शब्दकल्पद्रुमः/पारदारिकः

पृष्ठ ३/१२२

पारदारिकः, पुं, (परेषां अन्येषां दारान् गच्छतीति । परदार + “गच्छतौ परदारादिभ्यः ।” ७ । ३ । ७ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या ठक् ।) पारजायिकः । परदाररतः । (यथा, महाभारते । २ । ३१ । २५ । “तत्र माहिष्मतीवासी भगवान् हव्यवाहनः । श्रूयते हि गृहीतो वै पुरस्तात् पारदारिकः ॥”) “पुष्पकाण्डजयडिण्डिमायितं यत्र गोतमकलत्रकामिनः । पारदारिकविलाससाहसं देवभर्त्तुरुदटङ्कि भित्तिषु ॥” इति च नैषधे १८ सर्गः ॥ अस्य दोषा यथा, -- “यः परस्त्रीषु निरतस्तस्य श्रीर्वा कुतो यशः । स च निन्द्यः पापयुक्तः शश्वत् सर्व्वसभासु च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणेशखण्डे २१ अध्यायः ॥ पारदार्य्य, क्ली, (परदारा दारा यस्य स परदार- स्तस्य कर्म्मेति ष्यञ् ।) परदारगमनम् । यथा, “भृतादध्ययनादानं भृतकाध्यापनन्तथा । पारदार्य्यं पारिवित्तं वार्धुष्यं लवणक्रिया ॥” इत्युपपातकगणने याज्ञवक्ल्यः ॥ पारदेश्यः, त्रि, प्रोषितः । पारदेशिकः । पथिकः । परदेशं गत इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ (परदेशे भव इति ष्यञ् । परदेशजातः । यथा, याज्ञवक्ल्ये । २ । २५५ । “स्वदेशपण्ये तु शतं बणिग्गृह्णीत पञ्चकम् । दशकं पारदेश्ये तु यः सद्यः क्रयविक्रयी ॥”) पारमहंस्यं, त्रि, (परमहंसैर्गन्तव्यं परमहंसस्य भावः परमहंसेन ज्ञेयं यत् प्राप्यमिति वा । परमहंस + ष्यञ् ।) परमहंससम्बन्धि । यथा, “श्रीमद्भागवतं पुराणममलं यद्वैष्णवानां प्रियं यस्मिन् पारमहंस्यमेकममलं ज्ञानं परं गीयते । यत्र ज्ञानविरागभक्तिसहितं नैष्कर्म्म्यमाविष्कृतं तच्छृण्वन् सुपठन् विचारणपरो भक्त्या विमु- च्येन्नरः ॥” इति श्रीमद्भागवते । १२ । १३ । १८ ॥ “पारमहंस्यं परमहंस्यैः प्राप्यम् ।” इति तट्टी- कायां श्रीधरस्वामी ॥ (परब्रह्मधाम । यथा, भागवते । १ । १८ । २२ । “यत्रानुरक्ताः सहसैव धीरा व्यपोह्य देहादिषु सङ्गमूढम् । व्रजन्ति तत्पारमहंस्यमन्त्यं यस्मिन्नहिंसोपशमः स्वधर्म्मः ॥” प्रत्यङ्निष्ठारूपम् । यथा, तत्रैव । २ । ४ । १२ । “पुंसां पुनः पारमहंस्य आश्रमे ॥ व्यवस्थितानामनुमृग्यदाशुषे ॥” ज्ञानस्वरूपम् । यथा तत्रैव । ४ । २१ । ४१ । “न वै तथा चेतनया बहिष्कृते हुताशने पारमहंस्यपर्य्यगुः ॥”) पारमार्थिकः, त्रि, (परमार्थाय परमपुरुषार्थाय हित इति । ठक् ।) परमार्थयुक्तः । यथा, -- “गतानुगतिको लोको न लोकः पारमार्थिकः ॥” इति पुराणम् ॥

