ॥ इति [Vइড়् १.९.४४]

अत्र प्राकृता इति विशिष्य अप्राकृतास्त्वन्ये गुणास्तस्मिन् सन्त्येवेति व्यञ्जितं
तत्रैव ।

ह्लादिनी सन्धिनी संवित्
त्वय्येका सर्वसंश्रये ।
ह्लादतापकरी मिश्रा
त्वयि नो गुणवर्जिते ॥ इति [Vइড়् १.१२.६९]

तथा च दशमे देवेन्द्रेणोक्तम्

विशुद्धसत्त्वं तव धाम शान्तं
तपोमयं ध्वस्तरजस्तमस्कम् ।
मायामयोऽयं गुणसंप्रवाहो
न विद्यते तेऽग्रणानुबन्ध ॥ इति [भागवतम् १०.२७.४]

अयमर्थः । धाम स्वरूपभूतप्रकाशशक्तिः । विशुद्धत्वमाह
विशेषणद्वयेन । ध्वस्तरजस्तमस्कं तपोमयमिति च । तपोऽत्र ज्ञानं
स तपोऽतप्यतेति श्रुतेः । तपोमयं प्रचुरज्ञानस्वरूपम् । जाड्यांशेनापि
रहितमित्यर्थः । आत्मा ज्ञानमयः शुद्ध इतिवत् । अतः प्राकृतसत्त्वम्
अपि व्यावृत्तम् । अत एव मायामयोऽयं सत्त्वादिगुणप्रवाहस्ते तव न
विद्यते । यतोऽसावज्ञानेनैवानुबन्ध इति ।

अतएव श्रीभगवन्तं प्रति ब्रह्मादीनां सयुक्तिकम्

सत्त्वं विशुद्धं श्रयते भवान् स्थितौ
शरीरिणां श्रेयोपायनं वपुः ।
वेदक्रियायोगतपःसमाधिभिस्
तवार्हणं येन जनः समीहते ॥

सत्त्वं न चेद्धातरिदं निजं भवेद्
विज्ञानमज्ञानभिदापमार्जनम् ।
गुणप्रकाशैरनुमीयते भवान्
प्रकाशते यस्य च येन वा गुणः ॥ [भागवतम् १०.२.३४३५]

अयमर्थः । सत्त्वं तेन प्रकाशमानत्वात्तद्अभिन्नतया रूपितं वपुर्
भवान् श्रयते प्रकटयति । कथम्भूतं सत्त्वं विशुद्धम् । अन्यस्य
रजस्तमोभ्याममिश्रस्यापि प्राकृतत्वेन जाड्यांशसंवलितत्वान्न
विशेषेण शुद्धत्वम् । एतत्तु स्वरूपशक्त्य्आत्मत्वेन तद्अंशस्याप्य्
अस्पर्शादतीव शुद्धमित्यर्थः । किमर्थं श्रये । शरीरिणां स्थितौ निज
चरणारविन्दे मनःस्थैर्याय सर्वत्र भक्तिसुखादनस्यैव त्वदीय
मुख्यप्रयोजनत्वादिति भावः । भक्तियोगविधानार्थम् इति [भागवतम् १.८.१९]
श्रीकुन्तीवाक्यात् ।

कथम्भूतं वपुः श्रेयसां सर्वेषां पुरुषार्थानामुपायनमाश्रयम्
। नित्यानन्दपरमानन्दरूपमित्यर्थः । अतो वपुषस्तव च भेद
निर्देशोऽयमौपचारिक एवेति भावः । अतएव येन वपुषा यद्वपुर्
आलम्बनेनैव जनस्तवार्हणं पूजां करोति । कैः साधनैः वेदादिभिस्
त्वद्आलम्बकैरित्यर्थः । साधारणैस्त्वर्पितैरेव त्वद्अर्हण
प्रायतासिद्धावपि । वपुषोऽनपेक्षत्वात् । तादृशवपुःप्रकाशहेतुत्वेन
स्वरूपात्मकत्वं स्पष्टयन्ति ।

हे धातश्चेद्यदि इदं सत्त्वं यत्तव निजं विज्ञानमनुभवं तदात्मिका
स्वप्रकाशताशक्तिरित्यर्थः । तन्न भवेत् । तर्हि तु अज्ञानभिदा स्व
प्रकाशस्य तवानुभवप्रकार एव मार्जनं शुद्धिमवाप । सैव जगति
पर्यवसीयते न तु तवानुभवलेशोऽपीत्यर्थः ।

ननु प्राकृतसत्त्वगुणेनैष भवतु किं निजेनेत्याह । प्राकृतगुण
प्रकाशैर्भवान् केवलमनुमीयते न तु साक्षात्क्रियत इत्यर्थः । अथवा
तव विज्ञानरूपमज्ञानभिदाया अपमार्जनं च यन्निजं सत्त्वं तद्यदि
न भवेन्नाविर्भवति तदैव प्राकृतसत्त्वादिगुणप्रकाशैर्भवान्
अनुमीयते त्वन्निजसत्ताविर्भावेण तु साक्षात्क्रियत एवेत्यर्थः । तदेव
स्पष्टयितुं तत्रानुमाने द्वैविध्यमाहुर्यस्य गुणः प्रकाशत इति ।
अस्वरूपभूतस्यैव सत्त्वादिगुणस्य त्वद्अव्यभिचारि सम्बन्धित्वमात्रेण
वा त्वदेव प्रकाश्यमानतामात्रेण वा त्वल्लिङ्गत्वमित्यर्थः । यथा
अरुणोदयस्य सूर्योदयसान्निध्यलिङ्गत्वं यथा वा धूमस्याग्नि
लिङ्गत्वमिति तत उभयथापि तव साक्षात्कारे तस्य साधकतमत्वाभावो
युक्त इति भावः ।

तदेवमप्राकृतसत्त्वस्य तदीयस्वप्रकाशतारूपत्वं येन
स्वप्रकाशस्य तव साक्षात्कारो भवतीति स्थापितम् । अत्र ये विशुद्धसत्त्वं
नाम प्राकृतमेव रजस्तमःशून्यं मत्वा तत्कार्यं भगवद्
विग्रहादिकं मन्यन्ते ते तु न केनाप्यनुगृहीताः । रजः
सम्बन्धाभावेन स्वतः प्रशान्तस्वभावस्य सर्वत्रोदासीनताकृतिहेतोस्
तस्य क्षोभासम्भवात्विद्यामयत्वेन यथावस्थितवस्तुप्रकाशितामात्र
धर्मत्वात्, तस्य कल्पनान्तरायोग्यत्वाच्च । तदुक्तमपि अगोचरस्य
गोचरत्वे हेतुः प्रकृतिगुणः सत्त्वम् । गोचरस्य बहुरूपत्वे रजः ।
बहुरूपस्य तिरोहितत्वे रजः । तथा परस्परोदासीनत्वे सत्त्वम् । उपकारित्वे
रजः । अपकारित्वे तमः । गोचरत्वादीनि स्थित्सृष्टिसंहाराः उदासीनत्वादीनि
चेति ।

अथ रजोलेशे तत्र मन्तव्ये विशुद्धपदवैयर्थ्यमित्यलं तन्मत
रजोघटप्रघट्टनयेति । पाद्मोत्तरखण्डे तु वैकुण्ठनिरूपणे
तस्य सत्त्वस्याप्राकृतत्वं स्फुटमेव दर्शितम् । यत उक्तं प्रकृतिविभूति
वर्णनानन्तरम् ।

एवं प्राकृतरूपाय विभूतेर्रूपमुत्तमम् ।
त्रिपाद्विभूतिरूपं तु शृणु भूधरनन्दिनि ॥
प्रधानपरमव्योम्नोरन्तरे विरजा नदी ।
वेदाङ्गस्वेदजनिततोयैः प्रस्राविता शुभा ॥
तस्याः पारे परव्योम्नि त्रिपाद्भूतं सनातनम् ।
अमृतं शाश्वतं नित्यमनन्तं परं पदम् ॥
शुद्धसत्त्वमयं दिव्यमक्षरं ब्रह्मणः पदम् ॥ इत्यादि ।

तदेतत्समाप्तं प्रासङ्गिकं शुद्धसत्त्वविवेचनम् । अथ प्रवर्तते
इत्यादि प्रकृतमेव पद्यं व्याख्यायते ।

ननु गुणाद्य्अभावान्निर्विशेष एवासौ लोक इत्याशङ्क्य तत्र विशेषस्तस्याः
शुद्धसत्त्वात्मिकायाः स्वरूपानतिरिक्तशक्तेरेव विलासरूप इति द्योतयंस्
तमेव विशेषं दर्शयति हरेरिति । सुराः सत्त्वप्रभवाः असुराः रजस्
तमःप्रभवाः तैरर्चिताः । तेभ्योऽर्हत्तमा इत्यर्थः । गुणातीतत्वादेवेति
भावः ।

तानेव वर्णयति श्यामावदाता इति । श्यामाश्च अवदाता उज्ज्वलाश्च ते ।
पीतवस्त्राः सुपेशसोऽतिसुकुमाराः उन्मिषन्त इव प्रभावन्तो मणिप्रवेका
मण्य्उत्तमा येषु तानि निष्काणि पदकान्याभरणानि येषां ते सुवर्चसस्
तेजस्विनः ।

प्रवालेति [२.९.११] । केऽपि तेभ्यः श्रीभगवत्सारूप्यं लब्धवद्भ्योऽन्ये
प्रवालादिसमवर्णाः । पुनरपि लोकं वर्णयति भ्राजिष्णुभिरिति । श्रीर्
यत्रेति श्रीः स्वरूपशक्तिः रूपिणी तत्प्रेयसीरूपा मानं पूजां विभूतिभिः
रूपिणी तत्प्रेयसीरूपा मानं पूजां विभूतिभिः स्वसखीरूपाभिः ।
प्रेङ्खमान्दोलनं श्रिता विलासेन । कुसुमाकारो वसन्तस्तद्अनुगा
भ्रमरास्तैर्विविधं गीयमाना । स्वयं प्रियस्य हरेः कर्म गायन्ती
भवति । ददर्शेति तत्र लोक इति प्राक्तनानां यच्छब्दानां विशेष्यमखिल
सात्वतां सर्वेषां सात्वतानां यादववीराणां पतिः

श्रियः पतिर्यज्ञपतिः प्रजापतिर्
धियां पतिर्लोकपतिर्धरापतिः ।
पतिर्गतिश्चान्धकवृष्णिसात्वतां
प्रसीदतां मे भगवन् सतां पतिः ॥

इत्य्[भागवतम् २.४.२०] एतद्वाक्यसंवादित्वात् । श्रीभागवतमते श्रीकृष्णस्यैव
स्वयंभगवत्त्वेन प्रतिपादयिष्यमानत्वात् । तच्चैतदनन्तरं ब्रह्मणे
चतुःश्लोकीरूपं भागवतं श्रीभगवतोपदिष्टम् । तत्र च

पुरा मया प्रोक्तमजाय नाभ्ये
पद्मे निषण्णाय ममादिसर्गे ।
ज्ञानं परं मन्महिमावभासं
यत्सूरयो भागवतं वदन्ति ॥

इति तृतीये [भागवतम् ३.४.१३] उद्धवं प्रति श्रीकृष्णवाक्यानुसारेण ॥

यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं
यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै ।
तं ह देवमात्मबुद्धिप्रकाशं
मुमुक्षुर्वै शरणममुं व्रजेत् ॥ इति [ङ्टू १.२२]

श्रीगोपालतापन्य्अनुसारेण च तस्मै वोपदेष्टृत्वश्रुतेः ॥

तदु होवाच ब्रह्मसवनं चरतो मे ध्यातः स्तुतः परार्धान्ते
सोऽबुध्यत गोपवेशो मे पुरुषः पुरस्तादाविर्बभूवेति श्रीगोपालतापन्य्
अनुसारेणैव क्वचित्कल्पे श्रीगोपालरूपेण च सृष्ट्यादावित्थमेव
ब्रह्मणे दर्शितनिजरूपतां तद्धाम्नो महावैकुण्ठत्वेन श्रीकृष्ण
सन्दर्भे साधयिष्यमाणत्वाच्च द्वारकायां प्राकट्यावसरे श्रुत
सुनन्दनन्दादिसाहचर्येण श्रीप्रबलादयोऽपि ज्ञेयाः । यथोक्तं प्रथमे
सुनन्दनन्दशीर्षण्या ये चान्ये सात्वतर्षभा इति [भागवतम् १.१४.३२]।

भृत्यप्रसादेति [२.९.१५] । दृगेवासव इव द्रष्टॄणां मदकरी यस्य तम् ।
श्रिया वक्षोवामभागे स्वर्णरेखाकारया । अध्यर्हणीयेति चतस्रः
शक्तयो धर्माद्याः । पाद्मोत्तरखण्डे योगपीठे त एव कथिताः । न
बहिरङ्गा अधर्माद्या इति । तथा हि,

धर्मज्ञान तथैश्वर्य
वैराग्यैः पादविग्रहैः ।
ऋग्यजुःसामाथर्वाण
रूपैर्नित्यं वृतं क्रमाद् ॥ इति ।

समस्तान्तस्तथा शब्दप्रयोगस्त्वार्षः । षोडशशक्तयश्चण्डाद्याः ।
तथा च तत्रैव चण्डादिद्वारपालैस्तु कुमुदाद्यैः सुरक्षिता इति ।
नगरीति पूर्वेणान्वयः । ते च

चण्डप्रचण्डौ प्राग्द्वारे याम्ये भद्रसुभद्रकौ ।
वारुण्यां जयविजयौ सौम्ये धातृविधातरौ ॥
कुमुदः कुमुदाक्षश्च पुण्डरीकोऽथ वामनः ।
शङ्के कर्णः सर्वनेत्रः सुमुखः सुप्रतिष्ठितः ॥
एते दिक्पतयः प्रोक्ताः पुर्यामत्र सुशोभने ॥ इति ।

कुमुदादयस्तु द्वौ द्वावाग्नेयादिदिक्पतय इति शेषः । पञ्चशक्तयः
कूर्माद्याः । तथा च तत्रैव

कूर्मश्च नागराजश्च वनतेयस्त्रयीश्वरः ।
छन्दांसि सर्वमन्त्राश्च पीठरूपत्वमास्थिता ॥ इति ॥

त्रयीश्वर इति वैनतेयविशेषणम् । तस्य छन्दोमयत्वात् ।

यद्यप्युत्तरखण्डवचनं तत्परमव्योमपरं तथापि तत्
सादृश्यागमादिप्रसिद्धेश्च श्रीकृष्णयोगपीठमपि च तद्वज्ज्ञेयम्
। अत्र षोडशशक्तयः साक्षात्श्रीकृष्ण एव श्रीकृष्णसन्दर्भे पुरस्ताद्
उदाहरिष्यमाणप्रभासखण्डवचनात्श्रुतालम्बिन्यादय एव वा ज्ञेया
इति । स्वैः स्वरूपभूतैरैश्वर्यादिभिर्युक्तम् । इतरत्र योगिषु अध्रुवैः
प्राप्तैरित्यर्थः । स्वस्वरूप एव धामानि श्रीवैकुण्ठे रममाणं
अतएवेश्वरम् । कथमपि पराधीनसिद्धत्वाभावात् ।

तद्दर्शनेति [२.९.१७] । यत्पदाम्बुजं पारमहंस्येन पथाधिगम्यत इति
सच्चिदानन्दघनत्वं तस्य व्यनक्ति । त्वं प्रीयमाणमिति तं ब्रह्माणं
भगवान् बभाषे । प्रजाविसर्गे कार्ये निजस्य स्वांशभूतस्य पुरुषस्य
शासनेऽर्हणं योग्यम् ।

नन्वसौ पुरुष एव तमनुगृह्णातु श्रीभगवतस्तु परावस्थत्वात्तेन
प्राकृतसृष्टिकर्त्रा सम्बन्धोऽपि न सम्बन्ध इत्याशङ्क्य तस्य भक्त
वात्सल्यातिशय एवायमित्याह, प्रियं तस्मिन् प्रेमवन्तम् ।

यतः सोऽपि प्रियः प्रेमवशः । तत्रापि प्रीयमाणामिति प्रीतमना इति च
विशेषणं तदानीं प्रेमोल्लासातिशयद्योतकम् । तं प्रति भगवच्चिह्न
दर्शनेन तस्यापि तत्र प्रीत्य्अतिशयं व्यञ्जयति ईषत्स्मितरोचिषा गिरेति करे
स्पृशन्निति च । अस्य श्रीकृष्णोपासकत्वं श्रीगोपालतापनीवाक्येन
दर्शितम् ।

तथा च ब्रह्मसंहितायां [५.२२५]

तत्र ब्रह्माभवद्भूयश्चतुर्वेदी चतुर्मुखः ।
स जातो भगवच्छक्त्या तत्कालं किल चोदितः ॥
सिसृक्षायां मतिं चक्रे पूर्वसंस्कारसंस्कृताम् ।
ददर्श केवलं ध्वान्तं नान्यत्किमपि सर्वतः ॥
उवाच पुरतस्तस्मै तस्य दिव्या सरस्वती ।
कामः कृष्णाय गोविन्दाय गोपीजन इत्यपि ॥
वल्लभाय प्रिया वह्नेरयं ते दास्यति प्रियम् ।
तप त्वं तप एतेन तव सिद्धिर्भविष्यति ॥
अथ तेपे स सुचिरं प्रीणन् गोविन्दमव्ययम् ॥ इत्यादि ॥

श्रीशुकः ॥८॥

[९]

अथ सा भगवत्ता च नारोपिता किन्तु स्वरूपभूतैवेत्येतमर्थं पुनर्
विशेषतः स्थापयितुं प्रकरणान्तरमारभ्यते । तत्र वस्तुनस्तस्य
शक्तित्वमाह ।

वेद्यं वास्तवमत्र वस्त्वित्यस्य विशेषणाभ्यामेव
शिवदं तापत्रयोन्मूलनमिति । [भागवतम् १.१.२]

शिवं परमानन्दः तद्दानं स्वरूपशक्त्या । तापत्रयं मायाशक्ति
कार्यं तद्उन्मूलनं च तयैवेत ॥ श्रीव्यासः ॥९॥

[१०]

ते च मायाशक्तिस्वरूपशक्ती परस्परविरुद्धे तथा तयोर्वृत्तयश्च
स्वस्वगण एव परस्परविरुद्धा अपि बह्व्यः । तथापि तासामेकं
निधानं तदेवेत्याह ।

यच्छक्तयो वदतां वादिनां वै
विवादसंवादभुवो भवन्ति ।
कुर्वन्ति चैषां मुहुरात्ममोहं
तस्मै नमो ‘नन्तगुणाय भूम्ने ॥ [भागवतम् ६.४.२६]

स्पष्टम् ॥ दक्सः श्रीपुरुषोत्तमम् ॥१०॥
[११]

तथा

यस्मिन् विरुद्धगतयो ह्यनिशं पतन्ति
विद्यादयो विविधशक्तय आनुपूर्व्यात् ।
तद्ब्रह्म विश्वभवमेकमनन्तमाद्यम्
आनन्दमात्रमविकारमहं प्रपद्ये ॥ [भागवतम् ४.९.१६]

आनुपूर्व्या स्वस्ववर्गे उत्तममध्यमकनिष्ठभावेन वर्तमाना
विविधशक्तयः प्रायः परस्परं विरुद्धगतयोऽपि यस्मिन् यदाश्रित्य
अनिशं पतन्ति स्वस्वव्यापारं कुर्वन्ति ॥ ध्रुवः श्रीपृश्निगर्भम् ॥११॥

[१२]

सर्गादि यो ‘स्यानुरुणद्धि शक्तिभिर्
द्रव्यक्रियाकारकचेतनात्मभिः ।
तस्मै समुन्नद्धनिरुद्धशक्तये
नमः परस्मै पुरुषाय वेधसे ॥ [भागवतम् ४.१७.१८]

अनुरुणद्धि करोति । श्रीमैत्रेयो विदुरम् ॥१२॥

[१३]

तासामचिन्त्यत्वमाह ।

आत्मेश्वरोऽतर्क्यसहस्रशक्तिरिति ॥ [भागवतम् ३.३३.३]

स्पष्टम् ॥ उक्तं चाचिन्त्यत्वं श्रुतेस्तु शब्दमूलत्वादित्य्[Vस्२.१.२७] आदौ
। आत्मनि चैवं विचित्राश्च हीत्य्[?] आदौ च ॥ श्रीदेवहूतिः कपिलदेवम् ॥१३॥

[१४]

शक्तेस्तु स्वाभाविकरूपत्वमाह

सत्त्वं रजस्तम इति त्रिवृदेकमादौ
सूत्रं महानहमिति प्रवदन्ति जीवम् ।
ज्ञानक्रियार्थफलस्वरूपतयोरुशक्तिर्
ब्रह्मैव भाति सदसच्च तयोः परं यत् ॥ [भागवतम् ११.३.३८]

ब्रह्मैव उरूशक्तिरनेकात्मकशक्तिमद्भाति । एवकारेण ब्रह्मण एव
सा शक्तिर्न तु कल्पितेति स्वाभाविकरूपत्वं शक्तेर्बोधयति । तत्र हेतुः ।
यद्ब्रह्म यत्स्थूलं कार्यं पृथिव्यादिरूपमसत्सूक्ष्मं कारणं
प्रकृत्यादिरूपं तयोर्बहिरङ्गवैभवयोः परं स्वरूपवैभवं श्री
वैकुण्ठादिरूपं तटस्थवैभवं शुद्धजीवरूपं च । अन्यथा तत्
तद्भावासिद्धिः ।

किंरूपतया तत्तद्रूपम् । तत्राह ज्ञानक्रियार्थफलरूपतया महद्
आदिलक्षणज्ञानशक्तिरूपत्वेन, सूत्रादिलक्षणक्रियाशक्तिरूपत्वेन,
तन्मात्रादिलक्षणार्थरूपत्वेन, प्रकृतिलक्षणतत्तत्सर्वैक्य
रूपत्वेन सद्असद्रूपम् । फलरूपत्वेन तयोः परम् । तत्र फलं
पुरुषार्थस्वरूपं सवैभवं भगवद्आख्यं चिद्वस्तु तद्
अनुमतत्वात्शुद्धजीवाख्यं चिद्वस्तु च । एतेन ज्ञानक्रियादिरूपेणोरू
शक्तित्वं व्यञ्जितम् । शक्तेः स्वाभाविकरूपत्वं सप्रमाणं स्पष्टयति ।

आदौ यदेकं ब्रह्म तदेव सत्त्वं रजस्तम इति त्रिवृत्प्रधानं ततः
क्रियाशक्त्या सूत्रं ज्ञानशक्त्या महानिति । ततोऽहमहङ्कार इति । तदेव
च जीवं शुद्धस्वरूपं जीवात्मानं तद्उपलक्षणकं वैकुण्ठादि
वैभवं च प्रवदन्ति वेदाः । ते च सदैव सौम्येदमग्र आसीदित्य्
आद्याः [Cहाऊ ६.२.१] ।

आदावेकं ततस्तत्तद्रूपमिति शक्तेः स्वाभाविकत्वमायातम्
अन्यस्यासद्भावेनौपाधिकत्वायोगात् । स्वरूपवैभवस्याङ्गप्रत्यङ्गवन्
नित्यसिद्धत्वेऽपि, सूर्यसत्तया तद्रश्मिपरमाणुवृन्दस्येव, तत्सत्तया
लब्धसत्ताकत्वात्तद्उपादानत्वं तदादिकत्वं च स्यात् । तस्य भासा सर्वम्
इदं विभातीति [Kअठ २.२.१५] श्रुतेः ।

शक्तेरचिन्त्यत्वं स्वाभाविकत्वं चोक्तं श्रीविष्णुपुराणे

निर्गुणस्याप्रमेयस्य
शुद्धस्याप्यमलात्मनः ।
कथं सर्गादिकर्तादिकर्तृत्वं
ब्रह्मणोऽभ्युपगम्यत ॥ [Vइড়् १.३.१]

इति मैत्रेयप्रश्नानन्तरं श्रीपराशर उवाच

शक्तयः सर्वभावानाम्
अचिन्त्यज्ञानगोचराः ।
यतोऽतो ब्रह्मणस्तास्तु
सर्गाद्या भावशक्तयः ।
भवन्ति तपसां श्रेष्ठ
पावकस्य यतोष्णता ॥ [Vइড়् १.३.२]

अत्र श्रीधरस्वामिटीका च
तदेवं ब्रह्मणः सृष्ट्य्आदिकर्तृत्वमुक्तम् । तत्र शङ्कते निर्गुणस्येति
। सत्त्वादिगुणरहितस्य, अप्रमेयस्य देशकालाद्य्अपरिच्छिन्नस्य शुद्धस्य
अदेहस्य सहकारिशून्यस्येति वा, अमलात्मनः पुण्यपापसंस्कार
शून्यस्य, रागादिशून्यस्येति वा । एवम्भूतस्य ब्रह्मणः कथं सर्गादि
कर्तृत्वमिष्यते, एतद्विलक्षणस्यैव लोके घटादिषु कर्तृत्वादिदर्शनाद्
इत्यर्थः । परिहरति शक्तय इति सार्धेन । लोके हि सर्वेषां भावानां मणि
मन्त्रादीनां शक्तयः अचिन्त्यज्ञानगोचराः । अचिन्त्यं तर्कासहं यज्
ज्ञानं कार्यान्यथानुपपत्तिप्रमाणकं तस्य गोचराः सन्ति ।

यद्वा अचिन्त्या भिन्नाभिन्नत्वादिविकल्पैश्चिन्तयितुमशक्याः केवलम्
अर्थापत्तिज्ञानगोचराः सन्ति । यदेवमतो ब्रह्मणोऽपि तास्तथाविधाः
शक्तयः सर्गादिहेतुभूताः भावशक्तयः स्वभावसिद्धाः शक्तयः
सन्त्येव । पावकस्य दाहकत्वादिशक्तिवत् । अतो गुणादिहीनस्याप्यचिन्त्य
शक्तिमत्त्वाद्ब्रह्मणः सर्गादिकर्तृत्वं घटत इत्यर्थः । श्रुतिश्च

न तस्य कार्यं करणं च विद्यते
न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते ।
परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते
स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च ॥ [श्वेतू ६.८]

मायां तु प्रकृतिं विद्यान्
मायिनं तु महेश्वरम् ॥ [श्वेतू ४.१०]

यद्वा एवं योजना सर्वेषां भावानां पावकस्योष्णताशक्तिवद्अचिन्त्य
ज्ञानगोचराः शक्तयः सन्त्येव । ब्रह्मणः पुनस्ताः स्वभावभूताः
स्वरूपादभिन्नाः शक्तयः । परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते इति श्रुतेः ।

अतो मणिमन्त्रादिभिरग्नौष्ण्यवन्न केनचिद्विहन्तुं शक्यन्ते । अत एव
तस्य निरङ्कुशमैश्वर्यम् । तथा च श्रुतिः

स वा अयमस्य सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिरित्यादिः [Bआऊ
४.४.२२] ।

यत एवमतो ब्रह्मणो हेतोः सर्गाद्या भवन्ति नात्र काचिदनुपपत्तिः इत्य्
एषा ।

अत्र प्रश्नः सोऽयं ब्रह्म खलु निर्विशेषमेवेति पक्षमाश्रित्य, परिहारस्
तु सविशेषमेवेति पक्षमाश्रित्य कृत इति ज्ञेयम् । अत एव प्रश्ने
शुद्धस्येत्यपि व्याख्यातम् । शुद्धत्वं ह्यत्र केवलत्वं मतम्, तच्च
युक्तं, परिहारे ब्रह्मणि शक्तिस्थापनात् । पूर्वपक्षिमते ब्रह्मणि शक्तिर्
अपि नास्तीति गम्यते । ततः प्रश्नवाक्येऽप्येवमर्थान्तरं ज्ञेयम्
निर्गुणस्य प्राकृताप्राकृतगुणरहितस्य, अतएव प्रमाणागोचरस्य तत
एवामलात्मनोऽपि शुद्धस्य, न तु स्फटिकादेरिव परच्छाययान्यथा
दृष्टस्य । तदेवं निर्विशेषतामवलम्ब्य प्रश्ने सिद्धे । परिहारे तु
प्रथमयोजनायां निर्विशेषपक्षमनादृत्य ब्रह्मणि कर्तृत्वप्रतिपत्त्य्
अर्थं शक्तयः साधिताः । द्वितीययोजनायां तत्र च विशेषप्रतिपत्त्य्अर्थं
यथा जलादिषु कदाचिदुष्णतादिकमागन्तुकं स्यात्तथा ब्रह्मणि न स्याद्
इति निर्धारितम् । न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते इति श्रुतेः ।

तथा मणिमन्त्रादिभिरिति व्यतिरेक एव दृष्टान्त इत्यतो ब्रह्मशक्तयस्तु
नान्येन पराभूता इत्येतच्च दर्शितम् । किं च, ब्रह्मपदेन सर्वं खल्व्
इदं ब्रह्मेति प्रसिद्धिं व्यज्य सत्त्वादिगुणमयमायायास्तद्अन्यत्वेऽपि,
निर्गुणस्येति प्राकृतगुणैरस्पृष्टत्वमङ्गीकृत्य तेषां बहिरङ्गत्वं
स्वीकृतम् ।

तदेतदेव मायां च प्रकृतिं विद्यादित्येषा श्रुतिः स्वीचकार । मायां च
तदपाश्रयामितिवन्महेश्वरत्वान्मायाया बहिरङ्गाया आश्रय इति तां
पराभूय स्थितमिति च लभ्यते । तस्मात्पूर्ववदत्रापि शक्तिमात्रस्य
स्वाभाविकत्वं मायादोषास्पृष्टत्वं च साधितम् । अतएव श्रीगीतोपनिषत्सु
च

ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वाऽमृतमश्नुते ।
अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ॥
सर्वतः पाणिपादं तदित्यादि । [गीता १३.१२१३]

अत्रेयं प्रक्रिया एकमेव तत्परमतत्त्वं स्वाभाविकाचिन्त्यशक्त्या
सर्वदैव स्वरूपतद्रूपवैभवजीवप्रधानरूपेण
चतुर्धावतिष्ठते । सूर्यान्तर्मण्डलस्थतेज इव मण्डलतद्बहिर्गत
रश्मितत्प्रतिच्छविरूपेण । एवमेव श्रीविष्णुपुराणे

एकदेशस्थितस्याग्नेर्ज्योत्स्ना विस्तारिणी यथा ।
परस्य ब्रह्मणः शक्तिस्तथेदमखिलं जगद् ॥ इति ॥ [Vइড়् १.२२.५६]

यस्य भासा सर्वमिदं विभातीति श्रुतेः । अत्र व्यापकत्वादिना तत्तत्
समावेशाद्य्अनुपपत्तिश्च शक्तेरचिन्त्यत्वेनैव पराहता । दुर्घट
घटत्वं ह्यचिन्त्यत्वम् । शक्तिश्च सा त्रिधा अन्तरङ्गा बहिरङ्गा
तटस्था च । तत्रान्तरङ्गया स्वरूपशक्त्याख्यया पूर्णेनैव स्वरूपेण
वैकुण्ठादिस्वरूपवैभवरूपेण च तदवतिष्ठते । तटस्थया रश्मि
स्थानीयचिद्एकात्मशुद्धजीवरूपेण, बहिरङ्गया मायाख्यया
प्रतिच्छविगतवर्णशावल्यस्थानीयतदीयबहिरङ्गवैभवजडात्म
प्रधानरूपेण चेति चतुर्ध्वात्वम् । अतएव तदात्मकत्वेन जीवस्येव
तटस्थशक्तित्वं प्रधानस्य च मायान्तर्भूतत्वमभिप्रेत्य शक्ति
त्रयं श्रीविष्णुपुराणे गणितम्

विष्णुशक्तिः परा प्रोक्ता क्षेत्रज्ञाख्या तथापरा ।
अविद्याकर्मसंज्ञान्या तृतीया शक्तिरिष्यते ॥ [Vइড়् ६.७.६१]
तया तिरोहितत्वाच्च शक्तिः क्षेत्रज्ञसंज्ञिता ।
सर्वभूतेषु भूपाल तारतम्येन वर्तते ॥[Vइড়् ६.७.६३] इति ॥

अविद्या कर्म कार्यं यस्याः सा तत्संज्ञा मायेत्यर्थः । यद्यपीयं
बहिरङ्गा तथाप्यस्यास्तटस्थशक्तिमयमपि जीवमावरितुं
सामर्थ्यमस्तीत्याह तयेति । तारतम्येन तत्कृतावरणस्य ब्रह्मादि
स्थावरान्तेषु देहेषु लघुगुरुभावेन वर्तते इत्यर्थः । तदुक्तम्
यथा सम्मोहितो जीव इति [भागवतम् १.७.५] । ययैवाचिन्त्यमायया ज्ञेयम् ।
प्रधानस्य मायाव्यङ्ग्यत्वं चाग्रे दर्शयिष्यते । अत्रान्तरङ्गत्व
तटस्थत्वबहिरङ्गत्वादिनैव तेषामेकात्मकानां तत्तत्साम्यम्, न तु
सर्वात्मनेति तत्तत्स्थानीयत्वमेवोक्तम् । न तु तत्तद्रूपत्वं ततस्तत्
तद्दोषा अपि नावकाशं लभन्ते इति ॥ श्रीपिप्पलायनो निमिम् ॥१४॥

[१५]

तदेवं सर्वाभिर्मिलित्वा चिद्अचिच्छक्तिर्भगवान् । एवमेव
परमेश्वरत्वेन स्तूयमानं ब्रह्माणं प्रति हिरण्यकशिपुनाप्युक्तम्
चिद्अचिच्छक्तियुक्तायेति [भागवतम् ७.३.३४] ।

चिद्वस्तुनश्चिद्वस्त्व्अन्तराश्रयत्वं, रश्म्य्आभासादिज्योतिषो ज्योतिर्
मण्डलाश्रयत्वमिव । तत्र तटस्थाख्या जीवशक्तिर्यथावसरं
परमात्मसन्दर्भे विवरणीया ।

अथ अन्तरङ्गाख्याविवरणाय बहिरङ्गाप्युद्दिश्यते ये चापरा परा चेति
। श्रीविष्णुपुराणे श्रूयते

सर्वभूतेषु सर्वात्मन् या शक्तिरपरा तव ।
गुणाश्रया नमस्तस्यै शाश्वतायै सुरेश्वर ॥
यातीतगोचरा वाचां मनसां चाविशेषणा ।
ज्ञानिज्ञानपरिच्छेद्या वन्दे तामीश्वरीं पराम् ॥ इति ॥ [Vइড়् १.१९.७६७]

सैषा बहुवृत्तिकैव ज्ञेया, परास्य शक्तिर्बहुधैव श्रूयते इति श्रुतेः ॥१५॥

[१६]

तत्र बहिरङ्गामाह

ऋतेऽर्थं यत्प्रतीयेत
न प्रतीयेत चात्मनि ।
तद्विद्यादात्मनो मायां
यथाभासो यथा तमः ॥ [भागवतम् २.९.३३]

अर्थं परमार्थभूतं मां विना यत्प्रतीयेत, मत्प्रतीतौ तत्प्रतीत्य्
अभावात् । मत्तो बहिरेव यस्य प्रतीतिरित्यर्थः । यच्चात्मनि न प्रतीयते,
यस्य च मद्आश्रयत्वं विना स्वतः प्रतीतिर्नास्तीत्यर्थः । तथा लक्षणं
वस्तु आत्मनो मम परमेश्वरस्य मायां जीवमाया गुणमायेति द्व्य्
आत्मिकां मायाख्यशक्तिं विद्यात् । अत्र शुद्धजीवस्यापि चिद्
रूपत्वाविशेषेण तदीयरश्मिस्थानीयत्वेन च स्वान्तःपात एव विवक्षितः
। तत्रास्या द्व्य्आत्मिकत्वेनाभिधानं दृष्टान्तद्वैविध्येन लभ्यते । तत्र
जीवमायाख्यस्य प्रथमांशस्य तादृशत्वं दृष्टान्तेन स्पष्टयन्न्
असम्भावनां निरस्यति यथाभास इति । आभासो ज्योतिर्बिम्बस्य स्वीय
प्रकाशाद्व्यवहितप्रदेशे कथञ्चिदुच्छलितप्रतिच्छविविशेषः । स यथा
तस्माद्बहिरेव प्रतीयते, न च तं विना तस्य प्रतीतिस्तथा सापीत्यर्थः
। अनेन प्रतिच्छविपर्यायाभासधर्मत्वेन तस्यामाभासाख्यत्वमपि
ध्वनितम् । अतस्तत्कार्यस्याभासाख्यत्वं क्वचिताभासश्च निरोधश्चेत्य्
आदौ [भागवतम् २.१०.७] । अत्र स यथा क्वचिदत्यन्तोद्भटात्मा स्वचाक्चिक्य
च्छटापतितनेत्राणां नेत्रप्रकाशमावृणोति । तमावृत्य च
स्वेनात्यन्तोद्भटतेजस्त्वेनैव द्रष्टृनेत्रं व्याकुलयन् स्वोपकण्ठे
वर्णशावल्यमुद्गिरति । कदाचित्तदेव पृथग्भावेन नानाकारतया
परिणमयति । तथेयमपि जीवज्ञानमावृणोति । सत्त्वादिगुणसाम्यरूपां
गुणमायाख्यां जडां प्रकृतिमुद्गिरति । कदाचित्पृथग्भूतान् सत्त्वादि
गुणान्नानाकारतया परिणमयति चेति ज्ञेयम् । तदुक्तम् एकदेश
स्थितस्याग्नेर्[Vइড়् १.२२.५६] इत्यादि ।
तथा चायुर्वेदविदः

जगद्योनेरनिच्छस्य चिद्आनन्दैकरूपिणः ।
पुंसोऽस्ति प्रकृतिर्नित्या प्रतिच्छायेव भास्वतः ॥
अचेतनापि चैतन्ययोगेन परमात्मनः ।
अकरोद्विश्वमखिलमनित्यं नाटकाकृतिर् ॥ इति ॥

तदेवं निमित्तांशो जीवमाया उपादानांशो गुणमायेत्यग्रेऽपि
विवेचनीयम् । अथैवं सिद्धं गुणमायाख्यं द्वितीयमप्यंशं
दृष्टान्तेन स्पष्टयति, यथा तम इति । तमःशब्देनात्र पूर्वोक्तं तमः
प्रायं वर्णशावल्यमुच्यते । तद्यथा तन्मूलज्योतिष्य्असदपि तद्
आश्रयत्वं विना न सम्भवति तद्वदियमपीति । अथवा मायामात्र
निरूपण एव पृथक्दृष्टान्तद्वयम् । तत्राभासदृष्टान्तो व्याख्यातः ।

तमोदृष्टान्तश्च । यथान्धकारे ज्योतिषोऽन्यत्रैव प्रतीयते, ज्योतिर्विना च
न प्रतीयते ज्योतिरात्मना चक्षुषैव तत्प्रतीतेर्न पृष्ठादिनेति तथेयम्
अपीत्येवं ज्ञेयम् । ततश्चांशद्वयं तु प्रवृत्तिभेदेनैवोह्यं न तु
दृष्टान्तभेदेन । प्राक्तनदृष्टान्तद्वेधाभिप्रायेण तु पूर्वस्या
आभासपर्यायच्छायाशब्देन क्वचित्प्रयोगः उत्तरस्यास्तमः शब्देनैव
चेति । यथा ससर्ज छाययाविद्यां पञ्चपर्वाणमग्रतः [भागवतम् ३.२०.१८] इत्य्
अत्र । यथा च क्वाहं तमो महदहम् [भागवतम् १०.१४.११] इत्यादौ ।
पूर्वत्राविद्याविद्याख्यनिमित्तशक्तिवृत्तिकत्वाज्जीव्विषयकत्वेन जीव
मायात्वम् ।

तथा ससर्जेत्यादौ छायाशक्तिं मायामवलम्ब्य सृष्ट्यारम्भे ब्रह्मा
स्वयमविद्यामाविर्भावितवानित्यर्थः ।

विद्याविद्ये मम तनू व्द्ध्युद्धव शरीरिणाम् ।
बन्धमोक्षकरी आद्ये मायया मे विनिर्मित्ते ॥ [भागवतम् ११.११.३] इत्युक्तत्वात्
।

अनयोराविर्भावभेदश्च श्रूयते । तत्र पूर्वस्याः पाद्मे श्रीकृष्ण
सत्यभामासंवादीयकार्त्तिकमाहात्म्ये देवगणकृतमायास्तुतौ

इति स्तुतवन्तस्ते देवास्तेजोमण्डलसंस्थितम् ।
ददृशुर्गगने तत्र तेजोव्याप्तदिग्अन्तरम् ॥
तन्मध्याद्भारतीं सर्वे शुश्रुवुर्व्योमचारिणीम् ।
अहमेव त्रिधा भिन्ना तिष्ठामि त्रिविधैर्गुणैः ॥ इत्यादि ॥

उत्तरस्याः पाद्मोत्तरखण्डे असङ्ख्यं प्रकृतिस्थानं निविडध्वान्तम्
अवययमिति ॥ श्रीभगवान् ब्रह्माणम् ॥१६॥

[१७]

अथ स्वरूपभूताख्यामन्तरङ्गां शक्तिं सर्वस्यापि प्रवृत्त्य्
अन्यथानुपपत्त्या तावदाह द्वाभ्याम्

यन्न स्पृशन्ति न विदुर्मनोबुद्धीन्द्रियासवः ।
अन्तर्बहिश्च विततं व्योमवत्तन्नतोऽस्म्यहम् ॥ [भागवतम् ६.१६.२३]

देहेन्द्रियप्राणमनोधियोऽमी
यद्अंशबिद्धाः प्रचरन्ति कर्मसु ।
नैवान्यदा लोहमिवाप्रतप्तं
स्थानेषु तद्द्रष्ट्र्उपदेशमेति ॥ [भागवतम् ६.१६.२४]

टीका च यद्ब्रह्म व्योमवद्विततमपि असवः प्राणाः क्रियाशक्त्य न
स्पृशन्ति, मनादीनि च ज्ञानशक्त्या न विदुः, तद्ब्रह्म नतोऽस्मि । तेषं
तज्ज्ञाने हेतुमाह । देहेन्द्रियादयोऽमी यद्अंशबिद्धा यच्
चैतन्यांशेनाविष्टाः सन्तः कर्मसु स्वस्वविषयेषु प्रचरन्ति । यथा
अप्राप्तं लोहं न दहति । अतो यथा लोहमग्निशक्त्यैव दाहकं सतग्निं
न दहति, एवं ब्रह्मगतज्ञानक्रियाशक्तिभ्यां प्रवर्तमाना देहादयस्
तन्न स्पृशन्ति न विदुश्चेति भावः । इत्येषा ।

अत्राद्वैतशारीरकेऽपि साङ्ख्यमाक्षिप्योक्तम्, यथा अथ पुनः साक्षि
निमित्तमीक्षितृत्वं प्रधानस्य कल्प्येत यथाग्निनिमित्तमयःपिण्डादेर्
दग्धृत्वं, तथा सति यन्निमित्तमीक्षिततृत्वं प्रधानस्य, तदेव
सर्वज्ञं मुख्यं जगतः कारणमिति [शङ्करभाष्य, १.१.५] ।

श्रुतिश्चात्र

तमेव भान्तमनुभाति [Kअठऊ २.२.१५]

को ह्येवान्यात्कः प्राण्यात्यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्, चक्षुषश्
चक्षुरूत श्रोत्रस्य श्रोत्रमित्याद्या । [टैत्तू २.७]

अथ प्रकृतस्यावशिष्टता टीका जीवस्तर्हि दष्टृत्वाज्जानातु, नेत्याह
स्थानेषु जाग्रद्आदिषु द्रष्ट्र्अपदेशं द्रष्टृसंज्ञां तदेवैति प्राप्नोति
। नान्यो जीवो नामास्ति नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेत्यादि श्रुतेः [Bआऊ ३.१७.२३] । यद्वा
द्रष्ट्र्अपदेशं द्रष्टृसंज्ञं जीवमपि तदैवेति जानाति, न तु जीवस्तज्
जानातीत्यर्थः इत्येषा ।

तदुक्तम्

त्रितयं तत्र यो वेद स आत्मा स्वाश्रयाश्रय इति । [भागवतम् २.१०.९]

श्रुतौ च जीवो नामातोऽन्यः स्वयं सिद्धो नास्ति परन्तु तदात्मक एवेत्य्
अर्थः । तथातोऽन्यो द्रष्टा नास्ति, सर्वद्रष्टुस्तस्यापरो द्रष्टा नास्तीत्य्
अर्थः इति व्याख्येयम् ॥

श्रीनारदश्चित्रकेतुम् ॥१७॥

[१८]

किं च

देहोऽसवोऽक्षा मनवो भूतमात्रा
नात्मनमन्यं च विदुः परं यत् ।
सर्वं पुमान् वेद गुणांश्च तज्ज्ञो
न वेद सर्वज्ञमनन्तमीडे ॥ [भागवतम् ६.४.२५]

देहश्चासवश्च प्राणा अक्षाणीन्द्रियाणि च, मनवोऽन्तःकरणानि, भूतानि
च, मात्राश्च तन्मात्राणि, आत्मानं स्वस्वरूपम्, अन्यं स्वस्वविषय
वर्गं, तयोः परं देवतावर्गं च न विदुः । पुमान् जीवस्तु सर्वम्
आत्मानं स्वस्वरूपं, तदन्यं प्रमातारं, तयोः पदं देहाद्य्अर्थ
जातं तद्अधिष्ठातृदेवतावर्गं च वेद, तथा देहादिमूलभूतान्
गुणांश्च सत्त्वादीन् वेद ।

तत्तज्ज्ञोऽप्यसौ यं सर्वज्ञं देहादिजीवान्ताशेषज्ञातारं न वेद तम्
अनन्तं महद्गुणत्वाद्यमनन्तमाहुर्[भागवतम् १.१८.१९] इति । अतएव हि यत्र
हि द्वैतमिव भवति तदितर इतरं पश्यतीत्यारभ्य [Bआऊ ४.५.१५]
जीवस्येतरदृष्टत्वमुक्त्वा, यत्र स्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्तत्केन कः
पश्येदित्यादिना तस्य परमात्मद्रष्टृत्वं निषिध्य परमात्मनस्तु तत्
तत्सर्वद्रष्टृत्वं स्वद्रष्टृत्वमप्यस्तीति, विज्ञातारमरे केन
विजानीयादित्य्[Bआऊ २.४.१४] अनेनाह ।

अयमर्थः । यत्र मायावैभवे द्वैतमिव भवति, तन्मूलकत्वात्तद्
अनन्यदपि मायाख्याचिन्त्यशक्तिहेतुकतया जडमलिननश्वरत्वेन तद्
विलक्षणतया समादितं ततः स्वतन्त्रसत्ताकमिव मुहुर्जायते, तत्तत्र
इतरो जीव इतरं पदार्थं पश्यति, तस्य करणदृश्ययोर्मिथो योग्यत्वादिति
भावः । यत्र तु स्वरूपवैभवे तस्य जीवस्य रश्मिस्थानीयस्य मण्डल
स्थानीयो य आत्मा परमात्मा, स एव स्वरूपशक्त्या सर्वमभूत्,
अनादितएव भवन्नास्ते, न तु तत्प्रवेशेन, तत्तत्र इतरः स जीवः
केनेतरेण करणभूतेन कं पदार्थं पश्येत्, न केनापि कमपि पश्येद्
इत्यर्थः । न हि रश्मयः स्वशक्त्या सूर्यमण्डलान्तर्गतवैभवं
प्रकाशयेयुर्न चार्चिषो वह्निं निर्दहेयुरिति भावः । तदेवं सति यस्य
खल्वेवमनन्तं स्वरूपवैभवं तं विज्ञातारं सर्वज्ञं
परमात्मानं केनेतरेण करणेन विजानीयात्न केनापीत्यर्थः । तदेवं
ज्ञानशक्तौ तत्र सिद्धायां क्रियेच्छाशक्ती च लक्ष्येते ॥ दक्षः श्री
पुरुषोत्तमम् ॥१८॥

[१९]

वशीकृतमायत्वेनापि तामाह

स त्वं हि नित्यविजितात्मगुणः स्वधाम्ना
कालो वशीकृतविसृज्यविसर्गशक्तिः । इति [भागवतम् ७.९.२२]

स्वधाम्ना चिच्छक्त्या । यतः कालो मायाप्रेरकः इति टीका च । आत्मा त्व्
अत्र जीवः, तस्य गुणाः सत्त्वादयः, सत्त्वं रजस्तम इति गुणा जीवस्य नैव
मे
इत्य्[भागवतम् ११.२५.१२] उक्तत्वात् ॥ प्रह्लादः श्रीनरसिंहम् ॥१९॥

[२०]

तथा च
करोति विश्वस्थितिसंयमोदयं
यस्येप्सितं नेप्सितमीक्षितुर्गुणैः ।
माया यथायो भ्रमते तद्आश्रयं
ग्राव्णो नमस्ते गुणकर्मसाक्षिणे ॥ [भागवतम् ५.१८.३८]

टीका च यस्येक्षितुर्जीवार्थमीप्सितम् । अत्यन्तानिच्छायामीक्षणायोगात्
। स्वार्थं तु नेप्सितम् । विश्वस्थित्य्आदिस्वगुणैर्माया करोति । तस्या
जडत्वेऽपीश्वरसन्निधानात्प्रवृत्तिदृष्टान्तेनाह, यथायो लोहं
ग्राव्णोऽयस्कान्तान्निमित्ताद्भ्रमति । तद्आश्रयं तद्अभिमुखं सत् ।
गुणानां कर्मणां च जीवादृष्टानां साक्षिणं तस्मै नमः इत्येषा ॥ भूः
श्रीवराहदेवम् ॥२०॥

[२१]

अथ मायाशक्तिशावल्ये कैवल्यानुपपत्तेः कैवल्येऽप्यनुभवाभावे तद्
आनन्दस्यार्थतानुपपत्तेश्चान्यथानुपपत्तिप्रमाणतस्तामेवाह

त्वमाद्यः पुरुषः साक्षाद्
ईश्वरः प्रकृतेः परः ।
मायां व्युदस्य चिच्छक्त्या
कैवल्ये स्थित आत्मनि ॥ [भागवतम् १.७.२३]

त्वं साक्षात्स्वयमेवाद्यः पुरुषो भगवान् । तथा य ईश्वरः अन्तर्याम्य्
आख्यः पुरुषः सोऽपि त्वमेव । तदेवमुभयस्मिन्नपि प्रकाशे प्रकृतेः
परस्तद्असङ्गी ।

ननु कथं केवलानुभवानन्दस्यापि तद्अनुभवित्वं यतो भगवत्वम्
अपि लक्ष्यते, कथं चेश्वरत्वात्प्रकृत्य्अधिष्ठातृत्वेऽपि तद्असङ्गित्वम् ।
तत्राह, मायां व्युदस्येति । अव्यभिचारिण्या स्वरूपशक्त्या तामाभास
शक्तिं दूरे विधाय तथैव स्वरूपशक्त्या कैवल्ये

परावराणां परम आस्ते कैवल्यसंज्ञितः ।
केवलानुभवानन्दसन्दोहो निरुपाधिकः ॥ [भागवतम् ११.९.१८]

इत्येकादशोक्तरीत्या कैवल्याख्ये केवलानुभवानन्दे आत्मनि स्वस्वरूपे
स्थितः अनुभूतस्वरूपसुख इत्यर्थः । तदुक्तं षष्ठे देवैरपि
स्वयमुपलब्धनिजसुखानुभवो भवानिति [भागवतम् ६.९.३३] ।

सन्दोहशब्देन चैकादशे वैचित्री दर्शिता, सा च शक्तिवैचित्र्यादेव
भवतीति । अतएवमस्त्येव स्वरूपशक्तिः । प्रकृतिर्नामात्र मायायास्
त्रैगुण्यम् । एवमेव शक्तित्रयविवृतिः स्वामिभिरेव दर्शिता । तथा हि श्री
देवहूतिवाक्ये

परं प्रधानं पुरुषं महान्तं
कालं कविं त्रिवृतं लोकपालम् ।
आत्मानुभूत्यानुगतप्रपञ्चं
स्वच्छन्दशक्तिं कपिलं प्रपद्ये ॥ [भागवतम् ३.२४.३३] इत्यत्र ।

परं परमेश्वरम् । तत्र हेतुः स्वच्छन्दाः शक्तयो यस्य । ता एवाह,
प्रधानं प्रकृतिरूपं, पुरुषं तद्अधिष्ठातारं, महान्तं महत्
तत्त्वस्वरूपं, कालं तेषां क्षोभकं, त्रिवृत्महङ्कारभूतं,
लोकात्मकं तत्पालात्मकं च । तदेवं मायया प्रधानादिरूपतामुक्त्वा
चिच्छक्त्या निष्प्रपञ्चतामाह । आत्मानुभूत्या चिच्छक्त्यानुगतः स्वस्मिन्
लीनः प्रपञ्चो यस्य तं, कविं सर्वज्ञं प्रधानाद्याविर्भावसाक्षिणम्
इत्यर्थः इति ।

अत्र पुरुषस्यापि मायान्तःपातित्वं तद्अधिष्ठातृतयोपचर्यत एव । वस्तुतस्
तस्य तु तस्याः परत्वम् । तथा श्रीकपिलदेववाक्ये

अनादिरात्मा पुरुषो निर्गुणः प्रकृतेः परः ।
प्रत्यग्धामा स्वयंज्योतिर्विश्वं येन समन्वितम् ॥ [भागवतम् ३.२६.३] इति

नामस्वरूपयोर्निरूपणेन महासंहितायामपि विविक्तं तत्त्रिशक्ति

श्रीर्भूर्दुर्गेति या भिन्ना जीवमाया महात्मनः ।
आत्ममाया तद्इच्छा स्यात्गुणमाया जडात्मिका ॥ इति [?]

अस्यार्थः । श्रीरत्र जगत्पालनशक्तिः, भूस्तत्सृष्टिशक्तिः, दुर्गा तत्
प्रलयशक्तिः । तत्तद्रूपेन या भेदं प्राप्ता, सा जीवविषया तच्छक्तिर्
जीवमायेत्युच्यते । पाद्मे श्रीकृष्णसत्यभामासंवादे

अहमेव त्रिधा भिन्ना तिष्ठामि त्रिविधैर्गुणैरित्येतद्वाक्यानन्तरं

ततः सर्वेऽपि ते देवाः श्रुत्वा तद्वाक्यचोदिताः ।
गौरीं लक्ष्मीं धरां चैव प्रणेमुर्भक्तितत्पराः ॥ इति ॥

एकादशे च

एषा माया भगवतः सृष्टिस्थित्य्अन्तकारिणी ।
त्रिवर्णा वर्णितास्माभिः किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ इति ॥ [भागवतम् ११.३.१६]

आत्ममाया स्वरूपशक्तिः । मीयतेऽनयेति मायाशब्देन शक्तिमात्रमपि
भण्यते

तस्यां तमोवन्नैहारं खद्योतार्चिरिवाहनि ।
महतीतरमायैश्यं निहन्त्यात्मनि युञ्जत ॥ इति [भागवतम् १०.१३.४५]

ब्रह्मवाक्यं तथैव सङ्गच्छते । शक्तिमात्रस्य तारतम्यं हि तत्र
विवक्षितम् । स्वल्पा शक्तिः खल्वनृतस्य सत्यस्य वा व्यञ्जिका भवतु नाम
। पराभवाय कल्पत एवेति हि तत्र गम्यते । दृष्टान्ताभ्यां च तथैव
प्रकटितं तस्यां तमोवदित्यादिभ्याम् । तथा युद्धेष मायामय
शस्त्रादिना बहवश्छिन्नभिन्ना जाता इति पुराणादिषु श्रूयते ।

ततः सा च माया मिथ्याकल्पिका च भवतीति गम्यते । न हि मरुमरीचिका
जलेन केचिदार्द्रा भवन्तीति ।

स्वरूपभूतया नित्यशक्त्या मायाख्यया युतः ।
अतो मायामयं विष्णुं प्रवदन्ति सनातनम् ॥ इति चतुर्वेदशिखाद्या श्रुतिश्
च ।

ततश्च आत्ममाया तद्इच्छा स्यातित्यत्र ज्ञानक्रिये अपि लक्ष्येते । माया
वयुनं ज्ञनमिति निघण्टौ च पर्यायशब्दाः ।

त्रिगुणात्मिकाथ ज्ञानं च विष्णुशक्तिस्तथैव च ।
मायाशब्देन भण्यते शब्दतत्त्वार्थवेदिभिः ॥ इति त्रिकाण्डशेषे ।

माया दम्भे कृपायां चेति विश्वप्रकाशे । व्याख्यातं च टीकाकृद्भिर्
एकादशे कालो मायामये जीवे इत्यत्र [भागवतम् ११.२४.२७] मायाप्रवर्तके ज्ञान
मये वा इति । तृतीयेऽपि आपुः परां मुदमित्यादौ [भागवतम् ३.१५.२६] योगमाय
शब्देन सनकादावष्टाङ्गयोगप्रभावं व्याख्याय परमेश्वरे तु चिच्
छक्तिविलासो व्याख्यातः ।

ततस्त्रिभेदैवात्ममायेति सिद्धम् । यथा वा त्वमाद्यः पुरुषः [भागवतम्
१.७.२३] इत्यादिमूलपदामेवमवतार्यम् । श्रीवैकुण्ठे मायं
निषेधन्नपि साक्षात्तामेवाह त्वमाद्य इति । कैवल्ये मोक्षाख्ये श्री
वैकुण्ठलक्षणे आत्मनि स्वांश एव स्थितः । किं कृत्वा ? तत्राति
विराजमानया चिच्छक्त्या मायां दूरे स्थितामपि तिरस्कृत्यैव । मतं
चैतम्मायादिकं निषेधता श्रीशुकदेवेन ।

प्रवर्तते यत्र रजस्तमस्तयोः
सत्त्वं च मिश्रं न च कालविक्रमः ।
न यत्र माया किमुतापरे हरेर्
अनुव्रता यत्र सुरासुरार्चिताः ॥ [भागवतम् २.९.१०] इति ।

मोक्सं परं पदं लिङ्गममृतं विष्णुमन्दिरम् । इति पाद्मोत्तरखण्डे
विअकुण्ठपर्यायशब्दाः ॥ अर्जुनः श्रीभगवन्तम् ॥२१॥

[२२]

अत ऊर्ध्वं गुणादीनां स्वरूपात्मतानिगमनात्स्वरूपशक्तिरेव पुनर्
अपि विव्रियते यावत्सन्दर्भसमाप्तिः ।[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰३] तत्र गुणानां
स्वरूपात्मतामाहुः ।

स यदजया त्वजामनुशयीत गुणांश्च जुषन्
भजति सरूपतां तदनु मृत्युमपेतभगः ।
त्वमुत जहासि तामहिरिव त्वचमात्तभगो
महसि महीयसेऽष्टगुणितेऽपरिमेयभगः ॥[भागवतम् १०.८७.३८]

टीका च स तु जीवो यद्यस्मातजया मायया अजामविद्यामनुशयीत
आलिङ्गेत् । ततश्च गुणांश्च देहेन्द्रियादीन् जुषन् सेवमानः आत्मतया
अध्यस्यन् । तदनु तद्अनन्तरं सरूपतां तद्धर्मयोगं च जुषनपेत
भगः पिहितानन्दादिगुणः सन्मृत्युं संसारं भजति प्राप्नोति । त्वमुत
त्वं तु जहासि तां मायाम् ।

ननु सा मय्येवास्ति कथं त्यागस्तत्राह अहिरिव त्वचमिति । अयं भावः
यथा भुजङ्गः स्वगतमपि कञ्चुकं गुणबुद्ध्या नाभिमन्यते तथा
त्वमजां मायाम् । न हि निरन्तराह्लादसंवित्कामधेनुवृन्दपतेरजया
कृत्यमिति तामुपेक्षसे ।

कुत एतत्तदाह । आत्मभगनित्यप्राप्तैश्वर्यः । महसि परमैश्वर्ये
अष्टगुणिते अणिमाद्य्अष्टविभूतिमति । महीयसे पूज्यसे विराजसे ।

कथम्भूतः ? अपरिमेयभगः अपरिमेयैश्वर्यः । न त्वन्येषामिव
देशकालपरिच्छिन्नं तवाष्टगुणितमैश्वर्यम् । अपि तु परिपूर्ण
स्वरूपानुबन्धित्वादपरिमितमित्यर्थः । इत्येषा ।

तथा च तत्रैव पूर्वमुक्तं त्वमसि यदात्मना समवरुद्धसमस्त
भग इति [भागवतम् १०.८७.१४] । यद्वा अहिरिव त्वचमित्यत्र त्वक्शब्देन
परित्यक्ता जीर्णत्वगेवोच्यते । स यथा तां जहातीति तत्समीपमपि न
व्रजति, तथा त्वमपि मायासमीपं न यासीत्यर्थः ।

अन्यत्र च

विशुद्धविज्ञानघनं स्वसंस्थया
समाप्तसर्वार्थममोघवाञ्छितम् ॥ इति [भागवतम् १०.३७.२२] ।

तथोद्धवं प्रति श्रीभगवद्वाक्यं

सिद्धयोऽष्टादश प्रोक्ता धारणा योगपारगैः ।
तासामष्टौ मत्प्रधाना दशैव गुणहेतवः ॥ [भागवतम् ११.१५.३] इति ।

अग्रे च एता मे सिद्धयः सौम्य अष्टावौत्पत्तिका मताः । इति [भागवतम् ११.१५.५]
।

अतएव दैत्यबालकान् प्रति श्रीप्रह्लादवाक्यम्

केवलानुभवानन्दस्वरूपः परमेश्वरः ।
माययान्तर्हितैश्वर्य ईयते गुणसर्गया ॥[भागवतम् ७.६.२०]

टीका च ननु स एव चेत्सर्वत्र तर्हि सर्वत्र सर्वज्ञताद्युपलभ्यते ।
तत्राह गुणात्मकः सर्गो यस्यास्तया मायया अन्तर्हितमैश्वर्यं येन
इत्येषा ।

अत्र भगवदैश्वर्यस्य माययान्तर्हितत्वेन गुणसर्गयेति मायाया
विशेषणविन्यासेन च तद्अतीतत्वं बोधयति स्वरूपवत् । अतः परमेश्वर
इति विशेषणमपि तत्सहयोगेन पूर्वमेव दत्तमिति ज्ञेयम् । श्रुतयश्

अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां
वह्वीः प्रजाः सृजमानां सरूपाः ।
अजो ह्येको जुषमाणोऽनुशेते
जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः ॥ [श्वेतू ४.५]
यद्आत्मको भगवांस्तद्आत्मिका व्यक्तिः । किमात्मको भगवान् ?
ज्ञानात्मक ऐश्वर्यात्मकः शक्त्य्आत्मकश्च । दैवात्मशक्तिं स्वगुणैर्
निगूढामित्याद्याः [श्वेतू १.३] । अत्र स्वगुणैरिति यातीतगोचरा वाचामित्य्
उक्तैः स्वीयस्वभावैरित्यर्थः ॥ श्रुतयः श्रीभगवन्तम् ॥२२॥

[२३]

मां भजन्ति गुणाः सर्वे
निर्गुणं निरपेक्षकम् ।
सुहृदं प्रियमात्मानं
साम्यासङ्गादयोऽगुणाः ॥ [भागवतम् ११.१३.४०]

टीका च कथम्भूताः ? अगुणाः, गुणपरिणामरूपा न भवन्ति किन्तु
नित्या इत्यर्थः । इत्येषा ।

तथा च नारदपञ्चरात्रे जितं ते स्तोत्रे

नमः सर्वगुणातीतषड्गुणायादिवेधसे । इति ।

यदुक्तं ब्रह्मतर्के

गुणैः स्वरूपभूतैस्तु गुण्यसौ हरिरीश्वरः ।
न विष्णोर्न च मुक्तानां क्वापि भिन्नो गुणो मतः ॥

कालिकापुराणे देवीकृतविष्णुस्तवे

यस्य ब्रह्मादयो देवा मुनयश्च तपधनाः ।
न विवृण्वन्ति रूपाणि वर्णनीयः कथं स मे ॥
स्त्रिया मया ते किं ज्ञेया निर्गुणस्य गुणाः प्रभो ।
नैव जानन्ति यद्रूपं सेन्द्रा अपि सुरासुराः ॥ इति ॥

श्रीहंसदेवः सनकादीन् ॥२३॥

[२४]

अन्यत्र श्रीहंसवाक्यस्थितादिग्रहणक्रोडीकृतान् तान् बहूनेव सत्यं
शौचमित्यादिभिर्गणयित्वाह

एते चान्ये च भगवन्
नित्या यत्र महागुणाः ।
प्रार्थ्या महत्त्वमिच्छद्भिर्
न वियन्ति स्म कर्हिचित् ॥ [भागवतम् १.१६.२६]

टीका च एते एकोनचत्वारिंशत् । अन्ये च ब्रह्मण्यत्वशरण्यत्वादयो
महान्तो गुणा यस्मिन्नित्याः सहजा न वियन्ति न क्षीयन्ते स्म । इत्येषा ।

अत्र श्रीविष्णुपुराणम्

कलामुहूर्तादिमयश्च कालो
न यद्विभूतेः परिणामहेतुः ॥ इति [Vइড়् ४.१.८४] ।

श्रीपृथिवी श्रीधर्मम् ॥२४।

[२५]
अत एव आह

नमस्तुभ्यं भगवते
ब्रह्मणे परमात्मने ।
न यत्र श्रूयते माया
लोकसृष्टिविकल्पना ॥ [भागवतम् १०.२८.६]

यत्र भगवद्आदित्वेन त्रिधैव स्फुरति स्वरूपे माया न श्रूयते । तस्य
तथा तथा स्फूर्तिर्मायया न भवतीत्यर्थः । तत्र हेतुः लोकसृष्टाव्
एव विकल्पितुं सृष्टिस्थितिसंहारैर्विविधमीशितुं शीलं यस्याः सा । अतएव
भूगोलप्रश्ने हेतुत्वेन राज्ञाप्युक्तम्

भगवतो गुणमये स्थूलरूप आवेशितं मनो ह्यगुणेऽपि सूक्ष्मतम
आत्मज्योतिषि परे ब्रह्मणि भगवति वासुदेवाख्ये क्षममावेशितुमिति
[भागवतम् ५.१६.३] ।
वरुणः श्रीभगवन्तम् ॥२५॥

[२६]

तथा

तस्मै नमो भगवते वासुदेवाय धीमहि ।
यन्मायया दुर्जयया मां वदन्ति जगद्गुरुम् ॥
विलज्जमानया यस्य स्थातुमीक्षापथेऽमुया ।
विमोहिता विकत्थन्ते ममाहमिति दुर्धियः ॥ [भागवतम् २.५.१२१३]

तमादिमयत्वेन स्वस्य सदोषत्वात्, सच्चिदानन्दघनत्वेन यस्य
निर्दोषस्य नेत्रगोचरे विलज्जमानया अमुषा मायया विमोहिता अस्मद्आदयो
दुर्धियः ॥ श्रीब्रह्मा श्रीनारदम् ॥२६॥

[२७]

तदेवमैश्वर्यादिषट्कस्य स्वरूपभूतत्वमुक्त्वा, श्रीविग्रहस्य
पूर्णस्वरूपभूतत्वं वक्तुं प्रकरणमारभ्यते । तत्र तस्य तादृशत्व
सचिवं नित्यत्वं तावत्पूर्वदर्शिततादृशवैकुण्ठाधिष्ठातृत्वेन
सिद्धमेव । प्रपञ्चावतीर्णत्वेऽप्याह त्रिभिः

नष्टे लोके द्विपरार्धावसाने
महाभूतेष्वादिभूतं गतेषु ।
व्यक्तेऽव्यक्तं कालवेगेन याते
भवानेकः शिष्यतेऽशेषसंज्ञः ॥ [भागवतम् १०.३.२५]
अतः शेषसंज्ञः । तत्र युक्तिः

योऽयं कालस्तस्य तेऽव्यक्तबन्धो
चेष्टामाहुश्चेष्टते येन विश्वम् ।
निमेषादिर्वत्सरान्तो महीयांस्
तं त्वेशानं क्षेमधाम प्रपद्ये ॥ [भागवतम् १०.३.२६]

हे अव्यक्तबन्धो सान्निध्यमात्रेण प्रकृतिप्रवर्तक चेष्टा
निमेषोन्मेषरूपाम् । श्रुतिश्च सर्वे निमेषा जज्ञिरे विद्युतः
पुरुषादधीति [ंहानारायणऊ १.८] । सर्वे निमेषादयः कालावयवाः
विशेषेण द्योतते विद्युत् । पुरुषः परमात्मेति श्रुतिपदार्थः । सर्वत्र
सृष्टिसंहारयोर्निमित्तं काल एव, तस्य तु तद्अङ्गचेष्टारूपत्वात्तौ
तत्र न सम्भवत एवेति भावः । तत्र हेत्व्अन्तरं क्षेमधामेति । त्वा
त्वाम् ।

अत्र स्वाभीष्टात्तस्मादाविर्भावादेव कंसभयं कैमुत्येन वारितवती
। तथैव स्पष्टं पुनराह

मर्त्यो मृत्युव्यालभीतः पलायन्
लोकान् सर्वान्निर्भयं नाध्यगच्छत् ।
त्वत्पदाब्जं प्राप्य यदृच्छयाद्य
स्वस्थः शेते मृत्युरस्मादपैति ॥ [भागवतम् १०.३.२७]

लोकान् प्राप्य निर्भयं भयाभावम् । त्वत्पादाब्जं तु प्राप्येत्य्
उभयत्राप्यन्वयः । अत्र त्वत्पादाब्जमिति श्रीविग्रहमेव तथापि
विस्पष्टं साधितवती । अतएवामृतवपुरिति सहस्रनामस्तोत्रे । मृतं
मरणं तद्रहितं वपुरस्येत्यमृतवपुरिति शङ्करभाष्येऽपि । आद्येति
जन्माभावोऽपि दर्शितः, सजन्मनि सर्वत्र सादित्वअस्यैव सिद्धेः । तदुक्तम्
 प्रादुरासीद्यथा प्राच्यां दिशीन्दुरिव पुष्कलः । इति । [भागवतम् १०.३.८]

श्रुतिश्चात्र स ब्रह्मणा सृजति स रुद्रेण विलापयति सोऽनुत्पत्तिरलय एव
हरिः परः परमानन्द इति महोपनिषदि[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰४] ॥

श्रीदेवकीदेवी श्रीभगवन्तम् ॥२७॥

[२८]

तथा उत्पत्तिस्थितिलयेत्य्आदिपद्ये यद्रूपं ध्रुवमकृतमिति । [भागवतम्
५.२५.९]

यस्य श्रीसङ्कर्षणस्य रूपं ध्रुवमनन्तमकृतं चानादि । अतएव
वर्षाधिपोपासनावर्णने भवेनापि तद्रूपमधिकृत्योक्तम्

न यस्य मायागुणचित्तवृत्तिभिर्
निरीक्षतो ह्यण्वपि दृष्टिरज्यते । इति [भागवतम् ५.१७.१९]

यत्तु तत्र तदेव रूपमधिकृत्य श्रीशुकेन या वै कला भगवतस्
तामसीति [भागवतम् ५.२५.१] । तथा भवानीनाथैरिति गद्ये [भागवतम् ५.१७.१६] तामसीं
मूर्तिमित्युक्तम्, तन्निजांशशिवद्वारा तमोगुणोपकारकत्वेन ज्ञेयम्
। उत्पत्तिस्थितिलयेत्य्आदिपद्यानन्तरं श्रीशुकेनैव श्रीनारदवाक्यम्
अनुक्तम् मूर्तिं न पुरुकृपया बभार सत्त्वं संशुद्धं सदसदिदं
विभाति यत्र । [भागवतम् ५.२५.१०] । तस्मान्नित्यमेव सर्वं भगवद्रूपम् ।

तथा च पाद्मोत्तरखण्डे तत्स्तुतिः अनादिनिधनानन्तवपुषे विश्व
रूपिणे । इति ।

यदत्र स्कान्दादौ क्वचिद्भ्रामकमस्ति तत्तु तत्तत्पुराणानां तामस
कल्पकथामयत्वात्तत्तत्कल्पेषु च भगवता स्वमहिमावरणाद्
युक्तमेव तदिति । श्रीभागवतेनापि एवं वदन्ति राजर्षे [भागवतम् १०.७७.३०]
इत्यादिना तादृशं मतं न मतम् । तदिदं तु श्रीकृष्णसन्दर्भे विशिष्य
स्थापयिष्यामः । स्वमतं तु सत्यं शौचं दया क्षान्तिरित्यादिना [भागवतम्
१.१६.२७] श्रीपृथिवीवाक्येन कान्तिमहौजोबलानामपि स्वाभाविकत्वम्
अव्यभिचारित्वं दर्शयता दर्शितम् । नष्टे लोक[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰५] इत्यादिना
[भागवतम् १०.३.२५] श्रीदेवकीवाक्येन च । तस्मात्साधूक्तं यद्रूपं ध्रुवम्
अकृतमिति ॥ श्रीशुकः ॥२८॥

[२९]

विभुत्वमाह

न चान्तर्न बहिर्यस्य न पूर्वं नापि चापरम् ।
पूर्वापरं बहिश्चान्तर्जगतो यो जगच्च यः ॥
तं मत्वात्मजमव्यक्तं मर्त्यलिङ्गमधोक्षजम् ।
गोपिकोलूखले दाम्ना बबन्ध प्राकृतं यथा ॥ [भागवतम् १०.९.१३१४]

टीका च बन्धनं हि बहिःपरीतेन दाम्ना अन्तरावृतस्य भवति । तथा
पूर्वापरविभागवतो वस्तुनः पूर्वतो दाम धृत्वा परतः परिवेष्टनेन
भवति । न त्वेतदस्तीत्याह न चान्तरिति । किं च व्यापकेन व्याप्यस्य
बन्धो भवति । तच्चात्र विपरीतमित्याह पूर्वापरमिति । किं च तद्
व्यतिरिक्तस्य चाभावान्न बन्ध इत्याह जगच्च यः इति । तं मर्त्य
लिङ्गमधोक्षजमात्मजं मत्वा बबन्धेति । इत्येषा ॥

जगच्च य इत्यत्र यस्य कारणस्य व्यतिरेकेण कार्यस्य जगतो व्यतिरेकः
स्यादिति । तदनन्यस्य जगतस्तच्छक्त्येव शक्तेस्तद्अंशांशरूपया रज्ज्वा
कथं बन्धः स्यात् । न हि वह्निमर्चिषो दहेयुरिति भावः ।

तं मर्त्यलिङ्गमित्यादौ । टीकाकृतामयमभिप्रायः । ननु सर्व
व्यापकं कथं बबन्ध, न हि ब्रह्माण्डगोलकादिकमपि कश्चिद्
बध्नाति । तत्राह मर्त्यलिङ्गं मनुष्यविग्रहम् । तर्हि कथं
व्यापकत्वम् ? तत्राह, अधोक्षजमधः कृतमिन्द्रियजं ज्ञानं येन तं
सर्वेन्द्रियज्ञानागोचरं प्रत्यक्षादिप्रमाणैरचिन्त्यस्वरूपमित्यर्थः
। तस्मात्तद्आकारत्वेऽपि तस्मिन् विभुत्वमस्त्येवेति भावः । अधोक्षजत्वाद्
एवाव्यक्तत्वमपि व्याख्यातमिति तन्नोद्धृतम् ।

ननु मनुष्यविग्रहत्वेऽप्यपरित्यक्तविभुत्वं कथं मातुर्नास्फुरत्
? तत्राह आत्मजं मत्वेति । वत्सलाद्य्अभिधप्रेमरसविशेषस्य
स्वभावोऽयम् । यदसौ स्वानन्दपूरेण तस्य तादृशत्वं प्रत्यनुभव
पद्धतिमावृणोतीत्यर्थः । इत्थं चातद्वीर्यकोविदत्वं तस्या
माहात्म्यमेव तं रज्जुभिर्बद्धमपि कर्तुस्तस्य प्रेम
रसस्यानुभावरूपत्वात् । तदुक्तम् नेमं विरिञ्चो न भव इत्यादि [भागवतम्
१०.९.२०] । प्राकृतं यथा इत्यनेन अधोक्षजमित्यनेन च, वस्तुनो
व्यापकत्वं मायया तु मर्त्यलिङ्गत्वमित्यपि परिहृतम् ।

यद्धि तर्कगोचरो भवति, तत्रैव कदाचिदसम्भवरीतिदर्शनेन
साभ्युपगम्यते, यत्तु स्वत एव तद्अतीतं, तत्र तत्स्वीकृतिरतीव
मूर्खता । यथा बाडवनाम्नो वह्नेर्जलनिधिमध्य एव
देदीप्यमानतायामैन्द्रजालिकत्तास्वीकरणम् । श्रुतिश्च अर्वाग्देवा अस्य
विसर्जनेनाथ को वेद यत आबभूवेत्याद्या ।

किं च यद्गतं बन्धनं तस्य श्रीविग्रहस्यैव व्यापकत्वं विवक्षितं
यत्तदोः [?] सामानाधिकरण्यात्तस्यास्तत्राकोविदत्वोपपादनत्वाच्च । तत्र
विग्रहत्वं परिच्छिन्नायामेव सम्भवति । करचरणाद्य्आकारसन्निवेशात्
। तस्मादस्यैव तस्मिन् परिच्छिन्नत्वं विभुत्वं च युगपदेव । मूल
सिद्धान्त एव परस्परविरोधिशक्तिशतनिधानत्वं तस्य दर्शितम् ।
दृश्यतेऽपि लोके त्रिदोषघ्नमहौषधीनां तादृशत्वम् ।

तथैव विभुत्वमुक्तं ब्रह्मसंहितायां

पन्थास्तु कोटिशतवत्सरसंप्रगम्यो
वायोरथापि मनसो मुनिपुङ्गवानाम् ।
सोऽप्यस्ति यत्प्रपदसीम्न्यविचिन्त्यतत्त्वे
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥ इति [Bरह्मष्५.४०] ॥

श्रुतिश्च मध्वभाष्यप्रमाणिता अस्थूलोऽनणुरमध्यमो
मध्यमोऽव्यापको व्यापको हरिरादिरनादिरविश्वो विश्वः सगुणो निर्गुण
इति ।

तथैव नृसिंहतापनी च तुरीयमतुरीयमात्मानमनात्मानमुग्रम्
अनुग्रं वीरमवीरं महान्तममहान्तं विष्णुमविष्णुं ज्वलन्तम्
अज्वलन्तं सर्वतोमुखमसर्वतोमुखमित्य्[ण्टू २.३] आदिका ।

ब्रह्मपुराणे

अस्थूलोऽनुरूपोऽसावविश्वो विश्व एव च ।
विरुद्धधर्मरूपेऽसावैश्वर्यात्पुरुषोत्तम ॥ इति ॥

तथैव दृष्टं श्रीविष्णुधर्मे

परमाण्व्अन्तपर्यन्त
सहस्रांशाणुमूर्तये ।
जठरान्तायुतांशान्त
स्थितब्रह्माण्डधारिणे ॥ इति ॥

अतः श्रीगीतोपनिषदश्च
मया ततमिदं सर्वं
जगदव्यक्तमूर्तिना ।
मत्स्थानि सर्वभूतानि
न चाहं तेष्ववस्थितः ॥

न च मत्स्थानि भूतानि
पश्य मे योगमैश्वरम् ।
भूतभृन्न च भूतस्थो
ममात्मा भूतभावनः ॥ इति । [गीता ९.४५]

अव्यक्तमूर्तिनेति तादृशरूपत्वाद्बुद्धिवैभवागोचरस्वभाव
विग्रहेणेत्यर्थः ॥ श्रीशुकः ॥२९॥

[३०]

तदेवं परिच्छिन्नस्यैव तद्आकारस्य विभुत्वं पुनर्विद्वद्
अनुभ्वएनोक्तन्यायेन दर्शयितुं प्रकरणमारभ्यते । तत्रैकादश
पद्यान्याह

क्वाहं तमोमहद्अहंखचराग्निवार्भू
संवेष्टिताण्डघटसप्तवितस्तिकायः ।
क्वेदृग्विधाविगणिताण्डपराणुचर्या
वाताध्वरोमविवरस्य च ते महित्वम् ॥ [भागवतम् १०.१४.११]

स्पष्टम् ॥

[३१]

उत्क्षेपणं गर्भगतस्य पादयोः
किं कल्पते मातुरधोक्षजागमे ।
किमास्तिनास्तिव्यपदेशभूषितं
तवास्ति कुक्षेः कियदप्यनन्तः ॥ [भागवतम् १०.१४.१२]

अतः सर्वस्य तव कुक्षिगतत्वेन ममापि तथात्वान्मातृवदपराधः
सोढव्य इति भावः ।

[३२]

किं च विशेषतस्तु त्वत्तो यज्जन्म प्रसिद्धमित्याह

जगत्त्रयान्तोदधिसम्प्लवोदे
नारायणस्योदरनाभिनालात् ।
विनिर्गतोऽजस्त्विति वाङ्न वै मृषा
किन्त्वीश्वर त्वन्न विनिर्गतोऽस्मि ॥ [भागवतम् १०.१४.१३]

तथापि त्वत्त्वत्तः किं तु नोत्पन्नोऽस्मि ह अपि तु त्वत्त एवोत्पन्नोऽस्मीत्य्
अर्थः ।

[३३]

ननु यद्यहं प्रलयोदधिशायी नारायणः स्यां, तर्हि मत्तस्त्वम्
उत्पन्नोऽसीत्यपि घटते । तत्त्वन्यथैवेत्याशङ्क्याह

नारायणस्त्वं न हि सर्वदेहिनाम्
आत्मास्यधीशाखिललोकसाक्षी ।
नारायणोऽङ्गं नरभूजलायनात्
तच्चापि सत्यं न तवैव माया ॥ [भागवतम् १०.१४.१४]

हे अधीश ईशस्य सर्वान्तर्यामिणो नारायणस्याप्युपरि वर्तमान, हे
भगवन्नित्यर्थः । हि निश्चितं स नारायणस्त्वं, नासि, किन्तु नारायणोऽसौ
तविवाङ्गमंशः । यद्यप्येवमथापि मम तद्अङ्गोत्पन्नत्वादङ्गिनस्
त्वत्त एवोत्पत्तिरिति भावः । कथमसौ नारायण उच्यते । कथं वा मम
तस्माद्वैलक्षण्यम् ? तत्रह

योऽसौ देहिनामात्मा अन्तर्यामिपुरुषः । अतएव नारस्य जीवसमूहस्य
अयमाश्रयो यत्रेति तस्य नारायणत्वं, साक्साद्भगवतस्तव तु तद्
अन्तर्यामितायामप्यौदासीन्यमिति भावः । किं च, अखिललोकसाक्षी,
यस्मातखिलं लोकं साक्षात्पश्यति, तस्मात् । नारमयते जानातीति
नारायणोऽसौ, त्वं पुनस्तेनांशेनैव तद्द्रष्टा, न तु साक्षादिति तस्माद्
विलक्षण इत्यर्थः । तर्हि स नारायणस्त्वं न भवसीति ममाप्यन्यथा
नारायणत्वमस्तीति भवताभिप्रेतं, तत्कथम् ? इत्यस्योत्तरं तेनैव
सम्बोधनेन व्यञ्जयति, अधीशेति । ईशः प्रवर्तकः ।

ततश्च नारस्य अयनं प्रवृत्तिर्यस्मात्स नारायणः । ततोऽप्य्
अधिकैश्वर्यादधीशस्त्वमपि नारायणः । यथा मण्डलेश्वरोऽपि नृपतिस्
तेषामधिपोऽपि नृपतिरिति । श्रीकृष्णस्यैव साक्षात्स्वयं भगवत्त्वेन
तस्मादपि परत्वम् । कृष्णसन्दर्भे प्रबन्धेन दर्शयिष्यते ।

ननु, नराज्जातानि तत्त्वानि नाराणीति विदुर्बुधाः । तस्य तान्ययनं पूर्वं
तेन नारायणः स्मृतः इति । तथा,

आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः ।
अयनं तस्य ताः पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः ॥

इति तस्यापि नारायणत्वमन्मथाप्रसिद्धमित्याशङ्क्याह नरभू
जलायनात्तच्चापीति । नरादुद्भूतयेऽर्थास्तथा नराज्जातं यज्जलं, तद्
अयनात्यच्च तच्चापि नारायणत्वं भवति तर्हि कथं प्रसिद्धि
परित्यागेनान्यथा निर्वक्षीत्यत आह सत्यं नेति । तत्प्रलयोदधिजलाद्य्
आश्रयत्वं सत्यं न, किन्तु तथा ज्ञानं तवैव मायेत्यर्थः । मायात्र
प्रतारणशक्तिः, माया दम्भे कृपायां चेति विश्वप्रकाशात् । दुर्वितर्क
स्वरूपशक्त्यैव परिच्छिन्नापरिच्छिन्नायास्त्वन्मूर्तेर्जलादिभिर्
अपरिच्छेदादिति भावः ।

श्लोकचतुष्टयेऽस्मिन् यस्य नारायणस्यान्ततं मद्आदिकं सर्वमेव जगत्,
सोऽपि तवान्तर्भूत इति तात्पर्यम् । नारायणस्य तादृशत्वे मन्त्रवर्णः

यच्च किञ्चिज्जगत्सर्वं दृश्यते श्रूयतेऽपि वा ।
अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः ॥ इति ॥

[३४]

तन्मूर्तेर्जलादिभिरपरिच्छेदे स्वानुभवं प्रमाणयति

तच्चेज्जलस्थं तव सज्जगद्वपुः
किं मे न दृष्टं भगवंस्तदैव ।
किं वा सुदृष्टं हृदि मे तदैव
किं नो सपद्येव पुनर्व्यदर्शि ॥ [भागवतम् १०.१४.१५]

जगद्आश्रयभूतं नारायणाभिधं तव तद्वपुः जलस्थमेवेत्येवं
यदि सत्सत्यं स्यात्तर्हि तदैव कमलनालमार्गेणान्तः प्रविश्य
संवत्सरशतं विचिन्वतापि मया हे भगवन्नचिन्त्यैश्वर्य तत्किमिति न
दृष्टम् ।

यदि च तद्वपुर्मायामात्रं, माया स्याच्छाम्बरीबुद्ध्योरिति
त्रिकाण्डशेषरीत्या मिथ्याभिव्यञ्जककलाविशेषदर्शितमात्रं स्यात्तर्हि
किं वा रूढसमाधियोगविरूढबोधेन मया हृदि तदैव सुष्ठु
सच्चिदानन्दघनत्वेन दृष्टं, समाध्य्अनन्तरं किं वा पुनः सपद्य्
एव नो व्यदर्शि न दृष्टम् । अतस्त्वन्मूर्तेर्मायामयत्वं देशविशेष
कृतपरिच्छेदश्च सत्यो न भवतीत्यर्थः । एतद्व्याख्याननिदानं
तृतीयस्कन्धेतिहासो द्रष्टव्यः ।

[३५]

अत्र तच्चापि सत्यमित्यत्र, तच्चापि अङ्गं सत्यमेव, न तु विराड्
अवन्मायेति तच्चेज्जलस्थमित्यत्र च, तज्जलस्थं सद्रूपं तव वपुर्यदि
जगत्स्यात्, प्रपञ्चान्तःपाति स्यातिति व्याकुर्वन्ति । तस्मादेवं
नारायणाङ्गकस्य भग्वद्विग्रहस्य विश्वोऽपि प्रपञ्चोऽन्तर्भूत इति स्वयं
भगवता दर्शितम् । श्रीमत्या जनन्यैवानुभूतमित्याह

अत्रैव मायाधमनावतारे
ह्यस्य प्रपञ्चस्य बहिःस्फुटस्य ।
कृत्स्नस्य चान्तर्जठरे जनन्या
मायात्वमेव प्रकटीकृतं ते ॥ [भागवतम् १०.१४.१६]

अत्रैव तावत्श्रीकृष्णाख्ये मायोपशमनेऽवतारे प्रादुर्भावे, बहिश्
चान्तर्जठरे च स्फुटस्य दृष्टस्य कृत्स्नस्य जगतः सम्बन्धे पूर्वोक्तं
यन्मायात्वम्, पर्पञ्चकृतत्वत्परिच्छेद्यत्वस्य मिथ्यात्वम् । तज्जनन्या
जनन्यै ते त्वया प्रकटीकृतं दर्शितम् । तस्माद्भवान् जगद्अन्तःस्थ एव,
जगत्तु भवबहिर्भूतमित्येवं मायाधर्मः । वस्तुतस्तु दुर्वितर्क
स्वरूपशक्त्या मध्यमत्वेऽपि व्यापकोऽसीति भावः ।

[३६]

मायाधर्मेनेति यद्भवता कृपया दृष्टप्रमाणेऽपि श्रीविग्रहे सर्वोऽपि
प्रपञ्चोऽन्तर्भूत इति दर्शितं तत्सत्यमेवेति द्योतनार्थं भगवत्यप्य्
अन्यथा प्रतीतिनिरसनार्थं च पूर्वमेवार्थमुपपादयति

यस्य कुक्षाविदं सर्वं
सात्मं भाति यथा तथा ।
तत्त्वय्यपीह तत्सर्वं
किमिदं मायया विना ॥ [भागवतम् १०.१४.१७]

यस्य तव कुक्षौ सर्वमिदं सात्मं त्वत्सहितं यथा भाति, तत्सर्वमिह
बहिरपि तथैव त्वयि भाति इत्यन्वयः ।

अयमर्थः स्वस्य व्रजेऽन्तर्भूततादर्शनेनैव समं व्रजस्य स्वस्मिन्न्
अन्तर्भूततां दर्शयन् तच्चान्तर्बहिर्दर्शनं किं स्वप्न एतदुत
देवमाया इत्यादौ [भागवतम् १०.८.४०] श्रीजनन्या एव विचारे स्वाप्निकत्व
मायोलत्वबिम्बप्रतिबिम्बत्वानामयोग्यत्वादेकमेवेत्यभिज्ञापयन्, किं
स्वप्न इत्यादावेव यः कश्चन औत्पत्तिक आत्मयोग इत्य्[भागवतम् १०.८.४०] अनेन
चरमपक्षावसितया दुर्वितर्कस्वरूपशक्त्यैव मध्यमपरिमाण
विशेष एव सर्वव्यापकोऽस्मीति स्वयमेव भवान् जननीं प्रति युगपद्
उभयात्मकं निजधर्मविशेषं दर्शितवान् । अतएव द्वितीये गृह्णीत यद्
यदुपबन्धममुष्य माता इत्यादौ [भागवतम् २.७.३०] प्रतिबोधितासीदित्य्
उक्तम् । तस्मात्तव कुक्षौ सर्वमिदं यथा भाति, इह बहिरपि तथा, तद्
अन्तर्भूतोऽपि तद्व्यापकोऽसीति प्रकारेणैव तव मायया स्व
याथार्थ्यावरणशक्त्या विना किं सम्भवति ? नैव सम्भवतीत्यर्थः
।

[३७]

मयाप्येवमेवानुभूतमित्याह

अद्यैव त्वदृतेऽस्य किं मम न ते मायात्वमादर्शितम्
एकोऽसि प्रथमं ततो व्रजसुहृद्वत्साः समस्ता अपि ।
तावन्तोऽसि चतुर्भुजास्तदखिलैः साकं मयोपासितास्
तावन्त्येव जगन्त्यभूस्तदमितं ब्रह्माद्वयं शिष्यते ॥ [भागवतम् १०.१४.१८]

अद्यैव ते त्वया किमस्य विश्वस्य त्वद्ऋते त्वत्तो बहिर्मायात्वं माययैव
स्फुरणं भवतीति मम मां प्रति न दर्शितम् ? अपि तु दर्शितमेव । एतन्
नराकाररूपात्त्वत्तो भैरेवेदं जगदिति यन्मुग्धानां भाति । तन्
माययिवेत्यर्थः । कथमेतदाकाररूपस्य मम तादृशत्वम् ? तत्राह,
एकोऽसि इति । व्रजसुहृदादिरूपं यद्यस्मादाविर्भूतं तत्तदखिलम्
अधुना तिरोधानसमये येन पुनरनेन श्रीविग्रहरूपेणावशिष्यते । तद्
द्वयं ब्रह्मैवेत्यर्थः । अशेषप्रापञ्चिकवस्तूनां प्रादुर्भावस्थिति
तिरोभावदर्शनेन तल्लक्षणाक्रान्तत्वादिति भावः । ततश्चास्य ब्रह्मत्वे
सिद्धे व्यापकत्वमपि सिध्यतीति तात्पर्यम् ।

[३८]

ननु, सृष्ट्य्आदौ ब्रह्मविष्णुमहेश्वरा भिन्ना एव कारणभूतास्तथा
स्थितौ केचिदन्येऽवताराश्च, तत्कथं ममैवं सर्वकारणत्वमुच्यते
। तत्राह

अजानतां त्वत्पदवीमनात्मन्य्
आत्मात्मना भासि वितत्य मायाम् ।
सृष्टाविवाहं जगतो विधान इव
त्वमेषोऽन्त इव त्रिनेत्रः ॥ [भागवतम् १०.१४.१९]

त्वमित्यस्य भासीत्यनेनान्वयः । कर्तृक्रिययोरन्वयस्यैव
प्राथमिकत्वात् । कर्त्रा चात्र त्वमित्येव मधमपुरुषेण युज्यते ।
तस्मादत्र नैव शब्दः सम्बध्यते किन्त्वेष इत्यत्रैव । ततश्च श्री
विग्रहोऽमुः वाच्यः । स्वयं भगवत्त्वेनास्य गुणावतारत्वाभावात् । अद्यैव
त्वद्ऋतेऽस्येत्यनेनाव्य्ववहितवचनेन विरुद्धत्वाच्च ।

तस्मादयमर्थः त्वत्पदवीं तव तथाभूतं स्वरूपमजानताम्
अजानतः प्रति । आत्मा तत्तदंशिस्वरूपस्त्वमेव । आत्मना तत्तद्अंशेन,
मायां सृष्ट्य्आदिनिमित्तशक्तिम् । अनात्मनि जडरूपे महद्आद्य्उपादाने
प्रधाने । वितत्य प्रवर्त्य्, तत्तत्कार्यभेदेन भिन्न इव भासीत्यर्थः
। अन्ते त्रिनेत्र इवेति । वस्तुतस्त्वमेव तत्तद्रूपेण वर्तसे, मूढास्तु
त्वत्तस्तान् पृथक्पश्यन्तीति भावः । यतो द्वितीये ब्रह्मवाक्यम्

सृजामि तन्नियुक्तोऽहं हरो हरति तद्वशः ।
विश्वं पुरुषरूपेण परिपाति त्रिशक्तिधृक् ॥ इति [भागवतम् २.६.३०]

[३९]

अतो भगवत्स्वरूपैकत्वेन न ब्रह्मादिवद्विष्णुरिवेति निर्दिष्टम् । एवं
यथा गुणावतारास्तथान्येऽप्यवतारा इत्याह

सुरेष्वृषिष्वीश तथैव नृष्वपि
तिर्यक्षु यादःस्वपि तेऽजनस्य ।
जन्मायतां दुर्मदनिग्रहाय
विधातः यदनुग्रहाय च ॥ [भागवतम् १०.१४.२०]

अजनस्य जन्मेत्यनेन प्रादुर्भावमात्रं जन्मेति बोधयति । ननु
ब्रह्मन् किमत्र विचारितं भवता, यदेकस्या एव मम मूर्तेर्व्यापकत्वे
सत्यन्यासां दर्शनस्थानं न सम्भवतीति । तथा जडवस्तूनां
घटादीनामेव प्राकट्यप्रकारो लोके दृष्टः । कथं तदितर
स्वभावानां चिद्वस्तूनां मम श्रीमूर्त्यादीनामिति । यथा यावत्यो
विभूतयो मम भवता दृष्टास्तावतीभिरेव भवान् विस्मितो, नापराः
सन्तीति सम्भावयन्निव तत्परिमिततामधिगतवानस्तीति । तथा ये
ममांशाः पूर्वं बालवत्सादिरूपास्त एव चतुर्भुजा अभवन्निति कस्यापि
रूपस्य कदाचिदुद्भवः कस्यापि कदाचिदिति ।

[४०]

किं च, सत्यज्ञानानन्तानन्दैकरसमूर्तित्वात्युगपदेव सर्वमपि तत्
तद्रूपं वर्तत एव, किन्तु यूयं सर्वदा सर्वं न पश्यथेति तत्र च
यौगपद्यं कथमिति तत्राह

को वेत्ति भूमन् भगवन् परात्मन्
योगेश्वरोतीर्भवतस्त्रिलोक्याम् ।
क्व वा कथं वा कति वा कदेति
विस्तारयन् क्रीडसि योगमायाम् ॥ [भागवतम् १०.१४.२१]

क्व वा कथं वा कति वा कदा वा योगमायां दुस्तर्कां चिच्छक्तिं
विस्तारयन् तथा तथा प्रवर्तयन् क्रीडसीति भवत ऊतीर्लीलास्त्रिलोक्यां को
वेत्ति? न कोऽपीत्यर्थः । यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न वेद स इति
[Kएनऊ २.३] भावः । अत्र दुर्ज्ञेयतापुरस्कृतेनैव सम्बोधनचतुष्टयेन
चतुर्षु युक्तिमाह । हे भूमन् क्रोडीकृतानन्तमूर्त्यात्मकश्रीमूर्ते ।

अयं भावः एकमपि मुख्यं भगवद्रूपं युगपदनन्त
रूपात्मकं भवति । तथैवाक्रूरेण स्तुतं बहुमूर्त्य्एकमूर्तिकमिति
[भागवतम् १०.४०.७] । तथा श्रुतिः एकं सन्तं बहुधा दृश्यमानमिति ।

ततो यदा यादृशं येषामुपासनाफलोदयभूमिकावस्थानं, तदा
तथैव ते पश्यन्ति । तथा च प्रज्ञान्तरपृथक्त्ववद्दृष्टिश्च तदुक्तिम्
इत्यत्र ब्रह्मसूत्रे [Vस्३.३.५०] मध्वभाष्यम् उपासनाभेदाद्दर्शन
भेद इति दृष्टान्तश्च । यथैकमेव पट्टवस्त्रविशेषपिच्छावयव
विशेषादिद्रव्यं नानावर्णमयप्रधानैकवर्णमपि कुतश्चित्स्थान
विशेषाद्दत्तचक्षुषो जनस्य केनापि वर्णविशेषेण प्रतिभातीति ।
अत्राखण्डपट्टवस्त्रविशेषादिस्थानीयं निजप्रधानभासान्तर्
भाविततत्तद्रूपान्तरं श्रीकृष्णरूपं, तत्तद्वर्णच्छविस्थानीयानि
रूपान्तराणीति ज्ञेयम् । यथा श्रीनारदपञ्चरात्रे

मणिर्यथा विभागेन नीलपीतादिभिर्युतः ।
रूपभेदमवाप्नोति ध्यानभेदात्तथा विभुः ॥ इति

मणिरत्र वैदुर्यं नीलपीतादयस्तद्गुणाः । तदेवं क्वेत्यय युक्तिर्
उक्ता । एवमेव श्रीवामनावतारमुपलक्ष्य श्रीशुकवाक्यम्

यत्तद्वपुर्भाति विभूषणायुधैर्
अव्यक्तचिद्व्यक्तम्मधारयद्धरिः ।
बभूव तेनैव स वामनो बटुः
संपश्यतोर्दिव्यगतिर्यथा नटः ॥ [भागवतम् ८.१८.१२]

अर्थश्चायम् यद्वपुः शरीरं न केनापि व्यज्यते या चित्पूर्णानन्दस्तत्
स्वरूपमेव यद्विभूषणायुधैर्भाति । तद्वपुस्तदा प्रपञ्चेऽपि
व्यक्तं यथा स्यात्तथा अधारयत्स्थापितवान् । पुनश्च तेनैव वपुषा
वामनो बटुर्बभूव हरिः । एवकारेण परिणामवेषान्तरयोगादिकं
निषिद्धम् । कदा ? पित्रोः सम्पश्यतोः । तेनैव वपुषा तद्भावे हेतुः ।
दिव्याः परमचिन्त्याः यद्गतं भवच्च भविष्यच्च इत्यादि श्रुतेः ।
स्वस्मिन्नेव नित्यस्थितान्नानासंस्थानां प्रकाशनाप्रकाशनरूपा
गतयश्चेष्टा यस्य सः ।
तत्रालक्सितस्वधर्ममात्रोल्लासांशे दृष्टान्तलेशः, यथा नट इति । नटोऽपि
कश्चिदाश्चर्यतमः दिव्या परमविस्मापिका गतिर्हस्तकरूपा चेष्टा यस्य
तथाभूतः सन् । तेनैव रूपेण वैषम्यादिकमनुरीकृत्यापि नानाकारतां
यथा दर्शयति । स्वर्ग्यो नटो वा दिव्यगतिः । ततश्च तत्तद्अनुकरणं
तस्यात्यन्ततद्आकारमेव भवति । अत्र परमेश्वरं विना अन्यस्य
सर्वांशे तादृशत्वाभावात्न च दृष्टान्ते खण्डत्वदोषः प्रपञ्चनीयः
। यथा भक्षितकीटपरिणामलालाजाततन्तुसाधनोऽप्यूर्णनाभः
परमेश्वरस्य जगत्सृष्टावनन्यसाधकत्वे दृष्टान्तः श्रूयते, यथोर्ण
नाभिर्हृदयादित्यादि [भागवतम् ११.९.२१] तद्वत् ।

तदेवं श्रीब्रह्मणापि सर्वरूपसद्भावाभिर्पायेणैवोक्तम्

त्वं भक्तियोगपरिभावितहृत्सरोज
आस्से श्रुतेक्षितपथो ननु नाथ पुंसाम् ।
यद्यद्धिया त उरुगाय विभावयन्ति
तत्तद्वपुः प्रणयसे सद्अनुग्रहाय ॥ इति [भागवतम् ३.९.११]

प्रणयसे प्रकर्षेण नयसि प्रकटयसि । श्रुतेक्सितपथ इत्यनेन
कल्पनाया निरस्तत्वात् । सर्वरूपत्वेऽपि भक्तानभिरुचितरूपत्वेऽपवादः
श्रीकर्दमवाक्येन

तान्येव तेऽभिरूपाणि रूपाणि भगवंस्तव ।
यानि यानि च रोचन्ते स्वजनानामरूपिणः ॥ [भागवतम् ३.२४.३०]

यानि यानि च त्वदीयस्वभक्तेभ्यो रोचन्ते तानि नान्येव तव रूपाणि ते तव
अभिरूपाणि योग्यानि, नान्यानीत्यर्थः । अन्यानि च, यादृशं रन्तिदेवाय
कुत्सितरूपं प्रपञ्चितं तादृशानि ज्ञेयानि । तादृशस्य च मायिकत्वेअमेव
हि तत्रोक्तम्

तस्य त्रिभुवनाधीशाः फलदाः फलमिच्छताम् ।
आत्मानं दर्शयाञ्चक्रुर्माया विष्णुविनिर्मिता ॥ इति [भागवतम् ९.२१.१५]

टीका च त्रिभुवनाधीशाः ब्रह्मादयः मायास्तदीयधैर्य
परीक्षार्थं प्रथमं मायया वृषलादिरूपेण प्रतीताः सन्त इत्यर्थः
। इत्येषा ।

अनभिरूपत्वे हेतुः । अरूपिण इति । प्राकृतरूपरहितस्येति । टीका च
अप्राकृतत्वेन कुत्सितत्वासम्भवादिति भावः ।

अथ प्रकृतपक्षस्य कथं वेत्यादित्रययुक्तयेऽवशिष्टं सम्बोधन
त्रयं व्याख्यायते । हे भगवन्नचिन्त्यशक्ते! अचिन्त्यस्य भगवन्मूर्त्य्
आद्याविर्भावस्यान्यथानुपपत्तेरचिन्त्या स्वरूपशक्तिरेव कारणमिति
भावः । इयं कथं वेत्यस्य युक्तिः । तथा हे परमात्मन्! परेषां
प्रत्येकमप्यनन्तशक्तीनां पुरुषाद्य्अवताराणामात्मन्नवतारिन् ।
त्वयि तु तासां सुतरामनन्तत्वात् । तद्आविर्भावविभूतयः कति वा वाङ्
मनसोऽगोचरत्वमापयेरन्निति भावः । इयं कति वेत्यस्य युक्तिः । तथा
हे योगेश्वर! एकस्मिन्नपि रूपे नानारूपयोजनालक्षणाया योग
नाम्न्याः स्वरूपशक्तेस्तया वा ईशनशील । अयं भावः यथा तव
प्रधानं रूपमन्तर्भूतानन्तरूपं तथा तवांशरूपं च । ततश्च
यदा तव यत्रांशे तत्तद्उपासनाफलस्य यस्य रूपस्य प्रकाशनेच्छा
तदैव तत्र तद्रूपं प्रकाशसे इति । इयं कदेत्यस्य युक्तिः ।

[४१]

तस्मात्तत्तत्सर्वमपि तस्मिन् श्रीकृष्णरूपेऽन्तर्भूतमित्येवमत्रापि
तात्पर्यमुपसंहरति ।

तस्मादिदं जगदशेषमसत्स्वरूपं
स्वप्नाभमस्तधिषणं पुरुदुःखदुःखम् ।
त्वय्येव नित्यसुखबोधतनावनन्ते
मायात उद्यदपि यत्सदिवावभाति ॥ [भागवतम् १०.१४.२२]

यस्मादेवं प्रपञ्चाप्रपञ्चवस्तूनां सर्वेषामपि तत्त्वविग्रहोऽसि
तस्मादेव नित्यसुखबोधनलक्सणा या तनुस्तत्स्वरूपेऽनन्ते त्वय्येव
शेषमिदं जगदवभातीत्यन्वयः । कथम्भूतं सतुद्यदपि यत्
मुहुरुभवतिरोभवच्च । यद्यस्मिन्मुहुर्जायते लीयते च तत्तस्मिन्न्
एवावभाति भुवि तद्विकारे इवेति भावः । तर्हि किं मम विकारित्वं नेत्य्
आह । मायातो मायया त्वदीयाचिन्त्यशक्तिविशेषेण विकारादितस्यैव श्रुतेस्
तु शब्दमूलत्वादित्य्[Vस्. २.१.१७] आदौ परिणामस्वीकारात् । मुहुरुद्भव
तिरोभवत्वादेव स्वप्नाभं तत्तुल्यं न त्वज्ञानमात्रकल्पितत्वादपि
वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवदिति [Vस्. २.२.२९] न्यायेन तथा अविद्यावृत्तिक
मायाकार्यत्वाच्च अस्तधिषणं जीवपरमात्मज्ञानलोपकर्तृ ।
उभयस्मादपि हेतोः पुरुदुःखदुःखं तदीयसुखाभासस्यापि
वस्तुनो दुःखरूपत्वाद्विना त्वत्सत्तया असत्स्वरूपं शशविषाणतुल्यं
तदेवं भूतमपि सदिवानश्वरमिवाभाति मुग्धानामिति शेषः ।
उपलक्षणं चैतद्व्यवहारज्ञानमयमहद्आद्यात्मकत्वात्
ज्ञानोद्बोधकमिव स्वर्गाद्यात्मकत्वात्मुखमिव च । तदेवमन्यस्य
तत्परिच्छेद्यत्वात्स्वरूपशक्त्यैव परिच्छिन्नमपरिच्छिन्नं च तवेदं
वपुरिति प्रकरणार्थः ॥ १०।१४॥ ब्रह्मा श्रीभगवन्तम् ॥४१॥

[४२]

तदित्थं मध्यमाकार एव सर्वाधारत्वाद्विभुत्वं साधितम् ।
सर्वगतत्वादपि साध्यते

चित्रं बतैतदेकेन
वपुषा युगपत्पृथक् ।
गृहेषु द्व्य्अष्टसाहस्रं
स्त्रिय एक उदावहत् ॥ [भागवतम् १०.६९.२]

एतद्बत अहो चित्रं किं तत् । एक एव श्रीकृष्णो द्व्यष्टसाहस्रं स्त्रीर्यद्
उदावहत्परिणीतवान् । ननु किमत्राश्चर्यं तत्राह । गृहेष्विति तत्
सङ्ख्येषु सर्वेष्विति शेषः । भवतु ततोऽपि किं तत्राह । पृथक्पृथगेव
स्थित्वा पाणिग्रहणादिविवाहविधिं कृतवान् । ननु क्रमश उद्वाहे
नासम्भवमेतत्तत्राह युगपदिति । ननु योगेश्वरोऽपि युगपन्नाना
वपूंषि विधाय तद्विधातुं शक्नोति किमत्र योगेश्वराराध्यचरणानां
युष्माकमपि चित्रं तत्राह । एकेन वपुषा इति । तर्हि कथमनेकबाह्व्
आदिकेन व्यापकेनैकेन वपुषा तत्कृतवान् । मैवम् ।

आसां मुहूर्त एकस्मिन्
नानागारेषु योषिताम् ।
सविधं जगृहे पाणिन्
अनुरूपः स्वमायया ॥ [भागवतम् ३.३.८]

इति श्रीमद्उद्धववाक्यादौ तत्तदनुरूपताप्रसिद्धेः । इत्यभिप्रेत्य
पूर्वकेणैकपदोपन्यासेन परिहरति पृथगिति । एकेन नराकारेण वपुषा
पृथक्पृथक्त्वेन दृश्यमानस्तथा विहितवान् । तस्मादेकमेव नर
वपुर्यतो युगपत्सर्वदेशं सर्वक्रियां च व्याप्नोति तस्मान्महद्
आश्चर्यमिति वाक्यार्थः ।

इत्थमेव पञ्चमे लोकाधिष्ठातुः श्रीभगवद्विग्रहस्य तेषामित्यादि
गद्योपदिष्टस्य तादृशत्वं व्याख्यातं श्रीस्वामिचरणैः । महाविभूतेः
पारमैश्वर्यस्य पतित्वादेकयैव मूर्त्या समन्तादास्त इति ।

अथो मुहूर्त एकस्मिन्
नानागारेषु ताः स्त्रियः ।
यथोपयेमे भगवान्
तावद्रूपधरो ‘व्ययः ॥ इत्य्[भागवतम् १०.५९.४२]

अत्राप्यतस्तावद्रूपत्वं नाम युगपत्तावत्प्रदेशप्रकाशत्वमेवेति
व्याख्येयम् । न तु नारायणादिवद्भिन्नाकारत्वम् । यथोक्तम्
अनेकत्र प्रकटता
रूपस्यैकस्य यैकदा ।
सर्वथा तत्स्वरूपैव
स प्रकाश इतीर्यते ॥ इति [ळ्Bहाग्१.१.२१][*Eण्ड्ण्Oट्E ॰६]

एष एवान्यत्राकारस्य प्रकाशस्य च भेदो ज्ञेयः ॥ श्रीनारदः ॥४२॥

[४३]

तथैवाह ।

इत्याचरन्तं सद्धर्मान्
पावनान् गृहमेधिनाम् ।
तमेव सर्वगृहेषु
सन्तमेकं ददर्श ह ॥ [भागवतम् १०.६९.२५]

सर्वगृहेषु तमे एव न तु तस्यांशान् । एकमेव सन्तं न तु कायव्यूहेन
बहुरूपम् । एकं सन्तं बहुधा दृश्यमानमिति श्रुतेः । न चान्तर्न
बहिर्यस्येत्यादिना [भागवतम् १०.९.११] विभुत्वसिद्धेश्च ह स्फुटमेव ददर्श
भगवद्दत्तशक्त्या साक्षादेवानुभूतवान्, न तु केवलमनुमितवान्
नारद इति शेषः ।
[४४]

अतएव

कृष्णस्यानन्तवीर्यस्य
योगमायामहोदयम् ।
मुहुर्दृष्ट्वा ऋषिरभूद्
विस्मितो जातकौतुकः ॥ [भागवतम् १०.६९.२५]

तत्र च योगमाया दुर्घटघटनी चिच्छक्तिः । तृतीये [भागवतम् ३.१६.३७]
सनकादीनां वैकुण्ठगमने योगमायाशब्देन परमेश्वरे तु
प्रयुज्यमानेन चिच्छक्तिरुच्यते इति स्वामिभिरपि व्याख्यातमस्ति । जात
कौतुको मुनिर्मुहुर्दृष्ट्वा विस्मितोऽभूत् । कायव्यूहस्तावत्तादृशेष्वपि
बहुष्वेव सम्भवति । तं विनापि मध्यमाकारेऽपि तस्मिन् सर्व
व्यापकत्व अपूर्वमिति तस्यापि विस्मयं हेतुर्नान्यथेति स्पष्टमेव
यथोक्तं ज्ञेयम् । अनेन सर्वतः पाणिपादं तदिति तादृश्यां श्रीमूर्त्याम्
एव व्याख्यातं भवति । अतएव न स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्गं सर्वत्र
हि [Vस्. ३.२.११] इति सूत्रं तत्त्ववादिभिरेवं योजितम् । स्थानापेक्षयापि
परमात्मनो न भिन्नं रूपं हि यस्मात्तद्रूपत्वं सर्वत्रैव । सर्व
भूतेष्वेवमेव ब्रह्म इत्याचक्षत इति श्रुतेः ।

एक एव परो विष्णुः सर्वत्रापि न संशयः ।
ऐश्वर्याद्रूपमेकं च सूर्यवद्बधुधेयते ॥ इति मात्स्यात् ।

प्रतिदृशमिव नैकधार्कमेकं
समधिगतोऽस्मि विधूतभेदमोहः ॥ इति [भागवतम् १.९.४२] भागवताच्चेति ।

एवं न भेदादिति चेन्न प्रत्येकमतद्वचनादित्य्[Vस्. ३.२.१२] एतस्य अपि
चैवमेकमित्य्[Vस्. ३.२.१३] एतस्य च सूत्रस्य व्याख्यानं तद्भाष्ये दृश्यम्
॥ श्रीशुकः॥४३४४॥

[४५]

तमिममहमजं शरीरभाजां
हृदि हृदि धिष्ठितमात्मकल्पितानाम् ।
प्रतिदृशमिव नैकधार्कमेकं
समधिगतोऽस्मि विधूतभेदमोहः ॥ [भागवतम् १.९.४२]

तमिममग्रत एवोपविष्टं श्रीकृष्णं व्यष्ट्य्अन्तर्यामिरूपेण
निजांशेन शरीरभाजां हृदि हृदि धिष्ठितम् ।