मुख्यम् । यथा, -- “त्रिचतुःपञ्चसप्ताष्टनवद्वादश एव च । क्रमेण घटिका ह्येतास्तत्पुण्यं पारमार्थिकम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (यथाथः । यथा, मनौ ९ । ६२ श्लोकटीकायां कुल्लूकभट्टः । “तेषां प्रकाशाप्रकाशतस्कराणां स्वकर्म्मणि चौर्य्यादौ ये पारमार्थिका दोषा इति ।” परस्परविभक्तः । यथा, भागवते । ३ । २९ । १ । “लक्षणं महदादीनां प्रकृतेः पुरुषस्य च । स्वरूपं लक्ष्यतेऽमीषां येन तत् पारमार्थिकम् ॥” “पारमार्थिकं परस्परविभक्तमित्यर्थः ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥) पारम्पर्य्यं, क्ली, (परम्पराया आगतम् । तत आगत इत्यण् । चतुर्वर्णादित्वात् ष्यञ् । पर- म्परा + स्वार्थे ष्यञ् वा ।) आम्नायः । कुल- क्रमः । इति हेमचन्द्रः ॥ तथा च । “यस्मिन् देशे य आचारः पारम्पर्य्यक्रमागतः । तत्र तं नावमन्येत धर्म्मस्तत्रैव तादृशः ॥” इति विवादभङ्गार्णवः ॥ परम्पराया भावश्च ॥ (यथा, महाभारते । ६ । ११७ । २७ । “निवृत्तेषु च सैन्येषु पारम्पर्य्येण सर्व्वशः । विमुक्तकवचाः सर्व्वे भीष्ममीयुर्नराधिपाः ॥”) पारम्पर्य्योपदेशः, पुं, (पारम्पर्य्येण गुरुपरम्परया प्राप्त उपदेशः ।) उपदेशपरम्परा । तत्- पर्य्यायः । ऐतिह्यम् २ इतिह ३ । इत्यमरः । २ । ७ । १२ ॥ परम्परैव पारम्पर्य्यं स्वार्थे ष्ण्यः पारम्पर्य्येणोपदेशः पारम्पर्य्योपदेशः तत्र इतिहशब्दोऽव्ययः । यथा । इतिह वृद्धैरुक्तं इह वटे यक्षः प्रतिवसतीति । इति एवं रूपं हन्ति गच्छति इतिह हनजनादिति डः । इतिह शब्दात् स्वार्थे ष्ण्ये ऐतिह्यम् । इति भरतः ॥ पारलौलिकः, त्रि, (परलोके भवः परलोकाय हित इति वा । परलोक + ठञ् । “अनु- शतीकादीनाञ्च ।” ७ । ३ । २० । इति ञित्त्वादुभय- पदस्यैव वृद्धिः ।) परलोकसम्बन्धी । यथा, -- “दानपात्रमधमर्णमिहैक- ग्राहि कोटिगुणितं दिवि दायि । साधुरेति सुकृतैर्यदि कर्त्तुं पारलौकिककुसीदमसीदत् ॥” इति नैषधे । ५ । ९२ ॥ (तथा च महाभारते । १३ । १११ । १६ । “तस्मान्न्यायागतैरर्थैर्धर्म्मं सेवेत पण्डितः । धर्म्म एको मनुष्याणां सहायः पारलौकिकः ॥”) पारवतः, पुं, पारावतः । इति द्विरूपकोषः ॥ पारशवः, पुं, शूद्रायां विप्रतनयः । इत्यमरः । ३ । ३ । २०९ ॥ स तु निषादजातिः । यथा, -- “ब्राह्मणाद्वैश्यकन्यायामम्बष्ठो नाम जायते । निषादः शूद्रकन्यायां यः पारशव उच्यते ॥ शूद्रकन्यायामूढायां निषाद उत्पद्यते यतः