केचित्स्वदेहान्तर्हृदयावकाशे
प्रादेशमात्रं पुरुषं वसन्तम् ॥ [भागवतम् २.२.८] इत्य्उक्तदिशा तत्तद्रूपेण
भिन्नमूर्तिबद्धसन्तमपि एकमभिन्नमूर्तिमेव समधिगतोऽस्मि
। अयं परमानन्दविग्रह एव व्यापकः । स्वान्तर्भूतेन निजाकार
विशेषणान्तर्यामितया तत्र तत्र स्फुरतीति विज्ञानवानस्मि । यतोऽहं
विधूतभेदमोहः । अस्यैव कृपया दुरीकृतो भेदमोहः । भगवद्
विग्रहस्य व्यापकत्वासम्भावनाजनिततन्नानात्वविज्ञानलक्षणो मोहो
यस्य तथाभूतोऽहम् । तेषु व्यापकत्वे हेतुरात्मकल्पितानामात्मन्येव
परमाश्रये प्रादुष्कृतानामवलोकनं प्रति यथैक एवार्को वृक्ष
कुड्याद्य्उपरिगतत्वेन तत्रापि कुत्रचिदव्यवधानं सम्पूर्णत्वेन
सव्यवधानस्त्वसम्पूर्णत्वेनानेकधा दृश्यते तथेत्यर्थः ।

दृष्टान्तोऽयमेकस्यैव तत्र तत्रोदय इत्येतन्मात्रांशे । वस्तुतस्तु श्री
भगवद्विग्रहोऽचिन्त्यशक्त्या तथा भासते । सूर्यस्तु दूरस्य
विस्तीर्णात्मनास्वभावेनेति विशेषः । अथवा तं पूर्ववर्णितस्वरूपम्
इममग्रत एवोपविष्टं शरीरभाजां हृदि हृदि सन्तमपि
समधिगतोऽस्मि । यद्यप्यन्तर्यामिरूपमेतस्माद्रूपादन्याकारं
तथाप्येतद्रूपमेवाधुना तत्र तत्र पश्यामि । सर्वतो महा
प्रभावस्यैतस्य रूपस्यादेशभेदेऽप्यभेदबोधनाय ज्ञेयः । न तु
पूर्णापूर्णत्वविवक्षायै । अमीलितदृग्व्यधारयदिति कृष्ण एवं
भगवति मनोवाक्कायवृत्तिभिरित्युपक्रमोपसंहारादिभिरत्र श्री
विग्रह एव प्रस्तूयते । ततो नेदं पद्यं ब्रह्मपरं व्याख्येयम् । तद्
एवं परिच्छिन्नत्वापरिच्छिन्नत्वयोर्युगपत्स्थितेरचरं चरमेव चेत्य्
एतदप्यत्र सुसङ्गच्छते । अतो विभुत्वेऽपि लीलया याथाथ्यं सिद्ध्यति ॥
भीष्मः श्रीभगवन्तम् ॥४५॥

[४६]

एवं तस्य नित्यत्वविभुत्वे साधिते । तथैव व्याख्यातं श्रीस्वामिभिर्
अष्टमस्य षष्ठे । अनाविराविरासेयं नाभूताभूदिति ब्रुवन् ।
ब्रह्माभिप्रैति नित्यत्वविभुत्वे भगवत्तनोरिति । तथा हि श्लोकद्वयं
तट्टीका च

अजातजन्मस्थितिसंयमाया
गुणाय निर्वाणसुखार्णवाय ।
अणोरणिम्नेऽपरिगण्यधाम्ने
महानुभावाय नमो नमस्ते ॥

रूपं तवैतत्पुरुषर्षभेज्यं
श्रेयोऽर्थिभिर्वैदिकतान्त्रिकेण ।
योगेन धातः सह नस्त्रिलोकान्
पश्याम्यमुष्मिन्नु ह विश्वमूर्तौ ॥ [भागवतम् ८.६.८९] इतीदम् ।

श्रीमूर्तेरयमाविर्भाव एव नत्वस्मद्_अदिवज्जन्मादि तदास्तीत्याह
न जाता जन्मादयो यस्य । कुतः ? अगुणाय अतो निर्वाणसुखस्यार्णवाय
अप्¸अरमोक्षसुखरूपायेत्यर्थः । तथापि अणोरणिम्न अतिसूक्ष्माय
दुर्ज्ञातत्वात् । वस्तुतस्तु अपरिगण्यमियत्तातीतं धाम मूर्तिर्यस्य तस्मै
। न चैतदसम्भावितम् । यतो महानचिन्त्योऽनुभावो यस्य । तन्मूर्तेः
सनातनत्वमपरिमेयत्वं चोपपादयत्ति रूपमिति ।

हे पुरुषर्षभ! हे धातः ! एतत्तव रूपं वैदेकेन तान्त्रिकेण च
उपायेन श्रेयोभिः सदा इज्यं पूज्यमतो नेदमपूर्वं जातमिति भावः ।

ननु यूयं देवाः पूज्यत्वेन प्रसिद्धाः सत्यं सर्वेऽप्यत्रैवान्तर्भूता इत्य्
आह । उ अहो ह स्फुटममुष्मिंस्त्वयि नोऽस्मांस्त्रिलोकांश्च सह पश्यामि
। तत्र हेतुः । विश्वं मूर्तौ यस्य अतस्तवैतद्रूपं परिच्छिन्नमपि न
भवतीत्यर्थः । इत्येषा ।

अत्र निर्वाणसुखार्णवायेति अर्णवत्वरूपकेण निर्वाणसुखमात्रत्वं
निरस्य ततोऽप्यधिकसहासुखत्वं दर्शितम् । तदुक्तं श्रीध्रुवेन

या निर्वृतिस्तनुभृतां तव पादपद्म
ध्यानाद्भवज्जनकथाश्रवणेन वा स्यात् ।
सा ब्रह्मणि स्वमहिमन्यपि नाथ मा भूत्
किं त्वन्तकासिलुलितात्पततां विमानात् ॥ इति [भागवतम् ४.९.१०]

तथा अणोरणिम्ने इति प्रोच्य अपरिमेयधाम्न इत्युक्तेरचिन्त्यशक्तित्व
रूपेण महानुभावत्वेन सर्वपरिणामाधारत्वं तव दर्शितमिति ज्ञेयम्
॥

[४७]

अथ स्थूलसूक्ष्मातिरिक्ततामाह द्वाभ्याम् ।

स वै न देवासुरमर्त्यतिर्यङ्
न स्त्री न षण्ढो न पुमान्न जन्तुः
नायं गुणः कर्म न सन्न चासन्
निषेधशेषो जयतादशेषः ॥ [भागवतम् ८.६.२४]

एवं गजेन्द्रमुपवर्णितनिर्विशेषं
ब्रह्मादयो विविधलिङ्गभिदाभिमानाः
नैते यदोपससृपुर्निखिलात्मकत्वात्
तत्राखिलामरमयो हरिराविरासीत् ॥ [भागवतम् ८.६.३०]

यस्य ब्रह्मादयो देवा[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰७] इत्यादि प्राक्तनपद्यद्वयेन
यस्मात्सर्वकारणकारणत्वं व्यञ्जितं तस्माद्देवादीनां मध्ये कोऽपि
न भवति । वैलक्षण्यं सात्त्विकत्वभौतिकत्वादिहीनतैव स्त्रीत्व
पुरुषत्वहीनता च प्राकृततत्तद्धर्मराहित्यम् । अतएव न षण्ड इत्य्
उक्तम् । तस्मान्न कोऽपि जन्तुः । कारणभूतः सत्त्वादिर्गुणः पुण्यपाप
लक्षणं कर्म च नेत्याह । नायं गुणः कर्मेति । तयोरपि प्रवर्तकत्वाद्
इति भावः । किं बहुना, यदत्र सत्स्थूलमसत्सूक्ष्मं तदेकमपि न
भ्वति स्वप्रकाशरूपत्वादिति भावः । किन्तु सर्वस्य निषेधेऽवधित्वेन
शिष्यत इति शेषः । मायया तत्तद्अशेषात्मकश्च । जयतात्मद्
विमोक्षणायाविर्भवत्विति ।

टीका च एवमुपवर्णितं निर्विशेषं देवादिरूपं विना परं तत्त्वं येन
तं गजेन्द्रम् । विविधलिङ्गभिदाभिमानाः । विविधा चासौ लिङ्गभिदा
देवादिरूपभेदश्च तस्याभिमानो येषामतएव ते ब्रह्मादयो यदा
नोपजग्मुस्तत्र तदा निखिलात्मकत्वात्निखिलानां तेषां परमात्मसुख
रूपत्वात्तद्विलक्षणो मायया अशेषात्मकत्वादखिलामरमयो हरिर्
आविरासीदिति ।

एवमाविर्भावं प्रार्थयमाने श्रीगजेन्द्रे यद्रूपेणाविर्भूतं तत्खलु
तादृशमेव भवितुमर्हतीति साधूक्तं स्थूलसूक्ष्मवस्त्व्अतिरिक्तस्तव
श्रीविग्रह इति । अन्यथा त्वपाणिपादरूपत्वेनैव तच्चेतस्याविर्भूय तद्
विदध्यात् । तदुक्तं स्वेच्छामयस्येति । श्लोकद्वयमिदं
श्लोकान्तरव्यवहितमप्यर्थेनाव्यवहितत्वाद्युगलतयोपदध्रे ॥

प्रथमं गजेन्द्रः श्रीहरिम्, द्वितीयं श्रीशुकः ॥४७॥

[४८]

अथ प्रत्यग्रूपतत्वमप्याह

स त्वं कथं मम विभोऽक्षपथः
परात्मा योगेश्वरैः श्रुतिदृशामलहृदिभाव्यः ।
साक्षादधोक्षज उरुव्यवसनान्धबुद्धेः
स्यान्मेऽनुदृश्य इह यस्य भवापवर्गः ॥ [भागवतम् १०.६४.१८]

टीका च हे विभो स त्वं ममाक्षपथः लोचनगोचरः एतच्चित्रमित्य्
अर्थः । किमत्राश्चर्यं तदाह पर आत्मा अतएव योगेश्वरैरपि श्रुतिदृशा
अमलहृदि विभाव्यश्चिन्त्यः । यतोऽधोक्षजः अक्षजमैन्द्रियकं ज्ञानं
तदधः अर्वागेव यस्य सः । यस्य हि भवापवर्गो भवेत्तस्य भवान्
अनुदृश्यः स्यातुरुव्यसनेन कृकलासभवदुःखेन अन्धबुद्धेस्तु
मम एतच्चित्रमित्यर्थः । इत्येषा ।

दर्शनकारणं तूक्तं नारायणाध्यात्मे

नित्याव्यक्तोऽपि भगवानीक्ष्यते निजशक्तितः ।
तामृते परमात्मानं कः पश्येतामृतं प्रभुम् ॥ इति ।

तादृशशक्तेरप्युल्लासे तत्कृपैव कारणम् । तदुक्तं श्रुतौ

न चक्षुषा पश्यति रूपमस्य
यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्
तस्यैष आत्मा विवृणुते तनुं स्वाम् ॥ [Kअठऊ १.२.२३]

न सन्दृशे तिष्ठति रूपमस्य । इत्यादिकं च कुत्रचित् । एवमेव मोक्ष
धर्मे नारायणीये नारदं प्रति श्रीश्वेतद्वीपपतिनोक्तम्

एतत्त्वया न विज्ञेयं रूपवानिति दृश्यते ।
इच्छन्मुहूर्तान्नश्येयमीशोऽहं जगतो गुरुः ॥
माया ह्येषा मया सृष्टा यन्मां पश्यसि नारद ।
सर्वभूतगुणैर्युक्तं नैवं त्वं ज्ञातुमर्हसि ॥ [ंBह्१२.३०६.४२४३]

यथाऽन्यो रूपवानिति हेतोर्दृश्यते तथायमपीत्येतत्त्वया न ज्ञेयम् ।
ततश्च स्वय रूपित्वेऽप्यदृश्यत्वमुक्त्वा निजरूपस्याप्राकृतत्वमेव
दर्शितम् । तद्दर्शने च परमकृपामय्यकुण्ढा ममेच्छैव कारणम्
इत्याह । इ

इच्छन्निति । नश्येयमदृश्यतामापद्येयम् । तत्र स्वातन्त्र्यं जगद्
विलक्षणत्वं च हेतुमाह ईश इत्यादि । तथापि मां सर्वभूतगणैर्
युक्तं यत्पश्यसि तद्युक्तत्वेन यत्प्रत्येषि एषा माया मयैव सृष्टा
मम माययैव तथा भानमित्यर्थः । तस्मिन्नैवमित्यादि । मयात्र
प्रतारणशक्तिः । तथा हि तत्रैव श्रीभाष्यवचनम् ।

प्रीतस्ततोऽस्य भगवान् देवदेवः सनातनः ।
साक्षात्तं दर्शयामास दृश्यो नान्येन केनचिद् ॥ इति । [ंBह्१२.३२३.११]

तमुपरिचरं वसुं प्रति स्वात्मानमिति शेषः । तद्अग्रे च वस्व्आदि
वाक्यम् ।

न शक्यः स त्वया द्रष्टुमस्माभिर्वा बृहस्पते ।
यस्य प्रसादं कुरुते स वै तं द्रष्टुमर्हति ॥ इति । [ंBह्१२.३२३.१८]

तदेवं श्रुताव् अप्यदृश्यत्वादयो धर्माः श्रीविग्रहस्यैवोक्ताः ।
श्रुत्यन्तरं च न चक्षुषा पश्यति रूपमस्य । इति ॥

नृपः श्रीभगवन्तम् ॥४८॥

[४९]

अतएव प्राकृतानि रूपादीनि निषिध्य अन्यानि सम्प्रतिपाद्यन्ते ।

न विद्यते यस्य च जन्म कर्म वा
न नामरूपे गुणदोष एव वा
तथापि लोकाप्ययसम्भवाय यः
स्वमायया तान्यनुकालमृच्छति ॥ [भागवतम् ८.३.८]

अयमर्थः । अवस्थान्तरप्राप्तिर्विकारः । तत्र प्रथमविकारो जन्मेति
। अपूर्णस्य निजपूर्त्य्अर्था चेष्टा कर्मेति । मनोग्राह्यस्य वस्तुनो
व्यवहारार्थं केनापि सङ्केतितः शब्दो नामेति । चक्षुषा ग्राह्यो गुणो
रूपमिति । सत्त्वादिप्राकृतगुणनिदानो द्रव्यस्योत्कर्षहेतुर्धर्म
विशेषो गुण इति प्रकृतिजे लोके दृश्यते । यस्य च सर्वदा स्वरूपस्थत्वात्
पूर्णत्वात्मनसोऽप्यगोचरत्वात्स्वप्रकाशत्वात्प्रकृत्य्अतीत्वात्तानि न
विद्यन्ते ।

तथापि यस्तानि ऋच्छति प्राप्नोति तस्मै नम इत्य्[भागवतम् ८.३.९] उत्तर
श्लोकेनान्वयः । अतएव श्रुत्यापि निष्कलं निष्क्रियं शान्तमित्यादौ [श्वेतू
६.१९], अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययमित्यादौ [Kअठऊ १.३.१५] च तन्
निषिध्यापि सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः सर्वरस इत्य्[Cहाऊ
३.१४.४] आदौ विधीयते । गुणदोष इति अपरमार्थत्वाद्गुण एव दोष इत्य्
अर्थः । ततो रूढदोषस्तु सर्वथा न सम्भवत्येवेति वक्ष्यते । तथा च
कौर्मे

ऐश्वर्ययोगाद्भगवान् विरुद्धार्थोऽभिधीयते ।
तथापि दोषाः परमे नैवाहार्यः कथञ्चन ।
गुणा विरुद्धा अपि तु समाहार्याश्च सर्वतः ॥ इति ।
अयमात्मापहतपाप्मा । इत्याद्याः [Cहाऊ ८.७.१] श्रुतयश्च ।

एतं संयद्वाम इत्यावक्षते एतं सर्वाणि वामानि नयति एष उ एव
भामणीः एष सर्वेषु वेदेषु भातीत्य्[Cहा ४.१५.२] आद्या च । अतएव सर्व
गन्ध इत्यादौ गन्धादिशब्देन सौगन्ध्यादिकमेवोच्यते । यदा तु
ऋच्छतिनान्वयस्तु गुणस्य दोषत्वेन रूपकमविवक्षितं श्रुतिविरुद्धत्वात्
परमार्थत्वेन प्रतिपादयिष्यमाणत्वाच्च ।

नन्वेकत्र तेषां जन्मादीनां भावाभावयोर्विरोध इत्याशङ्क्य तद्
विरोधे हेतुमाह स्वमायया इति । अन्यथानुपपत्तिप्रमिता दुस्तर्क्या
स्वरूपशक्तिरेव तत्र हेतुः । अतएव स्वरूपभूतत्वेन तेभ्यः
प्राकृतेभ्यो विलक्षणत्वात्तान्यपि न विद्यन्त इति च वक्तुं शक्यत इति
भावः । यथा शाङ्करशारीररके समाकर्षादित्य्[Vस्. १.४.१५] अत्र नाम
रूपव्याकृतवस्तुविषयः स्वच्छन्दः प्रायेण प्रसिद्ध इति तद्
व्यकरणाभावापेक्षया प्राग्उत्पत्तेः सदेव ब्रह्मश्रुतावसदित्युच्यते
इत्युक्तं तथैव ज्ञेयम् ।

अतएव श्रीविष्णुपुराणे गुणांश्च दोषांश्च मुने व्यतीत इत्य्[Vइড়् ६.५.८३]
उक्त्वा पुनराह समस्तकल्याणगुणात्मको हीति [Vइড়् ६.५.८४] । तथा
ज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवीर्यतेजांस्यशेषतः ।
भगवच्छब्दवाच्यानि विना हेयैर्गुणादिभिः ॥ इति [Vइড়् ६.५.७९]

पाद्मोत्तरखण्डे च

योऽसौ निर्गुण इत्युक्तः शास्त्रेषु जगद्ईश्वरः ।
प्राकृतैर्हेयसंयुक्तैर्गुणैर्हीनत्वमुच्यते ॥ इति ।

न च स्वमाययेत्यन्यथार्थं मन्तव्यम् ।

विशुद्धविज्ञानघनं स्वसंस्थया
समाप्तसर्वार्थमयी वाञ्छितम् ।
स्वतेजसा नित्यनिवृत्तमाया
गुणप्रवाहं भगवन्तमीमहि ॥ इति [?][*Eण्ड्ण्Oट्E ॰८] श्रीनारद
वाक्यात् ।

स्वसुखनिभृतेद्यादि[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰९] । वक्तृहृदयविरोधाच्च । ततः
सर्वथा चिच्छक्त्या इत्यर्थः । अतः स्वामिभिरपि योगमायाशब्देन चिच्
छक्तिर्व्याख्याता ।
ननु प्राप्नोति कदाचित्कत्वमप्यवगम्यते, तत्राह अनुकालं नित्यमेव
प्राप्नोति, कदाचिदपि न त्यजतीत्यर्थः । स्वरूपशक्तिप्रकाशित्वस्य च
मिथो हेतुमत्ता ज्ञेया ।

ननु कथं जन्मकर्मणोर्नित्यत्वम् ? ते हि क्रिये । क्रियात्वं च प्रति
निजांशमप्यारम्भपरिसमाप्तिभ्यामेव सिध्यतीति ते विना स्वस्वरूप
हान्य्आपत्तिः । नैष दोषः । श्रीभगवति सदिवाकारानन्त्यात्
प्रकाशानन्त्यात्जन्मकर्मलक्षणलीलानन्त्यादनन्तप्रपञ्चानन्त
वैकुण्ठगततत्तल्लीलास्थानतत्तल्लीलापरिकराणां व्यक्तिप्रकाशयोर्
आनन्त्याच्च । यत एवं सत्योरपि तत्तद्आकारप्रकाशगतयोस्तद्आरम्भ
समाप्त्योरेकत्रिकत्र ते जन्मकर्मणोरंशा यावत्समाप्यन्ते न
समाप्यन्ते वा तावदेवान्यत्राप्यारब्धा भवतीत्येवं श्रीभगवति
विच्छेदाभावान्नित्ये एव तत्र ते जन्मकर्मणी वर्तेते । तत्र ते क्वचित्
किञ्चिद्विलक्षणत्वेनारभ्येते ते क्वचिदैकरूप्येण चेति ज्ञेयम् । विशेषण
भेदाद्विशेषणैक्याच्च । एक एवाकारः प्रकाशभेदेन पृथक्क्रियास्पदं
भवतीति । चित्रं बतैतदेकेन वपुषा इत्यादौ प्रतिपादितम् ।

ततः क्रियाभेदात्तत्तत्क्रियात्मकेषु प्रकाशभेदेष्वभिमानभेदश्
च गम्यते । तथा सति एकत्रैकत्र लीलाक्रमजनितरसोद्बोधश्च जायते
।

ननु कथं ते एव जन्मकर्मणी वर्तेते इत्युक्तं पृथग्आरब्धत्वादन्ये
एव ते । उच्यते । कालभेदेनोदितानामपि समानरूपाणां क्रियाणाम्
एकत्वम् । यथा शङ्करशारीरके । द्विर्गोशब्दोभयमुच्चरितो न तु द्वौ
गोशब्दाविति । तथैव द्विः पाकः कृतोऽनेन न तु द्विधा पाकः कृतोऽनेनेति
प्रतीत्या भविष्यति । ततो जन्मकर्मणोरपि नित्यता युक्तैव ।
अतएवागमादावपि भूतपूर्वलीलोपासनविधानं युक्तम् । तथा चोक्तम्
मध्वभाष्ये परमात्मसम्बन्धित्वेन नित्यत्वात्त्रिविक्रमत्वादिष्वप्य्
उपसंहार्यत्वं युज्यते इति । अनुमतं चैतत्श्रुत्या यद्गतं भवच्च
भविष्यच्चेत्यनयैव । उपसंहार्यत्वमुपासनायामुपादेयत्वमित्य्
अर्थः । तत्र तस्य जन्मनः प्राकृतात्तस्माद्विलक्षणत्वं प्राकृत
जन्मानुकरणेनाविर्भावमात्रत्वं क्वचित्तद्अननुकरणेन वा ।
अजायमाना बहुधा विजायत इति श्रुतेः ।

तद्यथा

देवक्यां देवरूपिण्यां विष्णुः सर्वगुहाशयः ।
आविरासीद्यथा प्राच्यां दिशीन्दुरिव पुष्कलः ॥ इति [भागवतम् १०.३.८]

तथा च

सत्यं विधातुं निजभृत्यभाषितं
व्याप्तित्वं च भूतेष्वखिलेषु चात्मनः ।
अदृश्यतात्य्अद्भूतरूपमुद्वहन्
स्तम्भे सभायां न मृगं न मानुषम् ॥ इति [भागवतम् ७.८.१७]

कार्दमं वीर्यमापन्न इत्यत्र [भागवतम् ३.२४.६] श्रीकपिलदेवावतार
प्रसङ्गे कर्दमस्य भक्तिसामर्थ्यवशीभूत इत्येव व्याख्येयम् ।
वीर्यशब्दन्यासस्तु प्रसिद्धं पुत्रत्वमपि श्लिष्टं भवतीत्येवम्
अर्थः । तथा कर्मणो वैलक्षण्यं स्वरूपानन्दविलासमात्रत्वम् । तद्
यथा लोकवत्तु लीलाकैवल्यमिति [Vस्२.१.३३] । व्याख्यातं च तत्त्ववादिभिः
। यथा लोके मत्तस्य सुखोद्रेकादेव नृत्यादिलीला न तु प्रयोजनापेक्षया
एवमेवेश्वरस्य । नारायणसंहितायां च

सृष्ट्यादिकं हरिर्नैव प्रयोजनमपेक्ष्य तु ।
कुरुते केवलानन्दाद्यथा मत्तस्य नर्तनम् ॥
पूर्णानन्दस्य तस्येह प्रयोजनमतिः कुतः ।
मुक्ता अव्याप्तकामाः स्युः किमुतास्यखिलात्मनः ॥ इति ।

न चोन्मत्तदृष्टान्तेनासर्वज्ञत्व प्रसञ्जयितव्यम् । स्वरूपानन्दोद्रेकेण
स्वप्रयोजनमननुसन्धायैव लीलायते इत्येतदंशेनैव स्वीकारात् ।
उच्छ्वासप्रश्वासदृष्टान्तेऽपि सुष्प्त्य्आदौ तद्दोषापातात् । तस्मात्
स्वरूपानन्दस्वाभाविक्येन तल्लीला । श्रुतिश्च देवस्यैव स्वभावोऽयम्
आप्तकामस्य का स्पृहा । इति ।

अत्र प्राकृतसृष्ट्य्आदिगतस्य साक्षाद्भगवच्चेष्टात्मकस्य वीक्षणादि
कर्मणो वस्तुतस्तु तथाविधत्वे वैकुण्ठादिगतस्य कैमुत्यम्
एवापतितम् । यथोक्तं नागपत्नीभिः अव्याकृतविहाराय इति [भागवतम् १०.१६.४७]
। अतएव श्रीशुकादीनामपि तल्लीलाश्रवणे रागतः प्रवृत्तिर्युज्यते ।

अतश्च

एवं च जन्मानि कर्माणि ह्यकर्तुरजनस्य च ।
वर्णयन्ति स्म कवयो वेदगुह्यानि हृत्पतेः ॥ इति [भागवतम् १.३.३५]

अत्र जन्मगुह्याध्यायपद्येऽप्येवमेव व्याख्येयम् । यत्रेमे सद्असद्
रूपे [भागवतम् १.३.३३४] इत्यादिभ्यामव्यवहितपद्याभ्यां यथा स्वरूप
सम्यग्ज्ञानेनैव कृतस्याविद्याकृतात्माध्याससद्असद्रूपनिषेधस्य
हेतोर्ब्रह्मदर्शनं भवति । यथा च मायोपरतावेव स्वरूप
सम्पत्तिर्भवति इत्युक्तम् । एवमेव कवय आत्मारामा हृत्पतेः
परमात्मनो जन्मानि कर्माणि च वर्णयन्ति । तत्तत्प्रतिषेधे तद्उपरतौ
चैव सत्यां तज्जन्मकर्मानुभवसम्पत्ती भवत इत्यर्थः । सम्पत्तिर्
अत्र साक्षाद्दर्शनम् । तस्मात्स्वरूपानन्दातिशयितभगवद्आनन्द
विलासरूपाण्येव तानीति भावः । अतएव प्राकृतवैलक्षण्यादकर्तुर्
अजनस्य इत्युक्तम् । अतएव वेदगुह्यान्यपि तानीति । यथा अक्रूरस्तुतौ
त्वयोदितः [भागवतम् १०.४८.२३२४] इत्यादि द्वयं टीकायामेवेत्थमुत्थापितम् ।
ननु तर्हि ममावतारास्तच्चरितानि च शुक्तिरजतवदविद्याकल्पितान्येव
किम् ? नहि नहि इयं तु तव लीलेत्याह द्वयेन त्वयोदित इतीति ।

तथैव च भगवत्स्वरूपसाम्येनोक्तं वैष्णवे

नामकर्मस्वरूपाणि न परिच्छेदगोचरे ।
यस्याखिलप्रमाणानं स विष्णुर्गर्भगस्तव ॥ इति । [Vइড়् ५.२.१९]

रूपकर्मेति वा पाठान्तरम्[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰१०] । इत्थमेवाभिप्रेतं श्री
गीतोपनिषद्भिः

जन्मकर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः । इति । [गीता ४.९]

तथा नाम्नो वैलक्षण्यं वाङ्मनसागोचरगुणावलम्बित्वेन स्वतः
सिद्धत्वम् । तद्यथा वासुदेवाध्यात्मे अप्रसिद्धेस्तद्गुणानाम्
अनामासौ प्रकीर्तितः इति । ब्राह्मे अनामा सोऽप्रसिद्धत्वादरूपो भूत
वर्जनातिति ।

न यत्र नाथ विद्यन्ते नामजात्यादिकल्पनाः ।
तद्ब्रह्म परमं नित्यमविकारि भवानज ॥
न कल्पनामृतेऽर्थस्य सर्वस्याधिगमो यथः ।
ततः कृष्णाच्युतानन्तविष्णुनामभिरीड्यसे ॥ इति ॥ [Vइড়् ५.१८.५३५४]

एतद्वैष्णववचनानन्तरमपि न विरुद्धम् । तथा हि । अत्रापाततः
प्रतीतार्थतायां कल्पनाशब्दो व्यर्थः स्यात् । नामजात्य्आदयो न विद्यन्ते
। इत्यनेनैव विवक्षितार्थसिद्धेः । स्वयमेव ब्रह्माजादिशब्दानां
परमार्थप्रतिपादकनामतया स्वीकृतश्च । अजामेकां लोहितशुक्ल
कृष्णाम् [श्वेतू ४.५] इत्यादिष्वजायमानत्वलक्षणजातिश्च दृश्यत एव ।
तथा नामादिकल्पना न विद्यन्ते इत्युक्ता स्वयं कृष्णादिनामकल्पनोक्तिर्
विरुद्धा स्यात्कल्पनया वा कथमीडयता स्यात्कल्पनाया अनियतत्वाच्च
कथं कृष्णादिनामनियत्यमुच्यते । तस्मान्नामकर्मस्वरूपाणीत्य्
अनुसाराच्चायमर्थः । यथा यत्र नामजात्य्आदीनां नामनि कृष्णादीनि
जातयो देवत्वमनुष्यत्वक्षत्रियत्वादिलीलाः तदादीनां कल्पना न
विद्यन्ते ।

किन्तु स्वसंस्थया समाप्तसर्वार्थमित्युक्तदिशा स्वरूपसिद्धनित्य
शक्तिविलासरूपाण्येव तानीत्यर्थः । ततश्च यतो यस्मात्सर्वस्यापि
दृष्टस्य वस्तुनः कल्पनां नामादिरचनामृते अधिगमो व्यवहारिक
बोधो न भवति । ततस्तस्मादेव हेतोः कल्पनामयं नाम तन्नामिनं
चार्थ सर्वमवज्ञाय निखिलप्रमाणपरिच्छेदागोचरत्वेन वेदात्मतया
स्वतःसिद्धैः कृष्णादिनामोपलक्षणैः प्रसिद्धैरेव नामभिः स्वतः
सिद्धस्त्वमेवेड्यसे मुनिभिर्वेदैश्च श्लाघ्यसे । न तु कल्पनामयैर्
अन्यैस्त्वमपि श्लाघ्यसे तादृशमहिमभिस्तैरेव तव महिमा
व्यक्तीभवतीति । यद्वा । तैरेवेड्यसे व्यक्तमाहात्मीक्रियस इति ।

अत्र यैः शास्त्रेऽतिप्रसिद्धैः श्रीभगवानेव झटिति प्रतीतो भवति । येषां
च साङ्केत्यादावपि तादृशप्रभावः श्रूयते । तेषां स्वतः सिद्धत्वम्
अन्येषां कल्पनामयत्वं ज्ञेयम् । अथवा हे नाथ। यत्र नामजात्यादीनां
कल्पना न विद्यन्ते तत्कवलविशेषरूपं परमं ब्रह्म भवान् ।

तत्तत्कल्पनाया अविषयत्वे हेतुः । विशेषेण करोति लीलायत इति विकारि तथा
न भवतीत्यविकारि इति । तद्रूपेण न जायते न प्रकटीभवतीति हे अजेति ।
ततः किमवलम्ब्य तत्र नामजात्य्आदिकल्पनाः क्रियन्तामिति भावः । तत्
तत्कल्पनां विना च सर्वस्याप्यर्थस्य वस्तुमात्रस्याधिगममात्रं न
भवेत् । किमुत तादृशब्रह्मस्वरूपस्य भवतः । कल्पनामयनाम
जात्य्आदयस्तु न कस्यापि स्वरूपधर्मा भवन्ति यत एवं ततः
साङ्केत्यादिना भावितैरपि भवद्वत्सर्वपुरुषार्थप्रदैस्तत्तद्
विशेषप्रतिपादकैः कृष्णादिनामभिरेव त्वमीड्यसे नित्यसिद्धश्रुति
पुराणादिभिः श्लाघ्यसे न तु निर्विशेषताप्रतिपादकैर्नितरां
कल्पनामयैरित्यर्थः ।

किन्तु कृष्णादीनां चतुर्णां नाम्नामुपलक्सणत्वमेव ज्ञेयम् ।
नारायणादिनाम्नामपि साङ्केत्यादौ तथा प्रभावश्रवणात् । वर्ण एव
तु शब्द इति भगवानुपवर्ष इत्यनेन तस्य च नित्यत्वादित्यनेन च
न्यायेन वर्णतयैव नित्यत्वमस्य वेदसारवर्णात्मकनाम्नः सिध्यति
। तथैव गोपालतापनीश्रुतौ नाममयाष्टदशाक्षरप्रसङ्गे ब्रह्म
वाक्यम् तेष्वक्षरेषु भविष्यज्जगद्रूपं प्रकाशयन्न् [ङ्टू १.२६] इति
। अत्रावतारकालजातशब्दादिमयजगत्कारणत्वेन तद्वैलक्षण्यात्
स्वतःसिद्धत्वं तथा भगवत्स्वरूपाभिन्नत्वं च तद्वैलक्षण्यं
नाम्नः । तद्यथा श्रुतौ

ओमास्य जानन्तो नाम चिद्विविक्तन्महस्ते विष्णो सुमतिं भजामहे । ओं तत्
सदित्यादि ।

अयमर्थः । हे विष्णो! ते तव नाम चित्चित्स्वरूपमतएव महः स्व
प्रकाशरूपम् । तस्मादस्य नाम्नः आ ईषदपि जानन्तः न तु सम्यग्
उच्चारमाहात्म्यादिपुरस्कारेण । तथापि विवक्तन् ब्रुवाणाः केवलं तद्
अक्षराभ्यासमात्रं कुर्वाणाः सुमतिं तद्विषयां विद्यां भजामहे
प्राप्नुमः । यतस्तदेव प्रणवव्यञ्जितं वस्तु सत्स्वतःसिद्धमिति ।
अतएव भयद्वेषादौ श्रीमूर्तेः स्फूर्तेरिव साङ्केत्यादावप्यस्य
मुक्तिदत्वं श्रूयते । तथा चोक्तं पाद्मे

अप्यन्यचित्तः क्रुद्धो वा यः सदा कीर्तयेद्धरिम् ।
सोऽपि बन्धक्सयान्मुक्तिं लभेच्चेदिपतिर्यथा ॥ इति ।

तथा श्रीभगवत इव तस्य नाम्नः सकृदपि साक्षात्कारः संसार
ध्वंसको भवति । यथा स्कान्दे

सकृदुच्चारितं येन हरिरित्यक्षरद्वयम् ।
बद्धः परिकरस्तेन मोक्षाय गमनं प्रति ॥

इति श्रुतौ च प्रणवमुद्दिश्य । ओमित्येतत्ब्रह्मणो नेदिष्टं नाम
यस्मादुच्चार्यमाण एव संसारभयात्तारयति तस्मादुच्यते तार इत्यादि
बहुतरम् । न चास्यार्थवादत्वं चिन्त्यम् ।

तथार्थवादो हरिनाम्नि कल्पनमिति पद्मपुराणानुसारेणापराधापातात्
। यस्य तु गृहीतनाम्नोऽपि पुनः संसारस्तस्य नानुव्रजति यो मोहाद्
व्रजन्तं परमेश्वरम् । ज्ञानाग्निदग्धकर्मापि स भवेद्ब्रह्म
राक्षस इति श्रीविष्णुभक्तिचन्द्रोदयादिप्रमाणितपुराणवचनवन्
महदपराधतद्अर्थवादकल्पनादिकं प्रतिबन्धकं ज्ञेयम् ।
अतएवानन्दरूपत्वमस्य महद्धृदयसाक्षिकं प्रतिबन्धकं ज्ञेयम्
।

अतएवानन्दरूपत्वमस्य म्हद्धृदयसाक्षिकं यथा श्रीविग्रहस्य ।
तदुक्तं श्रीशौनकेन

तदश्मसारं हृदयं बतेदं
यद्गृह्यमाणैर्हरिनामधेयैः ।
न विक्रियेताथ यदा विकारो
नेत्रे जलं गात्ररुहेषु हर्षः ॥ [भागवतम् २.३.२४]

अतएव प्रभासपुराणे कण्ठोक्त्या कथितैर्हेतुभिः सकलवेदफलत्वेन
च भगवत्स्वरूपत्वमेव प्रतिपादितम् ।

मधुरमधुरमेतन्मङ्गलं मङ्गलानां
सकलनिगमवल्लीसत्फलं चित्स्वरूपम् ।
सकृदपि परिगीतं श्रद्धया हेलया वा
भृगुवर नरमात्रं तारयेत्कृष्णनाम ॥ इति ॥

तस्माद्भगवत्स्वरूपमेव नाम । स्पष्टं चोक्तं श्रीनारद
पञ्चरात्रेऽष्टादशाक्षरमुद्दिश्य

व्यक्तं हि भगवानेव साक्षान्नारायणः स्वयम् ।
अष्टाक्षरस्वरूपेन मुखेषु परिवर्तते ॥ इति ।

माण्डुक्योपनिषत्सु च प्रणवमुद्दिश्य ओमित्येतदक्षरमिदं सर्वं
[ंाण्डू १] । ओंकार एवेदं सर्वम् [Cहाऊ २.२३.३] ।

प्रणवो ह्यपरं ब्रह्म प्रणवश्च परं स्मृतम् ।
अपूर्वोऽनन्तरोऽबाह्योऽनपरः प्रणवोऽव्ययः ॥
सर्वस्य प्रणवो ह्यादिर्मध्यमन्तस्तथैव च ।
एवं हि प्रणवं ज्ञात्वा व्यश्नुते तद्अनन्तरम् ॥
प्रणवं हीश्वरं विद्यात्सर्वस्य हृदये स्थितम् ।
सर्वव्यापिनमोङ्कारं मत्वा धीरो न शोचति ॥
अमात्रोऽनन्तमात्रश्च द्वैतस्योपशमः शिवः ।
ओङ्कारो विदितो येन स मुनिर्नेतरो जनः ॥ इति [ंाण्डूक्यकारिका २६२९]

न तु परमेश्वरस्यैव तत्तद्योग्यतास्मभवाद्वर्णमात्रस्य तथोक्तिः
स्तुतिरूपैवेति मन्तव्यम् । अवतारान्तरवत्परमेश्वरस्यैव वर्ण
रूपेणावतारोऽयमिति अस्मिन्नर्थे तेनैव श्रुतिबलेनाङ्गीकृते तद्अभेदेन
तत्सम्भवात् । तस्मान्नामनामिनोरभेद एव । तदुक्तं पाद्मे

नाम चिन्तामणिः कृष्णश्चैतन्यरसविग्रहः ।
पूर्णः शुद्धो नित्यमुक्तोऽभिन्नत्वान्नामनामिनोः ॥ इति ॥

अस्यार्थः नामैव चिन्तामणिः सर्वार्थदातृत्वात् । न केवलं तादृशमेव
अपि तु चैतन्यादिलक्षणो यः कृष्णः स एव साक्षात् । तत्र हेतुरभिन्नत्वाद्
इतीति । ननु, तथाविधं नामादिकं कथं पुरुषेन्द्रियजन्यं भवति । न,
वेदमात्रस्य भगवतिव पुरुषेन्द्रियादिष्वाविर्भावनात् । यथोक्तम्
एकादशे स्वयं श्रीभगवता शब्दब्रह्म सुदुर्बोधमित्य्[भागवतम् ११.२१.३६]
आरभ्य,

मयोपबृंहितं भूम्ना ब्रह्मणानन्तशक्तिना ।
भूतेषु घोषरूपेण विशेषपूर्णेव लक्ष्यते ॥ [भागवतम् ११.२१.३७] इति ॥

द्वादशस्य षष्ठे वेदव्यसनप्रसङ्गे क्षीणायुषः इत्यादौ [भागवतम् १२.६.४७]
। टीका च तर्हि पुरुषबुद्धिप्रभवत्वान्नादरणीयं स्यादित्य्
आशङ्क्याह हृदिस्थाच्युतचोदिता इति ।

कस्मै येन विभासितोऽयमित्यादौ [भागवतम् १२.१३.१९] तद्रूपेणेत्यादिवत् । एतत्
सर्वमभिप्रेत्य गर्भस्तुतावुक्तम्

न नामरूपे गुणजन्मकर्मभिर्
निरूपितव्ये तव तस्य साक्षिणः ।
मनोवचोभ्यामनुमेयवर्त्मनो
देव क्रियायां प्रतियन्त्यथापि हि ॥ [भागवतम् १०.२.३६] इति ॥

तथारूपस्यापि वैलक्षण्यं स्वप्रकाशतालक्षणस्वरूप
शक्त्यैवाविर्भावित्वम् । तच्च पूर्वदर्शितम् । अतएव द्वितीये,

आत्मतत्त्वविशुद्ध्य्अर्थं यदाह भगवानृतम् ।
ब्रह्मणे दर्शयन् रूपमव्यलीकव्रतादृतः ॥ इत्य्[भागवतम् २.९.४] अत्र ।

टीका च यच्चोक्तमष्टमाध्यये परमेश्वरस्यापि देह
सम्बन्धाविशेषात्कथं तद्भक्त्या मोक्षः स्यादिति । आसीद्यदुदरात्
पद्ममित्यादिना [भागवतम् २.८.८] तत्राह आत्मतत्त्वविशुद्ध्य्अर्थमिति ।
आत्मनो जीवस्य तत्त्वविशुद्ध्य्अर्थं तत्त्वज्ञानार्थं तद्भवेदेव । किं
तद्यत्तप्आदिना स्वभजनं भगवान् ब्रह्मण आह । किं कुर्वन्, ऋतं
सत्यं चिद्घनं रूपं दर्शयन् । दर्शने हेतुरव्यलीकेन तपसादृतः
सेवितः सन् । अयं भावः । जीवस्याविद्यया मिथाभूतदेहसम्बन्धः ।
ईश्वरस्य तु योगमायया चिद्घनविग्रहाविर्भाव इति महान् विशेषः । अतस्
तद्भजने म्क्सोपपत्तिरिति । इत्येषा ॥

अतएव, स त्वं त्रिलोकस्थितये [भागवतम् १०.३.१७१८][*Eण्ड्ण्Oट्E ॰११] इत्यादिद्वये
श्रीमद्आनकदुन्दुभिनापि समाहितम् । अत्र ह्ययमर्थः स
प्रपञ्चस्य सृष्टिस्थितिप्रलयकर्ता त्वं त्रिलोकस्थितये यदा तस्य स्थितम्
इच्छसि । तदा स्वमायया स्वाश्रितया मायाशक्त्या कृत्वा आत्मनः शुक्लं
वर्णं स्वेन सृष्टां धर्मपरां विप्रादिजातिं बिभर्षि पालयसि । अत्र
सत्त्वमय्येव स्वमाया ज्ञेया निष्कृष्टत्वादुपयुक्तत्वाच्च ।

अथ यदा सर्गमिच्छसि तदा रजसा रजोमय्या स्वमायया कृत्वा उपबृंहितं
रक्तं कामिनं विप्रादिवर्णं बिभर्षि । यदा च जनात्ययमिच्छसि तदा
तमोमय्या कृत्वा कृष्णं मलिनं पापरतं तं बिभर्षि ।

अथवा यदा स्थितिमिच्छसि तदात्मनः श्रीविष्णुरूपस्य शुक्लं शुद्धं
गुणसङ्कररहितमित्यर्थः । शिवब्रह्मवत्तस्य तत्सङ्गाभावात् ।
तथैव सिद्धान्तितं श्रीशुकदेवेन शिवः शक्तियुतः शश्वत्त्रिलिङ्गो
गुणसंवृतः [भागवतम् १०.८८.३] इत्यादौ, हरिर्हि निर्गुणः साक्षात्पुरुषः
प्रकृतेः परः [भागवतम् १०.८८.५] इत्यादि । अतएव

चन्द्रिकाविशदस्मेरैः
सारुणापाङ्गवीक्षितैः ।
स्वकार्थानामिव रजः
सत्त्वाभ्यां स्रष्ंृपालकाः ॥ [भागवतम् १०.१३.५०] इति ।

अत्र सात्त्विकत्वराजसत्त्वे उत्प्रेक्षिते एव, न तु वस्तुतया निरूपिते । वर्णं
रूपं, न तु कान्तिमात्रम् । गुणमयत्वस्वीकारेऽपि तत्तद्गुण
व्यञ्जकाकारस्याप्यपेक्ष्यत्वात्न तु श्वेतं वर्णमिति व्याख्येयम् । श्री
विष्णुरूपस्य पालनार्थं गुणावतारस्य परमात्मसन्दर्भे क्षीरोद
शायित्वेन स्थापयिष्यमाणस्य तत्र श्यामत्वेनातिप्रसिद्धेः । जनात्यय
हेतो रुद्रस्य श्वेततातिप्रसिद्ध्या तद्वैपरीत्यपातात् ।

तथैव हि गोभिलोक्तसन्ध्योपासनायाम् अतोऽत्र ब्रह्मणो न शोणवर्णत्वे
तात्पर्यम् । न च तत्तद्गुणानां तत्तद्वर्णनियमः । परमतामसानां
बकादीनां श्यामत्वश्रवणात् । स्वमायया भक्तेषु कृपया बिभर्षि जगति
धारयसि प्रकटयसीत्यर्थः । रक्तं रजोमयत्वेन सिसृक्सादिराग
बहुलम् । कृष्णं तमोमयत्वेन स्वरूपप्रकाशरहितमित्यर्थः ।

पार्थिवाद्दारुणो धूमस्
तस्मादग्निस्त्रयीमयः ।
तमसस्तु रजस्तस्मात्
सत्त्वं यद्ब्रह्मदर्शनम् ॥ [भागवतम् १.२.२४] इत्युक्तेः ।

ननु, कथमन्यार्थेन वाक्येन लोकभ्रामकं वर्णयसि, यतः सम्प्रति
जनात्ययआर्थं कृष्णोऽयं वर्णो मया तमसा गृहीत इत्यर्थोऽप्यायाति तद्
एतदाशङ्क्य परिहरन्नाह त्वमस्य इति [भागवतम् १०.३.२१][*Eण्ड्ण्Oट्E ॰१२]
। निर्व्यूह्यमाना इतस्ततश्चाल्यमानाः । अयं भावः आस्तां तावद्ब्रह्म
घनत्वशुद्धसत्त्वमयत्वबोधकं प्रमाणान्तरं, गुणानुरूप
रूपाङ्गीकारेऽपि यथा प्रलयस्य दुःखमात्रहेतुत्वात्सुषुप्तिरूपत्वाच्च
तत्र तद्अर्थावसरो भवति तथास्य तु कालस्य त्वकृतरक्षया जगत्सुख
हेतुत्वात्तमोमयासुरविनाशयोग्यत्वात्तेषामसुराणामपि हनन
व्याजेन सर्वगुणातीतमोक्षात्मकप्रसादलाभात्तद्अर्थावसरो न
भवति, सैन्धवमानवेतिवत् । तथैवोक्तम्

जयकाले तु सत्त्वस्य देवर्षीन् रजसोऽसुरान् ।
तमसो यक्षरक्षांसि तत्कालानुगुणोऽभजत् ॥ इति [भागवतम् ७.१.८]

तस्मान्न तमःकृतोऽयं वर्ण इति रजःसत्त्वाभ्यां रक्तशुक्लावेव
भवत इति पूर्वपक्षिमतम् । ततश्च पारिशेष्यप्रमाणेन स्वरूपशक्ति
व्यञ्जितत्वमेवात्रापि पर्यवस्यति इति भावः । तथैव तमेवार्थं श्री
देवकीदेव्यपि सम्भ्रमेण प्रागेव विवृतवती रूपं यत्तत्प्राहुर्…
अव्यक्तमाद्यामिति [भागवतम् १०.३.२४] ।

अथ प्रकृतमनुसरामः । तथा गुणस्य वैलक्षण्यमात्मारामाणामप्य्
आकर्षणलिङ्गगम्याद्भूतरूपत्वम् । तद्यथा श्रीसूतोक्तौ
आत्मारामाश्च मुनय [भागवतम् १.७.१०] इत्यादौ । हरेर्गुणाक्षिप्तमतिर्[भागवतम्
१.७.११] इत्यादि च । अतएवोक्तं विष्णुधर्मोत्तरे

गुणाः सर्वेऽपि युज्यन्ते ह्यैश्वर्यात्पुरुषोत्तमे ।
दोषाः कथञ्चिन्नैवात्र युज्यन्ते परमो हि सः ॥
गुणदोषौ माययैव केचिदाहुरपण्डिताः ।
न तत्र माया मायी वा तदीयौ तौ कुतो ह्यतः ॥
तस्मान्न मायया सर्वं सर्वमैश्वर्यसम्भवम् ।
अमायो हीश्वरो यस्मात्तस्मात्तं परमं विदुः ॥ इति ॥

अथ न विद्यते इत्यस्य प्रकृतश्लोकस्य व्याख्यातावशेषः । तदेवं
स्वरूपशक्तिविलासरूपत्वेन तेषां प्राकृताद्वैलक्षण्यं साधितम् । तत्र
आशङ्कते ।

ननु भवन्तु स्वस्वरूपभूतान्येव तानि तथापि स्वरुपस्यैव पूर्णत्वात्
तत्तत्प्राप्तौ किं प्रयोजनं तत्राह लोकाप्ययसम्भवाय । लोको भक्त
जनः तस्याप्ययः संसारध्वंसस् तत्पूर्वकः सम्भवो भक्तिसुख
प्राप्तिः । भू प्राप्तौ तदर्थमेतदप्युपलक्षणं नित्यपार्षदानाम्
अपि भक्तिसुखोत्कर्षार्थम् । तदुक्तं श्रीमद्अर्जुनेन प्रथमे

तथायं चावतारस्ते भुवो भारजिहीर्षया ।
स्वानां चानन्यभावानामनुध्यानाय चासकृत् ॥ इति [भागवतम् १.७.२५] ।

अस्यार्थः यथान्ये पुरुषादयोऽवतारास्तथायं चावतारः साक्षाद्
भगवतः श्रीकृष्णाख्यस्य तवैव प्राकट्यं, परमभक्ताया भुवो
भारजिहीर्षया जातोऽपि । अन्येषां स्वानां भक्तानामसकृच्च मुहुरप्य्
अनुध्यानाय निजभजनसौख्याय भवति ।

ननु तर्हि भक्तसौख्यमेव प्रयोजनं जातमिति पूर्णानन्दस्य तस्येह
प्रयोजनमतिः कुत इत्येतत्कथमुपपद्येत । तत्राह अनन्यभावानाम्
इति । अन्यथा सर्वज्ञशिरोमणेर्निर्दोषस्य तस्य तन्मात्रापेक्षकानां
तेषामुपेक्षायामकारुण्यदोषः प्रयुज्येत इति भावः । आत्मारामेऽपि
कारुण्यगुणावकाशो गुणा विरुद्धा अपि तु समाखार्याश्च सर्वत इति
स्मरणात्विचित्रगुणनिधाने श्रीभगवत्येव सम्भवति । ततोऽन्यत्र तु
सञ्चरिततद्गुणांशे तदीय एव यः प्रतिपदमेव साश्चर्यं श्रुत्य्आदिभिर्
उच्चैर्गीयते । यश्चाविरिञ्चिमापामरजनमाकर्षन्नेव वर्तते । तद्
उक्तं स्वयमेव

भजतोऽपि न वै केचिद्भजन्त्यभजतः कुतः ।
आत्मारामा ह्याप्तकामा अकृतज्ञा गुरुद्रुहः ॥

नाहं तु सख्यो भजतोऽपि जन्तून्
भजाम्यमीषामनुवृत्तिवृत्तये ॥ इत्यादि [भागवतम् १०.३२.१९२०] ।

तस्मात्परमसमर्थस्य तस्य कृपालक्षणं भक्तजनसुख
प्रयोजनकत्वं नाम कोऽपि स्वरूपानन्दविलासभूतपरमाश्चर्य
स्वभावविशेष इति मूलपद्येऽप्यनुकालमृच्छतीत्यनेनैव [भागवतम् ८.३.८]
दर्शितम् । अतः प्रयोजनान्तरमतित्वं तु तस्मिन्नास्त्येव । तत्
प्रयोजनत्वं च तस्य परमसमर्थस्यानन्दविलास एवेति दिक् । यथोक्तम्

कृपालोरसमर्थस्य दुःखायैव कृपालुता ।
समर्थस्य तु तस्यैव सुखायैव कृपालुता ॥ इति ॥

गजेन्द्रः श्रीहरिम् ॥ ४९ ॥

[५०]

तस्मादपाणिपादश्रुतेरपि यदनन्तस्वप्रकाशानन्दविग्रह एव
भगवति तात्पर्यं नान्यत्रेति प्रतिपादयन्ति ।

त्वमकरणः स्वराडखिलकारकशक्तिधरस्
तव बलिमुद्वहन्ति समदन्त्यजयानिमिषाः ।
वर्षभुजोऽखिलक्सितिपतेरिव विश्वसृजो विदधति
यत्र ये त्वधिकृता भवतश्चकिताः ॥ [भागवतम् १०.८७.२८]


अयमर्थः । अत्र करणं नाम वास्यादिवत्कर्तृशक्तिप्रेरिततया
कार्यकरं कर्तुर्भिन्नतमं केवलकरणत्वापन्नमेव वस्त्वङ्गीकृतं,
न तु स्वरूपत्वापन्नमपि यत्तदपि । यथा दहनादौ तच्छक्त्यादिकम्
। गौणार्थत्वात्स्वराट्पदनिरुक्तौ स्वेनेति तृतीयान्तपदस्य स्वरूप
शक्तावेव पर्यवसानाच्च । ततो जीवस्य चिद्रूपत्वात्पाण्यादीनां स्वतो
जडत्वात्तद्अधीनशक्तीनां तेषां भिन्नतमानां करणत्वं
मुख्यार्थमेव । ततोऽसौ तद्आसक्तत्वात्सकरणः त्वं तु तद्अन्तर्यामी
तद्अनासक्तत्वात्तद्अनपेक्षो यतः स्वराट्स्वरूपशक्त्यैव राजसे इति ।
तथा प्रलयकालावसाने ।

स्त्रिय उरुगेन्द्रभोगभुजदण्डविषक्तधियो
वयमपि ते समाः समदृशोऽङ्घ्रिसरोजसुधाः ॥ [भागवतम् १०.८७.२३]

इति विद्वद्गणगुरुभिरस्माभिरपि निजालम्बनत्वेन वर्ण्यमानपरम
दिव्यकरणगणविचित्रोऽप्यसौ अकरण एव । कुतः स्वराट्स्वेन स्वरूप
शक्तिविशेषसिद्धप्रादुर्भावविशेषेषेण स्वरूपेणैव तत्तत्करणतया
राजसे । तेषां स्वरूपभूतत्वेन मुख्यकरणत्वायोगादिति भावः ।
अन्यथौपाधिकवस्तुद्वारा तवापि प्रकाशे कथं नाम स्वराट्त्वं
सिध्येदिति च ।

आनन्दमात्रमजरं पुराणमेकं सन्तं बहुधा दृश्यमानं नेह
नानास्ति किञ्चन इत्यादि श्रुतेः [Bआऊ ४.४.१९] । आनन्दमात्रकरपाद
मुखोदरादिरित्यादि स्मृतेश्[णार्ড়ञ्च्] च ।

ननु, मयि तथाभूतस्वरूपशक्तीनामस्तितायां किं प्रमाणम् । तत्राहुर्
अखिलकारकशक्तिधर इति । अखिलेभ्यः प्राणिभ्यः कारकाणि करणानि
चकुषुर्आदिगोलकानि तेषु शक्तीश्चेन्द्रियाणि धरसि ददासीति तथा । सर्वेषु
तेषु तत्तद्धारणात् । तास्तु त्वयि स्वतःसिद्धा अव्ययाः पूर्णा एव सन्तीति
भावः । तथा च श्रुतिः प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुरिति आद्या
[Kएनऊ १.२] । स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च इत्याद्या च [श्वेतू ६.८] ।

तदुक्तमेकादशे

यस्येन्द्रियस्तनुभृतामुभयेन्द्रियाणि
ज्ञानं स्वतः श्वसनतो बलभोज ईहा ॥ इति [भागवतम् ११.४.४]

अतएव विकरणत्वान्नेति चेत्तदुक्तमित्य्[Vस्२.१.३२] अत्र सूत्रकारोऽपि तद्
उक्तमित्यनेन श्रुतेस्तु शब्दमूलत्वादित्य्[Vस्. २.१.२७] उक्तरीत्यैव श्रुत्य्
एकगम्यं तर्कातीतं तस्य विकरणत्वं सकरणत्वं च साधितवान् । श्रुतिश्
च न तस्य कार्यं करणं च विद्यते इत्य्[श्वेतू ६.८] आद्या ।

अथवा, अखिलकारकशक्तिधरोऽपि त्वमसावकरण एवेत्यन्वयः । कुतः
? स्वराडित्यादि । अतः सर्वतो विलक्षणमहिमत्वादनिमिषा देवा
इन्द्रादयस्तत्पूज्या विश्वसृजो ब्रह्मादयोऽपि तव तुभ्यं बलिमुपहारं
तदुच्चैः शिरोभिर्वहन्ति । अजया तेषामधिकारिण्या माययापि सहिताः ।

सापि आभासशक्तिरूपा स्वरूपानन्दशक्तिमयाय तुभ्यमात्मसम्पद्
उद्भावार्थं बलिम् हरतीत्यर्थः । समदन्ति च मौष्यैर्दत्तं हव्य
कव्य्आदिलक्षणं बलिं भक्षयन्ति च । अत्र दृष्टान्तः वर्षभुज इति ।
वर्षं खण्डमण्डलम् ।

कथं बलिमुद्वहन्ति ? तदाहुः विदधतीति । त्वाज्ञापालनमेव बलि
हरणमित्यर्थः । भीषास्माद्वातः पवते भीसोदेति सूर्यः भीषास्माद्
अग्निश्चेन्द्रश्च मृत्युर्धावति पञ्चमः इति [Kअठ २.३.३] श्रुतेः ।

अथवा, ननु मम पाण्य्आदिकरणानां स्वरूपभूतत्वे युक्ति कथयत्यत
आहुः अनिमिषाः करणाधिष्ठातृदेवास्तव बलिमुद्वनतीति । आज्ञान
देवत्वाद्विश्वसृजः विश्वेषां सृष्टिहेतवः । अन्ये तत्तद्अधिष्ठातृ
देवताश्रयादेव करणैर्विषयं प्रकाशयितुं शक्नुवन्ति । त्वं पुनस्
तेषामप्याश्रय इति त्वत्करणानां स्वप्रकाशतापत्तेः स्वरूपभूतत्वम्
एवेति ।

अथाप्यास्तां महाशक्तिर्मायैवाश्रय इत्यत आहुः अजयेति । ननु जीवा अपि
निजेन्द्रियाधिष्ठातातॄणामाश्रया भवन्ति । तत्राहुः विदधतीति । विषय
भोगद्वारेएष्विन्द्रियेषु भवता विश्वपतिना दत्ताधिकाराणां देवानाम्
एवाधिकार्याः कतिपयग्रामभौमिका इव जीवा इति न तेषामाश्रयाः ।
किन्तु भवानेव तेषामधिकारकत्वादाश्रय इति भावः ॥

१०।८७॥ श्रुतयः श्रीभगवन्तम् ॥५०॥

[५१]

तस्माद्विलक्षणपाणिपादादित्वेनैवापाणिपादादित्वम् । यथाह

त्वक्श्मश्रुरोमनखकेशपिनद्धमन्तर्
मांसास्थिरक्तकृमिविट्कफपित्तवातम् ।
जीवच्छवं भजति कान्तमतिविमूढा
या ते पदाब्जमकरन्दमजिघ्रती स्त्री ॥ [भागवतम् १०.६०.४५]

अथ श्रीभगवति केशादीनां श्रूयमाणानामानन्दस्वरूपत्वमन्येषां
त्वभाव एवेति वैलक्षण्यं स्पष्टमेव । अतएव हि हिरण्यकशिपुं प्रति
तन्मारकजननिषेधलक्षणब्रह्मवरदानमपि सङ्गच्छते ।
व्यसुभिर्वासुमद्भिर्वा सुरासुरमहोरगैरिति [भागवतम् ७.३.३७] । न चैतत्
करणस्य निषेधपरं, किन्तु कर्तुरेव । कर्तृप्रकरणातप्राणिभिः
प्राणिभिर्वेत्युक्तेस्तस्यैव प्राप्तत्वात् । हन्तुर्जीवद्[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰१३]
देहसाम्येऽपि सप्राणभागान्निष्क्रान्तस्य कर्तनीय[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰१४]
नखाग्रभागस्य त्यक्तप्राणत्वाच्च ।

तस्मादस्माकमप्राणो ह्यमनाः शुभ्र इति । अस्य महतो भूतस्य
निःश्वसितमेतदिति [Bआऊ २.४.१०] च श्रुतिर्नासङ्गतेति । अतएव वाराहे

न यस्य प्राकृता मूर्तिर्मेदोमज्जास्थिसम्भवा ।
न योगित्वादीश्वरत्वात्सत्यरूपोऽच्युतो विभुर् ॥ इति ॥

तच्चाप्राकृतमूर्तित्वं तस्य महायोगित्वादिच्छाकृतमिति न, किन्त्व्
ईश्वरत्वान्नित्यमेवेत्यर्थः । तथा च प्रयोगः । ईश्वरः सविग्रहः
ज्ञानेच्छाप्रयत्नवत्कर्तृत्वात्कुलालादिवत् । स च विग्रहो नित्यः ईश्वर
करर्णत्वात्तज्ज्ञानादिवदिति । अतएव विलक्षणत्वमपि । जीवच्छवमिति
चैतन्ययोगेन जीवन्तं स्वतस्तु शवम् । ततः श्रीभगवद्विग्रहस्तु चिद्
एकरसत्वात्सदा जीवन्नेवेति वैलक्षण्यं युक्तं नित्यानन्दचिद्रूपत्वाद्
भजनीयत्वं च युक्तमिति भावः ॥

॥ १०.६० ॥ श्रीरुक्मिणी श्रीभगवन्तम् ॥५१॥

[५२]

नामरूपित्वविधिनिषेधश्रुतिभिर्विवदमानानां विवादावसरे तदेव
ह्यपपादयति ।

अस्तीति नास्तीति च वस्तुनिष्ठयोर्
एकस्थयोर्भिन्नविरुद्धधर्मणोः
अवेक्षितं किञ्चन योगसाङ्ख्ययोः
समं परं ह्यनुकूलं बृहत्तत् ॥ [भागवतम् ६.४.३२]

अस्तीति योगः स्थूलोपासनाशास्त्रं, तत्र हि यद्भगवतो नामरूपित्वं
श्रूयते तद्दृष्टकल्पनालाघवात्घटपटादिलक्षणाखिलनाम
धेयत्वं पातालपादादिकत्वं चेति विधीयते । नास्तीति साङ्ख्यं ज्ञान
शास्त्रं तत्र हि निषेधश्रुतिभिस्तस्य नामरूपित्वं यन्निषिध्यते तत्
प्रापञ्चिकनामरूपित्वस्य कल्पितत्वात्सर्वथैव नास्तीति निश्चीयते । तद्
उक्तमुभयमतस्यैव प्राक् । स सर्वनामा स च विश्वरूपः इत्यादिना
यद्यन्निरुक्तं वचसा निरूपितमित्यादिना च [भागवतम् ६.४.२८२९] ।

अस्तीति नास्तीति च वस्तुनि निष्ठा ययोः । तमेव विवादं स्फुटयति, भिन्नौ
अस्तीति नास्तीत्येवम्भूतौ विरुद्धौ धर्मौ ययोस्तयोः ।

नन्वास्तामनयोर्भिन्नविषयत्वं नेत्याह एकस्थयोः समानविषयोः ।
तदेवं विवादे सति यत्किञ्चित्समं समञ्जसत्वेनैव अवेक्षितं प्रतीतं
वस्तु तद्द्वयोरपि बृहन्महदनुकूलं भवति । किं तत्समञ्जसं ? यत्
परं नामरूपादत्यन्ततद्अभावाच्च विलक्षणं किमपि नामरूप
लक्षणमेव वस्त्वित्यर्थः ।

एतदुक्तं भवति । एकस्मिन्नेव वस्तुनि नामरूपित्वविधिनिषेधाभ्यां
परस्परं श्रुतयः पराहतार्थाः स्युः । अत्र तु परत्वेनोभयत्रापि
प्राक्तनयुक्त्या समञ्जसमप्राकृतनामरूपित्वमेव विधिनिषेध
श्रुतितात्पर्येनोपस्थाप्यत इति तत्तन्मतं विवादमात्रम् ।

इत्थमेवात्र श्रीध्रुवेण निर्विवादत्वमुक्तम्

तिर्यङ्नगद्विजसरीसृपदेवदैत्य
मर्त्यादिभिः परिचितं सद्असद्विशेषम्
रूपं स्थविष्ठमज ते महद्आद्य्अनेकं
नातः परं परम वेद्मि न यत्र वादः ॥ इति [भागवतम् ४.९.१३] ।

अत्र रूपशब्दस्यैवोभयत्र विशेष्यत्वेन । भूप रूपमरूपं च परं
चापरमेव च इति [Vइড়् ६.७.४७] वैष्णववाक्यानुसारेण च । अतः परं
चतुर्भुजादित्वलक्षणं रूपं वपुरित्यर्थः । तच्चाग्रे दर्शयिष्यते ।

[५२]

तन्न वेद्मि एतत्पर्यन्तं कालं नाज्ञासिषमित्यर्थः । तदेव व्यनक्ति ।

योऽनुग्रहार्थं भजतां पादमूलम्
अनामरूपो भगवाननन्तः ।
नामानि रूपाणि च जन्मकर्मभिर्
भेजे स मह्यं परमः प्रसीदतु ॥ [भागवतम् ६.४.३३]

यो नामरूपरहित एव नामानि रूपाणि च भेजे प्रकटितवान् । जन्म
कर्मभिः सह तानि च प्रकटितवानित्यर्थः । व्यतिरेके दोषमाह अनन्त
इति । यदि तस्मिन्नामरूपित्वादिकं नास्ति तर्हि तच्छक्तिमत्त्वं प्रति
सान्तत्वमेव प्रसज्येतेति । तदुक्तं प्रचेतोभिः न ह्यन्तस्त्वद्
विभूतीनां सोऽनन्त इति गीयसे इति [भागवतम् ४.३०.३१] । तत्तत्प्रकाशने हेतुः ।
भगवान् भगात्मकशक्तिमान् । तस्याः शक्तेर्मायात्वम् निषेधति
परमः । पराख्यशक्तिरूपा मा लक्ष्मीर्यस्मिन् । अन्यथा परमत्व
व्याघातः स्यादिति भावः ।

तस्मान्न मायया सर्वं सर्वमैश्वर्यसम्भवम् ।
अमायो हीश्वरो यस्मात्तस्मात्तं परमं विदुः ॥ इत्युक्तेः ।

ननु, सर्वनामविश्वरूपत्वे तद्राहित्ये च सन्त्येव तत्तद्उपासकाः
प्रमाणम् । अत्र तु के स्युरित्याशङ्क्याह पादमूलं भजताम्
अनुग्रहार्थमिति । योगसाङ्ख्ययोस्तत्तत्त्वं न सम्यक्प्रकाशते, किन्तु
भक्तावेव । भक्तिरेवैनं दर्शयति इत्यादि श्रुतेः । तस्माद्युक्तं तयोर्
विवादमात्रत्वमिति भावः । अतएव वक्ष्यतेऽनन्तरमेव

इति संस्तुवतस्तस्य स तस्मिन्नघमर्षणे ।
प्रादुरासीत्कुरुश्रेष्ठ भगवान् भक्तवत्सलः ॥
कृतपादः सुपर्णांस इत्यादेः [भागवतम् ६.४.३५६]

पादमूलं भजतामित्यनेन तान् प्रति रूपप्राकट्यात्पूर्वमपि रूपम्
अस्त्येवेति व्यञ्जितम् । चरणं पवित्रं विततं पुराणमित्यादि श्रुतेः । भेज
इत्यतीतनिर्देशः प्रामाण्यदार्ढ्यायानादित्वं बोधयति । अनन्तपदस्य
च नामानि रूपाणि चानन्तान्येवेति भावः । अत्र प्राकृतनामरूपरहितोऽपि
इति टीका च ॥

॥ ६.४ ॥ दक्षः श्रीपुरुषोत्तमम् ॥५२॥

[५३]

तदेवं नित्यत्वाद्विभुत्वात्सर्वाश्रयत्वात्स्थूलसॣक्ष्माप्राकृतवस्त्व्
अतिरिक्तत्वात्प्रत्यरूपत्वात्स्वप्रकाशत्वात्सर्वश्रुतिसमन्वयसिद्धत्वात्
तद्रूपं परमतत्त्वरूपमेवेति सिद्धम् । तथैव हि परम्
वैदुष्येणानुभूतं स्पष्टमेवाह त्रिभिः

रूपं यदेतदवबोधरसोदयेन
शश्वन्निवृत्ततमसः सद्अनुग्रहाय ।
आदौ गृहीतमवतारशतैकबीजं
यन्नाभिपद्मभवनादहमाविरासम् ॥

नातः परं परम यद्भवतः स्वरूपम्
आनन्दमात्रमविकल्पमविद्धवर्चः ।
पश्यामि विश्वसृजमेकमविश्वमात्मन्
भूतेन्द्रियात्मकमदस्त उपाश्रितोऽस्मि ॥

तद्वा इदं भुवनमङ्गल मङ्गलाय
ध्याने स्म नो दर्शितं त उपासकानाम् ।
तस्मै नमो भगवतेऽनुविधेम तुभ्यं
योऽनादृतो नरकभाग्भिरसत्प्रसङ्गैः ॥[भागवतम् ३.९.२४]

टीका च ननु त्वमपि सम्यक्न जानासि यत्त्वया दृष्टं रूपमेतदपि
गुणात्मकमेव निर्गुणं ब्रह्मैव तु सत्यं तत्राह रूपमिति द्वाभ्याम्
। अवबोधरसोदयेन शश्वन्निभृतं तमो यस्मात्तस्य तव यदेतद्
रूपं त्वयैव स्वातन्त्र्येण सतामुपासकानामनुग्रहाय गृहीतम्
आविष्कृतम् । अवतारशतस्य शुद्धसत्त्वात्मकस्य यदेकं बीजं मूलम्,
तत्प्रकाशनार्थं गुणावतारबीजत्वं दर्शयति यन्माभातीति । हे परम
अबिद्धवर्चः अनावृतप्रकाशमविकल्पं निर्भेदमतएवानन्दमात्रम्
। एवम्भूतं यद्भवतः स्वरूपं तततो रूपात्परं भिन्नं न पश्यामि
किन्तु इदमेव तत् । अतः कारणात्ते तव अद इदं रूपमाश्रितोऽस्मि ।
योग्यत्वादपीत्याह एकमुपास्येषु मुख्यं यद्विश्वसृजम् । अतएव
अविश्वं विश्वस्मादन्यत् । किं च, भॣतेन्द्रियात्मकं भूतानामिन्द्रियाणां
चात्मानं कारणमित्यर्थः ।

नन्वेवमपि सोपाधिकमेतदर्वाचीनमेवेत्याशङ्क्याह तदेवेदं हे
भुवनमङ्गल यतस्ते त्वया अस्माकमुपासकानां मङ्गलाय ध्याने
दर्शितम् । न ह्यव्यक्तवर्त्माभिनिवेशितचित्तानामस्माकं सोपाधिकं
दर्शनं युक्तमिति भावः । अतस्तुभ्यं नमोऽनुविधेम अनुवृत्त्या
करवाम । तर्हि किमिति केचिन् मां नाद्रियन्ते, तत्राह योऽनादृत इति । असत्
प्रसङ्गैर्निरीश्वरकुतर्कनिष्ठैः । इत्येषा ॥

अत्र कल्पितमप्यर्थान्तरं यस्य विद्वद्गुणगुरुत्वान्न सम्भवत्य्
एवेति व्यञ्जितम् । न ह्यव्यक्तवर्त्मेति । उक्तं चैतत्स्तुतितः प्राकव्यक्त
वर्त्माभिनिवेशितात्मा [भागवतम् ३.८.३३] इति । मां नाद्रियन्ते इति विग्रहरूपं माम्
इत्येवार्थः । विग्रह्यैव परब्रह्मत्वेन स्थापितत्वात् । अतएव ये विग्रहम्
एतादृशतया न मन्यन्ते ते विद्वदनुभवविरुद्धमतयो नेश्वरमपि
मन्यन्त इत्यत आह निरीश्वर इति । यत एव

ये तु त्वदीयचरणाम्बुजकोषगन्धं
जिघ्रन्ति कर्णविवरैः श्रुतिवातनीतम् ।
भक्त्या गृहीतचरणः परया च तेषां
नापैषि नाथ हृदयाम्बुरुहात्स्वपुंसाम् ॥ [भागवतम् ३.९.५]

इत्यनन्तरपद्ये तुशब्देन योऽनादृत इत्य्आद्य्उक्तेभ्यो बहिर्मुख
जनेभ्यो विलक्षणत्वेन निर्दिष्टानां तादृशश्रीभगवद्रूपनिष्ठानाम्
एव श्रुतिवातनीतमिति शब्देन प्रमाणेन भक्त्या गृहीतचरण इत्य्
अनुभवेन च प्राशस्त्यमुक्तम् ॥ ३.९ ॥ ब्रह्मा श्रीनारायणम् ॥५३॥

[५४]

आवेशावतारतया प्रतीतस्य श्र्यृषभदेवस्यापि विग्रह एवं योज्यते, यथा


इदं शरीरं मम दुर्विभाव्यं
सत्त्वं हि मे हृदयं यत्र धर्मः ।
पृष्ठे कृतो मे यदधर्म आराद्
अतो हि मामृषभं प्राहुरार्याः ॥ [भागवतम् ५.५.१९]

इदं मनुष्याकारशरीरं हि निश्चितं दुर्विभाव्यं दुर्वितर्क्यं यत्तत्त्वं
तदेव । यत्रैव धर्मो भागवतलक्षणस्तत्रैव मे हृदयं मनः । यद्
यस्मात्तद्विपरीतादिलक्षणोऽधर्मो मया पृष्ठे कृतः । ततः पराङ्
मुखोऽहमित्यर्थः । अतएव वक्तुरस्य ऋषभदेवस्य च सर्वान्तिमलीलापि
व्याजेनान्तर्धानमेव प्राकृतलोकप्रतीत्य्अनुसारेणैव तु तथा वर्णितम्
। आत्मारामतारीतिदर्शनार्थम् । तदुक्तम् योगिनां साम्परायविधिम्
अनुशिक्षयनिति [भागवतम् ५.६.६] । अतः स्वकलेवरं जिहासुरित्यत्र कएवर
शब्दस्य प्रपञ्च एवार्थः । उपासनाशास्त्रे तस्य तथा प्रसिद्धेः ।

तथा अथ समीरवेगविधूतवेणुविकर्षणजातोग्रदावानलस्तद्
वनमालेलिहानः सह तेन ददाह इत्य्[भागवतम् ५.६.८] अस्य वास्तवार्थे तु तेन
सहेति कर्तृसाहाय्ये तृतीया । गौणमुख्यन्यायेन कर्तर्येव प्राथमिक
प्रवृत्तेः । ततश्च दावानलस्तद्वनवर्तितर्वादिजीवानां स्थूलं देहं
ददाह, ऋषभदेवस्तु सूक्ष्मं देहमिति तस्य सर्व्=मोक्सदत्वम्
अनुसन्धेयम् ।

स यैः स्पृष्टोऽभिदृष्टो वा संविष्टोऽनुगतोऽपि वा ।
कोसलास्ते ययुः स्थानं यत्र गच्छन्ति योगिनः ॥ [भागवतम् ९.११.२२] इतिवत् ।

ततोऽनलसाधर्म्यं वर्णयित्वा तद्वदन्तर्धानमेव तस्येति च व्यञ्जितम्
। अतएव ऋषभदेवाविर्भावस्तृतीयोऽध्याय इत्येवोक्तं न तु तज्जन्मेति ॥
५।५॥ श्र्यृषभदेवः स्वपुत्रान् ॥५४॥

[५५]

तदेवमृषभस्यापि विग्रहे तादृशता चेत्किमुत स्वयं भगवत इत्याह


मुनिगणनृपवर्यसङ्कुलेऽन्तः
सदसि युधिष्ठिरराजसूय एषाम् ।
अर्हणमुपपेद ईक्षणीयो
मम दृशिगोचर एष आविरात्मा ॥ [भागवतम् १.९.४१]

टीका च एष जगतामात्मा मम दृशिगोचरो दृष्टिपथः सन्नाविः
प्रकटो वर्तते । अहो भाग्यमिति भावः इत्येषा ॥ १।९॥ श्रीभीष्मः श्री
भगवन्तम् ॥५५॥

[५६]

तथैव च रूपं यत्तदित्यादौ स त्वं साक्षाद्विष्णुरध्यात्मदीपः
[भागवतम् १०.३.२४] इति ।[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰१५]

यत्तत्किमपि रूपं वस्तु प्राहुर्वेदाः । किं तद्वस्तु, तदाह अव्यक्तम्
इत्यादि । एवम्भूतं किमपि कार्यकल्पं वस्तु यत्स एव साक्षादैषि
गोचरस्त्वं विष्णुरिति । तथा च पाद्मे निर्माणखण्डे श्रीभगवन्तं
प्रति श्रीवेदव्यासवाक्यम्

त्वामहं द्रष्टुमिच्छामि चक्षुर्भ्यां मधुसूदन ।
यत्तत्सत्यं परं ब्रह्म जगद्योनिं जगत्पतिम् ।
वदन्ति वेदशिरसश्चाक्षुषं नाथ मेऽस्तु तद् ॥ इति ।

तत्र हेतुः अध्यात्मदीपः देहि तत्कारणकार्यसङ्घ
प्रकाशकत्वेनावभासन इत्यर्थः । एवम्भूतस्य न तव भयशङ्केति
भावः । इत्येष प्रकरणानुरूपः श्रीस्वामिदर्शितभावार्थोऽपि श्री
विग्रहपर एव । अन्यत्र भयसम्भावनानुत्पत्तेः ॥

१०.३ श्रीदेवकी श्रीभगवन्तम् ॥५६॥

[५७]

अतस्तद्अंशानामपि तादृशत्वमाह

सत्यज्ञानानन्तानन्द
मात्रैकरसमूर्तयः ।
अस्पृष्टभूरिमाहात्म्या
अपि ह्युपनिषद्दृशाम् ॥ [भागवतम् १०.१३.५४]

टीका च सर्वेषां मूर्तिमत्त्वेऽप्यविशेषमाह सत्यज्ञानेति । सत्याश्च
ज्ञानरूपाश्च अनन्ताश्च आनन्दरूपाश्च । तत्रापि तद्एकमात्रा विजातीय
सम्भेदरहिताः । तत्रापि च एकरसाः सदैकरूपा मूर्तयो येषां ते । यद्
वा सत्यज्ञानादिमात्रैकरसं यद्ब्रह्म तदेव मूर्तिर्येषामिति । अतएव
उपनिषतात्मज्ञानं सैव दृक्चक्षुर्येषां तेषामपि हि निश्चितम् ।
अस्पृष्टभूर्माहात्म्याः न स्पृष्टं स्पर्शयोग्यं भूरिमाहात्म्यं
येषां ते तथाभूताः सर्वे व्यदृश्यन्तेति । इत्येषा ।

अत्र मात्रपदं तद्वर्णादीनां स्वरूपान्तरङ्गधर्मत्वं बोधयति ।
न ह्यत्रापरस्मिन्नर्थे मूर्तिशब्दः केवलात्मपर इति स्वामिनः श्री
शुकदेवस्य वा मतम्, लक्षणायाः कष्टकल्पनामयत्वात् । अस्पृष्टेत्यत्र
अस्पृष्टेति भूरिमाहात्म्येति अपीति उपनिषद्दृगिति पदचतुष्टयस्यैव
व्यस्तस्य समस्तस्य च स्वारस्यभङ्गप्रसङ्गातुक्तप्रकारानुरोधात्
तेऽचक्षताक्षविषयं स्वसमाधिभाग्यमित्यद्य्उदाहरिष्यमाणानुसारात्
[भागवतम् ३.१५.३८] स्वसुखेत्यादि [भागवतम् १२.१२.६८] श्रीशुकहृदयविरोधाच्च ।
अतएव विशुद्धविज्ञानघनं [भागवतम् १०.३७.२०] विशुद्धज्ञानमूर्तये [भागवतम्
१०.२७.२१] त्वय्येव नित्यसुखबोधतनाव्[भागवतम् १०.१४.२२] इत्यादि वाक्यानि च
न लाक्षणिकतया कदर्थनीयानि ।

तथैव आनन्दमूर्तिमुपगुह्य दृशात्मलब्धमित्यादौ [भागवतम् १०.४१.२५]

दोर्भ्यां स्तनान्तरगतं परिरभ्य कान्तम्
आनन्दमूर्तिमजहादतिदीर्घतापम् । इत्यादौ [भागवतम् १०.४८.६] च
दर्शनालिङ्गनाब्यामन्यार्थत्वं व्यवच्छिद्यते । उक्तं च महावाराहे

सर्वे नित्याः शाश्वताश्च देहास्तस्य परात्मनः ।
हेयोपादेयरहिता नैव प्रकृतिजाः क्वचित् ॥
परमानन्दसन्दोहा ज्ञानमात्राश्च सर्वतः ।
देहदेहिभिदा चात्र नेश्वरे विद्यते क्वचित् ॥ इति ॥

१०.१३ ॥ श्रीशुकः ॥५७॥

[५८]

इत्थमेवाभिप्रेत्याह

कृष्णमेनमवेहि त्वमात्मानमखिलात्मनाम् ।
जगद्धिताय सोऽप्यत्र देहीवाभाति मायया ॥ [भागवतम् १०.१४.५५]

एनं नौमीड्य तेऽभ्रवपुषे इत्य्[भागवतम् १०.१४.१] आदिवर्णितरूपमवेहि मत्
प्रसादलब्धविद्वत्तयैवानुभवो न तु तर्कादीनां विचारयेत्यर्थः ।
एवम्भूतोऽपि मायया कृपया जगद्धिताय सर्वस्यापि स्वात्मानं प्रति
चित्ताकर्षणाय देहीव जीव इवाभाति क्रीडति । इवशब्देन श्रीकृष्णस्तु
जीववत्पृथग्देहं प्रविष्टवानिति गम्यते । अतएव श्रीविग्रहस्य परम
पुरुषार्थलक्षणत्वमुक्तं श्रीध्रुवेण

सत्याशिषो हि भगवंस्तव पादपद्मम्
आशीस्तथानुभजतः पुरुषार्थमूर्तेः [भागवतम् ४.९.१७] इत्यत्र ।

टीका च हे भगवन् पुरुषार्थः परमानन्दः स एव मूर्तिर्यस्य तस्य्
अतव पादपद्ममाशिषो राज्यादेः सकाशात्सत्या । आशीः परमार्थफलं
हि निश्चितं कस्य तेन प्रकारेण त्वमेव पुरुषार्थ इत्येवं निष्कामतया
अनुभ्जतः । इत्येषा ॥

१०.१४ ॥ श्रीशुकः ॥५८॥

[५९]

अतः शब्दप्रतिपाद्यं यद्ब्रह्म तच्छ्रीविग्रह एवेत्युपसंहारयोग्यं
वाक्यमाह

तावत्प्रसन्नो भगवान्
पुष्कराक्षः कृते युगे ।
दर्शयामास तं क्षत्तः
शाब्दं ब्रह्म दधद्वपुः ॥ [भागवतम् ३.२१.७]

तद्वपुर्दधत्प्रकाशयन्नसौ शुक्लाख्यो भगवान् कृते युगे वर्तते ।
तदेव शब्दप्रतिपाद्यं ब्रह्म परमतत्त्वं तं कर्दमं प्रति
दर्शयामासेत्यर्थः ॥

॥ ३.२१ ॥ श्रीमैत्रेयः ॥५९॥

[६०]

तदेवं सिद्धे भगवतस्तादृशे वैलक्षण्ये दृश्यत्वात्घटवदित्याद्य
सद्अनुमानं न सम्भवति कालात्ययोपदिष्टत्वात् । तदेतदभिप्रेत्य
तस्मिन् सत्यतापुरस्कृतं षड्भावविकाराद्यभावं स्थापयन् पूर्ण
स्वरूपत्वमभुपगच्छति ।

एकस्त्वमात्मा पुरुषः पुराणः
सत्यः स्वयं ज्योतिरनन्त आद्यः ।
नित्योऽक्षरोऽजस्रसुखो निरञ्जनः
पूर्णोऽद्वयो मुक्त उपाधितोऽमृतः ॥ [भागवतम् १०.१४.२०]

नौमीड्य ते [भागवतम् १०.१४.१] इत्यादिना स्तुत्यत्वेन प्रतिज्ञारूपोऽयमभ्र
वपुर्आदिलक्षणत्वमेक एव सर्वेषामात्मा परमाश्रयः । तदुक्तम्
एकोऽसि प्रथममिति [भागवतम् १०.१४.१८] इति च । कृष्णमेनमवेहि त्वमात्मानम्
अखिलात्मनामिति च [भागवतम् १०.१४.५५] । यतस्त्वमात्मा तत एव सत्यः ।
परमाश्रयस्य सत्यतामबलम्ब्यैवान्येषां सत्यत्वात्त्वय्येव सत्यत्वस्य
मुख्या विश्रान्तिरिति भावः । तदुक्तम् सत्यव्रतं सत्यपरमित्यादि
[भागवतम् १०.२.२६] ।

सत्ये प्रतिष्ठितः कृष्णः सत्यमत्र प्रतिष्ठितम् ।
सत्यात्सत्यं च गोविन्दस्तस्मात्सत्यो हि नामतः ॥ इत्युद्यमपर्वणि [ंBह्
५.६८.१२] च ।

न च त्वयि जन्मादयो विकाराः सन्तीत्याह आद्यः कारणम् । एकोऽसि
प्रथममित्यादौ [भागवतम् १०.१४.१८] तादृशत्वदृष्टेः । अतो न जन्म, किन्तु
प्रत्यक्षत्वं हरेर्जन्म न विकारः कथञ्चन इति पाद्मरीतिकमेव ।
अतएव स्कान्दे

अविज्ञाय परं देहमानन्दात्मानमव्ययम् ।
आरोपयन्ति जनिमत्पञ्चभूतात्मकं जडम् ॥ इति ॥

आद्यत्वे हेतुः । पुरुषः पुरुषाकार एव सन् पुराणः पुरापि नवः कार्यात्
पूर्वमपि वर्तमान इत्यर्थः । श्रुतिश्च आत्मैवेदमग्र आसीत्पुरुष
विध [आइतू १.१.१] इति । अतएव जन्मान्तरास्तित्वलक्षणं विकारं वारयति
नित्यः सनातनमूर्तिः । तथा पूर्ववन्मध्यमाकारत्वेऽपि पूर्ण इति
वृद्धिम् । अजस्रसुखो नित्यमेव सुखरूप इति परिणामम् । सुखस्य
पुंस्त्वं छान्दसं विज्ञानमानन्दं ब्रह्म [Bआऊ ३.९.२८] इत्यत्रानन्दस्य
नपुंसकत्ववत् ।

तथा अक्षर इत्यपक्षयम् । अमृत इति विनाशम् । पूर्णत्वे हेतुः । अनन्त
अद्वय इति देशकालपरिच्छेदरहितः । वस्तुपरिच्छेदरहितोऽपि । अन्यस्य
तच्छक्तित्वात्तं विनानवस्थानात् । अत्रामृतत्वोपपादनाय चतुर्विध
क्रियाफलत्वं च वारयति । तत्रोत्पत्तिराद्य इत्यनेनैव निराकृता । शिष्ट
त्रयं स्वयंज्योतिर्निरञ्जन उपाधितो मुक्त इति पदत्रयेण । तत्र च
प्राप्तिः क्रियया ज्ञानेन वा भवेत् । क्रियया प्राप्तिरात्मपदेनैव निराकृता,
सर्वप्रत्यग्रूपत्वात् । तथा ज्ञानतः प्राप्तिं वारयति । स्वयंज्योतिरिति । तद्
उक्तं ब्रह्माणं प्रति श्रीभगवता मनीषितानुभावोऽयं मम
लोकावलोकनमिति [भागवतम् २.९.२२] ।

टीका च एतच्च मत्कृपयैव त्वया प्राप्तमित्याह । मनीषितमिच्छा,
तुभ्यं दातव्यमिति या ममेच्छा तस्या अनुभावोऽयम् । कोऽसौ? तमाह
मम लोकस्यावलोकनं यत् । इत्येषा । तदुक्तम् नित्याव्यक्तोऽपि भगवान्
ईक्ष्यते निजशक्तितः । इति ।[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰१६]

ननु, श्रीभगवतोद्धवं प्रति वासुदेवो भगवतामित्यादिकं [भागवतम्
११.१६.२९] विभूतिमध्ये गणयित्वा सर्वान्ते मनोविकारा एवैते [भागवतम् ११.१६.४१]
इत्युक्तम् । सत्यम् । तद्गणनं प्राचुर्यविवक्षया क्षत्रिणो गच्छन्तीतिवत्
। तत्रैव हि

पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतिरहं महान् ।
विकारः पुरुषोऽव्यक्तं रजः सत्त्वं तमः परम् ॥ इत्यत्र [भागवतम् ११.१६.३७]

परशब्देन ब्रह्मापि तन्मध्ये गणितमस्ति । तदेवं प्राप्तिर्निषिद्धा
। अथ विकृतिरपि तुषापाकरणेनावधातेन व्रीहीणामिवोपाध्यपाकरेणेन
भवेत् । तच्चासङ्गत्वान्न सम्भवेदित्याह मुक्त उपाधित इति । तदुक्तम्
विशुद्धज्ञानमूर्तये [भागवतम् १०.२७.२१] विशुद्धविज्ञानघनं [भागवतम्
१०.३७.२०] इत्यादौ च । तस्मान्मम निशितशरैर्विभिद्यमानत्वचि
इत्यादिकं तु [भागवतम् १.९.३४] मायिकलीलावर्णनमेव ।

एवं वदन्ति राजर्षे ऋषयः केचनान्विताः ।
यत्स्ववाचो विरुध्येत न नूनं ते समरन्त्यनु ॥ इत्यादि [भागवतम् १०.७७.३०]
न्यायेन वास्तवत्वविरोधात् । तथा हि स्कान्दे

असङ्गश्चाव्ययोऽभेद्योऽनिग्राह्योऽशोष्य एव च ।
विद्धोऽसृग्आचितो बद्ध इति विष्णुः प्रदृश्यते ॥
असुरान्मोहयन् देवः क्रीडत्येष सुरेष्वपि ।
मनुष्यान्मध्यया दृष्ट्या न मुक्तेषु कदाचन ॥ इति ॥

श्रीभीष्मस्य युद्धसमये दैत्याविष्टत्वात्तथा भानं युक्तमेवेति
। किन्त्वधुना दुःस्वप्नदुःखस्येव तस्य निवेदनं कृतमिति ज्ञेयम् ।
संस्कारोऽपि किमतिशयाधानेन मलापाकारेण वा । तत्रातिशयाधानं
पूर्णत्वेनैव निराकृतम् । मलापकरणं वारयति निरञ्जनः निर्मलः
विशुद्धज्ञानमूर्तिरित्यर्थः ॥

१०.१४ ॥ श्रीब्रह्मा ॥६०॥

[६१]

तदेवं पूर्वं तद्ऐश्वर्यादीनां स्वरूपभूतत्वं साधितं तच्च तेषां
स्वरूपान्तरङ्गधर्मत्वाद्युक्तम् । यथा ज्योतिरन्तरङ्गधर्मानां
तदीयशुक्लादिगुणानां ज्योतिर्भूतत्वमेव, न तम आदिरूपत्वं तद्वत् ।

अथ श्रीविग्रहस्य पूर्णस्वरूपलक्षणत्वं तद्वत् । अथ श्रीविग्रहस्य
पूर्णस्वरूपलक्षणत्वं साधितं, तच्च युक्तम्, सर्वशक्तियुक्तपरम
वस्त्व्एकरूपत्वात्तस्य । तत्र यो निजान्तरङ्गनित्यधर्मः श्री
विग्रहतागमस्तत्तत्संस्थानलक्षणस्तद्विशिष्टं परमानन्द
लक्षणं वस्त्वेव श्रीविग्रहः । स एव चान्तरङ्गधर्मान्तराणां,
ऐश्वर्यादीनामपि नित्याश्रयत्वात्स्वयं भगवान्, यथा शुद्धखण्ड
लड्डुकम् । यतो यथा लड्डुकतागमकसंस्थानविशिष्टखण्डमेव
लड्डुकं तदेव खण्डस्वाभाविकसौगन्ध्यादिमच्चेति लोकैः प्रतीयते
प्रयुज्यते च तथा रूपं यदेतत्[भागवतम् ३.९.२] इत्यादिषु परं तत्त्वमेव श्री
विग्रहः स एव च भगवानिति विद्वद्भिः प्रतीयते प्रयुज्यते चैवेति ।

तदेवं श्रीविग्रहस्य पूर्णस्वरूपत्वं साधयित्वा, तोपोषणार्थं
प्रकरणान्तरमारभ्यते । यावत्पार्षदनिरूपणम् । तत्र परिच्छदानां
तत्स्वरूपभूतत्वे तद्अङ्गसहिततयैवाविर्भावदर्शनरूपं लिङ्गम्
आह द्वयेन

तमद्भुतं बालकमम्बुजेक्षणं
चतुर्भुजं शङ्खगदाद्य्उदायुधम् । इत्यादि ॥ [भागवतम् १०.३.९]

स्पष्टम् ॥ १०.३ । श्रीशुकः ॥६१॥

[६२]

एवमभिप्रायेणैवेदमाह

यथैकात्म्यानुभावानां
विकल्परहितः स्वयम् ।
भूषणायुधलिङ्गाख्या
धत्ते शक्तीः स्वमायया ॥

तेनैव सत्यमानेन
सर्वज्ञो भगवान् हरिः ।
पातु सर्वैः स्वरूपैर्नः
सदा सर्वत्र सर्वगः ॥ [भागवतम् ६.८.३२३३]

ऐकास्म्यानुभावानां केवलपरमस्वरूपदृष्टिपराणां विकल्परहितः
परमानन्दैकरसपरमस्वरूपतया स्फुरन्नपि, यथा येन
प्रकारेण, स्वेषु स्वस्वामितया भजत्स्य्या मया कृपा तया हेतुना । स्वयं
विचित्रशक्तिमयेन स्वरूपेणैव कारणभूतेन भूषणाद्य्आख्याः शक्तीः
शक्तिमयाविर्भावात्धत्ते गोचरयति । तेनैव विद्वद्अनुभवलक्षणेन
सत्यप्रमाणेन । तेनैव विद्वद्अनुभवलक्षणेन सत्यप्रमाणेन तद्
यदि सत्यं स्यात्तदेत्यर्थः । तैरेव भूषणादिलक्षणैः सर्वः स्वरूपैर्
विचित्रस्वरूपाविर्भावैर्नः पातु । अतएव श्रीविष्णुधर्मे बलिकृतचक्र
स्तवे

यस्य रूपमनिर्देश्यमपि योगिभिरुत्तमैरित्यादि ।

तद्अनन्तरं च

भ्रमतस्तस्य चक्रस्य नाभिमध्ये महीपते ।
त्रैलोक्यमखिलं दैत्यो दृष्टवान् भूर्भुवादिकम् ॥ इति ॥

तदेवमेव नवमे श्रीमद्अम्बरीषेणापि चक्रमिदं स्तुतमस्ति । लिङ्गानि
गरुडाकारध्वजादीनि । अनेन यत्क्वचिदाकस्मिकत्वमिव श्रूयते । तदपि
श्रीभगवद्आविर्भाववज्ज्ञेयम् । अत्र तृतीये चैत्यस्य तत्त्वममलं
मणिमस्य कण्ठे इत्य्[भागवतम् ३.२८.२८] अपि सहायम् । अतो द्वादशेऽपि कौस्तुभ
व्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्विभर्त्यजः इत्य्[भागवतम् १२.११.१०] आदिकं विराड्
गतत्वेनोपासनार्थमभेददृष्ट्या दर्शितमेव यथासम्भवं साक्षाच्
छ्रीविग्रहत्वेनाप्यनुसन्धेयम् । तथा हि विष्णुपुराणे

आत्मानमस्य जगतो निर्लेपमगुणामलम् ।
बिभर्ति कौस्तुभमणिस्वरूपं भगवान् हरिर् ॥ इति [Vइড়् १.२२.६८] ॥

॥ ६.८ ॥ विश्वरूपो महेन्द्रम् ॥६२॥

[६३]

अथ श्रीवैकुण्ठलोकस्यापि तादृशत्वं तस्मै स्वलोकं भगवान्
सभाजितः इत्यत्र [भागवतम् २.९.९][*Eण्ड्ण्Oट्E ॰१७] साधितमेव । पुनरपि
दुर्धियां प्रतीत्य्अर्थं साध्यते । यतः स कर्मादिभिर्न प्राप्यते
प्रपञ्चितातीतत्वेन श्रूयते, तं लब्धवतामस्खलनगुणसात्म्येन
स्तूयते नैर्गुण्यावस्थायामेव लभ्यते । लौकिकभगवन्निके तस्यापि तद्
आवेशात् । नैर्गुण्यमतिदिश्यत इत्यतः स तु तद्रूपतया सुतरामेव
गम्यते । साक्षादेव प्रकृतेः परतनः श्रूयते नित्यतयोद्घोष्यते मोक्ष
सुखमपि तिरस्कुर्वन्त्या भक्त्यैव लभ्यते सच्चिदानन्द
घनत्वेनाभिधीयत इति ।

तत्र कर्मादिभिरप्राप्यत्वम् । यथा

देवानामेक आसीत्स्वर्भूतानां च भुवः पदम् ।
मर्त्यादीनां च भूर्लोकः सिद्धानां त्रितयात्परम् ॥
अधोऽसुराणां नागानां भूमेरेकोऽसृजत प्रभुः ।
त्रिलोक्यां गतयः सर्वाः कर्मणां त्रिगुणात्मनाम् ॥
योगस्य तपसश्चैव न्यासस्य गतयोऽमलाः ।
महर्जनस्तपःसत्यं भक्तियोगस्य मद्गतिः ॥ [भागवतम् ११.२४.१२१४]

सिद्धानां योगादिभिः त्रितयात्परं महर्लोकादि । भूमेरधश्चातलादि
। त्रिलोक्यां पातालादिकभूर्भुवःस्वश्चेति । कर्मणां गार्हस्थ्य
धर्माणां तपो वानप्रस्थेन ब्रह्मचर्यं च । तत्र
ब्रह्मचर्येणोपकुर्वाणनैष्ठिकभेदेन क्रमान्महर्जनश्च
वानस्थेन तपः न्यासेन सत्यं योगतारतम्येन तु सर्वमिति ज्ञेयम् ।
मद्गतिः श्रीवैकुण्ठलोकः भक्तियोगप्राप्यत्वेन वक्ष्यमाणः यन्
न व्रजन्ति [भागवतम् ३.१५.२३] इत्यादिवाक्यसाहाय्यात्लोकप्रकरणाच्च । उक्तं
च तृतीये देवान् प्रति ब्रह्मणैव तत्[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰१८] सङ्कुलं हरिपदान्
अतिमात्रदृष्टैरित्यादि [भागवतम् ३.१५.२०] । टीका च तावन्मात्रेण दृष्टैः
भक्तानां विमानैः न तु कर्मादिप्राप्यैः । इत्येषा ।

एवमेव श्रुतिश्च परीक्ष्य लोकान् कर्मचितान् ब्राह्मणो निर्वेदमायान्
नास्त्यकृतः कृतेन[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰१९] [ंुण्डू १.२.१२] इति । अत्राप्यकृत इत्यस्य
विशेष्यं... लोक इत्येव, तत्प्रसक्तेः । ईश्वरः सर्वभूतानामित्यादौ
[गीता १८.६१]

तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत ।
तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् ॥ इति [गीता १८.६२] श्री
भगवद्उपनिषत्सु ।

॥ ११.१४ ॥ श्रीभगवान् ॥६३॥

[६४]

प्रपञ्चातीतत्वम्

स्वधर्मनिष्ठः शतजन्मभिः पुमान्
विरिञ्चतामेति ततः परं हि माम् ।
अव्याकृतं भागवतोऽथ वैष्णवं
पदं यथाहं विबुधाः कलात्यये ॥ [भागवतम् ४.१४.३९]

ततो,पि पुण्यातिशयेन मामेति भागवतस्तु अथ देहान्ते अव्याकृतं, नाम
रूपे व्याकरवाणीति श्रुतिप्रसिद्धव्याकरणाविषयं प्रपञ्चातीतं
वैष्णवं पदं वैकुण्ठमेति । यथाहं रुद्रो भूत्वाधिकारिकतया
वर्तमानः विबुधा देवाश्चाधिकारिकाः कलात्यये अधिकारान्ते लिङ्ग
भङ्गे सत्येष्यन्तीति यावदधिकारमवस्थितिराधिकारिकाणामिति न्यायेन
॥

॥ ४.२४ ॥ श्रीरुद्रः प्रचेतसम् ॥६४॥

[६५]

ततोऽस्खलनम् ।

अथो विभूतिं मम मायाविनस्ताम्
ऐश्वर्यमष्टाङ्गमनुप्रवृत्तम् ।
श्रियं भागवतीं वास्पृहयन्ति भद्रां
परस्य मे तेऽश्नुवते तु लोके ॥

न कर्हिचिन्मत्पराः शान्तरूपे
नङ्क्ष्यन्ति नो मेऽनिमिषो लेढि हेतिः ।
येषामहं प्रिय आत्मा सुतश्च
सखा गुरुः सुहृदो दैवमिष्टम् ॥ [भागवतम् ३.२५.३६३७]

अथोऽविद्यानिवृत्त्य्अनन्तरं मम मायया भक्तविषयककृपयाचितां तद्
अर्थं प्रकटितां विभूतिं भोगसम्पत्तिम् । तथा भागवतीं श्रियं
साक्षाद्भगवत्सम्बन्धिनीं सार्ष्टिसंज्ञां सम्पत्तिमपि अस्पृहयन्ति,
भक्तिसुखमात्राभिलाषेण यद्यपि तेभ्यो न स्पृहयन्तीत्यर्थः । तथापि
तु मे मम लोके वैकुण्ठाख्ये अश्नुवते प्राप्नुवन्त्येवेति स्ववात्सल
विशेषो दर्शितः । यथा सुदाममालाकारवरे,

सोऽपि वव्रेऽचलां भक्तिं तस्मिन्नेवाखिलात्मनि ।
तद्भक्तेषु च सौहार्दं भूतेषु च दयां पराम् ।
इति तस्मै वरान् दत्त्वा श्रियश्चान्वयवर्धिनीम् ॥ इति [भागवतम् १०.४१.५२]

अतस्तेषां तत्रानासक्तिश्च द्योतिता । अविद्यानन्तरमिति मम कृपयाचिताम्
इति च तेषामनर्थरूपत्वं खण्डितम् । किं वा माययाचितां ब्रह्म
लोकादिगतां सम्पत्तिमपीति तेषां सर्ववशीकारित्वमेव दर्शितं, न तु
तद्भोगः । तस्यातितुच्छत्वेन तेष्वनर्हत्वात् । श्रुतिश्चात्र तद्यथेह
कर्मजितो लोकः क्षीयते एवमेवामुत्र पुण्यजितो लोकः क्षीयते [Cहाऊ
८.१.६] इत्यनन्तरमथ य इहात्मानमनुविद्य व्रजन्त्येतांश्च सत्य
कामांस्तेषां सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति इति ।

नन्वेवं तर्हि लोकत्वाविशेषात्स्वर्गादिवत्भोक्तृभोग्यानां कदाचिद्
विनाशः स्यात् । तत्राह शान्तरूपे शान्तमविकृतं रूपं यस्य तस्मिन्
वैकुण्ठे मत्परास्तद्वासिनो लोकाः कदाचिदपि न नङ्क्ष्यन्ति भोग्य
हीना न भवन्ति । अनिमिषो मे हेतिः मदीयं कालचक्रं नो लेढि, तान्न
ग्रसते । न स पुनरावर्तते इति श्रुतेः [Cहाऊ ८.१५.१] ।

आब्रह्मभुवनाल्लोकाः
पुनरावर्तिनोऽर्जुन ।
मामुपेत्य तु कौन्तेय
पुनर्जन्म न विद्यते ॥ [गीता ८.१६] इति श्रीगीतोपनिषद्भ्यः ।
सहस्रनामभाष्येऽप्युक्तम् परमुत्कृष्टमयनं स्थानं पुनर्
आवृत्तिशङ्कारहितमिति परायणः । पुंलिङ्गपक्षे बहुव्रीहिरिति । न
केवलमेतावत्तेषां माहात्म्यमित्याह येषामिति । येषां मां विना न
कश्चिदपरः प्रेमभाजनमस्तीत्यर्थः । यद्वा गोलोकादिकम्
अपेक्ष्यैवमुक्तम् । तत्र हि तथाभावा एवं श्रीगोपा नित्या विद्यन्ते ।
अथवा तं लोकं कीदृग्भावा अविद्यानन्तरं प्राप्नुवन्तीति । तत्राह येषाम्
इति । ये केचित्पाद्मोत्तरखण्डे दर्शितमुनिगणसवासनाः आत्मा
ब्रह्मैवायं साक्षादिति मां भावयन्ति, एवमन्ये च ये ये, त एव
प्रापुन्वन्तीत्यर्थः । सुहृद इति बहुत्वं सौदृदस्य नानाभेदापेक्षया
। एवं चतुर्थे श्रीनारदवाक्ये

शान्ताः समदृशः शुद्धाः सर्वभूतानुरञ्जनाः ।
यान्त्यञ्जसाच्युतपदमच्युतप्रियबान्धवाः ॥ इति [भागवतम् ४.१२.३७] ॥

॥ ३.२५ ॥ श्रीकपिलः ॥६५॥

[६६]

प्रपञ्चातीतत्वं ततोऽस्खलनं च युगपदाह

आतपत्रं तु वैकुण्ठं द्विजा धामाकुतोभयम् । इति [भागवतम् १२.११.१९]

प्रपञ्चरूपस्यैवेति प्रकरणात् । द्विजा इति सम्बोधनम् ॥

॥ १२.११ ॥ श्रीसुतः ॥ ६६ ॥

[६७]

सत्त्वे प्रलीनाः स्वर्यान्ति नराः लोकं रजोलयाः ।
तमोलयास्तु निरयं यान्ति मामेव निर्गुणाः ॥ [भागवतम् ११.२५.२२]

लोकप्रसक्तेर्मल्लोकमिति वक्तव्ये तत्प्राप्तिर्नाम मत्प्राप्तिरेवेति
स्वाभेदमभिप्रेत्याह मामेवेति ॥ ११.२५ ॥

श्रीभगवान् ॥ ६७ ॥


[६८]

सुतरां नैर्गुण्याश्रयत्वम् ।

वनं तु सात्त्विको वासो ग्रामो राजस उच्यते ।
तामसं द्यूतसदनं मन्निकेतं तु निर्गुणम् ॥ [भागवतम् ११.२५.२५]

तद्आवेशेनैवास्यापि निर्गुणत्वव्यपदेश इति भावः ॥

॥ ११.२५ ॥ स एव ॥६८॥

[६९]

प्रकृतेः परत्वम्

ततो वैकुण्ठमगमद्भास्वरं तमसः परम् ।
यत्र नारायणः साक्षान्न्यासिनां परमा गतिः ॥
शान्तानां न्यस्तदण्डानां यतो नावर्तते गतः ॥ [भागवतम् १०.८८.२५२६]

अगमत्जगाम शिव इति शेषः ॥

॥ १०.८८ ॥ श्रीशुकः ॥६९॥

[७०]

नित्यत्वम्

ग्रीवायां जनलोकोऽस्य
तपोलोकः स्तनद्वयात्
मूर्धभिः सत्यलोकस्तु
ब्रह्मलोकः सनातनः [भागवतम् २.५.३९]

टीका च ब्रह्मलोकः वैकुण्ठाख्यः सनातनो नित्यः । न तु
सृजाप्रपञ्चान्तर्वर्ति इत्येष । ब्रह्मभूतो लोको ब्रह्मलोकः ॥

॥ २.५ ॥ श्रीब्रह्मा श्रीनारदम् ॥७०॥

[७१]

मोक्षसुखतिरस्कारिभक्त्य्एकलभ्यत्वम्

यन्न व्रजन्त्यघभिदो रचनानुवादाच्
छृण्वन्ति येऽन्यविषयाः कुकथा मतिघ्नीः ।
यास्तु श्रुता हतभगैर्नृभिरात्तसारास्
तांस्तान् क्षिपन्त्यशरणेषु तमःसु हन्त ॥ [भागवतम् ३.१५.२३]

यच्च व्रजन्त्यनिमिषामृषभानुवृत्त्या
दूरे यमा ह्युपरि नः स्पृहणीयशीलाः ।
भर्तुर्मिथः सुयशसः कथनानुराग
वैक्लव्यबाष्पकलया पुलकीकृताङ्गाः ॥ [भागवतम् ३.१५.२५]

यद्वैकुण्ठं यच्च नोऽस्माकमुपरिस्थितं नः स्पृहणीयशीला इति वा
दूरे यमो येषां ते सिद्धत्वेन दूरीकृतयमनियमाः सन्तो वा व्रजन्तीति
। भर्तुर्मिथः सुयशसः इत्यनेन तथाविधाया भक्तेर्मोक्षसुख
तिरस्कारित्वप्रसिद्धिः सूचिता । नात्यन्तिकं विगणयन्त्यपीत्यादौ येऽङ्ग
त्वद्अङ्घ्रिशरणा भवतः कथायां कीर्तन्यतीर्थयशसः कुशला
रसज्ञा [भागवतम् ३.१५.४८] इति सनकाद्य्उक्तेः ।

॥ ३.१५ ॥ श्रीब्रह्मा देवान् ॥ ७१ ॥
[७२]

सच्चिद्आनन्दरूपत्वम् ।

एवमेतान्मयादिष्टा
ननु तिष्ठन्ति मे पथः ।
क्षेमं विन्दन्ति मत्स्थानं
तद्ब्रह्म परमं विदुः ॥ [भागवतम् ११.२०.३७]

मे पथः ज्ञानकर्मभक्तिलक्षणान्मत्प्राप्त्य्उपायान्, ज्ञान
कर्मणोरपि भक्तेषु भक्तेः प्रथमतः क्वचित्कदाचित्किञ्चित्साहाय्य
कारित्वात् । क्षेमं मद्भक्तिमङ्गलमयं यत्स्थानं परमं ब्रह्मेति
विदुर्जानन्ति इत्थमेवोदाहरिष्यते च इति सञ्चिन्त्य भगवान्महाकारुणिको
विभुः ।

दर्शयामास लोकं स्वं गोपानां तमसः परम् ।
सत्यं ज्ञानमनन्तं यद्ब्रह्मज्योतिः सनातनम् ।
यद्धि पश्यन्ति मुनयो गुणापायो समाहिता ॥ [भागवतम् १०.२८.१४१५] इति ।

उभयत्रापि चकाराद्य्अध्याहारादिना त्वर्थान्तरं कष्ठं भवति । तैर्
एव च तमसः प्रकृतेः परमिति वैकुण्ठस्यापि विशेषणत्वेन व्याख्यातम्
इति ॥

॥ ११.२० ॥ श्रीभगवान् ॥७२॥

[७३]

तथैव

न यत्र कालोऽनिमिषां परः प्रभुः
कुतो नु देवा जगतां य ईशिरे ।
न यत्र सत्त्वं न रजस्तमश्च
न वै विकारो न महान् प्रधानम् ॥

परं पदं वैष्णवमामनन्ति तद्
यन्नेति नेतीत्यतदुत्सिसृक्षवः ।
विसृज्य दौरात्म्यमनन्यसौहृदा
हृदोपगुह्यार्हपदं पदे पदे ॥ [भागवतम् २.२.१७१८]

अतत्चिद्व्यतिरिक्तं, नेति नेतीत्येवमुत्स्रष्टुमिच्छवो दौरात्म्यं
भगवद्आत्मनोरभेददृष्टिं विसृज्य, अर्हस्य श्रीभगवतः, पदं
चरणारविन्दं, पदे पदे प्रतिक्षणं हृदा उपगुह्य आश्लिष्य, नान्यस्मिन्
सौहृदं येषां तथाभूताः सन्तो यदामनन्ति जानन्ति, तद्वैष्णवं पदं
श्रीवैकुण्ठमिति ब्रह्मस्वरूपमेव तदिति तात्पर्यम् । अनेन प्रेम
लक्षणसाधनलिङ्गेन निराकाररूपमर्थान्तरं निरस्तम् । अत्र
निराकारपरायणस्यापि मुक्ताफलटीकाकृतो दैवाभिव्यञ्जिता गीर्यथा
तत्परं पदं वैष्णवमामनन्ति । अधिकृताधिष्ठितराजाधिष्ठितत्ववत्
। ब्रह्मादिपदानामपि । विष्णुनाधिष्ठितत्वात्परमित्युक्तम् ।
विष्णुनैवाधिष्ठितमित्यर्थ इति । अतएव श्रुतावपि तस्य स्वमहिमैक
प्रतिष्ठितत्वं स भगवः कस्मिन् प्रतिष्ठित इति स्वे महिम्नि इति [Cहाऊ
७.२४.१]। अतएवोक्तं क इत्था वेद यत्र स इति ॥

॥ २.२ ॥ श्रीशुकः ॥७३॥

[७४]

क इत्थेत्यादिश्रुतेरर्थत्वेनापि स्पष्टमाह

स्वं लोकं न विदुस्ते वै
यत्र देवो जनार्दनः ।
आहुर्धूम्रधियो वेदं
सकर्मकमतद्विदः ॥ [भागवतम् ४.२९.४८]

ये धूम्रधियो वेदं सकर्मकं कर्ममात्रप्रतिपादकमाहुस्ते
जनार्दनस्य स्वं स्वरूपं लोकं न विदुः किन्तु स्वर्गादिकमेव विदुः ।
यत्र लोके ॥ ४.२९ ॥ श्रीनारदः प्राचीनबर्हिषम् ॥७४॥

[७५]

एवं च

ओं नमस्तेऽस्तु भगवनित्यादि गद्ये परमहंसपरिव्राजकैः
परमेणात्मयोगसमाधिना परिभावितपरिस्फुटपारमहंस्य
धर्मेणोद्घाटिततमःकपाटद्वारे चित्तेऽपावृत आत्मलोके स्वयम्
उपलब्धनिजसुखानुभवो भवान् ॥ [भागवतम् ६.९.३३]

तमः प्रकृतिरज्ञानं वा । आत्मलोके स्वस्वरूपे लोके । एष आत्मलोक एष
ब्रह्मलोक इति । दिव्ये ब्रह्मपुरे ह्येष परमात्मा प्रतिष्ठित इत्य्आदि
श्रुतौ[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰२०] ॥ यत्तत्सूक्ष्मं परमं वेदितव्यं नित्यं पदं
वैभवमामनन्ति ।