संज्ञान्तरेण पारशवश्चोच्यते । तस्योपनयन- संस्कारनिषेधमाह । स पारयन्नेव शवस्तस्मात् पारशवः स्मृतः ॥ स जीवन्नेव शवतुल्यः ।” इति मनुकुल्लूकभट्टौ ॥ परस्त्रीतनयः । (परशुरेव स्वार्थे अण् ।) शस्त्रम् । तत्तु लौहम् । इति मेदिनी । वे, ६० ॥ परशुजाते, त्रि ॥ पारशीकः, पुं, पारसीकः । इत्यमरटीकायां रमा- नाथः ॥ पारश्वधः, पुं, (परश्वधेन युध्यतेऽसौ परश्वधः प्रह- रणमस्येति वा । परश्वध + “तदस्येति ।” अण् ।) परश्वधधारी । पारश्वधिकः । इति हेमचन्द्रः ॥ पारश्वधिकः, पुं, (परश्वधः प्रहरणमस्य । “पर- श्वधाट्ठञ् च ।” ४ । ४ । ५८ । इति ठञ् ।) परशुहेतिकः । कुठारधारी । तत्पर्य्यायः । पारश्वधः २ परश्वधायुधः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ पारसिकः, पुं, पारसीकः । इति शब्दरत्नावली ॥ पारसी, स्त्री, पारस्यभाषा । पारसदेशभव- विद्यादि । तदारम्भदिनं यथा, -- “ज्येष्ठाश्लेषामघापूर्ब्बारेवतीभरणीद्वये । विशाखार्द्रोत्तराषाढशतभे पापवासरे ॥ लग्ने स्थिरे सचन्द्रे च पारसीमारवीं पठेत् ॥” इति गणपतिमुहूर्त्तः ॥ पारसीकः, पुं, पारसीकदेशोद्भवधोटकः । तत्- पर्य्यायः । वानायुजः २ । इति केचिदित्यमर- टीकायां भरतः ॥ परादनः ३ आवट्टजः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, अश्ववैद्यके । ६ । ८ । “पारसीकास्ताजिकाभाः कोङ्काणाः केचि- दुन्नताः ॥”) देशविशेषः । तत्पर्य्यायः । पारसिकः २ । इति शब्दरत्नावली ॥ तद्देशोद्भवे, त्रि ॥ (यथा, रघुः । ४ । ६० । “पारसीकांस्ततो जेतुं प्रतस्थे स्थलवर्त्तना ॥”) पारस्त्रैणेयः, त्रि, (परस्त्रियां जातः । “कल्याण्या- दीनामिन्ङ् ।” ४ । १ । १२६ । इति ढक् इनङादेशश्च । तत उभयपदवृद्धिः ।) परस्त्रियाः सुतः । इत्यमरः । २ । ६ । २४ ॥ पारा, स्त्री, (पारोऽस्त्यस्या इत्यच् ततष्टाप् ।) नदीविशेषः । सा तु पारिपात्रपर्व्वतोद्भवा इति मेदिनी । रे, ५६ ॥ (यथा, मात्स्ये । ११३ । २४ । “पारा चर्म्मण्वती रूपा विदुषा वेणुमत्यपि ॥”) पारापतः, पुं, (पारे गिरिनद्यादिपरपारे यद्बा, पारादप्यापतति लोभादिति । पत + अच् ।) पारावतः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ पारापारः, पुं, (पारञ्चापारञ्चास्त्यस्येति । “अर्श आदिभ्योऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इत्यच् ।) पारावारः । इति द्विरूपकोषः ॥ पारायणं, क्ली, साकल्यवचनम् । इत्यमरः । ३ । २ । २ ॥ “पारं समाप्तिं अयते गच्छति प्राप्नोति पारायणं नन्द्यादित्वादनः । आविष्टलिङ्गत्वा- द्भिन्नलिङ्गेन सामानाधिकरण्येऽपि क्लीवमव पारायणम् । यथा धातुपारायणम् । रत्न-