एतल्लोका न विदुर्लोकसारं विदन्ति तत्कवयो योगनिष्ठा इति पिप्पलाद
शाखायाम् । परेण नाकं निहितं गुहायां बिभ्राजते यद्यतयो विशन्ति इति
परस्याम् ।

तद्वा एतत्परं धाम मन्त्रराजाध्यापकस्य यत्र न दुःखादि न सूर्यो
भाति यत्र न मृत्युः प्रविशति यत्र न दोषस्तदानन्दं शाश्वतं शान्तं
सदाशिवं ब्रह्मादिवन्दितं योगिध्येयं यत्र गत्वा न निवर्तन्ते
योगिनः[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰२१] तदेतदृचाभ्युक्तं तद्विष्णोः परमं पदं
सदा पश्यन्ति सूरयः दिवीव चक्षुराततम् । तद्विप्रासो विपन्यवो
जागृवांसः समिन्धते । विष्णोर्यत्परमं पदमिति श्रीनृसिंहतापन्याम्
[५.१०] । न त्वियमपि ब्रह्मपुरत्वे नैव व्याख्येया, वन्दितत्वेन यत्र
गत्वेत्यनेन च तद्अनङ्गीकरोत् ।

यतः श्रीविष्णुपुराणे च श्रीविष्णुलोकमुद्दिश्य ऋगियमनुस्मृता, यथा

ऊर्ध्वोत्तरमृषिभ्यस्तु ध्रुवो यत्र व्यवस्थितः ॥
निर्धूतदोषपङ्कानां यतीनां संयतात्मनाम् ।
स्थानं तत्परमं विप्र पुण्यपापपरिक्षये ॥
अपुण्यपुण्योपरमे क्षीणाशोषाप्तिहेतवः ।
यत्र गत्वा न शोचन्ति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥
धर्मं ध्रुवाद्यास्तिष्ठन्ति यत्र ते लोकसाक्षिणः ।
तत्सार्ष्ट्योत्पन्नयोगेद्धस्तद्विष्णोः परमं पदम् ॥
यत्रैतदोतं प्रोतं च यद्भूतं सचराचरम् ।
भाव्यं च विश्वं मैत्रेय तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ [Vइড়् २.८.९८१०२]

तापनीश्रुतौ[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰२२] च यत्र न वायुर्वाती इत्यादिकं प्राकृत
तत्तन्मात्रनिषेधात्मकं तत्रापि तत्तच्छ्रवणात् । यत्तु मातुः
सपत्न्या वाग्वाणैर्हृदि बिद्धस्तु तान् स्मरन् । नैच्छन्मुक्तिपतेर्
मुक्तिं पश्चात्तापमुपेयिवानिति [भागवतम् ४.९.२९] । तथा

अहो बत ममानात्म्यं
मन्दभाग्यस्य पश्यत ।
भवच्छिदः पादमूलं
गत्वा याचे यदन्तवत् ॥ इति [भागवतम् ४.९.३१] श्रीध्रुवस्यापूर्णंमन्यता श्रूयते
।

तद्उच्चपदकामनयैव तत्प्रार्थितवता तेन लब्धमनोरथातीत
वरेणापि स्वसङ्कल्पमेव तिरस्कर्तुमुक्तमिति घटते । तत्र ह्येवोक्तं
श्रीविदुरेण सुदुर्लभं यत्परमं पदं हरेर्[भागवतम् ४.९.२८] इति । स्वयं
श्रीध्रुवप्रियेण

ततो गन्तासि मत्स्थानं
सर्वलोकनमस्कृतम् ।
उपरिष्टादृषिभ्यस्त्वं
यतो नावर्तते गतः ॥ इति [भागवतम् ४.९.२५]

श्रीपार्षदाभ्यामपि आतिष्ठ जगतां वन्द्यं तद्विष्णोः परमं
पदमिति [भागवतम् ४.१२.२६] । श्रीसुतेन च ध्रुवस्य वैकुण्ठ
पदाधिरोहणमिति [भागवतम् ४.१०.१] । पञ्चमे ज्योतिश्चक्रवर्णने च विष्णोर्यत्
परमं पदं प्रदक्षिणं प्रक्रामन्ति इति [भागवतम् ५.२२.१७] । यद्विष्णोः
परमं पदमभिवदन्तीति च [भागवतम् ५.२३.१] । प्रपञ्चान्तर्गतत्वेऽपि तद्
धर्ममुक्तत्वं विकारावर्ति च तथा हि स्थितिमाह इति न्यायेन । अतोऽस्मिन्
लोके प्रापञ्चिकस्य बहिर्अंशस्यैव प्रलयो ज्ञेयः । तस्य तु तदानीम्
अन्तर्धानमेव । एतदालम्ब्यैव हिरण्यकशिपुनोक्तम् किमन्यैः काल
निर्धूतैः कल्पान्ते वैष्णवादिभिरिति [भागवतम् ७.३.११] । अतोऽद्यापि ये तथा वदन्ति
तेऽपि तत्तुल्या इति भावः ।

अथ श्रीमहावैकुण्ठस्य तादृशत्वं तु सुतरामेव । यथा नानाश्रुति
पथोत्थापनेन पाद्मोत्तरखण्डेऽपि[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰२३] प्रकृत्य्अन्तर्गत
विभूतिवर्णनान्तरं तादृशत्वमभिव्यञ्जितं श्रीशिवेन

एवं प्राकृतरूपाया विभूते रूपमुत्तमम् ।
त्रिपाद्विभूतिरूपं तु शृणु भूधरनन्दिनि ॥
प्रधानपरमव्योम्नोरन्तरे विरजा नदी ।
वेदाङ्गस्वेदजनिततोयैः प्रस्राविता शुभा ॥
तस्याः पारे परव्योम त्रिपाद्भुतं सनातनम् ।
अमृतं शाश्वतं नित्यमनन्तं परमं पदम् ॥
शुद्धसत्त्वमयं दिव्यमक्षरं ब्रह्मणः पदम् ।
अनेककोटिसूर्याग्नितुल्यवर्चसमव्ययम् ॥
सर्ववेदमयं शुभ्रं सर्वप्रलयवर्जितम् ।
हिरण्मयं मोक्षपदं ब्रह्मानन्दसुखाह्वयम् ॥
समानाधिक्यरहितमाद्य्अन्तरहितं शुभम् ॥
तेजसात्य्अद्भुतं रम्यं नित्यमानन्दसागरम् ।
एवमादिगुणोपेतं तद्विष्णोः परमं पदम् ॥
न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः ।
यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं हरेः ॥
तद्विष्णोः परमं धाम शाश्वतं नित्यमच्युतम् ।
न हि वर्णयितुं शक्यं कल्पकोटिशतैरपि ॥ (ড়द्मড়् ६.२२७.५७
६५)[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰२४]

हरेः पदं वर्णयितुं न शक्यं
मया च धात्रा च मुनीन्द्रवर्यैः ।
यस्मिन् पदे अच्युत ईश्वरो यः
सो अङ्ग वेद यदि वा न वेद ॥

यदक्षरं वेदगुह्यं यस्मिन् देवा अधि विश्वे निषेदुः ।
यस्तं न वेद किमृचा करिष्यति य उ तद्विदुस्त इमे समासते ॥
तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः ।
अक्षरं शाश्वतं नित्यं दिवीव चक्षुराततम् ॥
आ प्रवेष्टुमशक्यं तद्ब्रह्मरुद्रादिदैवतैः ।
ज्ञानेन शास्त्रमार्गेण वीक्ष्यते योगिपुङ्गवैः ॥
अहं ब्रह्मा च देवाश्च न जानन्ति महर्षयः ।
सर्वोपनिषदामर्थं दृष्ट्वा वक्ष्यामि सुव्रते ॥
विष्णोः पदे परमे तु मध्य उत्सः शुभाह्वयः ।
यत्र गावो भूरिशृङ्गा आसते स्वसुखं प्रजाः ॥
अत्राहि तत्परं धाम गीयमानस्य शार्ङ्गिणः ।
तद्भाति परमं धाम गोभिर्गेयैः शुभाह्वयैः ॥
आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्ज्योतिरुत्तमम् ।
आधारो ब्रह्मणो लोकः शुद्धः स ह सनातनः ॥
सामान्यावियुते दूरे अन्तेऽस्मिन् शाश्वते पदे ।
तस्थजुर्जागरुकेऽस्मिन् युवानौ श्रीसनातनौ ॥
यतः स्वसारा युवती भूलीले विष्णुवल्लभे ।
अत्र पूर्वे ये च साध्या विश्वदेवाः सनातनाः ॥
ते ह नाकं महिमानः सचन्तः शुभदर्शनाः ।
तत्पदं ज्ञानिनो विप्रा जातृवांसः समिन्धते ॥
तद्विष्णोः परमं पदं मोक्ष इत्यभिधीयते ।
तस्मिन् बन्धविनिर्मुक्ताः प्राप्यन्ते स्वमुखं पदम् ॥
यं प्राप्य न निवर्तन्ते तस्मान्मोक्स उदाहृतः ।
मोक्षः परं पदं लिङ्गममृतं विष्णुमन्दिरम् ॥
अक्षरं परमं धाम वैकुण्ठं शाश्वतं परम् ।
नित्यं च परमव्योम सर्वोत्कृष्टं सनातनम् ॥
पर्यायवाचकन्यस्य परं धाम्नोऽच्युतस्य हि ।
तस्य त्रिपाद्विभूतेस्तु रूपं वक्ष्यामि विस्तरात् ॥ इत्यादि ॥

एतद्रीइतिकश्रुतयो वैदिकेषु प्रायः प्रसिद्धा इति नोदह्रियन्ते । श्रीनारद
पञ्चरात्रे च श्रीब्रह्मनारदसंवादे जितं ते स्तोत्रे च

लोकं वैकुण्ठनामानं दिव्यषड्गुणसंयुतम् ।
अवैष्णवानामप्राप्यं गुणत्रयविवर्जितम् ॥
नित्यसिद्धेः समाकीर्णं तन्मयैः पाञ्चकालिकैः ।
सभाप्रासादजक्तं वनैश्चोपवनैः शुभम् ॥
वापीकूपतडागैश्च वृक्षषण्डैः सुमण्डितम् ।
अप्राकृतं सुरैर्वन्द्यमयुतार्कसमप्रभम् ॥ इति ॥

ब्रह्माण्डपुराणे

तमनन्तगुणावासं महत्तेजो दुरासदम् ।
अप्रत्यक्षं निरुपमं परानन्दमतीन्द्रियम् ॥ इति ॥

इतिहाससमुच्चये मुद्गलोपख्याने

ब्रह्मणः सदनादूर्ध्वं तद्विष्णोः परमं पदम् ।
शुद्धं सनातनं ज्योतिः परं ब्रह्मेति यद्विदुः ॥
निर्ममा निरहङ्कारा निर्द्वन्द्वा ये जितेन्द्रियाः ।
ध्यानयोगपराश्चैव तत्र गच्छन्ति साधवः ॥
येऽर्चयन्ति हरिं विष्णुं कृष्णं जिष्णुं सनातनम् ।
नारायणमजं देवं विष्वक्सेनं चतुर्भुजम् ॥
ध्यायन्ति पुरुषं दिव्यमच्युतं च स्मरन्ति ये ।
लभन्ते तेऽच्युतस्थानं श्रुतिरेषा सनातनी ॥ इति ॥

स्कान्दे श्रीसनत्कुमारमार्कण्डेयसंवादे

यो विष्णुभक्तो विप्रेन्द्र शुद्धचक्रादिचिह्नितः ।
स याति विष्णुलोकं वै दाहप्रलयवर्जितम् ॥ इति ।

अत्र पदधामादिशब्देन स्थानवाचकेन स्वरूपं त्वरूढेन यदि
कश्चित्कथञ्चित्स्वरूपमेव वाचयति । तर्ह्यन्यत्र तत्प्रसङ्गे
तेऽभिगच्छन्ति मत्स्थानं यद्ब्रह्म परमं विदुरित्यादौ साक्षादेव
स्थानशब्दनिगदेन तन्निरसनीयम् । यदि तत्रापि चकाराद्य्अध्याहारादि
दैन्येन पूर्वदर्शितेतिहाससमुच्चयस्य परं ब्रह्मेति यद्विदुरिति
विशेषणविरुद्धं वाक्यभेदमेवाङ्गीकरोति तर्हि स्वमते तत्र तत्रोक्त
लोकशब्दः सहायीकर्तव्यः ।

ततश्च पदधामस्थानलोकरूपाणां तेषां शब्दानामेकत्र वस्तुनि
प्रयोगात्परस्परमन्यार्थं दूरीकुर्वन्तस्ते कं वा न बोधयन्ति स्वम्
अर्थं, यथा भगवान् हरिर्विष्णुरयमिति ।

अथ हन्त तत्रापि चेत्, स्वरूपमात्रवाचकतां भिक्षते तर्हि स्फुटमेव
पाद्मवैष्णवादिवचनैः विपक्षो ह्रेपणीयः । कर्माद्य्अप्राप्यत्वादि
प्रतिपादकवाक्यानि तु विशेषतो वेत्रपाणिरूपाणि सन्त्येवेति वक्तव्यम् ।
तस्मातों नमस्ते [भागवतम् ६.९.३३] इत्यादिपद्यमपि साध्वेव व्याख्यातम् ॥

॥ ६.९ ॥ देवाः श्रीहरिम् ॥७५॥

[७६]

तदेत्च्छ्रीवैकुण्ठस्वरूपं निरूपितम् । तच्च यथा श्रीभगवानेव
क्वचित्पूर्णत्वेन क्वचिदंशत्वेन च वर्तते तथैवेति । बहवस्तस्यापि
भेदाः पाद्मोत्तरखण्डादौ द्रष्टव्याः । येषु श्रीमत्स्यदेवादीनाम्
अपि पदानि वक्ष्यन्ते । तदेव सूचयति

एवं हिरण्याक्षमसह्यविक्रमं
स सादयित्वा हरिरादिसूकरः ।
जगाम लोकं स्वमखण्डितोत्सवं
समीडितः पुष्करविष्टरादिभिः ॥ [भागवतम् ३.१९.२८]

सादयित्वा हत्वा । पवित्रारोपप्रसङ्गे चैवमाह बोधायनः

एवं यः कुरुते विद्वान् वर्षे वर्षे न संशयः ।
स याति परमं स्थानं यत्र देवो नृकेशरी ॥ इति ।

वायुपुराणे तु शिवपुरमपि तद्वत्श्रूयते, यथा

अन्तौघस्य समन्तात्तु सन्निविष्टो घनोदधिः ।
समन्ताद्येन तोयेन धार्यमानः स तिष्ठति ॥
बाह्यतो घनतोयस्य तिर्यगूर्ध्वं च मण्डलम् ।
धारयमाणं समन्तात्तु तिष्ठते घनतेजसा ॥
अयोगुडनिभो वह्निः समन्तात्मण्डलाकृतिः ।
समन्ताद्घनवातेन धार्यमाणः स तिष्ठति ॥
भूतादिश्च तथाकाशं भूतादिं च तथा महान् ।
महान् व्याप्तो ह्यनन्तेन अव्यक्तेन तु धार्यते ॥
अनन्तमपरिव्यक्तमनादिनिधनं च तत् ।
तम एव निरालोकममर्यादमदेशिकम् ॥
तमसोऽन्ते च विख्यातमाकाशान्ते च भास्वरम् ।
यर्यान्तायामतस्तस्य शिवस्यायतनं महत् ।
त्रिदशानामगम्यं तु स्थानं दिव्यमिति श्रुतिर् ॥ इति ॥

॥ ३.१९ ॥ श्रीमैत्रेयः ॥७६॥

[७७]

एवं च यथा श्रीभगवद्वपुर्आविर्भवति लोके तथैव क्वचित्कस्यचित्तत्
पदस्याविर्भावः श्रूयते

पत्नी विकुण्ठा शुभ्रस्य वैकुण्ठैः सुरसत्तमैः ।
तयोः स्वकलया जज्ञे वैकुण्ठो भगवान् स्वयम् ॥
वैकुण्ठः कल्पितो येन लोको लोकनमस्कृतः ।
रमया प्रार्थ्यमानेन देव्या तत्प्रियकाम्यया ॥ [भागवतम् ५.८.४५]

यथा भगवत आविर्भावमात्रं जन्मेति भण्यते । तथैव
वैकुण्ठस्यापि कल्पनम् आविर्भावनमेव न तु प्राकृतवत्कृत्रिमत्वम्
। उभयत्रापि नित्यत्वादित्यभिप्रायेण तत्साम्येनाह, जज्ञ इति । श्री
विकुण्ठासुतस्यैवेदं वैकुण्ठम् । मूलवैकुण्ठं तु सृष्टेः प्राक्श्री
ब्रह्मणा दृष्टमिति द्वितीये प्रसिद्धमेव ।

स तन्निकेतं परिमृश्य शून्यमपश्यमानः कुपितो ननाद इत्य्[भागवतम्
८.१९.११] उक्तम् । तत्स्थानं तु स्वर्गादिगतमेव ज्ञेयम् ॥

॥ ८.५ ॥ श्रीशुकः ॥७७॥

[७८]

देहेन्द्रियासुहीनानां
वैकुण्ठपुरवासिनाम् । [भागवतम् ७.१.३४]

जन्महेतुभूतैः प्राकृतैर्देहेन्द्रियासुभिर्हीनानां शुद्धसत्त्वमय
देहानामित्यर्थः ॥

॥ ७.१ ॥ युधिष्ठिरः श्रीनारदम् ॥ ७८ ॥

[७९]

तथा

आत्मतुल्यैः षोडशभिर्
विना श्रीवत्सकौस्तुभौ ।
पर्युपासितमुन्निद्र
शरद्अम्बुरुहेक्षणम् ॥ [भागवतम् ६.९.२९]

षोडशभिः श्रीसुनन्दादिभिः ॥ ६.९ ॥ श्रीशुकः ॥

[८०]

अतएव कालातीतास्ते परमभक्तानामपि परम्पुरुषार्थसामीप्याश्चेत्य्
आह । तस्मादमूस्तनुभृतामहमाशिषो ज्ञ आयुः श्रियं विभवम्
ऐन्द्रियमाविरिञ्च्यात् ।

नेच्छामि ते विलुलितानुरुविक्रमेण
कालात्मनोपनय मां निजभृत्यपार्श्वम् ॥ [भागवतम् ७.९.२४]

स्पष्टम् ॥ ७.९ ॥ प्रह्लादः श्रीनृसिंहम् ॥ ८० ॥

[८१]

तथा च पाद्मोत्तरखण्डे
त्रिपाद्विभूतेर्लोकास्तु असङ्ख्याः परिकीर्तिताः ।
शुद्धसत्त्वमयाः सर्वे ब्रह्मानन्दसुखाह्वयाः ॥
सर्वे नित्या निर्विकारा हेयरागविवर्जिताः ।
सर्वे हिरण्मयाः शुद्धाः कोटिसूर्यसमप्रभाः ॥
सर्वे वेदमया दिव्याः कामक्रोधादिवर्जिताः ।
नारायणपदाम्भोजभक्त्य्एकरससेविनः ॥
निरन्तरं सामगानपरिपूर्णसुखं श्रिताः ।
सर्वे पञ्चोपनिषदस्वरूपया वेदवर्चसः ॥ इत्यादि ॥

अत्र त्रिपाद्विभुतिशब्देन प्रपञ्चातीतलोकोऽभिधीयते पादविभूति
शब्देन तु प्रपञ्च इति । यथोक्तं तत्रैव

त्रिपाद्व्याप्तिः परं धाम्नि पादोऽस्येहाभवत्पुनः ।
त्रिपाद्विभूतेर्नित्यं स्यातनित्यं पादमैश्वरम् ॥
नित्यं तद्रूपमीशस्य परं धाम्नि स्थितं शुभम् ।
अच्युतं शाश्वतं दिव्यं सदा यौवनमाश्रितम् ॥
नित्यं सम्भोगमीश्वर्या श्रिया भूम्या च संवृत्तम् ॥ इति ॥

अतएव तद्अनुसारेण द्वितीयस्कन्धोऽप्येवं योजनीयः । तत्र

सोऽमृतस्याभयस्येशो
मर्त्यमन्नं यदत्यगात् ।
महिमैष ततो ब्रह्मन्
पुरुषस्य दुरत्ययः ॥ [भागवतम् २.६.१७]

अमृतादिद्वयं तत्तृतीयत्वेअ वक्ष्यमाणस्य क्षेमस्याप्युपलक्षणम् ।
श्रुतौ च उतामृतत्वस्येशान इत्यत्रामृतत्वं तद्युगलोपलक्षम् । अत्र
धर्मिप्रधाननिर्देशः, श्रुतौ तु तत्र धर्ममात्रनिर्देशस्यापि
तत्रैव तात्पर्यम् । तत्रामृतं स्वदृष्टवद्भिर्पुरुषैरभिष्टुतमिति ।
परं न यत्परम् [भागवतम् २.९.९] इत्याद्युक्तानुसारेण परमानन्दः ।

अतएव अमृत विष्णुमन्दिरमिति तत्पर्यायः । अभयं न च कालविक्रम
[भागवतम् २.९.१०] इत्यादि भयमात्राभावः । अतएव द्विजा धामाकुतोभयम्
[भागवतम् १२.११.१९] इत्युक्तम् । क्षेमं न यत्र माया [भागवतम् २.९.१०] इत्याद्य्
उक्तानुसारेण भगवद्बहिर्मुखताकरगुणसम्बन्धाभावाद्
भगवद्भजनमङ्गलाश्रयत्वं ज्ञेयम् । तथा च नारदीये

सर्वमङ्गलमूर्धन्या पूर्णानन्दमयी सदा ।
द्विजेन्द्र तव मय्यस्तु भक्तिरव्यभिचारिणी ॥ इति ॥

अतेव क्षेमं विन्दन्ति मत्स्थानम् [भागवतम् ११.२०.३७] इत्युक्तम् ।

तत्र तत्तच्छब्देन लक्षणामयकष्टकल्पनया जनलोकादिवाच्यतां
निषेधन् हेतुं न्यस्यति मर्त्यं ब्रह्मणोऽपि भयं मत्तो द्विपरार्ध
परायुष [भागवतम् ११.१०.३०] इत्यादि न्यायेन मरणधर्मकम् । अन्नं कर्मादि
फलं त्रिलोक्यादिकं यस्मादत्यगाततिक्रम्यैव तत्र विराजत इति । एषः
अमृताद्यैश्वर्यरूपः । दुरत्ययः ब्रह्मचर्यादिभिः केनचिन्मनसाप्य्
अवरोद्धुमशक्यः ।
[८२]

तदेवममर्त्यमैश्वर्यं त्रिपात्, मर्त्यमेकपातिति तस्य चतुष्पाद्
ऐश्वर्यं पुनर्विवृणोति ॥

पादेषु सर्वभूतानि
पुंसः स्थितिपदो विदुः ।
अमृतं क्षेममभयं
त्रिमूर्ध्नोऽधायि मूर्धसु ॥ [भागवतम् २.६.१८]

तिष्ठन्त्यत्र सर्वभूतानीति स्थितयो मर्ताद्यैश्वर्याणि तानि पादा
इवाधिष्ठानभूतानि यस्य तस्य स्थित्पदः पादेषु चतुर्ष्वेव ऐश्वर्य
भागेषु सर्वभूतानि पार्षदपर्यन्तानि । पादान् दर्शयति । त्रयाणां
सात्त्विकादिपदर्थानां मूर्धैव मूर्धा प्रवृत्तिः तस्य त्रयाणां
मूर्धसु तदुपरि विराजमानेषु श्रीवैकुण्ठलोकेषु अमृतं क्षेमम्
अभयं चाधायि नित्यं धृतमेव तिष्ठतीत्यर्थः ।

ततः पूर्वस्य मर्त्यान्नमात्रात्मकत्वादेकपात्त्वम्, उत्तरस्यामृतादि
त्रयात्मकत्वात्त्रिपात्त्वमिति भावः । तदनेन पादोऽस्य विश्वा भूतानि
त्रिपादस्यामृतं दिवि इत्यस्यार्थो दर्शितः । अस्य पादस्तथास्यैव दिशि
वैकुण्ठे यदमृताद्य्आत्मकं त्रिपात्तच्च विश्वा भूतानीत्यर्थः ।
अत्राधिष्ठानाधिष्ठेययोरैक्योक्तिः ।

[८३]

अथ चतुष्पात्त्वे च त्रिलोकीव्यवस्थावत्पक्षान्तरं दर्शयति ।

पादास्त्रयो बहिश्चासन्न्
अप्रजानां य आश्रमाः ।
अन्तस्त्रिलोक्यास्त्वपरो
गृहमेधोऽबृहद्व्रतः ॥ [भागवतम् २.६.१९]

चशब्दः उक्तसमुच्चयार्थः । प्रपञ्चाद्बहिः पादास्त्रय आसन्नेव
प्रपञ्चात्मकस्य चतुर्थपादस्यैव विभागविपक्षायां तु त्रिलोक्या बहिश्
चान्ये पादास्त्रय आसन्नित्येवं मन्त्रोऽपि हि तथैव पुनः शब्दः । ते के?
अप्रजानां ब्रह्मचारिवनस्थयतीनामाश्रमाः प्राप्या ये लोकाः ।

[८४]

अतएव धर्मत्रयप्राप्यत्वात्चतुर्णामपि त्रिपात्त्वम् । अपरस्तु चतुर्थः
पादस्त्रिलोक्या अन्तरिति गृहमेधस्तत्प्राप्यः अतएवोभयथापि पुरुषश्
चतुष्पादित्याह ।

सृती विचक्रमे विश्वम्
साशनानशने उभे ।
यदविद्या च विद्या च
पुरुषस्तूभयाश्रयः ॥ [भागवतम् २.६.२०]

विष्वङ्सर्वव्यापी । पुरुषः पुरुषोत्तमः । एते सृती ते प्रपञ्चाप्रपञ्च
लक्षणे जीवस्य गती । विचक्रमे आक्रम्य स्थितः । कथम्भूते ?
साशनानशने कर्मादिफलभोगतद्अतिक्रमयुक्ते । तस्यैव एतद्
आक्रमणे हेतुः । यत्ययोः सृत्योः अविद्या मायैकत्र विद्या चिच्छक्तिर्
अन्यत्राश्रय इत्यर्थः । पुरुषोत्तमस्तु तयोर्द्वयोरप्याश्रयः ।

वक्ष्यते च यस्माद्दण्डं विराड्जज्ञे [भागवतम् २.६.२१] इत्यादिना । तस्मात्
सर्वैश्वर्येणैकदेशैश्वर्येण च चतुष्पात्त्वमिति भावः ॥

॥ २.६ ॥ श्रीब्रह्मा श्रीनारदम् ॥ ८४ ॥

[८५]

एवं शान्तरङ्गवैभवस्य भगवतः स्वरूपभूतयैव शक्त्या
प्रकाशमानत्वात्स्वरूपभूतत्वम् । सा च शक्तिविशिष्टस्यैव स्वरूपत्वात्
स्वरूपान्तःपातेऽपि भेदलक्षणां वृत्तिं भजन्ती तत्र प्रकाशविशेषं
वैचित्रीवृन्दं च प्रकटयति । तत्र तत्र तादृशत्वे भ्रमोपासनासिद्ध
गुरव एवास्माकं प्रमाणम् । तदेतदाह चतुर्दशभिः

एवं तदैव भगवानरविन्दनाभः
स्वानां विबुध्य सद्अतिक्रममार्यहृद्यः ।
तस्मिन् ययौ परमहंसमहामुनीनाम्
अन्वेषणीयचरणौ चलयन् सहश्रीः ॥ [भागवतम् ३.१५.३७]

तं त्वागतं प्रतिहृतौपयिकं स्वपुम्भिस्
ते ञ्चक्षताक्षविषयं स्वसमाधिभाग्यम् ।
हंसश्रियोर्व्यजनयोः शिववायुलोलच्
छुभ्रातपत्रशशिकेसरशीकराम्बुम् ॥ [भागवतम् ३.१५.३८]

कृत्स्नप्रसादसुमुखं स्पृहणीयधाम
स्नेहावलोककलया हृदि संस्पृशन्तम् ।
श्यामे पृथावुरसि शोभितया श्रिया स्वश्
चूडामणिं सुभगयन्तमिवात्मधिष्ण्यम् ॥ [भागवतम् ३.१५.३९]

पीतांशुके पृथुनितम्बिनि विस्फुरन्त्या
काञ्च्यालिभिर्विरुतया वनमालया च ।
वल्गुप्रकोष्ठवलयं विनतासुतांसे
विन्यस्तहस्तमितरेण धुनानमब्जम् ॥ [भागवतम् ३.१५.४०]

विद्युत्क्षिपन्मकरकुण्डलमण्डनार्ह
गण्डस्थलोन्नसमुखं मणिमत्किरीटम् ।
दोर्दण्डषण्डविवरे हरता परार्ध्य
हारेण कन्धरगतेन च कौस्तुभेन ॥ [भागवतम् ३.१५.४१]

अत्रोपसृष्टमिति चोत्स्मितमिन्दिरायाः
स्वानां धिया विरचितं बहुसौष्ठवाढ्यम् ।
मह्यं भवस्य भवतां च भजन्तमङ्गं
नेमुर्निरीक्ष्य न वितृप्तदृशो मुदा कैः ॥ [भागवतम् ३.१५.४२]
तस्यारविन्दनयनस्य पदारविन्द
किञ्जल्कमिश्रतुलसीमकरन्दवायुः ।
अन्तर्गतः स्वविवरेण चकार तेषां
सङ्क्षोभमक्षरजुषामपि चित्ततन्वोः ॥ [भागवतम् ३.१५.४३]

ते वा अमुष्य वदनासितपद्मकोशम्
उद्वीक्ष्य सुन्दरतराधरकुन्दहासम् ।
लब्धाशिषः पुनरवेक्ष्य तदीयमङ्घ्रि
द्वन्द्वं नखारुणमणिश्रयणं निदध्युः ॥ [भागवतम् ३.१५.४४]

पुंसां गतिं मृगयतामिह योगमार्गैर्
ध्यानास्पदं बहुमतं नयनाभिरामम् ।
पौंसं वपुर्दर्शयानमनन्यसिद्धैर्
औत्पत्तिकैः समगृणन् युतमष्टभोगैः ॥ [भागवतम् ३.१५.४५]

श्रीकुमारा ऊचुः
योऽन्तर्हितो हृदि गतोऽपि दुरात्मनां त्वं
सोऽद्यैव नो नयनमूलमनन्त राद्धः ।
यर्ह्येव कर्णविवरेण गुहां गतो नः
पित्रानुवर्णितरहा भवद्उद्भवेन ॥ [भागवतम् ३.१५.४६]

तं त्वां विदाम भगवन् परमात्मतत्त्वं
सत्त्वेन सम्प्रति रतिं रचयन्तमेषाम् ।
यत्तेऽनुतापविदितैर्दृढभक्तियोगैर्
उद्ग्रन्थयो हृदि विदुर्मुनयो विरागाः ॥ [भागवतम् ३.१५.४७]

नात्यन्तिकं विगणयन्त्यपि ते प्रसादं
किम्वन्यदर्पितभयं भ्रुव उन्नयैस्ते ।
येऽङ्ग त्वद्अङ्घ्रिशरणा भवतः कथायाः
कीर्तन्यतीर्थयशसः कुशला रसज्ञाः ॥ [भागवतम् ३.१५.४८]

कामं भवः स्ववृजिनैर्निरयेषु नः स्ताच्
चेतोऽलिवद्यदि नु ते पदयो रमेत ।
वाचश्च नस्तुलसिवद्यदि तेऽङ्घ्रिशोभाः
पूर्येत ते गुणगणैर्यदि कर्णरन्ध्रः ॥ [भागवतम् ३.१५.४९]

प्रादुश्चकर्थ यदिदं पुरुहूत रूपं
तेनेश निर्वृतिमवापुरलं दृशो नः ।
तस्मा इदं भगवते नम इद्विधेम
योऽनात्मनां दुरुदयो भगवान् प्रतीतः ॥ [भागवतम् ३.१५.५०]

अथ क्रमेण व्याख्यायते । एवं तदैवेति । टीका च

एवं स्वानां महत्सु अतिक्रममपतराधं तत्क्षणमेव विबुध्य,
तस्मिन् यत्र ते सनकादयस्ताभ्यां जयविजयाभ्यां रुद्धाः । तं देशं
ययौ । आर्याणां हृद्यः मनोज्ञः । चरणौ चलयन्निति । अयं भावः मच्
चरणदर्शन्प्रतिघातजं क्रोधं तौ दर्शयन् शमयिष्यामीति त्वरा
व्याजेन पद्भ्यामेव ययौ । श्रीसाहित्यं च निष्कामानपि विभूतिभिः
पूरयित्वा क्षमापयितुमिति । इत्येषा ।

अत्र तेषामात्मारामाणामप्यानन्ददानार्थं चरणदर्शनेन तस्य
सच्चिदानन्दघनत्वम् । श्रीसाहित्येन तच्छक्तिविलासस्यापि
स्वरूपानितरत्वं विवक्षितम् । स्वानामिति बहुवचनं द्वयोरप्य्
अपराधः सर्वेष्वेव परिवारेष्वापततीत्यपेक्षया तयोर्बहुमानाद्वा
। स्वशब्देन मुनीनां न तादृशं तद्आत्मीयत्वमिति विवक्षितम् ।

तत्र तैर्दृष्टं देवमनुवर्णयति पञ्चभिः । तं त्वागतमिति । ते
सनकादयः स्वसमधिना भाग्यं भजनीयं फलं यद्ब्रह्म तद्
एवाक्षविषयम् । यद्वा स्वसमाधेः स्वय्स हृदि ब्रह्माकारेण परतत्त्व
स्फूर्तेर्भाग्यं फलरूपम् । यतोऽक्षविषयं तदीयस्वप्रकाशकता
शक्तिसंस्कृतनिखिलधीन्द्रियस्फुरितत्वेन सम्प्रति विस्पष्टम्
एवानुभूयमानम् । अनेन पूर्ववत्तस्य शब्दस्पर्शरूपरस
गन्धाख्यानां सर्वेषामेव धर्माणां सच्चिद्आनन्दघनात्मत्वं
साधितम् । तथा नित्यमेव तथाविधसततोदित्वरमाधुरी
वैचित्र्यानुभवपूर्वकं परमप्रेमानन्दसन्दोहेन सेवमानैस्
तस्यात्मीयैः पुरुषैरानीत सेवोपविक [?] नानावस्तुभिः सेव्यमानं
भगवन्तं कथञ्चित्क्वचित्कदाचिदेव तदानीं केनापि समाधिज
भाग्योदयेन केवलमपश्यन्निति तेषां परमविदुषां
स्पृहास्पदावस्थेषु श्रीवैकुण्ठपुरुषेषु कस्या अपि भगवद्आनन्द
शक्तेर्विलासमयत्वं दर्शितम् ।

अथ तेषां भगवद्रतेरुद्दीपनत्वेन चित्तक्षोभकत्वात्तत्
परिच्छदादीनामपि तादृशत्वमाह हंसेति सार्धैस्त्रिभिः । केशरा
मुक्तामयप्रलम्बाः । कृत्स्नप्रसादेति । कृत्स्नस्य द्वारपालमुनि
वृन्दस्य प्रसादे सुमुखमिति स्पृहणीयानां गुणानां धाम स्थानमिति
। तत्तद्गुणानां तादृशत्वं दर्शितम् । स्नेहावलोकेति विलासस्य । स्वः सुख
भोगस्थानानि नित्यानन्तानन्दरूपित्वात् । तेषां चूडामणिमात्मधिष्ण्यं
स्वस्वरूपं स्थानं श्रीवैकुण्ठम् । तादृशत्वेऽप्युरसि शोभितया श्रिया
कृत्वा सुभगयन्तमिव तत्र भूषणविशेषं निदधानमिव । इवेति
वाक्यालङ्कारे । अनेन श्रीवैकुण्ठस्य ।

उक्तं च तद्विश्वगुर्वित्यादौ आपुः परां मुदमित्यादि [भागवतम् ३.१६.२६] ।
वक्ष्यते च

अथ ते मुनयो दृष्ट्वा
नयनानन्दभाजनम् ।
वैकुण्ठं तद्अधिष्ठानं
विकुण्ठं च स्वयंप्रभम् ॥ [भागवतम् ३.१६.२७]

भगवन्तं परिक्रम्य
प्रणिपत्यानुमान्य च ।
प्रतिजग्मुः प्रमुदिताः
शंसन्तो वैष्णवीं श्रियम् ॥ [भागवतम् ३.१६.२८]

पीतांशुके इति । काञ्च्या वनमालया चेत्यत्रेत्थ्मभूतलक्षणे तृतीया ।
विद्युदिति । हरता मनोहरेण ।

तदेवं परिच्छदादीनामपि तादृशत्वं वर्णयित्वा पुनस्तस्यैवातिमनो
हरत्वमाह अवोपसृष्टमिति[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰२५] । इन्दिराया उत्स्मितं गर्वः
अव भगवति उपसृष्टम् । अस्य कान्तस्य नित्येन लाभेन नित्यमेवाधिकम्
आविर्भावितमिति तदीयानां धिया वितर्कितम् । अत्र हेतुः बहु
सौष्ठवाढ्यमनन्तस्वरूपगुणसम्पद्भिर्युक्तम् ।

नन्वेवम्भूतस्य लक्ष्म्या अपि रहस्यमहानिधिरूपस्य परमवस्तुनः
कथं प्रकाशः स्मभवतीत्यत आह मह्यमिति । मदादीनां भक्तानां
कृते अङ्गं भजन्तं मूर्तिं प्रकटयन्तमस्मद्विषयकमङ्गीकारं
भजन्तमित्यर्थः ।

उल्लङ्घितत्रिविधसीमसमातिशायि
सम्भावनं तव परिव्रढिमस्वभावम्
मायाबलेन भवतापि निगुह्यमानं
पश्यन्ति केचिदनिशं त्वद्अनन्यभावाः ॥ [ष्तोत्ररत्न, १३] इतिवत् ।

भक्तिरेवैनं नयति भक्तिरेवैनं दर्शयतीत्यादि श्रुतेः । तथाभूतं
तमचक्षतेति । निरीक्ष्य च मुदा कैः शिरोभिर्नेमुः । न विशेषेण तृप्ता
दृशो नेत्राणि येषां ते ।

तस्येति [३.१५.४३]। टीका च स्वरूपानन्दादपि तेषां भजनानन्दाधिक्यम्
इत्याह । तस्य पदारविन्दकिञ्जल्कैः केशरैर्मिश्रा या तुलसी तस्या
मकरन्देन युक्तो यो वायुः, स्वविवरेण नासाच्छिद्रेण, अक्षरजुषां
ब्रह्मानन्दसेविनामपि, संक्षोभं चित्तेऽतिहर्षं तनौ रोमाञ्चम् । इत्य्
एषा ॥

अत्र पदयोररविन्दकिञ्जल्कमिश्रा या तुलसीति व्याख्येयम् । अरविन्द
तुलस्यौ च तदानीं वनमालास्थिते एव ज्ञेये । अस्तु तावद्भगवद्आत्म
भूतानां तेषामङ्गोपाङ्गानां तेषु क्षोभकारित्वं तत्समन्धि
समन्धिनो वायोरपीति भावः ।

हर्षकारितं सम्भ्रममाह द्वाभ्याम् । ते वा [३.१५.४४] इति । ते वै किल,
वदनमेव असितपद्मकोषः ईषद्विकसितं नीलाम्बुजं तमुतूर्ध्वं
वीक्ष्य लब्धमनोरथाः सन्तः, नया एवारुणमणयः तेषां श्रयणम्
आश्रयभूतमङ्घ्रिद्वन्द्वं पुनरवेक्ष्य अधोदृष्ट्या वीक्ष्य पुनः
पुनरेवं वीक्ष्य युगपत्सर्वाङ्गलावण्यग्रहणाशक्तेः पश्चान्
निदधुश्चिन्तयामासुः, युगपदेव कथमिदमिदं सर्वं पश्येमेत्य्
उत्कण्ठाभिः स्थायिभावपोषकं चिन्ताख्यं भावमापुरित्यर्थः ।

पुंसामिति । बहुमतं ब्रह्मणोऽपि धनप्रकाशत्वादत्यादरास्पदम् ।
पौंस्नं [?] वपुर्दर्शयानमिति । पुरुषस्य गर्भोदशायिनो गुणावतार
रूपं श्रीविष्ण्व्आख्यं यद्वपुस्तदभिन्नतया स्वं वपुर्दर्शयन्तं,
न तु ब्रह्मादिवदन्यथात्वेनेत्यर्थः । अनन्येन स्वेनैव सिद्धै’स्वरूप
भूतैरित्यर्थः । अतएवोत्पत्तिकैः तद्वदेवानादिसिद्धैरित्यर्थः ।
अणिमाद्य्अष्टैश्वर्ययुतं विशिष्टं न तूपलक्षितम् । अनेन त्तेषां स्तुत्य्
आस्पदविशेषणत्वेन ऐश्वर्योपलक्षितसमस्तभगानां तादृशत्वं
व्यञ्जितम् । समगृणन् सम्यगस्तुवन्निति ।

अथ श्रीभगवतस्तादृशभावव्यञ्जिनीं निजामुक्तिं तेषामेव स्व
हार्दाभिव्यक्तिकरेण स्तुतिवाक्येन प्रमाणयति, श्रीकुमारा ऊचुरिति ।

स्तुतिमाह य इति पञ्चभिः । अत्राक्षरजुषामपि [भागवतम् ३.१५.४३] इत्यनुसृत्य
व्याख्यायते । नित्यं ब्रमरूपेण प्रकाशसे न तच्चित्रम् । इदानीं तु
विशुद्धसत्त्वलक्सणेन स्वरूपशक्तिवृत्तिविशेषेण प्रकाशितया घन
प्रकाशपरतत्त्वैकरूपया मूर्त्या प्रत्यक्षोऽसि, अहो भाग्यमस्माकम्
इत्याहुः ।

हे अनन्त यस्त्वं हृद्गतोऽपि दुरात्मनामन्तर्हितो न स्फुरसि, स
नोऽस्माकमन्तर्हितो न भवसि, नयनमूलं त्वयैव राद्धः प्राप्तोऽसि ।
तथा च अपि संराधने प्रत्यक्षानुमानाभ्यामित्यस्य विषयवाक्यम्
पराञ्चि यानि व्यतृणत्स्वयम्भूस्तस्मात्पराङ्पश्यसि नान्तरात्मन् ।
कश्चिद्धीरः प्रत्यग्आत्मानमैक्षदावृत्तचक्षुरमृतत्वमिच्छन्निति
। अन्तर्धानाभावे हेतुः भवद्उद्भवेन ब्रह्मणा तेनास्मत्पित्रा यर्हि
यदैवानुवर्णितरहा उद्दिष्टब्रह्माख्यरहस्यः, तदैव नः कर्म
मार्गेण तद्रूपतया गुहाः बुद्धिं गतोऽस्मीति ।

ननु, पित्रोपदिष्टं भवतामदृश्यमात्मतत्त्वाख्यं रहः, अहं त्वन्य
एव स्यां दृश्यत्वात् । नैवम् । अस्मत्प्रत्यभिज्ञया भेदनिरासादित्याहुः
तं त्वामिति । हे भगवन् परं केवलमात्मतत्त्वं ब्रह्मस्वरूपं त्वां
विदाम विद्मः प्रत्यभिजानीमः । केन प्रत्यभिजानीथ? सम्प्रति अधुना
सत्त्वेन, अस्मास्वेतद्रूपाविर्भावेन । एतावन्तं कालं न ज्ञातवन्तो वयं,
अधुना तु साक्षाद्अनुभवेन निश्चितवन्तः स्म इत्यर्थः । त्वं शुद्ध
चित्तवृत्तौ ब्रह्मवत्नेत्रेऽप्यस्माकं स्फुरसि, न तु दृश्यत्वेनेति भावः
। न केवलं प्रत्यभिज्ञामात्रमित्याहुः । एषामस्माकं रतिं रचयन्तम्
अन्यथा रतिरपि त्वय्यस्माकं नोद्भवेदिति भावः ।

निरहंमानादित्वेनान्येषामप्यात्मारामाणामन्यतो रत्य्अभावमेव
द्योतयन्तस्तद्आत्मतत्त्वमाहुः तत्रैव साधनवशिष्ट्यात्किमपि
वैशिष्ट्यं चाहुः । यत्त्वद्रूपत्वेनाविर्भवद्आत्मतत्त्वं तेऽनुतापः
कृपा, तेनैव विदितैर्दृढभक्तियोगैर्विदुः । यद्वा अनुतापो दैन्यं तेन
विदितैस्ते तव दृढभक्तियोगैः । कीदृशाः ? उद्ग्रन्थयो निरहंमानाः
। अतएव विरागाः । तदेवं पित्रानुवर्णितरहा इत्यत्र रहःशब्दश्चतुः
श्लोकीरीत्या प्रेमभक्तेरेव वाचक इति व्यञ्जितम् ।

अथ पूर्वमभेदमतयोऽपि सम्प्रति स्वरूपानन्दशक्तिविलासैर्विचित्रित
मतयो भूयोऽपि भेदात्मिकां भक्तिमेव प्रार्थयितुं भक्तानां
सुखातिशयमाहुः, नात्यन्तिकमिति । आत्यन्तिकं मोक्षलक्षणं प्रसादम्
अपि, किमुतान्यदिन्द्रादिपदम् ।

इदानीं स्वापराधं द्योतयन्तो भक्तिं प्रार्थयन्ते काममिति । हे
भगवन्म्, अतः पूर्वमस्माकं वृजिनं नाभवत् । इदानीं तु सर्वाण्यपि
जातानि यतस्त्वद्भक्तौ शप्तौ । अतस्तैर्वृजिनैर्निरयेषु कामं
नोऽस्माकं भवो जन्म स्यात् । अनेन तद्अधिगम उत्तरपूर्वार्धयोर्
अश्लेषविनाशौ तद्व्यपदेशादिति न्यायेनासम्भवतद्भावानां ब्रह्म
ज्ञानिनामपि स्वेषां बहुनरककारिवृजिनापातक्षमापणेन तयोर्
इत्थम्भूतगुणो हरिरितिवत्सर्वाद्भुतमहत्तमत्वं सूचितम् । अहो निरया
अपि भवेयुरेव, न तावतापि पर्याप्तं, तेभ्यश्च नास्माकमपि भयम्
। अत्र तु मूलं दुष्फलं भगवत्पराङ्मुखीभाव एव, स त्वस्माकं
माभूदिति सकाकु प्रार्थयन्ते । नु वितर्के । यदि तु नश्चेतस्ते पदयो
रमेत, तत्राप्यलिरदेव केवलतन्माधुर्यास्वादापेक्षया, न तु
ब्रह्मात्मानुभवापेक्षया, एवं वाचश्चेत्यादि । अत्र भतापराधस्य
भगवता क्षमा तद्इच्छामात्रकृततत्क्रोधजननात्तेषाम्
अपराधाभासत्वेनेति ज्ञेयम् ।

श्लोकद्वयेऽस्मिन् कैवल्यान्नरकोऽपि त्वद्भक्तिमात्रं कामयमानानाम्
अस्माकं तद्अविरोधत्वात्श्रेयानिति स्वारस्यलब्धं, तथापीत्थं
कृतार्थत्वमस्माकमतिचित्रमित्याहुः प्रादुरिति । अनात्मनामात्मनस्
तव एकान्तभक्तिरहितानामप्रकटोऽपि इतित्थं यः प्रतीतोऽसि, तस्मै
तुभ्यं नम इदं विधेमेति । तत्रैतदुक्तं भवति । एते ब्रह्मविद्या
सिद्धानां परावरगुरूणामपि गुरवः । अतएव परमहंसमहा
मुनीनामित्युक्तम् ।

तं त्वामहं ज्ञानघनं स्वभाव
प्रध्वस्तमायागुणभेदमोहैः ।
सनन्दनाद्यैर्हृदि संविभाव्यम्[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰२६] [भागवतम् ९.८.२३]

इति श्रीमद्अंशुमद्वाक्यादौ इहात्मतत्त्वं सम्यग्जगाद मुनयो यद्
अचक्षतात्मन्निति [भागवतम् २.७.५] ब्रह्मवाक्यादौ, तस्मै मृदितकषायाय
तमसः पारं दर्शयति भगवान् सनत्कुमार इत्यादि श्रुतौ च तथा
प्रसिद्धम् । आसन्नानुभवस्यैव तु सिद्धस्याणिमादिभिर्विघ्नोऽपि
सम्भाव्यः । न तु सिद्धानुभवस्य, तं सप्रपञ्चमधिरूढसमाधि
योगः स्वाप्नं पुनर्न भजते प्रतिबुद्धवस्तुरिति [भागवतम् ३.२८.३८] श्री
कपिलदेववाक्यात् ।

अतेव तेषां प्रध्वस्तमायागुणभेदमोहानां क्रोधादिकमपि
दुर्घटघटनाकारिण्या श्रीभगवद्इच्छयैव जातमिति तैरपि
व्याख्यातम् । तदेवं तेषां सततब्रह्मानन्दमग्नत्वं सिद्धम् । तद्
उक्तम् अक्षरजुषामपीति [भागवतम् ३.१५.४३], योऽन्तर्हित [भागवतम् ३.१५.४६] इत्यादि च
। श्रूयते चान्यत्र ब्रह्मजुषामविक्षिप्तचित्तत्वम् । यथा सप्तमे श्री
नारदवाक्यम्

कामादिभिरनाबिद्धं प्रशान्ताखिलवृत्तिर्यत् ।
चित्तं ब्रह्मसुखस्पृष्टं नैवोत्तिष्ठेत कर्हिचित् ॥ इति [भागवतम् ७.१५.३५]

तथापि तेषां भगवद्आनन्दाकृष्टचित्तत्वमुच्यते । एवमन्येषामप्य्
आत्मारामाणां तादृशत्वं श्रूयते । स्वसुखनिभृतचेतास्तद्व्युदस्तान्य्
अभावोऽप्यजितरुचिरलीलाकृष्टसारः [भागवतम् १२.१२.६८] इत्यादिषु ।

अथ लोकसङ्ग्रहार्थैर्वेषा तेषां भक्तिप्रक्रिया प्राचीनसंस्कारवशा
वा ? नैवम् । उभयत्रापि वासो यथा परिकृतं मदिरामदान्ध [भागवतम्
३.२८.३७] इतिवत्तत्रावेशासम्भवात् । दृश्यते त्वन्यत्रानावेशः मानसा मे
सुता युष्मत्पूर्वजाः सनकादयः । चेरुर्विहायसा लोकान् लोकेषु विगत
स्पृहा [भागवतम् ३.१५.१२] इत्यभिधानात् । भगवति त्वावेशः परमहंस
महामुनीनामन्वेषणीयचरणौ [भागवतम् ३.१५.३७] इत्यत्र
यादृच्छिकताविरोध्य्अन्वेषणीयत्वाभिधानात् । पञ्चमे तु, असङ्गनिशित
ज्ञानानलविधूताशेषमलानां भवत्स्वभावनामात्मरामाणां
मुनीनामनवरतपरिगुणितगुणगण [भागवतम् ५.३.११] इत्यत्र गद्ये तद्एक
निष्ठत्वमप्युक्तम् । अजितरुचिरलीलाकृष्टसार इत्य्[भागवतम् १२.१२.६९] अत्रैव
च । अत्रापि तेनेश निवृत्तिमवापुरलं दृशो न [भागवतम् ३.१५.५०] इत्यादौ
सुखदत्वमपि साक्षादेवोक्तम् । अत्र पूर्वोक्तहेतोश्च स्तुतौ
प्रतुतोपालम्भप्रसङ्गाच्च स्नेहावलोककलया हृदि संस्पृशन्तमिति [भागवतम्
३.१५.३९] साक्षादुक्तेश्च दृशामेव सुखं जातमित्यनासक्तिरेव व्यञ्जितेत्य्
अपि न व्याख्येयम् ।

तस्मादात्मारामाणां रमणास्पदत्वाद्ब्रह्माख्यमात्मवस्त्वेव श्री
भगवान् । तत्रापि चकार तेषां संक्षोभमक्षरजुषामपि चित्ततन्वोर्
इति [भागवतम् ३.१५.४३] श्रवणात्ततोऽपि घनप्रकाशः । तत्तद्विचित्रश्रीभगवद्
अङ्गोपाङ्गाद्य्अभिनिवेशदर्शनानन्दवैचित्री चोपलभ्यते, सा
चान्यथानुपपत्त्या स्वरूपशक्तिविलासरूपैवेति ।

ननु, भवतु तेषामानन्दाधिक्यात्तस्मिन्निर्विशेषस्वरूपानन्दस्यैव
घनप्रकाशता, उपाधिवैशिष्ट्यात् । यतः, विशुद्धसत्त्वांशभावितायां
चित्तवृत्तौ यद्ब्रह्म स्फुरति । तदेव घनीभूताखण्डविशुद्धसत्त्व
मये भगवति स्फुरत्तद्अध्यस्ततया तदैक्यमापन्नायां तस्यां
विशेषत एव स्फुरति । अतएव श्रीविग्रहादिपरब्रह्मणोरभेदवाक्यम्
अपि तदत्यन्ततादात्म्यापेक्षयैव । अतएव तत्र तत्रोपाधावेक एव
निर्भेदपरमानन्दः समुपलभ्यते, न तु विशेषाकारगन्धोऽपि, तत्तद्
उपाधेरपेक्षणं तु प्रतिपदतद्आनन्दसमाधिकौतुकनिबन्धनं
तस्मात्कथमनेन प्रमाणेन तत्तद्उपाधीनामपि परतत्त्वाकारत्वं
साध्यते इति । उच्यते भवन्मते तावत्शुद्धचित्तवृत्तौ परब्रह्म
स्फुरति सम्यगेव स्फुरति । भेदांशलेशपरित्यागेनैव ब्रह्म
विद्यात्वाङ्गीकारात् । असम्यग्ज्ञानस्य तत्त्वानङ्गीकारात्तेन
कैवल्यासम्भवाच्च । अतो न श्रीविग्रहादावधिकाविर्भावाङ्गीकारो
युज्यते ।

किं च, शुद्धसत्त्वमया विग्रहादिलक्षणोपाधय इति वदतस्तव
कोऽभिप्रायः ? किं तत्परिणामास्ते तत्प्रचुरा वा ? नाद्यः, रजोऽसद्
भावेन परिणामासम्भव इति ह्युक्तम् । न चान्त्यः, येषु विग्रहादिषु तत्
प्राचुर्यं ते मिश्रसत्त्वस्य कार्यभूता इत्यर्थापत्तौ सत्त्वं विशुद्धं
श्रयते भवान् स्थितौ [भागवतम् १०.२.३४] इत्यादिवचनजाते विशुद्धपद
वैयर्थ्यमिति चोक्तमेव । अस्तु वा विमिश्रत्वं तथापि तादृशे ब्रह्म
स्फुरणयोग्यतैव न सम्भवेत्किं पुनर्विशेषणेत्युद्देश्यविस्मृतिश्च
स्यात् । अथाखण्डविशुद्धसत्त्वाश्रयत्वेन तेऽपि तद्रूपतयैवोच्यन्ते ।

ततश्च तेष्वनुभूताखण्डशुद्धसत्त्वे तस्मिन् ब्रह्मानुभवन्तीति चेत्,
ततयुक्तं कल्पनागौरवात्, तेऽचक्षताक्षविषयं स्वसमाधिभाग्यम्
इति [भागवतम् ३.१५.३८] साक्षादेव गोचरीकृतत्वेन उक्ततया परम्परादृष्टत्व
प्रतिघाताच्च । तस्य शुद्धसत्त्वस्य प्राकृतत्वं तु निषिद्धमेव । तस्मान्
न ते प्राकृतसत्त्वपरिणामा न वा तत्प्रचुराः, किन्तु स्वप्रकाशत्ता
लक्षणशुद्धसत्त्वप्रकाशिता इति प्राक्तनमेवोक्तं व्यक्तम् । अतएव
तेषामुपाधित्वनिराकृतेस्तत्तद्अनुभवानन्दवैचित्री च सम्पद्यते ।
तथैव तमेवमेवम्भूतमचक्षतेति तत्तद्विषयसौन्दर्यवर्णनन्ं
प्रस्तुतोपकारित्वात्सार्थकं स्यात् । अखण्डशुद्धसत्त्वमय
मात्रेणैवाभिप्रेतसिद्धेः । अतएव निरीक्ष्य च न वितृप्तदृश [भागवतम् ३.१५.४२]
इति दृक्सम्बन्धि त्वद्रूपकृतैवातृप्तिरुक्ता ।

तथैव च शब्देनैवाक्षरजयित्वं पदारविन्दपरिमलात्मकवायु
लक्षणस्यतद्विशेषस्यदर्शितम् । अन्यथोभयत्रापि ब्रह्मानन्दस्यैव
निर्विशेषतयोपलभ्यमानत्वे विद्याजुषामपीत्युपाधिप्रधानमेवोच्यते
। उपाधियुगलस्यैव मिथः स्पर्धित्वप्राप्तेः । अनेनाक्षरानुभव
मुखजयित्वकथनेन वैशिष्ठादीनं पुत्रशोकादिकमिव तद्
आवेशाभास एवायमित्यपि निरस्तम् । अत एवमेवोक्तं श्रीस्वामिभिरपि
स्वरूपानन्दादपि तेषां भजनानन्दाधिक्यमाहेति । तस्मादस्ति
वैचित्र्यम् । इति । अतएव तैरपि विचित्रतयैव प्रार्थितं चेतोऽलिवद्यदि नु ते
पदयो रमेत [भागवतम् ३.१५.४९] इत्यादौ । अक्क चेन्मधु विन्देत किमर्थं
पर्वतं व्रजेतिति न्यायेन तद्उपाध्य्अन्तरान्वेषणवैयर्थ्यात्तेषाम्
अतद्अन्वेषणकौतुकाभावाच्च ।

किं च, न तेषामभेदात्मकोऽनुभवो वा दृश्यते, प्रत्युत नेमुर्निरीक्ष्य
न वितृप्तदृशो मुदा कैः [भागवतम् ३.१५.४२], कामं भवः स्ववृजिनैर्निरयेषु
नः स्तादित्यादौ [भागवतम् ३.१५.४९], तत्प्रतियोगिनमस्काराद्य्उपलक्षित
भेदात्मकभक्तिसुखमेव दृश्यते । तस्मान्मायिकोपाधिनिहीनत्वाद्
धेयांशतया प्रतिभातत्वाच्च न तज्जातीयं सुखमन्यजातीयं कर्तुं
शक्नोतीति सन्त्येवान्यथानुपपत्तिसिद्धायाःस्वरूपशक्तेरेव विलासाः ।

अपि च अस्तु तावज्जीवन्मुक्तदशायां तन्मते विद्योपाधि
प्रतिफलितस्यैव सतो ब्रह्मणः सकाशात्श्रीभगवतो घनप्रकाशतो
सर्वोपाधिविनिर्मुक्तमुक्तिदशायामपि साक्षात्तादृशतास्त्येवेति
सुव्यक्तं नात्यन्तिकं विगणयन्त्यपि ते प्रसादम् [भागवतम् ३.१५.४८] इत्यादौ
तस्मान्नोपाधितारम्यचिन्ता । भवतः कथाया [भागवतम् ३.१५.४८] इत्यनेन
निरुपाधिब्रह्मभूतादुपरि च वैचित्री स्फुटमेवासौ स्वीकृता । तस्मात्
सान्तरङ्गवैभवस्य भगवतः सुखैकरूपत्वं, तद्रूपत्वेऽपि
ब्रह्मतोऽपि घनप्रकाशत्वं, स्वरूपशकित्विलासवैचित्री चेति विद्वद्
अनुभवप्रमाणेन निर्णीतम् । तत्र, मुक्ता अपि लीलया विग्रहं कृत्वा
भजन्त इति । यं सर्वे देवा आमनन्ति मुमुक्षवो ब्रह्मवादिनश्चेत्यत्र
श्रुतावद्वैतवादगुरवोऽपि । कृष्णो मुक्तैरिज्यते वीतमोहैरिति भारते
।

ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा
न शोचति न काङ्क्षति ।
समः सर्वेषु भूतेषु
मद्भक्तिं लभते पराम् ॥ इति [गीता १८.५४] श्रीभगवद्गीतोपनिषत्सु ।

मुक्तानामपि भक्तिर्हि नित्यानन्दस्वरूपिणीति भारततात्पर्ये प्रमाणिता
श्रुतिश्च । तथा आप्रायणात्तत्रापि हि दृष्टमित्यत्र च मध्वभाष्य
प्रमाणिता सौपर्णश्रुतिः । सर्वदैनमुपासीत यावन्मुक्तिमुक्ता ह्य्
एनमुपासत इति । अतेव श्रीप्रह्लादबलिप्रभृतिमहाभागवत
सम्बन्धमभिप्रेत्य श्रीविष्णुपुराणे[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰२७]ऽप्युक्तं पाताले
तस्य न प्रीतिर्विमुक्तस्यापि जायते इति ।

॥ ३.१५ ॥ श्रीब्रह्मा देवान् ॥८५॥

[८६]

अतएव शेषपुरुषार्थस्वरूप एवासाविति स्फुटमेवाहुर्गद्येन

अथानयापि न भवत इज्ययोरुभारभरया समुचितमर्थम्
इहोपलभामहे । आत्मन एवानुसवनमञ्जसाव्यतिरेकेण
बोभूयमानाशेषपुरुषार्थस्वरूपस्य ॥ [भागवतम् ५.३.७८]

टीका च आत्मनः स्वत एवानुसरणं सर्वदा अञ्जसा साक्षाद्वोभूयमाना
अतिशयेन भवन्तो ये अशेषाः पुरुषार्थास्ते स्वरूपं यस्य परमानन्दस्य
इत्येषा । श्रुतिश्च सर्वकामः सर्वगन्धः सर्वरसः इत्यादौ ॥

॥ ५.३ ॥ ऋत्विग्आदयः श्रीयज्ञपुरुषम् ॥८६॥

[८७]

तदेवं ब्रह्मणोऽपि यत्श्रीभगवति प्रकाशसम्यक्त्वं तत्पूर्वमेव
विद्वद्अनुभववचनप्रचयेन सिद्धमपि विशेषतो विचार्यते । तत्रैकम्
एव तत्त्वं द्विधा शब्द्यत इति न वस्तुनो भेद उपपद्यते । आविर्भावस्यापि
भेददर्शनात्न च संज्ञामात्रस्य, किन्तुस्वस्वदर्शनयोग्यताभेदेन
द्विविधोऽधिकारी द्विधा दृष्टं तदुपास्त इति । तत्राप्येकस्य दर्शनस्य
वास्तवत्वमन्यस्य भ्रमजत्वमिति न मन्तव्यमुभयोरपि
याथार्थ्येन दर्शितत्वात् । न चैकस्य वस्तुनः शक्त्या
विक्रिअय्माणांशकत्वादंशतो भेदः । विकृतत्वनिएधात्तयोः । तस्माद्
दृष्टेरसम्यक्सम्यक्त्व [?] सत्यपि सम्यक्त्वे तद्अननुसन्धानाद्वा
एकस्मिन्नधिकारिण्येकदेशेन स्फुरदेकभेदः परस्मिन्नखण्डतया
द्वितीयो भेदः । एवं सति यत्र विशेषं विनैव वस्तुनः स्फूर्तिः, सा दृष्टिर्
असम्पूर्णा, यथा ब्रह्माकारेण, यत्र स्वरूपभूतनानावैचित्री
विशेषवद्आकारेण, सा सम्पूर्णा, यथा श्रीभगवद्आकारेणेति लभ्यते । त
एतदभिप्रेत्य प्रथमं दृष्टितारतम्येन तद्अभिव्यक्तितारतम्यं तन्
महापुराणाविर्भावकारणाभ्यां प्रतिपाद्यते षड्भिः ।

श्रीनारद उवाच

जिज्ञासितमधीतं च
ब्रह्म यत्तत्सनातनम् ।
तथापि शोचस्यात्मानम्
अकृतार्थ इव प्रभो ॥ [भागवतम् १.५.४]

श्रीव्यास उवाच
अस्त्येव मे सर्वमिदं त्वयोक्तं
तथापि नात्मा परितुष्यते मे ।
तन्मूलमव्यक्तमगाधबोधं
पृच्छामहे त्वात्मभवात्मभूतम् ॥ [भागवतम् १.५.५]

स वै भवान् वेद समस्तगुह्यम्
उपासितो यत्पुरुषः पुराणः ।
परावरेशो मनसैव विश्वं
सृजत्यवत्यत्ति गुणैरसङ्गः ॥ [भागवतम् १.५.६]

श्रीनारद उवाच
भवतानुदितप्रायं
यशो भगवतोऽमलम् ।
येनैवासौ न तुष्येत
मन्ये तद्दर्शनं खिलम् ॥ [भागवतम् १.५.८]

नैष्कर्म्यमप्यच्युतभाववर्जितं
न शोभते ज्ञानमलं निरञ्जनम् ।
कुतः पुनः शश्वदभद्रमीश्वरे
न चार्पितं कर्म यदप्यकारणम् ॥ [भागवतम् १.५.१२]

ओं नमो भगवते तुभ्यं
वासुदेवाय धीमहि ।
प्रद्युम्नायानिरुद्धाय
नमः सङ्कर्षणाय च ॥ [भागवतम् १.५.३७]

इति मूर्त्य्अभिधानेन
मन्त्रमूर्तिममूर्तिकम् ।
यजते यज्ञपुरुषं
स सम्यग्दर्शनः पुमान् ॥ [भागवतम् १.५.३८]

श्लोका अमी बहुभिः संमिश्रा अप्यविस्तरत्वाय झटित्यर्थप्रत्ययस्य च
संक्षिप्यैव समुद्धताः । क्रमेणार्था यथा जिज्ञासितमिति । टीका च यत्
सनातनं नित्यं परं ब्रह्म, तच्च त्वया जिज्ञासितं विचारितम्, अधीतम्
अधिगतं प्राप्तं चेत्यर्थः । तथापि शोचसि तत्किमर्थमिति शेषः । इत्य्
एषा ।

त्वमिति त्वमर्क इव त्रिलोकीं पर्यटन् तथा वैष्णवयोगबलांशेन च
प्राणवायुरिव सर्वप्राणिनामन्तश्चरः सनात्मनां सर्वेषामेव
साक्षी बहिरन्तर्वृत्तिज्ञः । अतः परे ब्रह्मणि धर्मतो योगेन निष्टातस्य
। तदुक्तं याज्ञवल्क्येन

इज्याचारदयाहिंसा
दानस्वाध्यायकर्मणाम् ।
अयं परमो लाभो यद्
योगेनात्मदर्शनम् ॥ इति ।

अवरे च ब्रह्मणि वेदाख्ये व्रतैः स्वाध्यायनियमैर्निष्णातस्यापि मे
अलम अत्यर्थं यन्न्यूनं तत्स्वयमेव विचक्ष्व वितर्कय । भवतेति ।
भगवद्यशोवर्णनोपलक्षणं भजनं विना येनैव रुक्षब्रह्म
ज्ञानेन असौ भगवान् तु तुष्येत, तदेव दर्शनं ज्ञानं खिलं न्यूनं
मन्ये तदेव स्पष्टयति । नैष्कर्म्यमिति ।

टीका च निष्कर्म ब्रह्मवेदेकाकारत्वान्निष्कर्मतारूपं नैष्कर्म्यम्
अज्यतेऽनेनेत्यञ्जनमुपाधिः तन्निवर्तकं निरञ्जनम् । एवम्भूतमपि
ज्ञानमच्युते भावो भक्तिस्तद्वर्जितं चेतलमत्यर्थं न शोभते
सम्यग्अपरोक्षत्वाय न कल्पत इत्यर्थः । तदा शाश्वत्साधनकाले फल
काले च अभद्रं दुःखस्वरूपं यत्काम्यं कर्म, यदप्यकारणम्
अकाम्यं तच्चेति चकारस्यान्वयः । तदपि कर्म ईश्वरे नार्पितं चेत्कुतः
पुनः शोभते ? बहिर्मुखत्वेन सत्त्वशोधकत्वाभावात् । इत्येषा ।

यद्वा निरञ्जनमिति निरूपाधिकमपीत्यर्थः । परमादरणीयत्वादेव
द्वादशान्ते श्रीसूतेनापि पुनः कृतमिदं पद्यम् ।

तस्मादुक्तिरेव सम्यग्दर्शनहेतुरित्युपसंहरति द्वाभ्यां नम इति
। मन्त्रमूर्तिं मन्त्रोक्तमूर्तिं, मन्त्रोऽपि मूर्तिर्यस्येति वा । अमूर्तिकं
मन्त्रोक्तव्यतिरिक्तमूर्तिशून्यं, प्राकृतमूर्तिरहितं वा, मूर्ति
स्वरूपयोरेकत्वात्प्राकृतवन्न विद्यते पृथक्त्वेन मूर्तिर्यस्य
तथाभूतं वा । स पुमान् सम्यग्दर्शनः साक्षाच्छ्रीभगवतः साक्षात्
कर्तृत्वादिति भावः ॥

॥ १.५ ॥ श्रीसुतः ॥८७॥

[८८]

तदेवं दृष्टितारतम्यद्वारा तद्अभिव्यक्ततारतम्येन श्रीभगवत
उत्कर्ष उक्तः । अथ लिङ्गान्तरैरपि दर्श्यते । तत्रात्मरामजनाकर्ष
लिङ्गेन गुणोत्कर्षविशेषेण तस्यैव पूर्णतामाह ।

आत्मारामाश्च मुनयो
निर्ग्रन्था अप्युरुक्रमे ।
कुर्वन्त्यहैतुकीं भक्तिम्
इत्थम्भूतगुणो हरिः ॥ [भागवतम् १.७.१०]

टीका च निर्ग्रन्था ग्रन्थेभ्यो निर्गताः । तदुक्तं गीतासु

यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति ।
तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥ [गीता २.५२] इति ।

यद्वा ग्रन्थिरेव ग्रन्थः निर्वृत्तहृदयग्रन्थय इत्यर्थः । ननु
मुक्तानां किं भक्त्येत्यादिसर्वाक्षेपपरिहारार्थमाह इत्थम्भूत
गुणः । इत्येषा ॥

॥ १.७ ॥ श्रीसूतः ॥८८॥

[८९]

आरोहभूमिकाक्रमेणापि तस्यैवाधिक्यमाह

मनो ब्रह्मणि युञ्जानो
यत्तत्सदसतः परम् ।
गुणावभासे विगुण
एकभक्त्यानुभाविते ॥ [भागवतम् ३.२४.४२]

निरहङ्कृतिर्निर्ममश्च
निर्द्वन्द्वः समदृक्स्वदृक् ।
प्रत्यक्प्रशान्तधीर्धीरः
प्रशान्तोर्मिरिवोदधिः ॥ [भागवतम् ३.२४.४३]

वासुदेवे भगवति
सर्वज्ञे प्रत्यग्आत्मनि ।
परेण भक्तिभावेन
लब्धात्मा मुक्तबन्धनः ॥ [भागवतम् ३.२४.४४]

आत्मानं सर्वभूतेषु
भगवन्तमवस्थितम् ।
अपश्यत्सर्वभूतानि
भगवत्यपि चात्मनि ॥ [भागवतम् ३.२४.४५]

इच्छाद्वेषविहीनेन
सर्वत्र समचेतसा ।
भगवद्भक्तियुक्तेन
प्राप्ता भागवती गतिः ॥ [भागवतम् ३.२४.४६]

एकभक्त्या अव्यभिचारिण्या साधनलक्षणया भक्त्या, अनुभाविते
निरन्तरमपरोक्षीकृते, तां विना कस्यचिदप्यर्थस्यासिद्धेः ।
निरहङ्कृतित्वादेव निर्ममः । तद्द्वयाभावादेव मनादीनामप्य्
अभावः सिध्यति । समदृक्भेदाग्राहकः । स्वदृक्स्वस्वरूपाभेदेन
ब्रह्मैव पश्यन् । प्रत्यकन्तर्मुखी प्रशान्ता विक्षेपरहिता धीर्ज्ञानं
यस्य सः ।

तदेवं ब्रह्मज्ञानमिश्रभक्तिसाधनवशेन ब्रह्मानुभवे जातेऽपि
भक्तिसंस्कारबलेन लब्धप्रेमादेस्तद्ऊर्ध्वमपि श्रीभगवद्
अनुभवमाह । वासुदेव इति । प्रत्यग्आत्मनि सर्वेषामाश्रयभूते परेण
प्रेमलक्षणेन भक्तिभावेन तत्सत्तयैव लब्धा आत्मानस्तदीयात्मका
अहङ्कारादयो येनेति । ब्रह्मज्ञानेन प्राकृताहङ्कारादिलयानन्तरम्
आविर्भूतान् प्रेमानन्दात्मकशुद्धसत्त्वमयान् लब्धवानित्यर्थः ।

ननु त एव प्रत्यावर्तन्तां किं वा पूर्ववदमी अपि बन्धहेतवो
भवन्तु । नेत्याह, मुक्तबन्धनः । अनावृत्तिः शब्दादिति न्यायात्भक्त्य्
अतिशयेन लब्धात्मत्वमेव प्रतिपादयति, आत्मानमिति । आत्मात्र
परमात्मा, सर्वथा तस्य भगवानेवास्फुरदिति वाक्यार्थः । ततः
साक्षादेव तत्प्राप्तिमाह, इच्छाद्वेषेति । तदेवं तेन भागवती गतिः
प्राप्ता । हेयत्वादन्यत्रेच्छाद्वेषविहीनेन तस्मादेव हेतोः सर्वत्र
समचेतसा । तदुक्तम्

नारायणपराः सर्वे
न कुतश्चन बिभ्यति ।
स्वर्गापवर्गनरकेष्व्
अपि तुल्यार्थदर्शिनः ॥ [भागवतम् ६.१७.२८]

यद्वा, मया लक्ष्म्या सह वर्तते इति सम इति सहस्रनामभाष्यात्
भगवच्चेतसेति प्राप्तो भागवतीं गतिमिति पाठे, स कर्दम एव तां
गतिं प्राप्तः । अत्र भगवद्भक्तियोगेनेत्येव विशेष्यमिति । एवमेवोक्तं
श्रीभगवद्गीतोपनिषत्सु

बुद्ध्या विशुद्धया युक्तो
धृत्यात्मानं नियम्य च ।
शब्दादीन् विषयांस्त्यक्त्वा
रागद्वेषौ व्युदस्य च ॥ [गीता १८.५१]

विविक्तसेवी लघ्वाशी
यतवाक्कायमानसः ।
ध्यानयोगपरो नित्यं
वैराग्यं समुपाश्रितः ॥ [गीता १८.५२]

अहंकारं बलं दर्पं
कामं क्रोधं परिग्रहम् ।
विमुच्य निर्ममः शान्तो
ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ [गीता १८.५३]

ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा
न शोचति न काङ्क्षति ।
समः सर्वेषु भूतेषु
मद्भक्तिं लभते पराम् ॥ [गीता १८.५४]

भक्त्या मामभिजानाति
यावान् यश्चास्मि तत्त्वतः ।
ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा
विशते तद्अनन्तरम् ॥ [गीता १८.५५] इति ।

अत्र विंशतिर्मिलनार्थः, यथा दुर्योधनं परित्यज्य युधिष्ठिरं
प्रविष्टवानयं राजेति । श्रीदशमेऽपि श्रीगोपैर्ब्रह्मसम्पत्त्य्
अनन्तरमेव वैकुण्ठो दृष्ट इति श्रीस्वामिभिरेव च व्याख्यातम् ॥

॥ ३.२४ ॥ श्रीमैत्रेयः ॥८९॥

[९०]
तथा

तस्माज्ज्ञानेन सहितं
ज्ञात्वा स्वात्मानमुद्धव ।
ज्ञानविज्ञानसम्पन्नो
भज मां भक्तिभावितः ॥ [भागवतम् ११.१३.५]

स्वात्मानं जीवस्वरूपम् । ज्ञानं विज्ञानं च बाह्यम् । किं बहुना अत्र
श्रीचतुःसनशुकादय एवोदाहरणमिति ॥

॥ ११.१३ ॥ श्रीभगवान् ॥९०॥

[९१]

श्रीभगवता शब्दब्रह्ममयकम्बुस्पृष्टकपोलः तत्प्रकाशित
यथार्थनिगदो ध्रुवो बालकोऽपि तथा विवृतवानित्येवमानन्द
चमत्कारविशेषश्रवणादपि तस्यैव पूर्णत्वमाह ।

या निर्वृतिस्तनुभृतां तव पादपद्म
ध्यानाद्भवज्जनकथाश्रवणेन वा स्यात्
सा ब्रह्मणि स्वमहिमन्यपि नाथ मा भूत्
किं त्वन्तकासिलुलितात्पततां विमानात् ॥ [भागवतम् ४.९.१०]

स्वमहिमनि असाधारणमाहात्म्येऽपि माभूत्न भवतीत्यर्थः ।
अन्तकासिः कालः ॥

॥ ४.९ ॥ ध्रुवः श्रीध्रुवप्रियम् ॥ ९१ ॥

[९२]

परमसिद्धिरूपाद्ब्रह्मणि लयादपि तद्भजनस्य गरीयस्त्वेन तस्यैव
गरीयस्त्वमुपदिशति ।

अनिमित्ता भागवति
भक्तिः सिद्धेर्गरीयसी ॥ [भागवतम् ३.२५.३]

सिद्धेर्मुक्तेरपि टीका च । सिद्धेर्ज्ञानात्मुक्तेर्वेति श्रीभगवन्नाम
कौमुदी ।

॥ ३.२५ ॥ श्रीकपिलदेवः ॥ ९२ ॥

[९३]

तदेवं श्रीभगवानेवाखण्डं तत्त्वं साधकविशेषाणां तादृश
योग्यत्वाभावात्सामान्याकारोदयत्वेन तदसम्यक्स्फूर्तिरेव ब्रह्मेति
साक्षादेव वक्ति द्वाभ्याम्

ज्ञानयोगश्च मन्निष्ठो
नैर्गुण्यो भक्तिलक्षणः ।
द्वयोरप्येक एवार्थो
भगवच्छब्दलक्षणः ॥ [भागवतम् ३.३२.३२]
यथेन्द्रियैः पृथग्द्वारैर्
अर्थो बहुगुणाश्रयः ।
एको नानेयते तद्वद्
भगवान् शास्त्रवर्त्मभिः ॥ [भागवतम् ३.३२.३३]

टीका च अनेन च ज्ञानयोगेन भगवानेव प्राप्यः यथा भक्ति
योगेनेत्याह । नैर्गुण्यो ज्ञानयोगश्च मन्निष्ठो भक्तिलक्षणश्च यो
योगः तयोर्द्वयोरप्येक एवार्थः प्रयोजनम् । कोऽसौ ? भगवच्छब्दो
लक्षणं ज्ञापको यस्य । तदुक्तं गीतासु ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्व
भूतहिते रताः [गीता १२.४] इति ।

ननु ज्ञानयोगस्य लाभः फलं शास्त्रेणावगम्यते । भक्तियोगस्य तु
भजनीयेश्वरप्राप्तिः । कुतस्तयोरेकार्थत्वमित्याशङ्क्य
दृष्टान्तेनोपपादयति । यथा बहूनां रूपरसादीनां गुणानामाश्रयः
क्षीरादिरेक एवार्थो मार्गभेदप्रवृत्तैरिन्द्रिअय्र्नाना प्रतीयते ।
चक्षुषा शुक्ल इति रसनेन मधुरैति स्पर्शेन शीत इत्यादि तथा भगवान्
एक एव तत्तद्रूपेणआवगम्यते । इत्येषा ।

अत्र भगवानेवाङ्गित्वेन निगदितः । अतः सर्वांशप्रत्यायकत्वाद्भक्ति
योगश्च मनःस्थानीयो ज्ञेयः ॥

॥ ३.३२ ॥ श्रीकपिलदेवः ॥ ९३ ॥

[९४]

अतएव तद्अंशत्वेनैव ब्रह्म श्रूयते ।

अहं वै सर्वभूतानि
भूतात्मा भूतभावनः ।
शब्दब्रह्म परं ब्रह्म
ममोभे शाश्वती तनू ॥ [भागवतम् ६.१६.५१]

टीका च सर्वभूतान्यहमेव । भूतानामात्मा भोक्ताप्यहमेव ।
भोक्तृभोग्यात्मकं विश्वं मद्व्यतिरिक्तं नास्तीत्यर्थः । यतोऽहं भूत
भावनः भूतानां प्रकाशकः कारणं च । ननु शब्दब्रह्म प्रकाशक्ं
परब्रह्म कारणं प्रकाशकं च सत्यं ते उभे ममैव रूपे इत्याह,
शब्दब्रह्मेति । शाश्वती शाश्वत्यौ । इत्येषा ॥

अत्र शब्दब्रह्मणः साहचर्यात्परब्रह्मणोऽप्यंशत्वमेवायाति ।

॥ ६.१६ ॥ श्रीसङ्कर्षणश्चित्रकेतुम् ॥ ९४ ॥

[९५]

अतो भगवतोऽसम्यक्प्रकाशत्वाद्विभूतिनिर्विशेषमेव तदित्यप्याह

मदीयं महिमानं च
परब्रह्मेति शब्दितम् ।
वेत्स्यस्यनुगृहीतं मे
सम्प्रश्नैर्विवृतं हृदि ॥ [भागवतम् ८.२४.३८]

॥ ८.२४ ॥ श्रीमत्स्यदेवः सत्यव्रतम् ॥ ९५ ॥

[९६]

तथा च विभूतिप्रसङ्ग एव

पृथिवी वायुराकाश
आपो ज्योतिरहं महान् ।
विकारः पुरुषोऽव्यक्तं
रजः सत्त्वं तमः परम् ॥ [भागवतम् ११.१६.३७]

टीका च परं ब्रह्म च इत्येषा ॥

अतएव श्रीवैष्णवसाम्प्रदायिकैः श्रीमद्भिर्बालमन्दराचार्य
महानुभवचरणैरप्युक्तम्

यदण्डमण्डान्तरगोचरं च
यद्दशोत्तराण्यवरणानि यानि च ।
गुणाः प्रधानं पुरुषः परं पदं
परात्परं ब्रह्म ते विभूतयः ॥ इति ॥

॥ ११.१६ ॥ श्रीभगवान् ॥९६॥

[९७]

अतो ब्रह्मरूपे प्रकाशे तद्वैशिष्ट्यानुपलम्भनात्तत्प्रभावत्व
लक्षणमपि तस्य व्यपदिश्यते । रूपं यत्तत्प्राहुरव्यक्तमाद्यं
ब्रह्मज्योतिर्[भागवतम् १०.३.२४][*Eण्ड्ण्Oट्E ॰२८] इत्यादि ।

ब्रह्मैव ज्योतिः प्रभा यस्य तथाभूतं रूपं श्रीविग्रहम् । तथा चोक्तं
ब्रह्मसंहितायां

यस्य प्रभा प्रभवतो जगाण्डकोटि
कोटिष्वशेषवसुधादिविभूतिभिन्नम् ।
तद्ब्रह्म निष्कलमनन्तमशेषभूतं
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥ [Bरह्मष्५.४०] इति ॥

॥ १०.३ ॥ श्रीदेवकी श्रीभगवन्तम् ॥ ९७ ॥

[९८]

अतो ब्रह्मणः परत्वेन श्रीभगवन्तं कण्ठौक्त्यैवाह ।

यः परं रहसः साक्षात्
त्रिगुणाज्जीवसंज्ञितात् ।
भगवन्तं वासुदेवं
प्रपन्नः स प्रियो हि मे ॥ [भागवतम् ४.२४.२८]

रहो ब्रह्म तस्मादपि परं ततः सुतरां त्रिगुणात्प्रधानाज्जीव
संज्ञितात्जीवात्मनः परं भगवन्तं यः साक्षात्श्रवणादिनैव न तु
कर्मार्पणादिना प्रपन्न इत्यन्वयः । तथा च विष्णुधर्मे नरक
द्वादशीव्रते श्रीविष्णुस्तवः

आकाशादिषु शब्दादौ श्रोत्रादौ महद्आदिषु ।
प्रकृतौ पुरुषे चैव ब्रह्मण्यपि च स प्रभुः ॥
येनैक एव सर्वात्मा वासुदेवो व्यवस्थितः ।
तेन सत्येन मे पापं नरकार्तिप्रदं क्षयम् ॥
प्रयातु सुकृतस्यास्तु ममानुदिवसं जय ॥ इति ॥

अत्र प्रकरणानुरूपेण सर्वात्मशब्देन चान्यथा समाधानं पराहतम्
। तथा च तत्रोचरं क्षत्रबन्धूपाख्याने

यन्मयं परमं ब्रह्म तद्अव्यक्तं च यन्मयम् ।
यन्मयं व्यक्तमप्येतद्भविष्यामि हि तन्मयः ॥ इति ॥

तत्रैव मासर्क्षपूजाप्रसङ्गे ततः परत्वं स्फुटमेवोक्तं

यथाच्युतस्त्वं परतः परस्मात्
स ब्रह्मभूतात्परमः परात्मन् ।
तथाच्युत त्वं वाञ्छितं तन्
ममापदं चापहराप्रमेय ॥ इति ॥

श्रीविष्णुपुराणे च स ब्रह्मपारः परपारभूत इति । अक्षरात्ततः
परतः पर इति श्रुतेः ॥

॥ ४.२४ ॥ श्रीरुद्रः प्रचेतसम् ॥ ९८ ॥

[९९]

तदेवमेवाभिप्रायेण स वा एष पुरुषोऽन्नरसमय इत्यादाव्[टैत्तू २.१]
अन्तरङ्गान्तरङ्गैकैकात्मकथनान्ते इदं पुच्छं प्रतिष्ठा पृथिवी
पुच्छं प्रतिष्ठा महः पुच्छं प्रतिष्ठा ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठेति
[टैत्तू २.१] श्रुत्य्उक्तायाः पञ्चम्या अपि प्रतिष्ठाया उपरि ।

श्रीगीतोपनिषदो यथा ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहम् [गीता १४.२७] इत्यत्र
ब्रह्मशब्दसन्निहितप्रतिष्ठाशब्देन सा श्रुतिः स्मर्यते । ततश्चैवम्
एव व्याख्येयम् । हिशब्दः,

मां च योऽव्यभिचारेण
भक्तियोगेन सेवते ।
स गुणान् समतीत्यैतान्
ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ [गीता १४.२६]

इत्यस्य निरन्तरप्राचीनवचनस्य हेतुतया विवक्षया । अतो गुणातीत
ब्रह्मणः प्रकृतार्थत्वात्प्राचीनार्थहेतुवचनेऽस्मिन्नुपचारेण तच्
छब्दस्य ब्रह्मशक्तिरूपं हिरण्यगर्भरूपं वा अर्थान्तरमयुक्तं
किन्त्वेवमेव युक्तं यथा ।

ननु त्वद्भक्त्या कथं निर्गुणब्रह्मधर्मप्राप्तिः । सा तु तद्
एकानुभवेन तत्राह ब्रह्मणो हीति । हि यस्मात्ब्रह्मपुच्छं प्रतिष्ठेति
परमप्रतिष्ठत्वेन श्रुतौ यत्प्रसिद्धं तच्च तस्यामेव श्रुतौ
आनन्दमयाङ्गत्वेन दर्शितं तस्य पुच्छत्वरूपितब्रह्मणः । आनन्द
मयोऽभ्यासादिति सूत्रकारसम्मतपरब्रह्मभाव आनन्दमयाख्यः
प्रचुरप्रकाशो रविरितिवत्प्रचुरश्चानन्दरूपः श्रीभगवानहं
प्रतिष्ठा ते ।

यद्यपि ब्रह्मणो मम च न भिन्नवस्तुत्वं तथापि श्रीभगवद्
रूपेणैवोदिव मयि प्रतिष्ठात्वस्य परा काष्ठेत्यर्थः । स्वरूपशक्ति
प्रकाशेनैव स्वरूपप्रकाशस्याप्याधिक्यार्हत्वात् । निर्विशेषब्रह्म
प्रकाशस्याप्युपरि श्रीभगवत्प्रकाशश्रवणात् । अत एकस्यापि वस्तुनस्
तथा तथा प्रकाशभेदो रजनीखण्डिनो ज्योतिषो मार्तण्डमण्डलगत
गभस्तिभेदवदुत्प्रेक्ष्यः ।

अतो ब्रह्मप्रकाशस्यापि मद्अधीनत्वात्कैवल्यकामनया कृतेन मद्
भजनेन ब्रह्मणि नीयमानो ब्रह्मधर्ममपि प्राप्नोतीत्यर्थः । अत्र
श्रीविष्णुपुराणमपि सम्प्रवदते शुभाश्रयः स चित्तस्य सवर्गस्य
तथात्मनः इति [Vइড়् ६.७.७६] । व्याख्यातं च तत्रापि स्वामिभिः ।
सवर्गस्यात्मनः परब्रह्मणोऽप्याश्रयः प्रतिष्ठा ।

तदुक्तं भगवता ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहमिति । अत्र च तैर्व्याख्यातम्
। ब्रह्मणोऽहं प्रतिष्ठा घनीभूतं ब्रह्मैवाहम् । यथा घनीभूत
प्रकाश एव सूर्यमण्डलं तद्वदित्यर्थः । इति ।

अत्र च्विप्रत्ययस्तु तत्तद्उपासकहृदि तत्प्रकाशस्याभूतत्वं ब्रह्मण
उपचर्यते इतीत्थमेव । अत्रैव प्रतिष्ठा प्रतिमेति टीका मत्सरकल्पिता ।
न हि तत्कृता असम्बन्धत्वात् । न हि निराकारस्य ब्रह्मणः प्रतिमा
सम्भवति । न च तत्प्रकाशस्य प्रतिमा सूर्यः । न चामृतस्याव्ययस्येत्य्
आद्य्अनन्तरपादत्रयोक्तानां मोक्षादीनां प्रतिमात्वं घटते । न वा
श्रुतिशैलीविष्णुपुराणयोः संवादितास्ति । तस्मान्न आदरणीया यदि
वादरणीया तदा तच्छब्देनाप्याश्रय एव वाचनीयः । प्रतिलक्षीकृत्य
नातिपरिमितं भवति यत्रेति तदेतत्सर्वमभिप्रेत्याहुः ।

दृतय इव श्वसन्त्यसुभृतो यदि तेऽनुविधा
महद्अहम्आदयोऽण्डमसृजन् यदनुग्रहतः ।
पुरुषविधोऽन्वयोऽत्र चरमोऽन्नमयादिषु
यः सद्असतः परं त्वमथ यदेष्ववशेषमृतम् ॥ [भागवतम् १०.८७.१७]

असुभृतो जीवा दृतय इव श्वसद्आभासा अपि यदि ते तवानुविधा भक्ता
भवन्ति तदा श्वसन्ति प्राणन्ति । तेषु तद्भक्तानामेव जीवानां जीवनं
मन्यामहे इति भावः । कथं यस्य तव अनुग्रहतः समष्टिव्यष्टि
रूपमखण्डं देहं महद्अहम्आदयोऽसृजनतः स्वयमेव तथाविधात्
त्वत्तः पराङ्मुखानामन्येषां दृतितुल्यत्वं युक्तमेवेति भावः ।
अनुग्रहमेव दर्शयन्ति अत्र महद्अहम्आदिषु अन्वयः प्रविष्टस्त्वम्
इति ।

कथं मद्आदेशमात्रेण तेषां तथा सामर्थ्यं स्यात् । तत्राहुः यद्
यस्मात्सत आनन्दमयाख्यब्रह्मणोऽवयवस्य प्रियादेरसतस्तद्
अन्यस्मादन्नम्यादेश्च यत्परं पुच्छभूतं सर्वप्रतिष्ठा ब्रह्म
तत्खलु त्वं तत्रापि एषु प्रतिष्ठावाक्येषु अवशेषं वाक्यशेषत्वेन
स्थितं ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहमित्यादावन्यत्र प्रसिद्धम् । आत्मतत्त्व
विशुद्ध्य्अर्थ्यं यदाह भगवानृतमित्यादौ ऋतत्वेनापि प्रसिद्धं श्री
भगवद्रूपमेव त्वमतोऽन्नमयादिषु पुरुषविधः पुरुषाकारो यश्
चरमः प्रियमोदप्रमोदानन्दब्रह्मणामवयवी आनन्दमयः स
त्वमिति ।

तस्मान्मूलपरमानन्दरूपत्वात्तवैव प्रवेशेन तेषां तथा
सामर्थ्यं युक्तमेवेति भावः । को ह्येवान्यात्कः प्राण्याद्यदेष आकाश
आनन्दो न स्यादिति [टैत्तू २.७.१] श्रुतेः । प्रकरण्ऽस्मिन्नेतदुक्तं भवति
। यद्यप्येकस्स्वरूपेऽपि वस्तुनि स्वगतनानाविशेषो विद्यते तथापि तादृश
शक्तियुक्ताया एव दृष्टेस्तत्तत्सर्वविशेषग्रहणे निमित्तता दृश्यते न त्व्
अन्यस्याः । यथा मांसमयी दृष्टिः सूर्यमण्डलं प्रकाशमात्रत्वेन
गृह्णाति, दिव्या तु प्रकाशमात्रस्वरूपत्वेऽपि तद्अन्तर्गतदिव्यसभादिकं
गृह्णाति । एवमत्र भक्तेरेव सम्यक्त्वेन तयैव सम्यक्तत्त्वं दृश्यते
। तच्च ब्रह्मेति तस्य असम्यग्रूप्तवम् । तत्र च सामान्यत्वेनैव ग्रहणे
कारणस्य ज्ञानस्य तद्अन्तरीणावान्तरभेदपर्यालोचनेष्वसामार्थ्याद्
बहिरेवावस्थितेन तेन भागवतपरमहंसवृन्दानुभवासिद्धनाना
प्रकाशविचित्रेऽपि स्वप्रकाशः । लक्षणपरतत्त्वे प्रकाशसामान्य
मात्रं यद्गृह्यते तत्तस्य प्रमारूपत्वेनैवोत्प्रेक्ष्यते । ततश्चात्मत्वम्
अंशत्वं विभूतित्वं च व्यपदिश्यते तस्य । तस्मादखण्डतत्त्वरूपो
भगवान् सामान्यकारस्फूर्तिलक्षणत्वेन स्वप्रभाकारस्य
ब्रह्मणोऽप्याश्रय इति युक्तमेव ।

अतएव यस्य पृथिवी शरीरं यस्य आत्मा शरीरं यस्याव्यक्तं शरीरं
यस्याक्षरं शरीरमेष सर्वभूतान्तरात्मा अपहतपाप्मा दिव्यो देव
एको नारायण इत्येतच्छ्रुत्य्अन्तरं चाक्षरशब्दोक्तस्य ब्रह्मणोऽप्य्
आत्मत्वेन नारायणं बोधयति ।

उक्तात्मादिशब्दपारिशेष्यप्रमाणेन चकार तेषां सङ्क्षोभमक्षर
जुषामपीति प्रयोगदृष्ट्या चात्र ह्यक्षरशब्देन ब्रह्मैव वाच्यम् ।
तथा श्रीभगवता साङ्ख्यकथने । कालो मायामये जीवे [भागवतम् ११.२४.२७]
इत्यादौ महाप्रलये सर्वावशिष्टत्वेन ब्रह्मोपदिश्य तदापि तस्य
द्रष्टृत्वं स्वस्मिन्नुक्तम् ।

एष साङ्ख्यविधिः प्रोक्तः
संशयग्रन्थिभेदनः ।
प्रतिलोमानुलोमाभ्यां
परावरदृशा मया ॥ [भागवतम् ११.२४.२९]

इत्यत्र परावरदृशेत्यनेन सोऽयं चात्र विवेकः । साङ्ख्यं ख्यानं तच्
छास्त्रं खलु स्वरूपभूततद्विशेषमनुसन्धाय यत्तत्स्वरूप
मात्रं तदानीमवशिष्टं वदति तदेव च ब्रह्माख्यं तदेव च
प्रपञ्चावच्छिन्नचरमप्रदेशे प्रपञ्चलयाद्वैकुण्ठ इव स्वरूप
भूतविशेषप्रकाशादवैशिष्यमानत्वेन वक्तुं युज्यते ।

तच्च स्वविशेष्यमात्रं स्वरूपशक्तिविशिष्टेन वैकुण्ठस्थेन श्री
भगवता पृथगिव तत्रानुभूयत इति । तदेवं निर्विशेषत्वेन स्पर्शरूप
रहितस्यापि तस्य भगवत्प्रभारूपत्वमनुत्प्रेक्ष्य तद्अभिन्नत्वेन
ब्रह्मत्वं व्यपदिष्टम् । ततः स्वरूपादिमाधुरीधारितया सविशेषस्य
साक्षाद्भगवद्अङ्गज्योतिषः सुतरामेव तत्सिध्यति । यथोक्तं श्री
हरिवंशे महाकालपुराख्याने श्रीमद्अर्जुनं प्रति स्वयं भगवता ।

ब्रह्मतेजोमयं दिव्यं महद्यद्दृष्टवानसि ।
अहं स भरतश्रेष्ठ मत्तेजस्तत्सनातनम् ॥
प्रकृतिः सा मम परा व्यक्ताव्यक्ता सनातनी ।
तां प्रविश्य भवन्तीह मुक्ता योगविद्उत्तमाः ॥
सा साङ्ख्यानां गतिः पार्थ योगिनां च तपस्विनाम् ।
तत्परं[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰२९] परमं ब्रह्म सर्वं विभजते जगत् ॥
मामेव[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰३०] तद्घनं तेजो ज्ञातुमर्हसि भारत ॥ इति ॥ [ःV
२.११४.९१२]

प्रकृतिरिति तत्प्रभात्वेन स्वरूपशक्तित्वमपि तस्य निर्दिष्टम् । एवं
पूर्वोदाहृतकौस्तुभभविष्यकविष्णुपुराणवाक्यमप्येतद्
उपोद्वलकत्वेन द्रष्टव्यम् । तस्माद्दृतय इवेत्यपि साध्वेव व्याख्यातम्
।

॥ १०.८७ ॥ श्रुतयः श्रीभगवन्तम् ॥ ९९ ॥

[१००]

ततश्च यस्मिन् परमबृहति सामान्याकारसत्तायास्ताङ्गज्योतिषोऽपि
बृहत्वेन ब्रह्मत्वं तस्मिन्नेव मुख्या तच्छब्दप्रवृत्तिः । तथा च
ब्राह्मे

अनन्तो भगवान् ब्रह्म आनन्देत्यादिभिः पदैः ।
प्रोच्यते विष्णुरेवैकः परेषामुपचारतः ॥ इति ।

यथा पाद्मे

पृथग्वक्तुं गुणास्तस्य न शक्यन्तेऽमितत्वतः ।
यतोऽतो ब्रह्मशब्देन सर्वेषां ग्रहणं भवेत् ॥
एतस्माद्ब्रह्मशब्दोऽसौ विष्णोरेव विशेषणम् ।
अमितो हि गुणो यस्मान्नान्येषां तमृते विभुम् ॥ इति ।

अत्र निर्गोलितोऽयं महाप्रकरणार्थः । यदद्वयं ज्ञानं तदेव तत्त्वम्
इति तत्त्वविदो दो [?] वदन्ति । तच्च वैशिष्ट्यं विनैवोपलभ्यमानं ब्रह्मेति
शब्द्यते वैशिष्ट्येन सह तु श्रीभगवानिति । स च भगवान् पूर्वादित
लक्षणश्रीमूर्त्यात्यात्मक एव न तु अमूर्तः ।

अथ, भूप मूर्तममूर्तं च परं चापरमेव च इति [Vइড়् ६.७.४७] विष्णु
पुराणपद्ये[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰३१] तस्य चतुर्विधत्वमङ्गीकुर्वद्भिर्यद्य्
अमूर्तत्वमपि पृथगङ्गीकर्तव्यं तदा ब्रह्मत्ववत्तद्उपासकदृष्टि
योगयतानुरूपमेवास्तु । तथा हि यस्य समीचीना भक्तिरस्ति तस्य पर
मूर्त्या श्यामसुन्दरचतुर्भुजादिरूपतया प्रादुर्भवति ।
यस्यार्वाचीनोपासनारूपा तस्यापरमूर्त्या पातालपादादिकल्पनामय्य्
एव । यस्य च रुक्षं ज्ञानं तस्य परेण ब्रह्मलक्षणमूर्तत्वेन । यस्य
ज्ञानप्रचुरा भक्तिस्तस्य त्वपरेणेश्वरलक्सणमूर्तत्वेनेति ।
अत्रापरत्वं परममूर्त्याविर्भावाननतरसोपानत्वेन न ब्रह्मवद्
अतीव मूर्तत्वानपेक्ष्यमित्येवम् । न त्वश्रेष्ठत्वविवक्षयेति ज्ञेयम्
। परमूर्तापेक्षया परत्वं वा । तत्रैव तद्विश्वरूपं वैरूप्यमन्यद्
धरेर्महदिति विश्वाधिष्ठानत्वेन नित्यत्वविभूत्वे । मूर्तं भगवतो
रूपं सर्वापाश्रयनिःस्पृहमिति [Vइড়् ६.७.७८] निरुपाधित्वम् । चिन्तयेद्
ब्रह्म
भूतं तमिति [Vइড়् ६.७.८३] परतः लक्षणत्वम् ।

त्रिभावभावनातीत [Vइড়् ६.७.७६] इति तत्र प्रसिद्धकर्ममयज्ञान
कर्मसमुच्चयमयकेवलज्ञानमयभावनात्रयातीतत्वेन पर
तत्त्वलक्षणत्वेऽपि भक्त्यैकाविर्भावितया सम्यक्प्रकाशत्वं मूर्तस्यैव
व्यञ्जितम् । अतएव शुभाश्रयः स चित्तस्य
सर्वगस्याचलात्मनः[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰३२] [Vइড়् ६.७.७६] इत्युक्तम् ।

ततश्च तस्याः श्रीमूर्तेरपि सकाशात्तद्अन्ते प्रत्याहारोक्तिः केवला
भेदोपासकं प्रति वय्वस्थापिता भवतीत्यप्यनुसन्धेयम् । अत्र तद्
विश्वरूपवैरूप्यमित्य्[Vइড়् ६.७.७०] एतत्पद्यं मूर्तपरमेव ज्ञेयम् ।

समस्तशक्तिरूपाणि
यत्करोति नरेश्वरः ।
देवतिर्यङ्मनुष्याख्या
चेष्टावन्ति स्वलीलया ॥[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰३३] [Vइড়् ६.७.७१] इत्यनन्तरवाक्यबलात्
।

प्रथमस्य तृतीये यस्याम्भसि शयानस्य योगनिद्रां वितन्वतः [भागवतम्
१.३.२] इत्य्अद्य्उक्तलक्सणस्य मूर्तस्यैव तत्तद्अवतारित्वं दर्शितम्, एतन्
नानावताराणां निधानं बीजमव्ययमिति [भागवतम् १.३.५] । तद्विश्वरूप
वैरूप्यमिति [Vइড়् ६.७.७०] पठद्भिः श्रीरामानुजचरणैरपि मूर्त
परत्वेनैव व्याख्यातम् । विश्वरूपाद्वैरूप्यं वैलक्सण्यं यत्र तद्
विश्वलक्षणं मूर्तं स्वरूपमिति ।

तदेवं तस्य वस्तुनः श्रीमूर्त्य्आत्मकत्व एव सिद्धे यत्सर्वतः पाणि
पादादिलक्षणा मूर्तिः श्रूयते सापि पूर्वोक्तिलक्षणायाः श्रीमूर्तेर्न
पृथगिति विभुत्वप्रकरणान्ते व्यञ्जितमेव । यत्तु

बृहच्छरीरोऽभिविमानरूपो
युवा कुमारत्वमुपेयिवान् हरिः ।
रेमे श्रियाऽसौ जगतां जनन्या
स्वज्योत्स्नया चन्द्र इवामृतांशुः ॥ इति पाद्मोत्तरखण्डवचनम् ।

अत्र परब्रह्मस्वरूपशरीरः सर्वतोभावेन विगतपरिमाणोऽपि नित्यं
कैशोराकारमेव प्राप्तः सन् श्रिया सह रेमे इत्यर्थः । उपेयिवानित्युक्ताव्
अपि नित्यत्वमपहतपाप्मेतिवत् । तत्रैव तदीयतच्छ्रीमूर्त्य्
अधिष्ठातृकत्रिपाद्विभूतेरपि प्रघट्टकेन वाक्यसमूहकेन परम
नित्यताप्रतिपादनात् । तथा चोक्तं तत्रैव

अच्युतं शाश्वतं दिव्यं
सदा यौवनमाश्रितम् ।
नित्यं सम्भोगमीश्वर्या
श्रिया भूम्या च संवृतम् ॥ इति ॥

तस्मात्श्रीभगवान् यथोक्तलक्षण एव । स एव वदन्तीत्यस्य
मुख्यार्थभूतं मूलं तत्त्वमिति पर्यवसानम् । तदुक्तं मोक्ष
धर्मे श्रीनारायणोपाख्याने

तत्त्वं जिज्ञासमानानां
हेतुभिः सर्वतोमुखैः ।
तत्त्वमेको महायोगी
हरिर्नारायणः प्रभुः ॥ इति [ंBह्१२.३३५.८३] ।

नारायणोपनिषदि च नारायणः परं ब्रह्म तत्त्वं नारायणः परमिति
[ंणू १३.४] । अत्र श्रीरामानुजोदाहृताः श्रुतयश्च यस्य पृथिवी शरीरम्
इत्यारभ्य एष सर्वभूतान्तरात्मा दिव्यो देव एको नारायण इत्याद्या
बह्व्यः । इह श्रीभगवद्अंशभूतानां पुरुषादीनां परमतत्त्व
विग्रहतासाधनं वाक्यजातमपि तस्यांशिनस्तद्रूपविग्रहत्वं
कैमुत्येनाभिव्यनक्तीति पूर्वत्र चोत्तरत्र ग्रन्थे तथोदाहरणानि ।

विष्णुपुराणे तु साक्षात्श्रीभगवन्तमधिकृत्य तथोदाहरणम्

द्वे रूपे ब्रह्मणस्तस्य
मूर्तं चामूर्तमेव च ।
क्षराक्षरस्वरूपे ते
सर्वभूतेष्ववस्थिते ।

अक्षरं तत्परं ब्रह्म
क्षरं सर्वमिदं जगत् ॥ [Vइড়् १.२२.५५]

इत्युक्त्वा जगन्मध्ये ब्रह्मविष्ण्व्ईशरूपाणि च पठित्वा पुनरुक्तम्


तदेतदक्षरं नित्यं
जगन्मुनिवराखिलम् ।
आविर्भावतिरोभाव
जन्मनाशविकल्पनात् ॥ इति [Vइড়् १.२२.६०]

तदेतदक्षराख्यं परब्रह्म नित्यमखिलं जगत्तु
आविर्भावादिभेदवदित्यर्थः । तत्राविर्भावतिरोभावादिकत्वेनैव
पूर्वेषां ब्रह्मादीनां तद्अन्तःपातव्यपदेशो न वस्तुत इत्यर्थः ।

अथ सदा स्वधाम्नि विराजमानत्वेन क्षररूपतो मूर्तत्वादिना
चाक्षरतोऽपि विलक्षणं तृतीयं रूपं भगवतः परमं स्वरूपमिति पुनर्
उच्यते ।

सर्वशक्तिमयो विष्णुः
स्वरूपं ब्रह्मणोऽपरम् ।
मूर्तं तद्योगिभिः पूर्वं
योगारम्भेषु चिन्त्यते ॥[Vइড়् १.२२.६१]

स परः सर्वशक्तीनां
ब्रह्मणः समनन्तरम् ।
मूर्तं ब्रह्म महाभाग
सर्वब्रह्ममयो हरिः ॥ [Vइড়् १.२२.६३]

तत्र सर्वमिदं प्रोतम्
ओतं चैवाखिलं जगत् ॥ [Vइড়् १.२२.६४] इति ।

ब्रह्मसाक्षात्कारात्पूर्वं योगिभिश्चिन्त्यते । तथा ब्रह्मणः
समनन्तरमुपासनानुक्रमेण यथाग्रेऽक्षरादनन्तरं तदुक्तम्,
यथा ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मेत्य्[गीता १८.५५] आद्यानुसारेण
ब्रह्म[व]साक्षात्कारानन्तराविर्भावी च स इत्यर्थः । यतः सर्वासां
शक्तीनां स्वरूपभूतादीनां परमाश्रयः । अतएव सर्वब्रह्म
मयोऽखण्डब्रह्मस्वरूपश्च । अक्षराख्यस्य पूर्वस्य शक्तिहीनत्वेन
खण्डत्वात् । यद्वा अतएव सर्ववेदवेद्य इत्यर्थः । तत एव च तत्र
सर्वमित्यादीति । एवं

यस्मात्क्षरमतीतोऽहम्
अक्षरादपि चोत्तमः ।
अतोऽस्मि लोके वेदे च
प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ इत्यादि [गीता १५.१८] श्रीगीतोपनिषदपि योज्या ।

अत्र यद्यपि कूटस्थोऽक्षर उच्यते इत्य्[गीता १५.१६] अक्षरशब्देन शुद्ध
जीव एव प्रस्तूयते तथापि परब्रह्म एव च लक्षणम् । अक्षरं परमं
ब्रह्म [गीता ८.३] इति तच्च तत्र पूर्वोक्तमिति । अनयोश्चिन्मात्र
वस्तुत्वेनैकार्थत्वादिति तदेतदभिप्रेत्य मल्लानामशनिर्नॄणां
नरवर इत्यादौ मूर्तस्यैव स्वयं भगवत एव लक्षणत्वं [तल्
लक्ष्यत्वं] साक्षादेवाह तत्त्वं परं योगिनाम् [भागवतम् १०.४३.१७] इति ।

योगिनां चतुःसनादीनामिति ॥

॥ १०.४३ ॥ श्रीशुकः ॥ १०० ॥

[१०१]

अतएव श्रीमद्भागवतस्य निगमकल्पतरुपरमफलभूतस्य
श्रैष्ठ्ये सत्यपि तथाभूतस्यापि भगवद्आख्यपरमतत्त्वस्योत्कर्ष
विद्यारूपत्वादेव परमश्रैष्ठ्यमाह

धर्मः प्रोज्झितकैतवोऽत्र परमो निर्मत्सराणां सतां
वेद्यं वास्तवमत्र वस्तु शिवदं तापत्रयोन्मूलनम् ।
श्रीमद्भागवते महामुनिकृते किं वा परैरीश्वरः
सद्यो हृद्यवरुध्यतेऽत्र कृतिभिः शुश्रूषुभिस्तत्क्षणात् ॥ [भागवतम् १.१.२]

अत्र यस्तावद्धर्मो निरूप्यते स खलु स वै पुंसां परो धर्मो यतो
भक्तिरधोक्षजे इत्य्[भागवतम् १.२.६] आदिकया

अतः पुम्भिर्द्विजश्रेष्ठा
वर्णाश्रमविभागशः ।
स्वानुष्ठितस्य धर्मस्य
संसिद्धिर्हरितोषणम् ॥ [भागवतम् १.२.१३]

इत्यन्तया रीत्या भगवत्सन्तोषणैकतात्पर्येण शुद्धभक्त्य्
उत्पादकतया निरूपणात्परम एव । यतः सोऽपि तद्एकतात्पर्यत्वात्
प्रकर्षेण उज्झितं कैतवं फलाभिसन्धिलक्सणं कपटं यस्मिन्
तथाभूतः । प्रशब्देन सालोक्यादिसर्वप्रकारमोक्षाभिसन्धिरपि
निरस्तः । यत एवासौ तद्एकतात्पर्यत्वेन निर्मत्सराणां फल
कामुकस्यैव परोत्कर्षासहनं मत्सरः तद्रहितानामेव तद्
उपलक्षणत्वेन पश्व्आलम्भने, दयालूनामेव च सतां स्वधर्म
पराणां विधीयते इति एवमीदृशस्पष्टमनुक्तवतः कर्मशास्त्राद्
उपासनाशास्त्राच्चास्य तत्तत्प्रतिपादकांशे श्रैष्ठ्यमुक्तम् ।
उभयत्रैव धर्मोत्पत्तेः । तदेवं सति साक्षात्कीर्तनादिरूपस्य वार्ता ति
दूरत एव आस्तामिति भावः ।

अथ ज्ञानकाण्डशाखेभ्योऽप्यस्य पूर्ववत्श्रैष्ठ्यमाह वेद्यमिति ।
भगवद्भक्तिनिरपेक्षप्रायेषु तेषु प्रतिपादितमपि श्रेयःसृतिं
भक्तिमुदस्य [भागवतम् १०.१४.४] इत्य्आदिन्यायेन वेद्यं निश्चेयं भवतीत्य्
अत्रैव वेद्यमित्यर्थः ।

तापत्रयमुन्मूलयति तन्मूलभूताविद्यापर्यन्तं खण्डयतीति तथा
शिवं परमानन्दं ददात्यनुभावयतीति तथा । अन्यत्र मुक्ताव्
अनुभवामनने ह्यपुरुषार्थत्वापातः स्यातिति तन्मननादत्र तु
वैशिष्ट्यमिति । न चास्य तत्तद्दुर्लभवस्तुसाधनत्वे तादृशनिरूपण
सौष्ठवमेव कारणम् ।

अपि तु स्वरूपमपीत्याह श्रीमद्भागवत इति । श्रीमद्भागवतत्वं
भगवत्प्रतिपादकत्वं श्रीमत्त्वं श्रीभगवन्नामादेरिव तादृश
स्वभाविकशक्तिमत्त्वम् । नित्ययोगे मतुप् । अतएव समस्ततयैव निर्दिश्य
नीलोत्पलादिवत्त्वन्नामत्वमेव बोधितम् । अन्यथा त्वविमृष्ट
विधेयांशदोषः स्यात् ।

अत उक्तं श्रीगारुडे ग्रन्थोऽष्टादशसाहस्रः श्रीमद्भागवताभिधः
। इति टीकाकृद्भिरपि श्रीभागवताभिधः सुरतरुरिति ।
अतः क्वचित्केवलभागवताख्यत्वं तु सत्यभामा भामा इतिवत् । तादृश
प्रभावत्वे कारणं परमश्रेष्ठकर्तृत्वमप्याह । महामुनिः श्री
भगवान् तस्यैव परमविचारपारङ्गतमहाप्रभावगण
शिरोमणित्वाच्च । स मुनिर्भूत्वा समचिन्तयदिति श्रुतेः । तेन प्रथमं
चतुःश्लोकीरूपेण सङ्क्षेपतः प्रकाशिते कस्मै येन विभाषितोऽयमित्य्
[भागवतम् १२.१३.१९][*Eण्ड्ण्Oट्E ॰३४] आद्य्अनुसारेन सम्पूर्ण एव प्रकाशिते ।

तदेवं श्रैष्ठ्यजातमन्यत्रापि प्रायः सम्भवतु नाम सर्वज्ञान
शास्त्रपरमज्ञेयपुरुषार्थशिरोमणिश्रीभगवत्साक्षात्कारस्तत्रैव
सुलभ इति वदन् सर्वोर्धप्रभावमाह किं वेति । परैः शास्त्रैस्तद्उक्त
साधनैर्वा ईश्वरो भगवान् हृदि किं वा सद्य एवावरुध्यते स्थिरीक्रियते
। वाशब्दः कटाक्षे । किन्तु विलम्बेन कथञ्चिदेव । अत्र तु शुश्रूषुभिः
श्रोतुमिच्छद्भिरेव तत्क्षणादवरुध्यते ।

ननु इदमे एव तर्हि सर्वे किमिति न शृण्वन्ति तत्राह कृतिभिरिति सुकृतिभिर्
इत्यर्थः । श्रवणेच्छा तु तादृशसुकृतिं विना नोत्पद्यत इति भावः । अथवा
अपरैर्मोक्षपर्यन्तकामनारहितेश्वराराधनलक्षणधर्म
ब्रह्मसाक्षात्कारादिभिरुक्तैरनुक्तैर्वा साध्यैस्तैरत्र किं वा कियद्
वा माहात्म्यमुपपन्नमित्यर्थः । यतो य ईश्वरः कृतिभिः कथञ्चित्तत्
तत्साधनानुक्रमलब्धया भक्त्या कृतार्थैः सद्यस्तद्एकक्षणमेव
व्याप्य हृदि स्थिरीक्रैयते स एवात्र श्रोतुमिच्छद्भिरेव तत्क्षणम्
आरभ्य सर्वदैवेति । तस्मादत्र काण्डत्रयरहस्यस्य प्रव्यक्त
प्रैत्पादनादेर्विशेषत ईश्वराकर्षिविद्यारूपत्वाच्च इदमेव सर्व
शास्त्रेभ्यः श्रेष्ठम् । अतएवात्र इति पदस्य त्रिर्उक्तिः कृता । सा हि
निर्धारणार्थेति । अतो नित्यमेतदेव सर्वैरेव श्रोतव्यमिति भावः ॥

॥ १.१ ॥ वेदव्यासं श्रीशुकम् ॥ १०१ ॥

[१०२]

तदेवं श्रीशुकहृदयमपि सङ्गमितं स्यात् । अतश्चतुःश्लोकीप्रसङ्गेऽपि
श्रीभगवानेवार्थः । स हि स्वज्ञानाद्य्उपदेशेन स्वमेवोपदिदेश ।
तत्र परमभागवताय ब्रह्मणे श्रीमद्भागवताख्यं निजं शास्त्रम्
उपदेष्टुं तत्प्रतिपाद्यतमं वस्तुचतुष्टयं प्रतिजानीते ।

ज्ञानं परमगुह्यं मे
यद्विज्ञानसमन्वितम् ।
सरहस्यं तद्अङ्गं च
गृहाण गदितं मया ॥ [भागवतम् २.९.३०]

मे मम भगवतो ज्ञानं शब्दद्वारा याथार्थ्यनिर्धारणं मया
गदितं सत्गृहाण इत्यन्यो न जानातीति भावः । यतः परमगुह्यं ह्य्
अज्ञानादपि रहस्यतमं मुक्तानामपि सिद्धानाम् [भागवतम् ६.१४.५] इत्यादेः
। तच्च विज्ञानेन तद्अनुभावेनापि युक्तं गृहाण । न चैतावदेव । किं च
सरहस्यं तत्रापि रहस्यं यत्किमप्यस्ति तेनापि सहितम् । तच्च प्रेम
भक्तिरूपमित्यग्रे व्यञ्जयिष्यते । तथा तद्अङ्गं च गृहाण । तच्च सति
त्वपराधाख्यविघ्ने न झटिति ।विज्ञानरहस्ये प्रकटयेत् । तस्मात्तस्य
ज्ञानस्य सहायं च गृहाणेत्यर्थः । तच्च श्रवणादिभक्तिरूपमित्यग्रे
व्यञ्जयिष्यते । यद्वा सरहस्यमिति तद्अङ्गस्यैव विशेषणं ज्ञेयम् ।
हृदेरिव मिथः संवर्धकयोरेकत्रावस्थानात् ॥

[१०३]

अत्र साध्ययोर्विज्ञानरहस्ययोराविर्भावार्थमाशिषं ददाति

यावानहं यथाभावो
यद्रूपगुणकर्मकः
तथैव तत्त्वविज्ञानम्
अस्तु ते मद्अनुग्रहात्[भागवतम् २.९.३१]

यावान् स्वरूपतो यत्परिमाणकोऽहम् । यथा भावः सत्ता यस्येति । यल्
लक्षणोऽहमित्यर्थः । यानि स्वरूपान्तरङ्गानि रूपाणि श्यामत्वचतुर्
भुजत्वादीनि गुणा भक्तवात्सल्याद्याः कर्माणि तत्तल्लीला यस्य स यद्
रूपगुणकर्मकोऽहम् । तथैव तेन तेन सर्वप्रकारेणैव तत्त्व
विज्ञानं याथार्थ्यानुभवो मद्अनुग्रहात्ते तवास्तु भवतादिति । एतेन
चतुःश्लोक्य्अर्थस्य निर्विशेषत्वं स्वयमेव परास्तम् । वक्ष्यते च
चतुःश्लोकीमेवोद्दिशता श्रीभगवता स्वयमुद्धवं प्रति । पुरा
मयेत्यादौ ज्ञानं परं मन्महिमावभासमिति [भागवतम् ३.४.१३] । तत्र
विज्ञानपदेन रूपादीनामपि स्वरूपभूतत्वं व्यक्तम् । अत्र्र विज्ञानाशीः
स्पष्टा । रहस्याशीश्च परमानन्दात्मकतत्तद्
याथार्थ्यानुभवेनावश्यं प्रेमोदयात् ॥

[१०४]

तदेव उपदेश्यचतुष्टयं चतुःश्लोक्या निरूपयन् प्रथमं ज्ञान
विज्ञानार्थं स्वलक्षणं प्रतिपादयति द्वाभ्याम् । तत्र ज्ञानार्थमाह


अहमेवासमेवाग्रे
नान्यद्यत्सद्असत्परम् ।
पश्चादहं यदेतच्च
योऽवशिष्येत सोऽस्म्यहम् ॥ [भागवतम् २.९.३२]

अत्राहंशब्देन तद्वक्ता मूर्त एवोच्यते न तु निर्विशेषं ब्रह्म तद्
अविषयत्वात् । आत्मज्ञानतात्पर्यके तु तत्त्वमसीतिवत्त्वमेवात्येव वतुर्म्
उपयुक्तवात् । ततश्चायमर्थः सम्प्रति भवन्तं प्रति प्रादुर्भवन्न्
असौ परममनोहरश्रीविग्रहोऽहमेवाग्रे महापरलयकालेऽप्यासम्
एव । वासुदेवो वा इदमग्र आसीन्न ब्रह्मा न च शङ्करः । एको नारायण
आसीन्न ब्रह्मा नेशान इत्यादि श्रुतिभ्यः । भगवानेक आसेदमग्र
आत्मात्मनां विभुरित्य्[भागवतम् ३.५.२३] आदि तृतीयात् । अतो वैकुण्ठतात्पार्षद्
आदीनामपि तद्उपाङ्गत्वादहंपदेनैव ग्रहणं राजासौ प्रयातीतिवत्
। ततस्तेषां च तद्वदेव स्थितिर्बोध्यते । तथा च राजप्रश्नः स चात्र

स चापि यत्र पुरुषो
विश्वस्थित्य्उद्भवाप्ययः ।
मुक्तात्ममायां मायेशः
शेते सर्वगुहाशयः ॥ [भागवतम् २.८.१०] इति ।

श्रीविदुरप्रश्नश्च

तत्त्वानां भगवंस्तेषां
कतिधा प्रतिसङ्क्रमः ।
तत्रेमं क उपासीरन्
क उ स्विदनुशेरत ॥ इति [भागवतम् ३.७.३७] ।

काशीखण्डेऽप्युक्तं श्रीध्रुवचरिते

न च्यवन्ते हि मद्भक्ता
महत्यां प्रलयापदि ।
अतोऽच्युतोऽखिले लोके
स एकः सर्वगोऽव्ययः ॥ इति ।

अहमेवेत्येवकारेणकर्त्अन्तरस्यारूपत्वादिकस्य च व्यावृत्तिः । आसमेवेति
तत्रासम्भावनाया निवृत्तिः । तदुक्तं यद्रूपगुणकर्मक [भागवतम् २.९.३२]
इति । अतएव । यद्वा आसमेवेति ब्रह्मादिबहिर्जनज्ञानगोचरसृष्ट्य्आदि
लक्षणक्रियान्तरस्यैव व्यावृत्तिः । न तु स्वान्तरङ्गलीलाया अपि ।
यथाधुनासौ राजा कार्यं न किञ्चित्करोतीत्युक्ते राज्यसम्बन्धिकार्यम्
एव निषिध्यते न तु शयनभोजनादिकमपीति तद्वत् । यद्वा अस गति
दीप्त्य्आदानेष्वित्यस्मातासं साम्प्रतं भवता दृश्यमानैर्विशेषैरेभिर्
अग्रेऽप्रि विराजमान एवातिष्ठमिति निराकारत्वादिकस्यैव विशेषतो व्यावृत्तिः
।

तदुक्तमनेन श्लोकेन साकारनिराकारविष्णुलक्षणकारिण्यां मुक्ता
फलटीकायामपि । नापि साकारेष्वव्याप्तिः । तेषामाकारातिरोहितत्वादिति
। ऐतरेयकश्रुतिश्[?] च आत्मैवेदमग्र आसीत्पुरुषविध [Bआऊ ४.१.१] इति
। एतेन प्रकृतीक्षणतोऽपि प्राग्भावात्पुरुषादप्युत्तमत्वेन भगवज्
ज्ञानमेव कथितम् ।

ननु क्वचिन्निर्विशेषमेव ब्रह्म आसीदिति श्रूयते तत्राह नान्यद्यत्सद्
असत्परमिति । सत्कार्यमसत्कारणं तयोः परं यत्ब्रह्म तन्न
मत्तोऽन्यत् । क्वचिदधिकारिणि शास्त्रे वा स्वरूपभूतविशेषव्युत्पत्त्य्
असमर्थे सोऽयमहमेव निर्विशेषतया प्रतिभातीत्यर्थः । यदा तदानीं
प्रपञ्चे विशेषाभावान्निर्विशेषचिन्मात्राकारेण विकुण्ठे तु सविशेष
भगवद्रूपेणेति शास्त्रद्वयव्यवस्था । एतेन च ब्रह्मणो हि
प्रतिष्ठाहमित्यत्रोक्तं भगवज्ज्ञानमेव प्रतिपादितम् । अतएवास्य
परमगुह्यत्वमुक्तम् ।

ननु सृष्टेरनन्तरं नोपलभ्यसे । तत्राह पश्चात्सृष्टेरनन्तरमप्य्
अहमेवास्म्येव वैकुण्ठेषु भगवद्आद्याकारेण प्रपञ्चेष्वन्तर्याम्य्
आकारेणेति शेषः । एतेन सृष्टिस्थितिप्रलयहेतुरस्येत्यादि प्रतिपादितं
भगवज्ज्ञानमेवोपदिष्टम् ।

ननु सर्वत्र घटपटाकारा ये दृश्यन्ते ते तु तद्रूपाणि न भवन्तीति
तवापूर्णत्वप्रसक्तिः स्यादित्याशङ्क्याह । यदेतद्विश्वं तदप्यहम्
एव मद्अनन्यत्वान्मद्आत्मकमेवेत्यर्थः । अनेन सोऽयं तेऽभिहितस्तात
भगवान् विश्वभावनः । समासेन हरेर्नान्यदन्यस्मात्सद्असच्च यद्
इत्याद्युक्तं भगवज्ज्ञानमेवोपदिष्टम् । तथा प्रलये योऽवशिष्यते
सोऽहमेवास्म्येव । एतेन भवानेकः शिष्यते शेषसंज्ञ इत्युक्तं
भगवज्ज्ञानमेवोपदिष्टम् । तथा पूर्वं स्वानुग्रहप्रकाश्यत्वेन
प्रतिज्ञातं यावत्त्वं सर्वकालदेशापरिक्च्छेद्यत्वज्ञापनायोपदिष्टम्
। एवं नान्यद्यत्सद्असत्परमित्यनेन ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहमिति
ज्ञापनया यथाभावत्वम् । सर्वाकारावयवभगवद्आकारनिर्देशेन
विलक्षणानन्तरूपत्वज्ञापनया यद्रूपत्वम् । सर्वाश्रयातिनिर्देशेन
विलक्षणानन्तगुणत्वज्ञापनया यद्गुणत्वम् । सृष्टिस्थिति
प्रलयोपलक्षितविविधक्रियाश्रयत्वकथनेन लौकिकानन्तकर्मत्व
ज्ञापनया यत्कर्मत्वं च ।

[१०५]

अथ तादृशरूपादिविशिष्टस्यात्मनो व्यतिरेकमुखेन विज्ञानार्थं माया
लक्सणमाह ऋतेऽर्थम् [भागवतम् २.९.३३] इत्यादि ।

पूर्वं व्याख्यातमेव[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰३५] । सङ्क्षेपश्चायमर्थः ।
परमपुरुषार्थभूतं मामृते मद्दर्शनादन्यत्रैव यत्प्रतीयते
यच्चात्मनि न प्रतीयेत मां विना स्वतः प्रतीतिरपि यस्य नास्तीत्यर्थः तद्
वस्तु आत्मनो मम परमेश्वरस्य मायां विद्यात् । अत्र दृष्टान्तः ।
यथाऽऽभासः प्रतिबिम्बरश्मिः । यथा च तमस्तिमिरमिति । तत्राभासस्य
तादृशत्वं स्पष्टमेव । तमसोऽपि ज्योतिर्दर्शनादन्यत्रैव प्रतीतेर्ज्योतिर्
आत्मकं चक्षुर्विना चाप्रतीतिरिति । विद्यादिति प्रथमपुरुष
निर्देशस्यायं भावः । अन्यान् प्रत्येव खल्वयमुपदेशः । त्वं तु मद्
दत्तशक्त्या साक्षादेवानुभवन्नसीति । एवं मायिकदृष्टिमतीत्यैव
रूपादिविशिष्टं मामनुभवेदिति । व्यतिरेकमुखेनानुभावनस्यायं
भावः । शब्देन निर्धारितस्यापि सत्स्वरूपादेर्
मायाकार्यावेशेनैवानुभवो न भवति । अतस्तद्अर्थं मायात्यजनमेव
कर्तव्यमिति । एतेन तद्अविनाभावात्प्रेमाप्यनुभावित इति गम्यते ।


[१०६]

अथ तस्यैव प्रेम्नो रहस्यत्वं बोधयति

यथा महान्ति भूतानि
भूतेषूच्चावचेष्वनु
प्रविष्टान्यप्रविष्टानि
तथा तेषु न तेष्वहम् [भागवतम् २.९.३४]

यथा महाभूतानि भूतेष्वप्रविष्टानि बहिःस्थितान्यपि अनुप्रविष्टान्य्
अन्तःस्थितानि भान्ति । तथा लोकातीतवैकुण्ठस्थितत्वेनाप्रविष्टोऽप्यहं
तेषु तत्तद्गुणविख्यातेषु न तेषु प्रणतजनेषु प्रविष्टो हृदि स्थितोऽहं
भामि । अत्र महाभूतानामंशभेदेन प्रवेशाप्रवेशौ तस्य तु
प्रकाशभेदेनेति भेदेऽपि प्रवेशाप्रवेशमात्रसाम्येन दृष्टान्तः । तद्
एवं तेषां तादृग्आत्मवशकारिणी प्रेमभक्तिर्नाम रहस्यमिति सूचितम्
।

तथा च ब्रह्मसंहितायाम्

आनन्दचिन्मयरसप्रतिभाविताभिस्
ताभिर्य एव निजरूपतया कलाभिः ।
गोलोक एव निवसत्यखिलात्मभूतो
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥ [Bरह्मष्५.२९]

प्रेमाञ्जनच्छुरितभक्तिविलोचनेन
सन्तः सदैव हृदयेषु विलोकयन्ति ।
यं श्यामसुन्दरमचिन्त्यगुणस्वरूपं
गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥ [Bरह्मष्५.३०]

अचिन्त्यगुणस्वरूपमपि प्रेमाख्यं यदञ्जनं तेन च्छुरितवतुच्चैः
प्रकाशमानं भक्तिरूपं विलोचनं तेन इत्यर्थः ।

ये भजन्ति तु मां भक्त्या
मयि ते तेषु चाप्यहम् । इति [गीता ९.२९] गीतोपनिषदश्च ।

यद्वा तेषु यथा तानि बहिःस्थितानि चान्तःस्थितानि च भान्ति तद्वत्
भक्तेषु अहमन्तर्मनोवृत्तिषु बहिर्इन्द्रियवृत्तिषु च स्फुरामीति च ।
भक्तेषु सर्वथाऽनन्यवृत्तिताहेतुर्नाम किमपि स्वप्रकाशं
प्रेमाख्यमानन्दात्मकं वस्तु मम रहस्यमिति व्यञ्जितम् । तथैव
श्रीब्रह्मणोक्तम्

न भारती मेऽङ्ग मृषोपलक्ष्यते
न वै क्वचिन्मे मनसो मृषा गतिः ।
न मे हृषीकाणि पतन्त्यसत्पथे
यन्मे हृदौत्कण्ठ्यवता धृतो हरिः ॥ [भागवतम् २.६.३४] इति ।

यद्यपि व्याख्यान्तरानुसारेणायमर्थोऽपलपनीयः स्यात्तथाप्यस्मिन्न्
एवार्थे तात्पर्यं प्रतिज्ञाचतुष्टयसाधनायोपक्रान्तत्वात्तद्अनुक्त्रम
गतत्वाच्च । किं तस्मिन्नर्थे न तेषु इति छिन्नपदमपि व्यर्थं स्याद्
दृष्टान्तस्यैव क्रियाभ्यामन्वयोपपत्तेः । अपि च रहस्यं नाम ह्येतद्
एव यत्परमदुर्लभं वस्तु दुष्टोदासीनजनदृष्टिनिवारणार्थं
साधारणवस्त्व्अन्तरेणाच्छाद्यते । यथा चिन्तामणिः सम्पुटादिना । अतएव
परोक्षवादा ऋषयः परोक्षं च मम प्रियमिति [भागवतम् ११.२१.३५] श्री
भगवद्वाक्यं च । तदेवं परोक्षं क्रियते यददेयं विरलप्रचारं
महद्वस्तु भवति । अस्यैवादेयत्वं विरलविचारत्वं महत्त्वं च । मुक्तिं
ददाति कर्हिचित्स्म न भक्तियोगमित्य्[भागवतम् ५.६.१८] आदिषु बहुत्र व्यक्तम्
।

इदं भागवतं नाम
यन्मे भगवतोदितम् ।
सङ्ग्रहोऽयं विभूतीनां
त्वमेतद्विपुली कुरु ॥ [भागवतम् २.७.५१]
यथा हरौ भगवति
नृणां भक्तिर्भविष्यति ।
सर्वात्मन्यखिलाधारे
इति सङ्कल्प्य वर्णय ॥ [भागवतम् २.७.५२]

तस्मात्साधु व्याख्यातं स्वामिचरणैरपि रहस्यं भक्तिरिति ॥

[१०७]

अथ कथं तथाभूतं रहस्यमुदयेतेत्यपेक्षायां क्रमप्राप्तं तद्
अङ्गभूतं तदीयसाधनमुपदिशति ।

एतावदेव जिज्ञास्यं
तत्त्वजिज्ञासुनात्मनः ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां
यत्स्यात्सर्वत्र सर्वदा ॥ [भागवतम् २.९.३५]

आत्मनो मम भगवतस्तत्त्वजिज्ञासुना प्रेमरूपं रहस्यम्
अनुभवितुमिच्छुना एतावदेव जिज्ञास्यं श्रीगुरुचरणेभ्यः शिक्षणीयम्
। किं तत्? सदेकमेव अन्वयव्यतिरेकाभ्यां विधिनिषेधाभ्यां सदा
सर्वत्र स्यादुपपद्यते । यथा

न ह्यतोऽन्यः शिवः पन्था
विशतः संसृताविह ।
वासुदेवे भगवति
भक्तियोगो यथा भवेत् ॥ [भागवतम् २.२.३३]

इति व्यतिरेकेणोपक्रम्य तद्उपसंहारे

तस्मात्सर्वात्मना राजन्
हरिः सर्वत्र सर्वदा ।
श्रोतव्यः कीर्तितव्यश्च
स्मर्तव्यो भगवान्नॄणाम् ॥ [भागवतम् २.२.३६]

इत्यन्वयेन सर्वदेत्युक्तम् ।

तस्मात्स्वज्ञानविज्ञानरहस्यतद्अङ्गानामुपदेशेन चतुःश्लोक्यामपि
स्वयं श्रीभगवच्छब्देन ददर्श तत्राखिलसात्वतां पतिम् [भागवतम् २.९.१५]
इत्यत्र तापनीश्रुत्य्अनुकूलितं श्रीकृष्णलिङ्गत्वेन च अस्य वक्तुः श्री
भगवत्त्वमेव स्फुटम् । न जातु तद्अंशभूतनारायणाख्य
गर्भोदशायि पुरुषत्वम् ।

अतएवास्य महापुराणस्यापि श्रीभागवतमित्येव व्याख्या । तथैवोक्तम्
 कस्मै केन विभाषितोऽयमतुलो ज्ञानप्रदीपः पुरा इत्यादौ तच्
छुद्धं विमलं विशोकममृतं सत्यं परं धीमहि इत्य्[भागवतम् १२.१३.१९]
अत्र परशब्देन भगच्वक्तृत्वम् । आद्योऽवतारः पुरुषः परस्येति द्वितीये
भेदाभिधानात् । अत इदं भगवता पूर्वं ब्रह्मणे नाभिपङ्कजे ।
स्थिताय भवभीताय कारुण्यात्सम्प्रकाशितमित्यत्रापि भगवच्छब्द
प्रयोगः । श्रीनारायणनाभिपङ्कजे स्थितं ब्रह्माणं प्रति स्वयं श्री
भगवता तत्रैव व्यापिमहावैकुण्ठं प्रकाश्येदं पुराणं प्रकाशितम्
इत्यर्थः । अनुगतं चैतत्द्वितीयस्कन्धेतिहासस्येति ।

॥ २.९ ॥ श्रीभगवान् ब्रह्माणम् ॥ १०२१०७ ॥

[१०८]

तदेतत्सर्वशास्त्राणां समन्वयस्तस्मिन्नेव भगवति । तथा च सर्वैश्
च वेदैः परमो हि देवो जिज्ञास्यो नान्यो वेदैः प्रसिध्येत् । तस्मादेनं
सर्ववेदानधीत्य विचार्य च ज्ञातुमिच्छेन्मुमुक्षुरिति चतुर्वेद
शिखायाम् । यं सर्वदेवा आनमन्ति मुमुक्षवो ब्रह्मवादिनश्चेति श्री
नृसिंहतापन्याम् [ण्टू २.४.१०] ।

न वेदविन्मनुते तं बृहन्तं सर्वानुभूतमात्मानं साम्पराये । त्वं
त्वौपनिषदं पुरुषं पृच्छामीत्य्[Bआऊ ३.९.२७] आदिरन्यत्र । वेदैश्च
सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम् इति [गीता १५.१५] श्री
गीतोपनिषत्सु । सिद्धान्ते पुनरेक एव भगवान् विष्णुः समस्तागम
व्यापारेषु विवेचनव्यतिकरं नीतेषु निश्चीयत इति पाद्मे । सर्व
नामाभिधेयश्च सर्ववेदेडितश्च स इति स्कान्दे । नताः स्म सर्वजगतां
वचसां प्रतिष्ठा यत्र शाश्वती इति [Vइড়् १.१४.२३] वैष्णवे ।

सर्ववेदान् सेतिहासान्
सपुराणान् सयुक्तिकान् ।
सपञ्चरात्रान् विज्ञाय
विष्णुर्ज्ञेयो न चान्यथा ॥ इति ब्रह्मतर्के ।

तदेवं सर्ववेदसमन्वयं स्वस्मिन् श्रीभगवत्येव स्वयमाह

मां विधत्तेऽभिधत्ते मां
विकल्प्यापोह्यते ह्यहम् । [भागवतम् ११.२१.४२]

॥ ११.२१ ॥ श्रीभगवान् ॥ १०८ ॥

[१०९]

तदेवं भगवत एव सर्ववेदार्थत्वं दर्शितम् । तत्र राज्ञः प्रश्नः ।

श्रीविष्णुरात उवाच

ब्रह्मन् ब्रह्मण्यनिर्देश्ये
निर्गुणे गुणवृत्तयः ।
कथं चरन्ति श्रुतयः
साक्षात्सद्असतः परे ॥ [भागवतम् १०.८७.१]

अस्यार्थः । श्रुतयस्तावच्छब्दमात्रस्य साधारण्याद्गुणेषु सत्त्वादिषु
वृत्तिर्यासां तादृशो दृश्यन्ते । ब्रह्म तु निर्गुणं सत्त्वादिगुणातीतं तस्माद्
एवानिर्देश्यम् । तत्तद्गुणकार्यभूतजातिगुणक्रियाख्याननां
गुणान्तराणामभावास्पदत्वात्तादृशद्रव्यस्याप्यप्रसिद्धत्वाद्
अनिर्देश्यं सत्त्वादि कार्यं भूताभ्यां सद्असद्भ्यां कार्यकारणाभ्यां
परमिति तेन तेनासम्बन्धं चेत्यर्थः । तथा च सति यथा डित्थवाचि
कस्मिंश्चिदद्वितीये द्रव्ये तच्छब्दस्य मुख्या वृत्तिः प्रवर्तते । यथा च
सिंहो देवदत्त इत्यत्र गौण्या वृत्त्या शौर्यगुणयुक्ते देवदत्ते सिंह
शब्दः प्रवर्तते । यथा च गङ्गायां घोष इत्यत्रलक्षणया वृत्त्या
गङ्गाशब्दस्तस्मिन्नित्यसम्बन्धे तटे प्रवर्तते । तथा तत्तद्
भावास्पदे ब्रह्मणि तया तया वृत्त्या श्रुतयः कथं प्रवर्तेरन् ।
श्रुतीनां च शास्त्रयोनित्वादिति [Vस्१.१.३] न्यायेन तत्प्रतिपादकतायाम्
अनन्यानां तत्र प्रवृत्तिरवश्यं वक्तव्या । तस्मात्तस्मिंस्ताः साक्षाद्
रूपतया मुख्यया वृत्त्या केन प्रकारेण चरन्ति । तं प्रकारं विशेषः
कृपयापि स्वयमुपदिशेति । अन्यथा पदार्थत्वायोगादपदार्थस्य च
वाच्यार्थत्वायोगान्न श्रुतिगोचरत्वं ब्रह्मणः स्यादिति स्थिते कुतस्तरां
तदुपरि चरस्फूर्तेर्भगवतस्तद्गोचरत्वं तत्कथमेवं
स्वभक्तयोरित्यादौ स्वतां स्वतः प्रमाणभूतानां वेदानां मार्गं
भगवत्परत्वमादिश्येत्युक्तमिति ।
[११०]

अत्र श्रीशुकदेवेन दत्तमुत्तरमाह

ऋषिरुवाच
बुद्धीन्द्रियमनःप्राणान्
जनानामसृजत्प्रभुः ।
मात्रार्थं च भवार्थं च
आत्मनेऽकल्पनाय च ॥ [भागवतम् १०.८७.२]

बुद्ध्यादीनुपाधीन् जनानामनुशायिनां जीवानां मात्राद्य्अर्थं
प्रभुः परमेश्वरोऽसृजत न तु जनाः स्वाविद्ययासृजन्निति विवर्तवादः
परिहृतः । मीयन्त इति माया विषयाः तद्अर्थम् । भवार्थं भवः जन्म
लक्षणं कर्म तत्प्रभृतिकर्मकरणार्थमित्यर्थः । आत्मने
लोकान्तरगामिने आत्मनस्तत्तल्लोकभोगायेत्यर्थः । अकल्पनाय
कल्पनानिवृत्तये मुक्तये इत्यर्थः । अर्थधर्मकाममोक्षार्थमिति
क्रमेण पदचतुष्टयस्यार्थः । मोक्षोऽप्यत्र चिन्मात्रतयावस्थितिरूपः
। यथावर्णविधानमपवर्गश्च भवति, योऽसौ भगवतीत्यादिना
अनन्यनिमित्तभक्तियोगलक्षणो नानागतिनिमित्ताविद्याग्रन्थिरन्धन
द्वारेणेत्य्[भागवतम् ५.१९.२०] अन्तेन पञ्चमोक्तगद्येन तथा निरुक्तत्वात्साध्य
भक्तिप्रादुर्भावलक्षणं चेति द्विविधो ज्ञेयः । उभयत्रापि कल्पना
रूपाविद्याया निवृत्तेः । एतदुक्तं भवति । यस्मात्स्वयमीश्वरस्तत्तद्
अर्थं तत्तत्साधकत्वेन दृश्यमानानां बुद्ध्यादीन् सृष्टवान् तस्मात्तत्
तत्सम्पादनशक्तिनिधानयोग्यतया तेषु कृतवानिति लभ्यते । तत्र
त्रिवर्गसम्पादिकाः शक्तयः कल्पनात्मिका मायावृत्त्य्अविद्याशक्तेरंशाः
बहिर्मुखकर्मात्मकत्वात्स्वरूपान्यथाभावसंसारित्वहेतुत्वाच्च ।
एवं च यावज्जीवानां भगवद्बहिर्मुखता तावत्केवलं
कल्पनात्मिकानामविद्याशक्तीनां प्रकाशात्तत्प्रधाना बुद्ध्य्आदयः
सगुणा एवेति निर्गुणं साक्सान्न कुर्वत इत्येवं सत्यमेव । यदा तु तद्
अन्तर्मुखता तदा तेषु चिच्छक्तेः प्रादुर्भावात्तं साक्षात्कुर्वत एव इति
स्थितम् । बुद्ध्यादिमयत्वाद्वचसोऽपि तथा व्यवहारः सिध्यति । तद्
अत्रैवाभेदेन सिद्धान्तितमन्ते ।
तदेतद्वर्णितं राजन्
यो नः प्रश्नः कृतस्त्वया ।
यथा ब्रह्मण्यनिर्देश्ये
नरिगुण्येऽपि मनश्चरेत् ॥ इत्यत्र मन इति ।

तत्र बुद्ध्य्आदौ चिच्छक्तिस्तदीयाप्राकृतपरमानन्दस्वरूपतादृश
गुणादौ स्वयं प्रकाशमयी वचसि च तत्तन्निर्देशमयीति ज्ञेया ।

अतोऽप्राकृततादृशस्वरूपाद्यालम्बनेन श्रुतयश्चरन्तीति सिद्धान्त
सिद्धये । तदेवं पौरुषस्यापि वचसो भगवच्चरित्रं सिद्धम् ।
यथोक्तम् यस्मिन् प्रति श्लोकमबद्धवत्य्[भागवतम् १.५.११] अपीति । तथा च सति
तथाविधवचादीनामेकाश्रयस्य साक्षाद्भगवन्
निश्वासाविर्भाविनोऽपौरुषेयस्य तच्चारित्वं किमुत । तस्मात्साक्षात्चरन्त्य्
एव श्रुतयः । वक्ष्यते च क्वचिदजयात्मना च चरतोऽनुचरेन्
निगम[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰३६] इति । तथा च प्रणवमुद्दिश्योक्तं द्वादशे

स्वधाम्नो ब्रह्मणः साक्षाद्
वाचकः परमात्मनः ।
ससर्वमन्त्रोपनिषद्
वेदबीजं सनातनम् ॥ [भागवतम् १२.६.४१] इति ।

श्रुतौ च ओमित्येतद्ब्रह्मणो नेदिष्ठं नामेति नेदिष्ठं लक्षणादि
व्यवधानं विनेत्यर्थः । अतएव केन च प्रकटिण साक्षाच्चरन्ति स
कथ्यतामित्येवं राजाभिप्रायः । अत्र शब्दो निर्देश्यत्वे दोषस्त्वग्रे
द्युपतय इत्य्[भागवतम् १०.८७.४१] अत्र परिहार्यः ।

अथ श्रुतिष्वपि याः काश्चित्त्रिवर्गपरत्वेन बहिर्मुखाः प्रतीयन्ते तासाम्
अप्यन्तर्मुखतायामेव पर्यवसानम् । तथा हि परमेश्वरस्य सतत
परमार्थबहिर्मुखतापराहतजीवनिकायविषयकृपाविलास
पर्यवसायिनिःश्वासरूपाः श्रुतयः प्रथमतः स्वविषयकं विश्वासं
जनयितुमदृष्टवस्त्वनभिज्ञानसततदृष्टमैहिकमेवार्थम्
ईहमानांस्तान् प्रति तत्सम्पादकं पुत्रेष्ट्यादिकं विदधति । ततश्च तेन
जातविश्वासानैहिकस्यात्यन्तमस्थिरत्वे प्रदर्श्य दिव्यानन्दचमत्कार
विचित्रस्य पारलौकिकस्वर्गादिलक्षणतत्तत्कामस्य जनकेऽग्निष्टोमादौ
प्रवर्तयन्ति । ततस्तेषां निरन्तरतद्अभ्यासाद्धर्म एव रुचिं जनयन्ति
।

अथ लब्धधर्मरुचीनां शुद्धान्तःकरणानां तद्अर्तहविचार
पराणां जगदप्यनित्यमिति ज्ञानवतां संसारभयदीनानां
निर्वाणानन्दाभिलाषं सम्पादयन्ति । निर्वाणानन्दश्च पर
तत्त्वाविर्भावरूप एवेति ।

तदुक्तं श्रीसूतेन

धर्मस्य ह्यापवर्ग्यस्य
नार्थोऽर्थायोपकल्पते ।
नार्थस्य धर्मैकान्तस्य
कामो लाभाय हि स्मृतः ॥ [भागवतम् १.२.९]
कामस्य नेन्द्रियप्रीतिर्
लाभो जीवेत यावता ।
जीवस्य तत्त्वजिज्ञासा
नार्थो यश्चेह कर्मभिः ॥ [भागवतम् १.२.१०] इति ।

ततश्च यथा बुद्ध्यादयोऽन्तर्मुखतातारतम्येन चिच्छक्त्याविर्भावात्
परे तत्त्वे तारतम्येन चरन्ति, तथा श्रुतिलक्षणं वचनमपि चिच्छक्ति
प्रकाशानुक्रमेण त्रैगुण्यविषयत्वमतिक्रम्य केवलनैर्गुण्य
विषयमेव सत्तस्मिन्निर्गुणे तत्त्वे सम्यगेव चरितुं शक्नोति । अगुण
वृत्तित्वेन योग्यत्वात् । तदुक्तं द्वादशे प्रणवमुपलक्ष्य

ततोऽभूत्त्रिवृदोङ्कारो
योऽव्यक्तप्रभवः स्वराट् ।
यत्तल्लिङ्गं भगवतो
ब्रह्मणः परमात्मनः ॥ [भागवतम् १२.६.३९] इति ॥

तत्र तत्तत्त्वं द्विधा स्फुरति भगवद्रूपेण ब्रह्मरूपेण चेति । चिच्
छक्तिरपि द्विधा तदीयस्वयंप्रकाशादिमयभक्तिरूपेण तन्मय
ज्ञानरूपेण च । ततो भक्तिमयश्रुतयो भगवति चरन्ति ज्ञानमय
श्रुतयो ब्रह्मणीति सामान्यतः सिद्धान्तितम् ।

[१११]

अथ तत्र विशेषं वक्तुं तदीय एवेतिहास उपक्षिप्यते ।

श्रीसनन्दन उवाच
स्वसृष्टमिदमापीय
शयानं सह शक्तिभिः ।
तदन्ते बोधयाञ्चक्रुस्
तल्लिङ्गैः श्रुतयः परम् ॥ [भागवतम् १०.८७.१२]

स्वयं निर्मितमिदं विश्वं लयसमये आपीय संहृत्य शक्तिभिः सह
शयानं प्रकृतिं पुरुषं तद्अंशांशश्चात्मसात्कृत्य तत्कार्यं प्रति
निमीलिताक्षं परं भगवन्तं तद्अन्ते प्रलयकालावसानप्राये तल्लिङ्गैस्
तत्प्रतिपादकैर्वाक्यैः श्रुतयः प्रबोधयाञ्चक्रुः प्रातः प्रबोधनः
स्तुतिभङ्ग्या तुष्टुवुरित्यर्थः । अस्य भगवत्त्वमेव गम्यते न तु
पुरुष

त्वं भगवानेक आसेदम्
अग्र आत्मात्मतां विभुः ।
आत्मेच्छानुगतावात्मो
नानामत्युपलक्षणः ॥ [भागवतम् ३.५.२३]

इति तृतीयस्कन्धप्रकरणे तदानीं पुरुषस्य तद्अन्तर्भावश्रवणात् ।

[११२]

पूर्वपद्यार्थे दृष्टान्तः ।
यथा शयानं सम्राजं
वन्दिनस्तत्पराक्रमैः ।
प्रत्यूषेऽभ्येत्य सुश्लोकैर्
बधियन्त्यनुजीविनः ॥ [भागवतम् १०.८७.१३]

तस्य सम्राजः पराक्रमो य एतैर्न तु निर्विशेषत्वव्यञ्जकैः शोभनैः
श्लोकैः । यथा शयानं सम्राजमित्यस्यायमभिप्रायः । यथा रात्रौ
सम्राट्महिषिभिः क्रीडन्नपि बहिःकार्यं परित्यज्यान्तर्गृहादौ
स्थितत्वात्तज्जनैः शयान एवोच्यते । वन्दिभिश्च तत्प्रभावमयश्लोक
कृतप्रबोधनभङ्ग्या स्तूयते तथायं भगवान् तदानीं जगत्
कार्याकृतदृष्टिर्निगूढं निजधाम्नि निजपरिकरैः क्रीडन्नपीति ।
अनुजीविन इत्यनेन ते यथा तन्मर्मज्ञास्तथा न अपीति सूचितम् ।


[११३]

तत्र प्रथमतो ज्ञानादिगुणसेवितेन सम्यग्दर्शनकारणेन भक्ति
योगेनानुभूयमानं भगवद्आकारमखण्डमेव तत्त्वं स्व
प्रतिपाद्यत्वेन दर्शयन्त्यो ब्रह्मस्वरूपमपि तथात्वेन
क्रोडीकुर्वन्त्यः श्रुतयः ऊचुः ।

जय जय जह्यजामजित दोषगृभीतगुणां
त्वमसि यदात्मना समवरुद्धसमस्तभगः ।
अगजगद्ओकसामखिलशक्त्य्अवबोधक ते
क्वचिदजयात्मना च चरतोऽनुचरेन्निगमः ॥ [भागवतम् १०.८७.१४]

बोहजित जय जय निजोत्कर्षमाविष्कुरु । आदरे वीप्सा । अत्राजितेति
सम्बोधनेनेदं लभ्यते । नामव्याहरणं विष्णोर्यतस्तद्विषया मतिर्
इति [भागवतम् ६.२.१०] न्यायेन नाम्ना भगवानसौ साक्षादभिमुखीक्रियत इति
लिङ्गादेव तच्छ्रीविग्रहवत्तदपि तत्स्वरूपभूतमेव भवति । तद्
विजानीये तद्अभिमुखीकरणार्हत्वात् । अतएव भयद्वेषादौ श्रीमूर्तेः
स्फूर्तेरिव साङ्गेत्य्आदावप्यस्य प्रभावः श्रूयते । विशेषतश्चात्र श्रुति
विद्वद्० नुभआवपि पूर्वमेव प्रमाणीकृतौ । तस्मात्यत्त्वं श्री
विग्रहरूपेण चक्षुरादावुदयते तदेव नामरूपेण वाग्आदाविति
स्थितम् । तस्मान्नामनामिनोः स्वरूपाभेदेन तत्साक्षात्कारे तत्साक्षात्
कार एवेत्यतः किं वक्तव्यमन्यत्रान्यवद्भगवति श्रुतयोऽपि जात्यादि
कृतसंज्ञासंज्ञिसङ्केतादिरीत्या रूढ्यादिवृत्तिभिश्चरन्तीति । यासां श्रुत्य्
अभिधानां वल्लीनां साक्षात्तथाभूतानि नामान्येव फलानीति ।

उत्कर्षमाविष्कुर्वित्यनेन इत्थं सर्वोत्कृष्टतागुणयोगेन मुख्ययैव
वृत्त्या श्रुतयस्तस्मिंश्चरन्तीति दर्शितम् । श्रुतयश्च न ते महि त्वामन्व्
अश्नुवन्ति [?], न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते [श्वेतू ६.८] इत्याद्याः ।

अत्र श्रुतयो जय जयेति स्वभक्त्याविष्कारात्भक्तिमेव तत्प्रकाशे हेतुं
गमयन्ति । केन व्यापारेणोत्कर्षमाविष्करवाणीत्याशङ्क्य माया
निरसनद्वारा स्वभक्तिदानेनेत्याहुः ।

अजां मायां जहि । ननु माया नाम विद्याविद्यावृत्तिका शक्तिः । तर्हि तद्
धनने विद्याया अपि हतिः स्यादित्यत्र आह दोषगृभीतगुणां जीवानाम्
आत्मविस्मृतिहेतावविद्यालक्षणे दोषे एव गृभीतो गृहीतस्तत्स्मृतिहेतोर्
विद्यालक्षणो गुणो यया ताम् । स्वयमेव स्वावेशेनाविद्यालक्षणं दोषम्
उत्पाद्य क्वचिदेव कदाचिदेव कथञ्चिदेव कञ्चिदेव जीवं त्यजतीति तस्यास्
त्यागात्मकविद्याख्यगुणेऽपि दोष एव । तस्मात्तां निर्मूलां विधाय
जीवेभ्यो निजचरणारविन्दविषयां भक्तिमेव दिशेति तात्पर्यम् ।

अतो मायाघातकयोग्यशक्तित्वेन तद्अतीतत्वं व्यपदिश्य सच्चिद्आनन्द
घनत्वं भगवतो व्यञ्जयन्त्योऽतन्निरसनमुखेन तात्पर्यवृत्त्या
श्रुतयश्चरन्तीति व्यञ्जितम् । श्रुतयश्च मायां तु प्रकृतिं विद्यान्
मयिनं तु महेश्वरम् [श्वेत्४.१०][*Eण्ड्ण्Oट्E ॰३७] इति ।

अजामेकामिति । सर्वस्याधिपतिः सर्वस्येशानः [Bआऊ ४.४.२२] स वा एष नेति
नेतीत्य्[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰३८] आद्याः ।

ननु मायानाशं सम्प्रार्थ्य मम तद्उपाधिकमैश्वर्यादिकमपि
नाशयितुमिच्छथेत्यत्र समाधत्ते त्वमिति । यद्यस्मात्त्वमात्मना
स्वरूपेणैव समवरुद्धसमस्तभगप्राप्तत्रिपाद्विभूत्य्आख्य
सर्वैश्वर्यादिरसि । तस्मात्तव तुच्छया तद्उपाधिकैश्वर्यादिभिर्वा किम्
इत्यर्थः ।

तथा च स यदजया त्वजामित्यत्र पद्ये टीका नहि निरन्तराह्लादिसंवित्
कामधेनुवृन्दपतेरजया कृत्यमिति । तथा न ह्यन्येषामिव देश
कालादिपरिच्छिन्नं तवाष्टगुणितमैश्वर्यमपि तु परिपूर्ण
स्वरूपानुबन्धित्वादपरिमितमित्यर्थः । इत्येषा ।

अत्रात्मशब्देन स्वरूपमात्रवाचकेन तथा भगशब्देन स्वरूप
भूतगुणवाचकेनेदं ध्वन्यते । स्वरूपादिशब्दा ईश्वरादिशब्दाश्च
स्वरूपमात्रावलम्बनया स्वरूपभूतगुणावलम्बनयापि रूढ्या
निर्देष्टुं शक्नुवन्तीति । श्रुतयश्च यद्आत्मको भगवान् तद्आत्मिका
व्यक्तिः इत्य्[?] आद्याः परास्य शक्तिर्विविधैव श्रॣयते इत्य्[श्वेतू ६.८] आदिकाश्
च ।

सा च स्वरूपशक्तिः सर्वैरेवावगम्यत इत्याहुः अगानि स्थावराणि जगन्ति
जङ्गमानि ओकांसि शरीराणि येषां तेषां सर्वेषामेव जीवानां या अखिलाः
शक्तयस्तासामवधकेति सम्बोधनम् । तेषु विचित्रशक्तिलहरीरत्नाकर
इत्यनुमीयत इत्यर्थः ।

यद्वा । ननु मायाहननेन तद्उपाधेर्जीवस्य तु शक्तिहानिः स्यात्
तत्राहुः अगेति । अथ पूर्ववदेव । ततः स्वरूपशक्त्यैव प्रत्युत तेषां
सुखैकप्रदा पूर्णा शक्तिर्भविष्यतीति भावः । अत्रेत्थं तटस्थ
लक्षणेन श्रुतयश्चरन्तीत्युक्तम् । श्रुतयश्च को ह्येवान्याद्[टैत्ति २.७]
इत्यादिकाः प्राणस्य प्राणमित्यादिकाः । तमेव भान्तम् [Kअठऊ २.२.१५]
इत्यादिकाः । देहान्ते देवस्तारकं ब्रह्म व्याचष्टे [ण्टू
१.७][*Eण्ड्ण्Oट्E ॰३९] इति । यस्य देवे परा भक्तिर्[श्वेतू ६.२३] इत्याद्याश्च
।
ननु विशेषतो भवत्यः कथं जानन्ति यदजया मम कृत्यं नास्ति तथा
सच्चिद्आनन्दघन एव स्वरूपशक्त्या समवरुद्धसमस्तभग इति
तत्राहुः क्वचिदिति । क्वचित्कदाचित्सृष्ट्यादिसमये पुरुषरूपेण अजया
मायया चरतः क्रीडतः नित्यं च स्वरूपशक्त्याविष्कृतस्वरूपभूत
भगेन सत्यज्ञानानन्दैकरसेनात्मना चरतस्तवास्मल्लक्षणो निगमः
शब्दरूपेण देवतारूपेण च अनुचरेत्सेवते । तस्माद्वयं सत्सर्वं
जानीम इत्यर्थः । कर्मणि षष्ठी ।

एतदुक्तं भवति । अत्र द्विविधो वेदस्त्रैगुण्यविषयो निस्त्रैगुण्यविषयश्
च । तत्र त्रैगुण्यविषयस्त्रिविधः । प्रथमप्रकारस्तावत्तद्
अवलम्बनताटस्थ्येन तल्लक्षकः । यथा यतो वा इमानि भूतानीत्यादिः
। द्वितीयप्रकारश्च त्रिगुणमयतद्ईशितव्यादिवर्णनादिद्वारा तन्
महिमादिदर्शकः । यथा इन्द्रो यतोऽवसितस्य राजेत्यादिः । तृतीयप्रकारश्
च त्रैगुण्यनिरासेन परमवस्तूद्देशकः । सोऽप्ययं द्विविधः । निषेध
द्वारा सामानाधिकरण्यद्वारा च । तत्र पूर्वद्वारा अस्थूलमनणु नेति
नेतीत्य्[Bआऊ ३.७.८] आदिः । उत्तरद्वारा सर्वं खल्विदं ब्रह्म तत्त्वमसीत्य्
आदिः । पूर्ववाक्ये । तज्जातत्वादिति हेतोः सर्वस्यैव ब्रह्मत्वं निर्दिश्य
तत्राविष्कृतः सदिदमिति प्रतीतिपरमाश्रयो योऽंशः स एव शुद्धं
ब्रह्मेत्युद्दिश्यते । उत्तरवाक्ये त्वंपदार्थस्य तद्वच्चिद्आकारतच्
छक्तिरूपत्वेन तत्पदार्थैक्यं यदुपपाद्यते तेनापि तत्पदार्थो
ब्रह्मैवोद्दिश्यते । तत्पदार्थज्ञानं विना त्वंपदार्थज्ञानमात्रम्
अकिञ्चित्करमिति तत्पदोपन्यासः । त्रैगुण्यातिक्रमस्तूभयत्रापि । अत्र
त्रैगुण्यनिरासेन तद्उद्देशेन यत्र तदीयधर्माः स्पष्टमेव गम्यते
तत्र भगवत्परत्वं यत्र त्वस्पष्टं तत्र ब्रह्मपरत्वमित्य्
अवगन्तव्यम् । व्याख्यातस्त्रैगुण्यविषयः । तदेतदजया चरतोऽनुचरे
व्याख्यातम् ।

अथ निस्त्रैगुण्योऽपि द्विविधः । ब्रह्मपरो भगवत्परश्च । यथा
आनन्दो ब्रह्मेत्यादि ।

न तस्य कार्यं करणं च विद्यते
न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते ।
परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते
स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च ॥ [श्वेतू ६.८] इत्यादिश्च ।

तदेतदात्मना चरतोऽनुचरे इति व्याख्यातम् । अतः श्रुतेस्तच्चारित्वं
सिद्धम् । साक्षाच्चारित्वं च निस्त्रैगुण्यानां स्वत एव अन्येषां तु तद्एक
वाक्यतया ज्ञेयम् । मायानिरसनार्थमेव तत्तद्गुणानुवादः क्रियते
पश्चादखण्डमेव तां निरस्य साक्षाद्भगवत्स्वरूपगुणादिकं
निर्दिश्यते इति तदेकवाक्यताद्योतनया स एष एव सिद्धान्तोऽस्मिन्न्
उपक्रमवाक्ये समुद्दिष्टः । तथोपसंहारे च श्रुतयस्त्वयि हि फलन्त्य्
अतन्निरसनेन भवन्निधना [भागवतम् १०.८७.४१] इति । श्रुतयश्च मध्व
भाष्यप्रमाणिताः न चक्षुर्न श्रोत्रं न तर्को न स्मृतिर्वेदो ह्येवैनं
वेदयति इत्याद्या । औपनिषदः पुरुष इत्य्[Bआऊ ३.९.२६] आद्याश्च ।

[११४]

अथ विशेषतो ब्रह्मण्यपि यथा चरन्ति ब्रह्मणि चरन्तीनामपि यथा
भगवत्येव पर्यवसानं तथैवोद्दिशन्ति ।

बृहद्उपलब्धमेतदवयन्त्यवशेषतया
यत उदयास्तमयौ विकृते दिवाविकृतात् ।
अत ऋषयो दधुस्त्वयि मनोवचनाचरितं
कथमयथा भवन्ति भुवि दत्तपदानि नॄणाम् ॥ [भागवतम् १०.८७.१५]

एतत्सर्वं बृहद्ब्रह्मैवोपलब्धमवगतम् । तत्कथं विकृते विश्वस्मात्
सकाशादवशिष्यमाणत्वेन सर्वं घटादिद्रव्यं मृदेवोपलब्धा दृष्टा
तथा बृहदपीत्यर्थः । तत्र हेतुः । यतो बृहतः सकाशाद्विकृतेरुदयास्
तमयौ अवयन्ति मन्यन्ते श्रुतयः यतो वा इमानीत्याद्याः । तस्मान्मृत
साम्यं तस्य युज्यत इति भावः । तर्हि कथं तद्विकारि त्वमपि नेत्याहुः
। अविकृतात् । श्रुतेस्तु शब्दमूलत्वादिति न्यायेनाचिन्त्यशक्त्या तथाप्य्
अविकृतमेव यत्तस्मादित्यर्थः । यद्यप्यत्रापि सशक्तिकमेव बृहद्
उपपद्यते तथाप्याविष्कृतभगवत्त्वेनानुपादानात्ब्रह्मैवोपपादितं
भवति । सर्वथा शक्तिपरित्यागे तद्उपपादानात्सामर्थ्यात्तुच्छत्वापाताच्
च । तस्मादत्र ब्रह्मैवोदाहृतम् । अतएव मृन्मात्रदृष्टान्तेन
कर्तृत्वादिकमपि तत्र नोपस्थापितम् । तदेतद्ब्रह्मप्रतिपादनमपि
श्रीभगवत्येव पर्यवस्यतीत्याहुः । अत इति । अतो ब्रह्मप्रतिपादनादपि
ऋषयो वेदास्त्वयि श्रीभगवत्येव मनस आचरितं तात्पर्यं
वचनस्याचरितमभिधानं च दधुर्धृतवन्तः । द्वयोरेकवस्तुत्वाद्
भगादीनामाविष्कारानाविष्कारदर्शनमात्रेण भेदकल्पनाच्च
तत्रार्थान्त्रन्यासः । नॄणां भूचराणां सम्यग्दर्शिनामसम्यग्
दर्शिनां वा भुवि दत्तानि निक्षिप्तानि पदानि कथमयथा भवन्ति भुवं
न प्राप्नुवन्ति अपि तु तत्रैव पर्यवस्यन्ति । तस्माद्यथा कथमपि
प्रतिपादयन्तु फलितं तु त्वय्येव भवतीति भावः । तदुक्तं

ज्ञानयोगश्च मन्निष्ठो
नैर्गुण्यो भक्तिलक्षणः ।
द्वयोरप्येक एवार्थो
भगवच्छब्दलक्षणः ॥ इति । [भागवतम् ३.३२.३२]

अत्र श्रुतयश्मध्वभाष्यप्रमाणिताः हन्त तमेव पुरुषं सर्वाणि
नामान्यभिवदन्ति यथा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रायणाः समुद्रम्
अभिनिविशन्ति एवमेवैतानि नामानि सर्वाणि पुरुषमभिविशन्तीति ।

[११५]

तदेवं भगवत्त्वेन ब्रह्मत्वेन न त्वमेव तात्पर्याभिधानाभ्यां
सर्वनिगमगोचर इत्युक्तम् । तच्च यथार्थमेव न तु काल्पनिकमित्य्
आहुः ।

इति तव सूरयस्त्र्य्अधिपतेऽखिललोकमल
क्षपणकथामृतामवगाह्य तपांसि जहुः ।
किमुत पुनः स्वधामविधुताशयकालगुणाः
परम भजन्ति ये पदमजस्रसुखानुभवम् ॥ [भागवतम् १०.८७.१६]

भोस्त्र्यधिपते त्रयाणां ब्रह्मादीनां पतिस्तत्तद्अवतारी नारायणाख्यः
पुरुषस्तस्याप्युपरिचरस्वरूपत्वादधिपतिर्भगवान् । ततो हे
सर्वेश्वरेश्वर यस्मात्त्वय्येव वेदानां तात्पर्यमभिधानं च
पर्यवसितमिति अतो हेतोरेव सूरयो विवेकिनः परम्परात्वत्
प्रतिपादनमयं वेदभागमपि परित्यज्य केवलं तवाखिललोकम्
अलक्षपणकथामृताब्धिं सकलवृजिननिरसनहेतुकीर्तिसुधासिन्धुम्
अवगाह्य श्रद्धया निषेव्य तपःप्राधान्येन तापकत्वेन वा तपांसि
कर्माणि तानि जहुस्त्यक्तवन्तः । तेषां साधकानामपि यदि तत्रैवं तदा
किमुत वक्तव्यं स्वधामविधुताशयकालगुणाः शुद्धात्मस्वरूप
स्फुरणेन निर्जितमन्तःकरणं जरादिहेतुः कालप्रभावः सत्त्वादयो
गुणाश्च यैस्ते ये पुनः तवाजस्रसुखानुभवस्वरूपं पदं
ब्रह्माख्यं तत्त्वं भजन्ति ते तमवगाह्य तानि जहुरिति । किं तर्हि
ब्रह्ममात्रानुभ्वनिष्ठामपि जहुरित्यर्थः । एतदुक्तं भवति । अत्र
तावत्त्रिविधा जना मुग्धा विवेकिनः कृतार्थाश्च इति ।

तत्र सर्वानेवाधिकृत्य वेदानामकल्पनामयत्वेनैव भगवन्
निर्देशकता दृश्यते । तथा हि यदि तथात्वेनैव सा न दृश्येत तदा वस्तुतस्
तत्सम्बन्धाभावादखिललोकमलक्षपणत्वेन पदपदार्थज्ञान
हीनानां मुग्धानामपि यत्पापहारित्वं वेदान्तर्वर्तिन्या भगवत्
कथायाः प्रसिद्धं तन्न स्यात् । अस्पृष्टानललोहदाहकतावत् । किं च
तस्याः कल्पनामयत्वे सति विवेकिनस्तु न तत्र प्रवेर्तेरन् बन्ध्यायाः
सुप्रजस्त्वगुणश्रवणवत् । प्रवर्तन्तां वा तद्आवेशेन स्वधर्मं पुनर्
न त्यजेयुः । राजयशसो गङ्गात्वश्रवणेन तीर्थान्तरसेवनवत् । अपि च
तथा सति ये पुनरात्मारामत्वेन परमकृतार्थास्ते तद्अनादरेण तत्
कथां नैवावगाहेरन् । अमृतसरसीमवगाढा आरोपिततद्अधिकगुणक
नदीवत् । श्रूयते च तस्यास्तत्तद्गुणकत्वम् । यथा वैष्णवे हन्ति
कलुषं श्रोत्रं स यातो हरिर्[Vइড়् ?.?.?] इत्यादौ । अत्रैव त्वद्अगवमी न
वेत्तीत्यादौ । प्रथमे हरेर्गुणाक्षिप्तमतिरित्य्[भागवतम् १.७.११] आदौ । तस्माद्
गुणानां गुणादिप्रतिपादकवेदानां च भगवतो सम्बन्धः स्वाभाविक
एव सर्वथेति सिद्धम् । अत्र श्रुतयः ओमास्य जानन्त इत्याद्याः । यथा
पुष्करपलाशमापो न श्लिष्यन्ति एवमेवंविदं पापं कर्म न श्लिष्यति
। न कर्मणा लिप्यते पापकेन तत्सुकृतदुष्कृते विधुनुते । एवं वाव न
तपति किमहं साधु करवं किमहं नाकरवमित्याद्या मुक्ता ह्येनम्
उपासत इत्याद्याश्च । एवमन्येऽपि श्लोका उपासनादिवाक्यानां भगवत्
परतादर्शका यथायथं योजयितव्या इत्यभिप्रेत्य नोद्धियन्ते ।

ननु तर्हि भवन्मते शब्दनिर्देश्यत्वे प्राकृतत्वमेव तत्रापतति । किं
च श्रुतिभिरपि यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह । अवचनेनैव
प्रोवाच । यद्वाचानभ्युदितं येन वागभ्युद्यते यत्श्रोत्रं न शृणोति
येन श्रोत्रमिदं श्रुतमित्यादौ शब्दनिर्देश्यत्वमेव तस्य निषिध्यत
इत्याशङ्कायामुच्यते । यथा साक्षान्निर्देश्यत्वे दोषस्तथा लक्ष्यत्वेऽपि
कथं न स्यात् । उभयत्रापि शब्दवृत्तिविषयत्वेनाविशेषात् । किं च न तस्य
प्राकृतवत्साक्षान्निर्देश्यत्वं किन्त्वनिर्देश्यत्वेनैव तथा निर्देश्यत्वम्
इति सिद्धान्त्यते ।

[११६]
तथैव तासां महावाक्योपसंहारः
द्युपतयः एव ते न ययुरन्तमनन्ततया
त्वमपि यद्अन्तरान्तनिचया ननु सावरणाः ।
ख एव रजांसि वान्ति वयसा सह यच्छ्रुतयस्
त्वयि हि फलन्त्यतन्निरसनेन भवन्निधनाः ॥ [भागवतम् १०.८७.४१]

अत्र स्वरूपगुणयोर्द्वयोरपि द्विधैवानिर्देश्यत्वम् । आनन्त्येन इदम्
इत्तं तदिति निर्देशासम्भवेन च । तत्र प्रथममानन्त्यमाहुः । हे
भगवन् ते तव अन्तमेतावत्त्वं द्युपतयः स्वर्गादिलोकपतयो
ब्रह्मादयोऽपि न ययुर्न विदुः । तत्कुतः । अनन्ततया । यदन्तव तत्किम्
अपि न भवसीति । आसतां ते यस्मात्त्वमै आत्मनोऽन्तं न यासि । कुतस्तर्हि
सर्वज्ञता सर्वशक्तिता वा तत्राप्याहुः । अनन्ततयेति अन्ताभावेनैव । नहि
शशविषाणाज्ञानं सार्वज्ञ्यं तद्अप्राप्तिर्वा शक्तिवैभवं विहन्ति ।
श्रुतिश्च योऽस्याध्यक्षः परमे व्योमन् । सोऽङ्ग वेद यदि वा न वेदेति
[ऋग्वेद १०.१३०.१८] ।

अनन्तत्वमेवाहुः यदन्तरिति यस्य तवान्तरा मध्ये । ननु अहो सावरणा
उत्तरोत्तरदशगुणसप्तावरणयुक्ता अण्डनिचया वान्ति परिभ्रमन्ति
वयसा कालचक्रेण खे रजांसि इव सह एकदैव न तु पर्यायेण । अनेन
ब्रह्माण्डानामनन्तानां तत्र भ्रमणात्स्वरूपगतमानन्त्यं तेषां
विचित्रगुणानामाश्रयत्वात्गुणगतं च ज्ञेयम् । श्रुतयश्च यदूर्ध्वं
गार्गि दिवः यदर्वाक्पृथिव्या यदन्तरं द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं
भवच्च भविष्यच्चेत्य्[Bआऊ ३.७.३] आद्याः । विष्णोर्नु कं वीर्याणि प्रवोचं
यं पार्थिवानि विममे रजांसि इत्याद्याश्च ।

हि यस्मादेवमतः श्रुतयश्त्वयि पर्यवस्यन्ति । अतः श्रुतावपि
प्राजापत्यानन्दतः शतगुणानन्दत्वमभिधाय पुनर्यतो वाच इत्य्
आदिना अनन्तत्वेन वाग्अतीतसङ्ख्यानन्दत्वं ब्रह्मण उक्तम् । यदुक्तम्


न तदीदृगिति ज्ञेयं
न वाच्यं न च तर्क्यते ।
पश्यन्तोऽपि न जानन्ति
मेरो रूपं विपश्चितः ॥ इति ॥

अतोऽत्रानिर्देश्यत्वेनैव निर्देश्यत्वम् । यत्तु सत्यं ज्ञानमित्यादौ
स्वरूपस्य साक्षादेव निर्देशः । स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया चेत्यादौ
गुणस्य च श्रूयते तत्र च तथैव इत्याहुः । अतन्निरसनेन भवन्निधना
इति । अतत्प्राकृतं यद्वस्तु तन्निरस्यैव भवत्पर्यवसानात् । अयमर्थः
। बुद्धिर्ज्ञानमसंमोहमित्यादिना ह्रीर्धीर्भीरेतत्सर्वं मन
एवेत्यादिना च यत्प्राकृतं ज्ञानादिकमभिधीयते तत्सर्वं ब्रह्म न
भवति इति नेति नेतीत्यादिना न तस्य कार्यं करणं च विद्यते इत्यादिना च
निषिध्यते ।

अथ च सत्यज्ञानादिवाक्येन स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया चेत्यादि वाक्येन
च तदभिधीयते । न तस्मात्प्राकृतादन्यदेव तज्ज्ञानादि इति तेषां
ज्ञानादिशब्दानामतन्निरसनेनैव त्वै पर्यवसानमिति । ततश्च
बुद्ध्य्अगोचरवस्तुत्वादनिर्देश्यत्वं तथापि तद्रूपं किञ्चिदस्ति इति
उद्दिश्यमानत्वादनिर्देश्यत्वं च ।
तथा परोक्षज्ञाने च दशमस्त्वमसीतिवद्वाक्यमात्रेणैव तस्य
स्वप्रकाशरूपस्यापि वस्तुनो विशुद्धचित्ते सुप्रकाशदर्शनात्श्रुति
शब्दस्य स्वप्रकाशताशक्तिमयत्वमेवावसीयते । शब्दब्रह्म परं
ब्रह्म ममोभे शाश्वती तनू इति [भागवतम् ६.१६.५१][*Eण्ड्ण्Oट्E ॰४०] । वेदस्य
चेश्वरात्मत्वात्[भागवतम् ११.३.४४] इति । वेदो नारायणः साक्षात्स्वयम्भूरिति
शुश्रुम इति [भागवतम् ६.१.४०] । किं वा परैरीश्वरः सद्यो हृद्यवरुध्यतेऽत्र
कृतिभिः शुश्रूषुभिस्तत्क्षणादिति [भागवतम् १.१.२] । अतएवौपनिषदः पुरुषः
इत्यत्रोपनिषन्मात्रगम्यत्वं श्रुतिर्बोधयति । चाक्सुषं रूपमितिवत् ।

ततश्च श्रुतिमय्या स्वप्रकाशताशक्त्या प्राकृततत्तद्वस्तुजातं तम इव
निरस्य स्वयं प्रकाशते । तस्मान्न तत्रापि निर्देश्यत्वम् । नहि स्वेन
प्रकाशेन रविः प्रकाश्यो भवति यथा तेन घट इति वक्तुं युज्यते
स्वाभिन्नत्वात् । यदि च शक्तिशक्तिमतोर्भेदपक्षः स्वीक्रियते तदा
निर्देश्यत्वमपीत्यत्रानिर्देश्यत्वेनैव निर्देश्यत्वं सिद्धम् । अतएवोक्तं
गारुडे

अप्रसिद्धेरवाच्यं तद्
वाच्यं सर्वागमोक्तितः ।
अतर्क्यं तर्क्यमज्ञेयं
ज्ञेयमेवं परं स्मृतम् ॥ इति ।

श्रुतौ च अन्यदेव तद्वदितादथो [इत्यादयो?] अविदितादधीति । इदम्
अभिप्रेत्योक्तं श्रीपराशरेणापि ।

यस्मिन् ब्रह्मणि सर्वशक्तिनिलये मानानि नो मानिनां
निष्ठायै प्रभवन्ति हन्ति कलुषं श्रोत्रं स यातो हरिर् ॥ इति । [Vइড়् ६.८.५९]

नन्वाविष्कृतशक्तेर्भगवद्आख्यस्य ब्रह्मणः स्वप्रकाशताशक्ति
स्वरूपत्वं वेदस्य स्मभवति । ततश्चानाविष्कृतशक्तेर्ब्रह्मणः
प्रकाशस्तस्मात्कथमिति । उच्यते अस्मन्मते तस्यापि प्रकाशो भगवच्
छक्त्यैव । तदुक्तम्

मदीयं महिमानं च
परब्रह्मेति शब्दितम् ।
वेत्स्यस्यनुगृहीतं मे
सम्प्रश्नैर्विवृतं हृदि ॥ इति । [भागवतम् ८.२४.३८][*Eण्ड्ण्Oट्E ॰४१]

न चैते न परप्रकाश्यत्वमापतति । ब्रह्मभगवतोरभिन्नवस्तुत्वात्
। अत्र लौकिकशब्देनापि यः कश्चित्तद्उपदेशः स तु तद्अनुगतेस्तया
श्रुत्यैवानुगृहीततया सम्भवतीत्युक्तम् । अतस्तद्अनुशीलनावसरे तद्
भक्त्य्अनुभावरूपस्य तच्छब्दस्य तु सुतरां तत्स्वरूपशक्तिविलास
मयत्वात्न तत्र निषेधः । किं तर्हि मनोविलासमयस्यैवेति सर्वम्
अनवद्यम् । अतएव सुपर्णश्रुतौ प्रकृतिश्च प्राकृतं च यन्न जिघ्रन्ति
जिघ्रन्ति, यन्न पश्यन्ति पश्यन्ति, यन्न शृण्वन्ति शृण्वन्ति, यन् जानन्ति
जानन्ति च इति ।

॥ १०.८७ ॥ श्रुतयः श्रीभगवन्तम् ॥ १०९११६ ॥

[११७]

अथैकमेव स्वरूपं शक्तित्वेन शक्तिमत्त्वेन च विराजतीति । यस्य शक्तेः
स्वरूपभूतत्वं निरूपितं तच्छक्तिमत्ताप्राधान्येन विराजमानं
भगवत्संज्ञामाप्नोति तच्च व्याख्यातम् । तदेव च शक्तित्व
प्राधान्येन विराजमानं लक्ष्मीसंज्ञामाप्नोतीति दर्शयितुं तस्याः स्व
वृत्तिभेदेनानन्तायाः कियन्तो भेदा दर्श्यन्ते । यथा

श्रिया पुष्ट्या गिरा कान्त्या
कीर्त्या तुष्ट्येलयोर्जया ।
विद्ययाविद्यया शक्त्या
मायया च निषेवितम् ॥ [भागवतम् १०.३९.५५]

शक्तिर्महालक्ष्मीरूपा स्वरूपभूता । शक्तिशब्दस्य प्रथमप्रवृत्त्य्
आश्रयरूपा भगवद्अन्तरङ्गमहाशक्तिः । माया च बहिरङ्गा शक्तिः
। श्र्य्आदयस्तु तयोरेव वृत्तिरूपया चेति सर्वत्र ज्ञेयम् । तत्र पूर्वस्याः
भेदः । श्रीर्भागवती सम्पत् । न त्वियं महालक्ष्मीरूपा तस्या मूल
शक्तित्वात् । तदग्रे विवरणीयम् । उत्तरस्याः भेदः । श्रीर्जागती सम्पत् ।
इमामेवाधिकृत्य न श्रीर्विरक्तमपि मां विजहातीत्यादिवाक्यम् । यत
उक्तं चतुर्थशेषे श्रीनारदेन ।

श्रियमनुचरतीं तद्अर्थिनश्च
द्विपदपतीन् विबुधांश्च यः स्वपूर्णः ।
न भजति निजभृत्यवर्गतन्त्रः
कथममुमुद्विसृजेत्पुमान् रसज्ञः ॥ [भागवतम् ४.३१.२२] इति ।

तत्र तद्अर्थिद्विपदपत्यादिसहभाव उपजीव्यः । तथा दुर्वाससः शाप
नष्टायास्त्रैलोक्यलक्ष्म्या आविर्भावं साक्षाद्भगवत्प्रेयसीरूपा
स्वयं क्षीरोदादाविर्भूय दृष्ट्या कृतवतीति श्रूयते । एवमपरापि । तत्र
इला भूस्तदुपलक्षणत्वेन लीला अपि । तत्र च पूर्वस्या भेदो विद्या
तत्त्वावबोधकारणं संविद्आख्यायास्तद्वृत्तेर्वृत्तिविशेषः । उत्तरस्या
भेदस्तस्या एव विद्यायाः प्रकाशद्वारम् । अविद्यालक्षणो भेदः
पूर्वस्या भगवति विभुत्वादिविमृतिहेतुर्मातृभावादिमयप्रेमानन्द
वृत्तिविशेषः । अतएव गोपीजनविद्याकलाप्रेरक इति तापन्यां श्रुतौ ।
यथावसरमेतदपि विवरणीयम् ।

उत्तरस्याः स भेदः संसारिणं स्वस्वरूपविस्मृत्यादिहेतुरावरणात्मक
वृत्तिविशेषः चकारात्पूर्वस्याः । सन्धिनी संविथ्लादिनी भक्त्य्आधार
शक्तिमूर्तिविमलाजयायोगा प्रह्वीशानानुग्रहादयश्च ज्ञेयाः । अत्र
सन्धिन्येव सत्या जयैवोत्कर्षिणी योगैव योगमाया संविदेव ज्ञानाज्ञान
शक्तिः शुद्धसत्त्वं चेति ज्ञेयम् । प्रह्वी विचित्रानन्तसामर्थ्यहेतुः ।
ईशाना सर्वाधिकारिताशक्तिहेतुरिति भेदः । एवमुत्तरस्याश्च
यथायथमन्या ज्ञेयाः । तदेवमप्यत्र मायावृत्तयो न विव्रियन्ते ।
बहिरङ्गसेवित्वात् । मूले तु सेवांशभतपुरुषस्य विदूर
वर्तितयिअवाश्रित्यत्वात् । तथा च दशमस्य सप्तत्रिंशे नारदेन भगवान्
श्रीकृष्ण एवास्तावि

विशुद्धविज्ञानघनं स्वसंस्थया
समाप्तसर्वार्थममोघवाञ्छितम् ।
स्वतेजसा नित्यनिवृत्तमाया
गुणप्रवाहं भगवन्तमीमहि ॥

त्वामीश्वरं स्वाश्रयमात्ममायया
विनिर्मिताशेषविशेषकल्पनम् ।
क्रीडार्थमद्यात्तमनुष्यविग्रहं
नतोऽस्मि धुर्यं यदुवृष्णिसात्वताम् ॥ इति । [भागवतम् १०.३७.२३२४]

अनयोरर्थः । विशुद्धं यद्विज्ञानं परमतत्त्वं तदेव घनः श्री
विग्रहो यस्य । स्वसंस्थया स्वरूपकारेण स्वरूपशक्त्यैव वा सम्यग्
आप्ता इवाप्ता नित्यसिद्धाः पूर्णा वा सर्वे अर्था ऐश्वर्यादयो यत्र । अतएव
न विद्यते अतितुच्छत्वात्मोघे वृथाभूते जगत्कार्ये वाञ्छितं वाञ्छा
यस्य । क्वचिदवाञ्छितस्यापि सम्बन्धो दृश्यते इत्याशङ्क्याह । स्वतेजसा
स्वरूपशक्तिप्रभावेण नित्यमेव निवृत्तो दूरीभूतया शक्त्या युक्तम् ।
गुणमय्या विरहितमिति । तं भगवन्तं शरणं व्रजेम ।

तथा त्वां श्रीकृष्णाख्यं भगवन्तमेव स्वांशेनेश्वरमन्तर्यामि
पुरुषमपि सन्तं नतोऽस्मि । कथ्मभूतमीश्वरं स्वरूपशक्त्या
स्वाश्रयमपि आत्ममायया आत्मात्र जीवात्मा तद्विषयया मायया ।
विनिर्मित्ता अशेषविशेषाकारा कल्पना येन । यद्वा आत्ममायया स्वरूप
शक्त्या स्वाग्रं विनिर्मिता अशेषविशेषा यया तथाभूता कल्पना माया
शक्तिर्यस्य कीदृशं त्वाम् । सम्प्रति त्वाविर्भावसमये तस्यापीश्वरस्य
त्वयि भगवत्येव प्रवेशात् । युगपद्विचित्रतत्तच्छक्तिप्रकाशेन या
क्रीडा तद्अर्थमभ्यात्तः अभि भक्ताभिमुख्येन आत्तः आनीतः प्रकटितो
मनुष्याकारो नराकृतिः परं ब्रह्मेति स्मरणात्तद्रूपो भगवद्आख्यो
विग्रहो येन । तमेव पुनर्विशिनष्टि । यदुवृष्टिसात्वतां धुर्यम् । तेषां
नित्यपरिकराणां प्रेमभारवहमिति । अथवा मूलपद्ये शक्त्येति
सर्वत्रैव विशेष्यपदम् । श्रीर्मूलरूपा । पुष्ट्यादयस्तद्अंशाः । विद्या
ज्ञानम् । आ समीचीना विद्या भक्तिः । राजविद्या राजगुह्यमित्याद्युक्तेः
। माया बहिरङ्गा । तद्वृत्तयः श्र्य्आदयस्तु पृथक्ज्ञेयाः । शिष्टं समम्
।

ततश्चात्र शुद्धभगवत्प्रकरणे स्वरूपशक्तिवृत्तिष्वेव गणनायां
पर्यवसितासु विवेचनीयमिदम् । प्रथमं तावदेकस्यैव तत्त्वस्य
सच्चिदानन्दत्वाच्छक्तिरप्येका त्रिधा भिद्यते । तदुक्तं विष्णुपुराणे
श्रीध्रुवेण[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰४२]

ह्लादिनी सन्धिनी संवित्
त्वय्येका सर्वसंस्थितौ ।
ह्लादतापकरी मिश्रा
त्वयि नो गुणवर्जिते ॥ इति [Vइড়् १.१२.६८]

व्याख्यातं च स्वामिभिः । ह्लादिनी आह्लादकरी सन्धिनी सन्तता संविद्
विद्याशक्तिः । एका मुख्या अव्यभिचारिणी स्वरूपभूतेति यावत् । सा सर्व
संस्थितौ सर्वस्य सम्यक्स्थितिर्यस्मात्तस्मिन् सर्वाधिष्ठानभूते त्वय्य्
एव न तु जीवेषु च सा गुणमयी त्रिविधा सा त्वयि नास्ति । तामेवाह ह्लाद
तापकरी मिश्रा इति । ह्लादकरी मनःप्रसादोत्था सात्त्विकी । तापकरी
विषयवियोगादिषु तापकरी तामसी । तद्उभयमिश्रा विषयजन्या राजसी
। तत्र हेतुः सत्त्वादिगुणवर्जिते । तदुक्तं सर्वज्ञसूक्तौ

ह्लादिन्या संविद्आश्लिष्टः
सच्चिद्आनन्द ईश्वरः ।
स्वाविद्यासंवृतो जीवः
सङ्क्लेशनिकराकरः ॥ इति [Bहावार्थदीपिका १.७.६]

अत्र क्रमादुत्कर्षेण सन्धिनीसंविद्ध्लादिन्या ज्ञेयाः । तत्र च सति
घटानां घटत्वमिव सर्वेषां सतां वस्तूनां प्रतीतेर्निमित्तमिति क्वचित्
सत्तास्वरूपत्वेन आम्नातोऽप्यसौ भगवान् सदेव सोम्येदमग्र आसीदित्य्
अत्र सद्रूपत्वेन व्यापदिश्यमाना मया सत्तां दधाति धारयति च सा
सर्वदेशकालद्रव्यादिप्राप्तिकरी सन्धिनी । तथा संविद्रूपोऽपि यया
संवेत्ति संवेदयति च सा संवित् । तथा ह्लादरूपोऽपि यया संविदुत्कट
रूपया तं ह्लादं संवेत्ति संवेदयति च सा ह्लादिनीति विवेचनीयम् ।

तदेवं तस्या मूलशक्तेस्त्र्य्आत्मकत्वेन सिद्धे येन स्वप्रकाशता
लक्षणेन तद्वृत्तिविशेषेण स्वरूपं स्वयं स्वरूपशक्तिर्वा विशिष्टम्
आविर्भवति तद्विशुद्धसत्त्वम् । तच्चान्यनिरपेक्षयस्तत्प्रकाश इति
ज्ञापनज्ञानवृत्तिकत्वात्संविदेव । अस्य मायया स्पर्शाभावात्
विशुद्धत्वम् ।[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰४३]

उक्तं च तस्य सत्त्वस्य प्राकृतादन्यतरत्वं द्वादशे श्रीनारायणर्षिं
प्रति मार्कण्डेयेन ।

सत्त्वं रजस्तम इतीश तवात्मबन्धो
मायामयाः स्थितिलयोद्भवहेतवोऽस्य ।
लीलाधृता यदपि सत्त्वमयी प्रशान्त्यै
नान्ये नॄणां व्यसनमोहभियश्च याभ्याम् ॥ [भागवतम् १२.८.३९]

तस्मात्तवेह भगवन्नथ तावकानां
शुक्लां तनुं स्वदयितां कुशला भजन्ति ।
यत्सात्वताः पुरुषरूपमुशन्ति सत्त्वं
लोको यतोऽभयमुतात्मसुखं न चान्यद् ॥ [भागवतम् १२.८.४०] [*Eण्ड्ण्Oट्E ॰४४]

अनयोरर्थः । हे ईश यदपि सत्त्वं रजस्तम इति तवैव मायाकृता लीलाः
। कथम्भूताः अस्य विश्वस्य स्थित्यादिहेतवः तथापि या सत्त्वमयी सैव
प्रशान्त्यै प्रकृष्टसुखाय भवति । नान्ये रजस्तमोमय्यौ । न केवलं
प्रशान्त्यभावमात्रमनयोः । भजने[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰४५] किन्त्वनिष्टं
चेत्याह व्यसनेति । हे भगवन् तस्मात्तव शुक्लां सत्त्वमय
लीलाधिष्ठात्रीं तनुं श्रीविष्णुरूपां ते कुशला निपुणा भजन्ति सेवन्ते ।
न त्वन्यां ब्रह्मरुद्ररूपान् ।

तथा तावकानां जीवानां मध्ये शुक्लां सत्त्वैकनिष्ठां तनुं
भगवद्भक्तलक्षणस्वायम्भुवमन्वादिरूपां[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰४६]
ये भजन्ति अनुसरन्ति । न तु दक्षभैरवादिरूपाम् । कथम्भूतां स्वस्य
तवापि दयितां लोकशान्तिकरत्वात् ।

ननु मम स्वरूपमपि सत्त्वात्मकमिति प्रसिद्धम् । तर्हि कथं तस्यापि
मायामयत्वमेव । नहि नहीत्याह सात्वताः श्रीभागवता यत्सत्त्वं
पुरुषस्य तव रूपं प्रकाशमुशन्ति मन्यन्ते । यतश्च सत्त्वात्लोको
वैकुण्ठाख्यः प्रकाशते । तदभयमात्मसुखं परब्रह्मानन्द
स्वरूपमेवब्न त्वन्यत्प्रकृतिजं सत्त्वं तदिति । अत्र सत्त्वशब्देन स्व
प्रकाशताब्लक्षणस्वरूपशक्तिवृत्तिविशेष उच्यते ।

सत्त्वं विशुद्धं वसुदेवशब्दितं
यदीयते तत्र पुमानपावृतः । [भागवतम् ४.३.२१]

इति श्रीशिववाक्यानुसारात्च् । अगोचरस्य गोचरत्वे हेतुः प्रकृतिगुणः ।
सत्त्वमित्यशुद्धसत्त्वलक्षणप्रसिद्ध्य्अनुसारेण तथाभूतश्चिच्
छक्तिविशेषः सत्त्वमिति सङ्गतिलाभाच्च । ततश्च तस्य स्वरूपशक्ति
वृत्तित्वेन स्वरूपात्मतैवेत्युक्तम् । तदभयमात्मसुखमिति द्शक्ति
प्राधान्यविवक्षयोक्तं लोको यत इतिद् । अर्थान्तरे भगवद्विग्रहं प्रति
रूपं यदेतद्[भागवतम् २.८.२] इत्यादौ शुद्धस्वरूपमात्रत्वप्रतिज्ञा
भङ्गः । अभयमित्यादौ प्राञ्जलताहानिश्च भवति । अन्यत्
पदस्यैकस्यैव रजस्तमश्चेति द्विर्आवृत्तौ प्रतिपत्तिगौरव उत्पद्यते ।
पूर्वमपि नान्य इति द्विवचनेनैव हे परामृष्टे । तस्मादस्ति प्रसिद्धाद्
अन्यत्स्वरूपभूतं सत्त्वम् ।

यदेवैकादशे यत्काय एष भुवनत्रयसन्निवेश [भागवतम् ११.४.४] इत्यादौ
ज्ञानं स्वत इत्यत्र टीकाकृन्मतं यस्य स्वरूपभूतात्सत्त्वात्तनु
भृतां ज्ञानमित्यनेन यथा ब्रह्मणः स्तवान्ते एतत्सुहृद्भिश्चरितमित्य्
अत्र व्यक्तेतरं व्यक्ताज्जडप्रपञ्चादितरत्शुद्धसत्त्वात्मकमित्यादिना
।
तथा परो रजः सवितुर्जातवेदा देवस्य भर्ग [भागवतम् ५.७.१४] इत्यादौ श्री
भरतजाप्ये तन्मतम् । परो रजः रजसः प्रकृतेः परं शुद्ध
सत्त्वात्मकमित्यादिना । अतएव प्राकृताः सत्त्वादयो गुणा जीवस्यैव न त्व्
ईशस्येति श्रूयते । यथैकादशे सत्त्वं रजस्तम इति गुणा जिवस्य नैव मे
। [११.२५.१२] इति । श्रीभगवद्उपनिषत्सु च

ये चैव सात्त्विका भावा
राजसास्तामसाश्च ये ।
मत्त एवेति तान् विद्धि
न त्वहं तेषु ते मयि ॥

त्रिभिर्गुणमयैर्भावैर्
एभिः सर्वमिदं जगत् ।
मोहितं नाभिजानाति
मामेभ्यः परमव्ययम् ॥

दैवी ह्येषा गुणमयी
मम माया दुरत्यया ।
मामेव ये प्रपद्यन्ते
मायामेतां तरन्ति ते ॥ [गीता ७.१२१४]

यथा दशमे

हरिर्हि निर्गुणः साक्षात्
पुरुषः प्रकृतेः परः ।
स सर्वदृगुपद्रष्टा तं
भजन्निर्गुणो भवेत् ॥ [भागवतम् १०.८८.४]

श्रीविष्णुपुराणे

सत्त्वादयो न सन्तीशे
यत्र च प्राकृता गुणाः ।
स शुद्धः सर्वशुद्धेभ्यः
पुमानाद्यः प्रसीदतु ॥ इति । [Vइড়् १.९.४४]

तथा च दशमे देवेन्द्रेणोक्तम्

विशुद्धसत्त्वं तव धाम शान्तं
तपोमयं ध्वस्तरजस्तमस्कम् ।
मायामयोऽयं गुणसंप्रवाहो
न विद्यते तेऽग्रणानुबन्धः ॥ इति [भागवतम् १०.२७.४]

अयमर्थः । धाम स्वरूपभूतप्रकाशशक्तिः । विशुद्धत्वमाह
विशेषणद्वयेन । ध्वस्तरजस्तमस्कं तपोमयमिति च । तपोऽत्र ज्ञानं
स तपोऽतप्यत इति श्रुतेः । तपोमयं प्रचुरज्ञानस्वरूपं जाड्यांशेनापि
रहितमित्यर्थः । आत्मा ज्ञानमयः शुद्ध इतिवत् ।
धृतः[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰४७] प्राकृतसत्त्वमपि व्यावृत्तम् । अत एव
मायामयोऽयं सत्त्वादिगुणप्रवाहस्ते तव न विद्यते । यतोऽसाव्
अज्ञानेनैवानुबन्ध इति ।

अतएव श्रीभगवन्तं प्रति ब्रह्मादीनां सयुक्तिकं वाक्यम् ।

सत्त्वं विशुद्धं श्रयते भवान् स्थितौ
शरीरिणां श्रेयोपायनं वपुः ।
वेदक्रियायोगतपःसमाधिभिस्
तवार्हणं येन जनः समीहते ॥ [भागवतम् १०.२.३४]

सत्त्वं न चेद्धातरिदं निजं भवेद्
विज्ञानमज्ञानभिदापमार्जनम् ।
गुणप्रकाशैरनुमीयते भवान्
प्रकाशते यस्य च येन वा गुणः ॥ [भागवतम् १०.२.३५]

अयमर्थः । सत्त्वं तेन प्रकाशमानत्वात्तद्अभिन्नतया रूपितं वपुर्
भवान् श्रयते प्रकटयति । कथम्भूतं सत्त्वं विशुद्धम् । अन्यस्य
रजस्तमोभ्याममिश्रस्यापि[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰४८] प्राकृतत्वेन जाड्यांश
संवलितत्वान्न विशेषेण शुद्धत्वम् । एतत्तु स्वरूपशक्त्य्आत्म[क]त्वेन
तद्अंशस्याप्यस्पर्शादतीव शुद्ध[त्व]मित्यर्थः ।

किमर्थं श्रयते । शरीरिणां स्थितौ निजचरणारविन्दे मनःस्थैर्याय
सर्वत्र [भक्तेषु] भक्तिसुखदानस्यैव त्वदीयमुख्यप्रयोजनत्वाद्
इति भावः । भक्तियोगविधानार्थमिति [भागवतम् १.८.१९] श्रीकुन्तीवाक्यात् ।
कथम्भूतं वपुः श्रेयसां सर्वेषां पुरुषार्थानामुपायनमाश्रयम्
। नित्यानन्तपरमानन्दरूपमित्यर्थः । अतो वपुषस्तव च भेद
निर्देशोऽयम्[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰४९] औपचारिक एवेति भावः । अतएव येन वपुषा
यद्वपुरालम्बनेनैव जनस्तवार्हणं पूजां करोति । कैः साधनैः
वेदादिभिस्त्वद्आलम्बनकैरित्यर्थः । साधारणैस्त्वर्पितैरेव त्वद्
अर्हणप्रायतासिद्धावपि । वपुषोऽनपेक्षत्वात् । तादृशए
वपुषोऽनपेक्ष्यत्वात्तादृशए[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰५०]वपुःप्रकाशहेतुत्वेन
स्वरूपात्मकत्वं स्पष्टयन्ति ।

हे धातश्चेद्यदि इदं सत्त्वं यत्तव निजं विज्ञानमनुभवं[ः]
तदात्मिका स्वप्रकाशताशक्तिरित्यर्थः । तन्न भवेत् । तर्हि त्वज्ञान
भिदा स्वप्रकाशस्य तवानुभवfप्रकार एव मार्जनं शुद्धिमवाप ।
सैव जगति पर्यवसीयते न तु तवानुभवf[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰५१]लेशोऽपीत्य्
अर्थः ।

ननु प्राकृतसत्त्वगुणेनैव ग्ममानुभवोग्[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰५२] भवतु
किं निजह्ग्रहण्ह्[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰५३]एन तत्राह । प्राकृतगुणप्रकाशैर्
भवान् केवलमनुमीयते न तु साक्षात्क्रियत इत्यर्थः । अथवा तव
विज्ञानरूपमज्ञानभिदाया अपमर्जनं च यन्निजं सत्त्वं तद्यदि न
भवेन्नाविर्भवति तदैव प्राकृतसत्त्वादिगुणप्रकाशैर्भवान्
अनुमीयते । त्[व्]अन्निजसत्ताविर्भावेण तु साक्षात्क्रियत एवेत्यर्थः । तद्
एव स्पष्टयितुं तत्रानुमाने द्वैविध्यमाहुर्यस्य गुणः प्रकाशत इयेन
वा गुणः प्रकाशतै[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰५४] इति । अस्वरूपभूतस्यैव [प्राकृत
]सत्त्वादिगुणस्य त्वद्अव्यभिचारिसम्बन्धित्वमात्रेण वा त्वद्एक
प्रकाश्यमानतामात्रेण वा त्वल्लिङ्गत्वमित्यर्थः । यथा अरुणोदयस्य
सूर्योदयसान्निध्यलिङ्गत्वं यथा वा धूमस्याग्निलिङ्गत्वमिति । तत
उभयथापि तव साक्षात्कारे तस्य साधकतमत्वाभावो युक्त इति भावः ।

तदेवमप्राकृतसत्त्वस्य तदीयस्वप्रकाशतारूपत्वं येन
स्वप्रकाशस्य तव साक्षात्कारो भवतीति स्थापितम् । अत्र ये विशुद्धसत्त्वं
नाम प्राकृतमेव रजस्तमःशून्यं मत्वा तत्कार्यं भगवद्
विग्रहादिकं मन्यन्ते ते तु न केनाप्यनुगृहीताः । रजः
सम्बन्धाभावेन स्वतः प्रशान्तस्वभावस्य सर्वत्रोदासीनताकृतिहेतोस्
तस्य क्षोभासम्भवात्विद्यामयत्वेन यथावस्थितवस्तुप्रकाशितामात्र
धर्मत्वात्, तस्य कल्पनान्तरायोग्यत्वाच्च । तदुक्तमप्यगोचरस्य
गोचरत्वे हेतुः प्रकृतिगुणः सत्त्वम् । गोचरस्य बहुरूपत्वे रजः ।
बहुरूपस्य तिरोहितत्वे रजः[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰५५] । तथा परस्परोदासीनत्वे
सत्त्वम् । उपकारित्वे रजः । अपकारित्वे तमः । गोचरत्वादीनि स्थित्सृष्टि
संहाराः उदासीनत्वादीनि चेति ।

अथ रजोलेशे तत्र मन्तव्ये विशुद्धपदवैयर्थ्यमित्यलं तन्मत
रजोज्लेशे तत्र मन्तव्ये विशुद्धपदवैयर्थ्यमित्यलं तन्
मतज्[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰५६]रजो
घटप्रघट्टनयेति ।[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰५७]

क्तत्र चेदमेव विशुद्धसत्त्वं सन्धिन्य्अंशप्रधानं चेदाधार
शक्तिः । संविद्अंशप्रधानमात्मविद्या । ह्लादिनीसारांशप्रधानं
गुह्यविद्या । युगपत्शक्तित्रयप्रधानं मूर्तिः । अत्राधारशक्त्या
भगवद्धाम प्रकाशते । तदुक्तं यत्सात्वताः पुरुषरूपमुशन्ति
सत्त्वं लोको यत [भागवतम् १२.८.४०][*Eण्ड्ण्Oट्E ॰५८] इति ।

तथा ज्ञानतत्प्रवरकलक्षणवृत्तिद्वयकयात्मविद्यया तद्वृत्ति
रूपमुपासकाश्रयं ज्ञानं प्रकाशते । एवं भक्तितत्प्रवर्तकलक्षण
वृत्तिद्वयकया गुह्यविद्यया तद्वृत्तिरूपा प्रीत्यात्मिका भक्तिः प्रकाशते
।

एते एव विष्णुपुराणे लक्ष्मीस्तवे स्पष्टीकृते

यज्ञविद्या महाविद्या
गुह्यविद्या च शोभते ।
आत्मविद्या च देवि त्वं
विमुक्तिफलदायिनी ॥ [Vइড়् १.९.११८] इति ।

यज्ञविद्या कर्म । महाविद्या अष्टाङ्गयोगः । गुह्यविद्या भक्तिः ।
आत्मविद्या ज्ञानम् । तत्तत्सर्वाश्रयत्वात्त्वमेव तत्तद्रूपा विविधानां
मुक्तीनामन्येषां च विविधानां फलानां दात्री भवसीत्यर्थः
।क्[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰५९]

अथ मूर्त्या परतत्त्वात्मकः श्रीविग्रह प्रकाशते । इयमेव
वसुदेवाख्या । तदुक्तं चतुर्थस्य तृतीये महादेवेन

सत्त्वं विशुद्धं वसुदेवशब्दितं
यदीयते तत्र पुमानपावृतः ।
सत्त्वे च तस्मिन् भगवान् वासुदेवो
ह्यधोक्षजो मे मनसा विधीयते ॥ इति । [भागवतम् ४.३.२३] ।

अस्यार्थः । विशुद्धं स्वरूपशक्तिवृत्तित्वाज्जाड्यांशेनापि रहितमिति
विशेषेण शुद्धं तदेव वसुदेवशब्देनोक्तम् । कुतस्तस्य सत्त्वता
वसुदेवता वा तत्राह यद्यस्मात्तत्र तस्मिन् पुमान् वासुदेव ईयते
प्रकाशते । आद्ये तावदगोचरगोचरताहेतुत्वेन लोकप्रसिद्धसत्त्व
साम्यात्सत्त्वता व्यक्ता । द्वितीये त्वयमर्थः । वसुदेवे भवति प्रतीयत
इति वासुदेवः परमेश्वरः प्रसिद्धः । स च विशुद्धसत्त्वं प्रतीयते ।
अतः प्रत्ययार्थेन प्रसिद्धेन प्रकृत्य्अर्थो निर्धार्यते । ततश्च वासयति
देवमिति व्युत्पत्त्या व वसत्यस्मिन्निति वा वसुः । तथा दीव्यति द्योतत इति
देवः । स चासौ स चेति वासुदेवः । धर्म इष्टं धनं नॄणामिति स्वयं
भगवदुक्ते वसुभिर्भगवद्धर्मलक्षणैः पुण्यैः प्रकाशत इति वा
वसुदेवः । तस्माद्वसुदेवशब्दितं विशुद्धसत्त्वम् ।

इत्थं स्वयं प्रकाशज्योतिर्एकविग्रहभगवज्ज्ञानहेतुत्वेन

कैवल्यं सात्त्विकं ज्ञानं
रजो वैकल्पिकं तु यत् ।
प्राकृतं तामसं ज्ञानं
मन्निष्ठं निर्गुणं स्मृतम् ॥ इत्यादौ [भागवतम् ११.२५.२४]

बहुत्र गुणातीतावस्थायामेव भगवज्ज्ञानश्रवणेन न च सिद्धमत्र
विशुद्धपदावगतं स्वरूपशक्तिवृत्तिभूतस्वप्रकाशतालक्षणत्वं
तस्य व्यक्तम् । ततश्च सत्त्वे प्रतीयत इत्यत्र करण एवाधिकरण
विवक्षया ॥ स्वरूपशक्तिवृत्तित्वमेव विशदयति । अपावृत आवरणशून्यः
सन् प्रकाशते । प्राकृतं सत्त्वं चेत्तर्हि तत्र प्रतिफलनमेवावसीयते ।
ततश्च दर्पणे मुखस्येव तद्अन्तर्गततया तस्य तत्रावृतत्वेनैव
प्रकाशः स्यादिति भावः । फलितार्थमाह एवम्भूते सत्त्वे तस्मिन्नित्यम्
एव प्रकाशमानो भगवान्मे मया मनसा विशेषेण विधीयते चिन्त्यत इत्य्
अर्थः । तत्सत्त्वं तादात्म्यापन्नमे एवअन्यथा नैव मनसा चिन्तयितुं
शक्यते इति पर्यवसितम् ।

ननु केवलेन मनसैव चिन्त्यतां किं तेन सत्त्वेन तत्राह । हि यस्माद्
अधोक्षजः अधःकृतमतिक्रान्तमक्षजमिन्द्रियज्ञानं येन सः ।
नमसेति पाठे हि शब्दस्थानेऽप्यनुशब्दः पठ्यते । ततश्च विशुद्ध
सत्त्वाख्यया स्वप्रकाशताशक्त्यैव प्रकाशमानोऽसौ नमस्कारादिना
केवलमनुविधीयते सेव्यते । न तु केनापि प्रकाश्यत इत्यर्थः । तदेव
सोऽदृश्यत्वेनैव स्फुरन्नसौ अदृश्येनैव नमस्कारादिना अस्माभिः सेव्यत
इति तत्प्रकरणसङ्गतिश्च गम्यते ।

तथा यतो भगवद्विग्रहप्रकाशकविशुद्धसत्त्वस्य मूर्तित्वं
वसुदेवत्वं च तत एव तत्प्रादुर्भावविशेषे धर्मपत्न्या मूर्तित्वं
प्रसिद्धम् ।

श्रीमद्आनकदुन्दुभौ च वसुदेवत्वमिति विवेचनीयम् । अत्र श्रद्धा
पुष्ट्य्आदिलक्षणप्रादुर्भूतं भगवच्छक्त्यंशरूपस्य भगिनीतया
पाठसाहचर्येण मूर्तेस्तस्यास्तच्छक्त्य्अंशप्रादुर्भावत्वम्
उपलभ्यते । तुर्ये धर्मकलासर्गे नरनारायणावृषी इत्य्[भागवतम् १.३.९] अत्र
कलाशब्देन च शक्तिरेवाभिधीयते । ततः शक्तिलक्षणायां तस्यां च नर
नारायणाख्यभगवत्प्रकाशफलदर्शनात्वसुदेवाख्यशुद्ध
सत्त्वरूपत्वमेवावसीयते ।

तदेवमेव तस्या मूर्तिरित्याख्याऽप्युक्ता । मूर्तिः सर्वगुणोत्पत्तिर्नर
नारायणावृषी इति [भागवतम् ४.१.५२] । सर्वगुणस्य भगवतः उत्पत्तिः प्रकाशो
यस्याः सा तावसूतेति पूर्वेणान्वयः । भगवद्आख्यायाः सच्चिद्आनन्द
मूर्तेः प्रकाशहेतुत्वात्मूर्तिरित्यर्थः तथैव तत्प्रकाशफलत्व
दर्शनेन च नास्यैक्येन च श्रीमद्आनकदुन्दुभेरपि शुद्धसत्त्वादि
भावत्वं ज्ञेयम् । तच्चोक्तं नवमे

वसुदेवं हरेः स्थानं
वदन्त्यानकदुन्दुभिम् । इति । [भागवतम् ९.२४.३०]

अन्यथा हरेः स्थानमिति विशेषणस्य अकिञ्चित्करत्वं स्यादिति । तदेवं
ह्लादिन्य्आद्य्एकतमांशविशेषप्रधानेन विशुद्धसत्त्वेन यथायथं
श्रीप्रभृतीनामपि प्रादुर्भावो विवेक्तव्यः । तत्र च तासां भगवति
सम्पद्रूपत्वं तद्अनुग्राह्ये सम्पत्सम्पादकरूपत्वं सम्पद्
अंशजत्वं चेत्य्आदित्रिजगत्वं ज्ञेयम् । तत्र तासां केवलशक्ति
मात्रत्वेनामूर्तानां भगवद्विग्रहाद्यैकाम्येन स्थितस्तद्अधिष्ठात्री
रूपत्वेन मूर्तीनां तु तद्आवरणतयेति द्विरूपत्वमपि ज्ञेयमिति दिक् ॥
॥ १०.३९ ॥ श्रीशुकः ॥ ११७ ॥

[११८]

लथैवं भूतानन्तवृत्तिका या स्वरूपशक्तिः सा त्विह भगवद्
धामांशवर्तिनी मूर्तिमती लक्ष्मीरेवेत्याह

अनपायिनी भगवती श्रीः
साक्षादात्मनो हरेः ॥ इति ॥ [भागवतम् १२.११.२०]

टीका च अनपायिनी हरेः शक्तिः तत्र हेतुः साक्षादात्मनः स्वस्वरूपस्य
चिद्रूपत्वात्तस्यास्तद्अभेदादित्यर्थः । इत्येषा ।

अत्र साक्षाच्छब्देन विलज्जमानया यस्य स्थातुमीक्षापथेऽमुया इत्य्[भागवतम्
२.५.१३] आद्युक्ता माया नेति ध्वनितम् । तत्रानपायित्वं यथा ।

श्रीहायशीर्षपञ्चरात्रे

परमात्मा हरि देवस्
तच्छक्तिः श्रीरिहोदिता ।
श्रीर्देवी प्रकृतिः प्रोक्ता
केशवः पुरुषः स्मृतः ।
न विष्णुना विना देवी
न हरिः पद्मजां विना ॥ इति ।

श्रीविष्णुपुराणे

नित्यैव सा जगन्माता
विष्णोः श्रीरनपायिनी ।
यथा सर्वगतो विष्णुस्
तथैवेयं द्विजोत्तम ॥ इति । [Vइড়् १.८.१७]क्[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰६०]

तत्रान्यत्र

एवं यथा जगत्स्वामी
देवदेवो जनार्दनः ।
अवतारं करोत्येषा
तथा श्रीस्तत्सहायिनी ॥ [Vइড়् १.९.१४२] इति ।

चिद्रूपत्वमपि स्कान्दे

अपरं त्वक्षरं या
सा प्रकृतिर्जडरूपिका ।
श्रीः परा प्रकृतिः प्रोक्ता
चेतना विष्णुसंश्रया ॥

तामक्षरं परं प्राहुः
परतः परमक्षरम् ।
हरिरेवाखिलगुण
अक्षरत्रयमीरितम् ॥ इति ।

अत एव श्रीविष्णुपुराणे एव

कलाकाष्ठानिमेषादि[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰६१]
कालसूत्रस्य गोचरे ।
यस्य शक्तिर्न शुद्धस्य
प्रसीदतु स मे हरिः ॥

प्रोच्यते परमेशो यो
यः शुद्धोऽप्युपचारतः ।
प्रसीदतु स नो विष्णुर्
आत्मा यः सर्वदेहिनाम् ॥ इति [Vइড়् १.९.४५४६]

अत्र स्वामिभिरेव व्याख्यातं च । कलाकाष्ठानिमेषादिकाल एव सूत्रवत्
सूत्रं जगच्चेष्टा नियामकत्वात्तस्य गोचरे विषये यस्य शक्तिर्लक्ष्मीर्न
वर्तते । स्वरूपाभिन्नत्वान्नित्यैव सा कालाधीना न भवतीत्यर्थः ॥
अतएव तस्याः स्वरूपाभेदाच्छुद्धस्येत्युक्तम् ॥

ननु यदि लक्ष्मीस्तत्स्वरूपाभिन्ना कथं तर्हि लक्ष्म्याः पतिरित्युच्यते
तत्राह प्रोच्यते इति परा चासौ मा च लक्ष्मीस्तस्या ईशो यः शुद्धः
केवलोऽपि उपचारतो भेदविवशया प्रोच्यते । द्वितीयो यच्छब्दः प्रसिद्धाव्
इति एवमेवाभिप्रेत्य प्रार्थितं श्रीब्रह्मणा तृतीये ।

एष प्रपन्न वरदे रमयात्मशक्त्या
यद्यत्करिष्यति गृहीतगुणावतारः ।
तस्मिन् स्वविक्रममिदं सृजतोऽपि चेतो
युञ्जीत कर्म शमलं च यथा विजह्याम् ॥ इति [भागवतम् ३.९.२३] ।

अतो यत्तु

साक्षाच्छ्रीः प्रेषिता देवैर्
दृष्ट्वा तं महदद्भुतम् ।
अदृष्टाश्रुतपूर्वत्वात्
सा नोपेयाय शङ्किता ॥ इति [भागवतम् ७.९.२] श्रीनृसिंहप्रादुर्भूतावुक्तम् ।

॥ १२.११ ॥ श्रीसूतः ॥ ११८ ॥

[११९]

तदेवं सच्चिदानन्दैकरूपः स्वरूपभूताचिन्त्यविचित्रानन्तशक्तियुक्तो
धर्मत्व एव धर्मित्वं निर्भेदत्व एव नाना भेदवत्त्वमपरुपित्व एव
रूपित्वं, व्यापकत्व एव मध्यमत्वं, सत्यमेवेत्यादिपरस्पर
विरुद्धानन्तगुणनिधिः । स्थूलसूक्ष्मविलक्षणस्वप्रकाशाखण्ड
स्वस्वरूपभूतश्रीविग्रहस्तथाभूतभगवद्आख्यामुख्यैक
विग्रहव्यञ्जिततादृशानन्तविग्रहस्तादृशस्वानुरूपस्वरूप
शक्त्याविर्भावलक्षणलक्ष्मीरञ्जितवामावशः स्वप्रभाविशेषाकार
परिच्छेदपरिकरनिजधामसु विराजमानाकारः स्वरूपशक्तिविलास
लक्षणाद्भुतगुणलीलादिचमत्कारितात्मारामादिगुणो जिजसामान्य
प्रकाशाकारब्रह्मतत्त्वो निजाश्रयैकजीवनजीवाख्यतटस्थशक्तिर्
अनन्तप्रपञ्चव्यञ्जितस्वाभासशक्तिगुणो भगवानिति विद्वद्
उपलब्धार्थशब्दैर्व्यञ्जितम् । तत्र तत्स्वभावं वस्त्व्अन्तरम्
अपश्यतामविदुषामसम्भावना न युक्तेति विविदिषून् श्रद्दापयितुं
प्रक्रियते तत्रैकेन तस्याविदुषां ज्ञानगोचरत्वं, किन्तु वेदैकवेद्यत्वम्
एवेत्याहुः

क इह नु वेद बतावरजन्मालयोऽग्रसरं
यत उदगादृषिर्यमनु देवगणो उभये ।
तर्हि न सन्नचासदुभयं न च कालजवः
किमपि न तत्र शास्त्रमवकृष्य शयीत यदा ॥ [भागवतम् १०.८७.२४]

बत अहो भगवनिह जगति अग्रसरं पूर्वसिद्धं त्वामवरजन्मालयः
अर्वाचीनोत्पत्तिनाशवान् कोऽपि पुमान् वेद जानाति । ईश्वरस्य पूर्वसिद्धाव्
अन्यस्य चार्वाचीनत्वे कारणं वदन्त्यो ज्ञानकारणाभावमाहुः । यत
उदगादिति यतस्त्वत्त एव ऋषिर्ब्रह्मा उत्पन्नः । अतोऽर्वाचीनाः सर्वे । यदा
तु भवान् शास्त्रं स्वविज्ञापकं वेदमवकृष्य वैकुण्ठ एवाकृष्य
शयीत जगत्कार्यं प्रति दृष्टिं निमीलयति तर्हि तदा अनुशायिनं जीवानां
ज्ञानसाधनं नास्ति । यतस्तदा न सत्स्थूलमाकाशादि न चासत्सूक्ष्मं
महद्आदि न चोभयं सदसद्भ्यामारब्धं शरीरम् । न च कालजवः
तन्निमित्तीभूतं कालवैषम्यमेवं सति तत्र तदा किमपि इन्दिर्य
प्राणाद्यपि न । अयमर्थः । यदा सृष्टिगतत्वात्देहाद्य्उपाधि
कृतान्तरत्वात् । कालकर्मवशेन मलिनसत्त्वात्तेषां तद्अवधारणे
सामर्थ्यं नास्ति । यदा तु प्रलये समये न बह्व्अन्तरमपि तदापि तेषां
वेदानर्धानमहातमोमयसुषुप्तिभ्यां साधनाभावान्न
तवानुभवसामर्थय्मिति ।

तथा श्रुतयः

न तं विदाथ य इमा जजानान्यद्युष्माकमन्तरं बभूव [?] ।

यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह [टैत्तू २.४.१] ।

को अद्धा वेद क इह प्रावोचत् । कुत आयाता कुत इयं विसृष्टिः [?]
अर्वाग्देवा अस्य विसर्जनेनाथ को वेद यत आवभूव [?] ।

अनेजदेकं मनसो जवीयो
नेदं देवा आप्नुवन् पूर्वमर्शद् ।
तद्धावतोऽन्यानत्येति तिष्ठत्
तस्मिन्नपो मातरिश्वा दधाति ॥ [ईशोपनिषद्, ४]

न चक्षुर्न श्रोत्रं न तर्को न स्मृतिर्वेदो ह्येवैनं वेदयति इत्याद्याः
।

॥१०.८७॥ श्रुतयः श्रीभगवन्तम् ॥११९॥

[१२०]

अथ तत्पूर्वकं विदुषां भक्त्यैव साक्षादनुभवतीयत्वमाह त्रिभिः


न पश्यति त्वां परमात्मनोऽजनो
न बुध्यतेऽद्यापि समाधियुक्तिभिः ।
कुतोऽपरे तस्य मनः शरीरधीर्
विसर्गसृष्टा वयमप्रकाशाः ॥ [भागवतम् ९.८.२१]

अपरे अर्वाचीनास्तु कुतस्त्वां पश्येयुर्बुध्येरनर्वाचीनत्वे हेतुः तस्य
ब्रह्मणः । मनश्च शरीरं च धीश्च सत्त्वतमोरजःकार्याणि ताभिर्
विविधा ये देवतिर्यङ्नराणां सर्गास्तेषां सृष्टाः । तत्रापि वयम्
अप्रकाशाः अतो कुतः पश्येम इत्यर्थः ।

[१२१]

अपरे तर्हि किं पश्यन्ति तत्राह ।

ये देहभाजस्त्रिगुणप्रधाना
गुणान् विपश्यत्युत वा तमश्च ।
मन्मायया मोहितचेतसस्त्वां विदुः
स्वसंस्थं न बहिः प्रकाशाः ॥ [भागवतम् ९.८.२२]

ये देहभाहस्ते स्वस्मिन् सम्यक्स्थितमपि त्वां न विदुः । किन्तु गुणान्
एव विपश्यन्ति कदाचिच्च केवलं तम एव पश्यन्ति यतस्त्रिगुणा बुद्धिरेव
प्रधानं येषाम् । बुद्धिपरतन्त्रतया जाग्रत्स्वप्नयोर्विषयान् पश्यन्ति
सुषुप्तौ तु तम एव न तु स्वस्तुतो निर्गुणानां सर्वेषामात्मारामाणाम्
आत्मभूतं त्वाम् । सर्वत्र हेतुः ! यत्यतः मायया यस्य तव मायया वा
मोहितं चेतो येषां ते तथापि त्वं विचारेण ज्ञास्यसीति । यतो नास्मद्
विधानां ज्ञानगोचरस्त्वं किन्तु भक्तानामेवेत्याह ।

तं त्वामहं ज्ञानघनं स्वभाव
प्रध्वस्तमायागुणभेदमोहैः ।
सनन्दनाद्यैर्हृदि संविभाव्यम्
कथं विमूढः परिभावयामि ॥[*Eण्ड्ण्Oट्E ॰६२] [भागवतम् ९.८.२३]

तं नानाश्चर्यवृत्तिकपरशक्तिनिधानं त्वां कथं परिभावयामि । किं
स्वरूपं ज्ञानघनं सत्यज्ञानानन्तानन्दैकरसमूर्तिमतएव
अनिर्देश्यवपुरिति सहस्रनामस्तवे । अयं भावः । ज्ञानघनत्वान्न
तावत्ज्ञानविषयस्त्वं विचारविषयत्वेऽपि मायागुणैरभिभूतोऽहं न
विचारे समर्थ इति ।

ननु तर्हि मम तथाविधत्वे किं प्रमाणं तत्राह । स्वेन त्वदीयेन
भावेन भक्त्या स्वस्यात्मनो स्वभावेनाविर्भावेनैव वा प्रध्वस्ता
मायागुणप्रकारकृतमोहा येभ्यस्तैः सनन्दनाद्यैर्भगवत्तत्त्व
विद्भिर्मुनिभिर्विभाव्यं विचार्यं साक्षादनुभवईयं चेत्यर्थः ।
तस्मादुलूकैः प्रकाशगुणकत्वेनासम्मतेऽपि रवौ यथान्यैर्
उपलभ्यमानतद्गुणकत्वमस्त्येव तथार्वाग्दृष्टिभिर्
असम्भाव्यमानमपि त्वयि तद्गुणकत्वं तद्भक्तविद्वत्प्रत्यक्ष
सिद्धमस्त्येवेति भावः ।

तथा च श्रुतिः

पराञ्चि खानि व्यतृणत्स्वयम्भू
स्तस्मात्पराङ्पश्यति नान्तरात्मन् ।
कश्चिद्धीरः प्रत्यगात्मानमैक्श
दावृत्तचक्शुरमृतत्वमिच्छन् ॥ [Kअठऊ २.१.१]

भक्तिरेवैनं नयति
भक्तिरेवैनं दर्शयति ।
भक्तिवशः पुरुषः
भक्तिरेव भूयसी ॥ [ंाठरश्रुति]

यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः
तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम् [Kअठऊ १.२.२३]


॥ ९.८ ॥ अंशुमान् श्रीकपिलदेवम् ॥ १२०१२१ ॥

विवृतौ ब्रह्मभगवन्तौ ॥

इति श्रीकलियुगपावनस्वभजनविभाजनप्रयोजनावतारश्रीश्री
भगवत्कृष्णचैतन्यदेवचरणानुचरविश्ववैष्णवराजसभाजन
भाजनश्रीरूपसनातनानुशासनभारतीगर्भे श्रीभागवतसन्दर्भे
भगवत्सन्दर्भो नाम द्वितीयः सन्दर्भः ॥