पृष्ठ ३/१२३

पारायणं नाम लङ्केति मम मैथिलीति भट्टिः ।” इति भरतः ॥ (पारमयन्ते समाप्तिं प्राप्नुवन्ति येनेति । अय + ल्युट् करणे इत्येके ।) पुराण- पाठः । (यथा, देवीभागवते । ३ । २६ । १७ । “वरयेद्ब्राह्मणं शान्तं पारायणकृते तदा ॥”) तत्र श्रीभागवतपाठानुक्रमो यथा, -- श्रीपार्व्वत्युवाच । “स्कन्धैर्द्वादशभिः प्रोक्तं श्रीमद्भागवतं प्रभो ! । शुकस्तच्छ्रावयामास महाराजं परीक्षितम् ॥ सप्ताहेनेति भगवन् ! श्रूयते तत्र तत्र ह । तस्यानुक्रममिच्छामि श्रोतुं तत्फलमेव च ॥ सदाशिव उवाच । साधु पृष्ठम्महाभागे ! लोके यत् प्रचरिष्यति । पारायणमिति ख्यातं सद्यो मुक्तिप्रदं नृणाम् ॥ शुकस्योक्तिक्रमेणैव पठेद्भागवतन्तु यः । श्रावयेच्छृणुयाद्बापि तस्यानन्तं फलं भवेत् ॥ कृतनित्यक्रियः प्रातः कुशहस्तः कृतासनः । देवद्विजगुरून्नत्वा ध्यात्वा विष्णुं सनातनम् ॥ द्वैपायनं नमस्कृत्य शुकदेवञ्च भक्तितः । हिरण्याक्षवधं यावत् प्रथमेऽहनि कीर्त्तयेत् ॥ चरितं भरतस्यापि द्वितीयेऽथ तृतीयके । मथनञ्चामृतस्यापि यत्र कूर्म्मः स्वयं हरिः ॥ चतुर्थदिवसे चैव दशमे हरिजन्म च । पश्चमे तु पठेद्विद्वान् रुक्मिण्या हरणावधि ॥ षष्ठे चोद्धवसंवादं सप्तमे तु समापयेत् । अध्यायं प्राप्य विरमेन्न तु मध्ये कदाचन ॥ कृते विरामे मध्ये तु अध्यायादिं पठेत् पुनः । पठेदर्थं बुध्यमानः श्रावयेद्वैष्णवोत्तमे ! ॥ श्रोता तु प्राङ्मुखो भूत्वा शृणुयाद्भक्तितत्परः । अध्याये स्वर्णमाषैकं तथा दद्याच्च दक्षिणाम् ॥ समाप्तौ च ततो धेनुं स्वर्णशृङ्गीं निवेदयेत् । कुर्य्याच्च वैष्णवं होमं सात्वतान् भोजयेत्ततः ॥ एवं यः कुरुते देवि ! पाठं भागवतस्य तु । श्रवणं श्रावणां वापि स इष्टां गतिमाप्नुयात् । एतत् पारायणं नाम सर्व्वकामफलप्रदम् ॥ पाठकाले तु त्रिदशा मुनयश्च तपोधनाः । पार्श्वदाश्च तथा विष्णोः सान्निर्ध्यं तत्र कुर्व्वते ॥ एतत्ते कथितं देवि ! पारायणविधानकम् । विष्णुप्रीतिकरं पुण्यं किम्भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे पारायणमाहात्म्ये ७१ अध्याय ॥ * ॥ अपिच । कुमारा ऊचुः । “अथ ते संप्रवक्ष्यामः सप्ताहग्रहणे विधिम् । सहायैर्वसुभिश्चैव प्रायः साध्यो विधिः स्मृतः ॥ दैवज्ञन्तु समाहूय मुहूर्त्तं पृच्छ यत्नतः । विवाहे यादृशं वित्तं तादृशं परिकल्पयेत् ॥ नभस्य आश्विनोर्ज्जौ च मार्गशीर्षः शुचिर्नभाः । एते मासाः कथारम्भे श्रोतॄणां मोक्षसूचकाः ॥ मासानां निर्णये यानि तानि त्याज्यानि सर्व्वथा । सहायाश्च त एवात्र कर्त्तव्याः सोद्यमाश्च ये ॥ देशे देशे तथा चेयं वार्त्ता प्रेष्या प्रयत्नतः । भविष्यति कथा चात्र आगन्तव्यं कुटम्बिभिः ॥

दूरे हरिकथाः केचिद्दूरे चाच्युतकीर्त्तनाः । स्त्रियः शूद्रादयो ये च तेषां बोधो यतो भवेत् ॥ देशे देशे विरक्ता ये वैष्णवाः कीर्त्तनोत्सुकाः । तेष्वेव पत्रं प्रेष्यञ्च तल्लेखनमितीरितम् ॥ सतां समाजो भविता सप्तरात्रं सुदुर्लभः । अपूर्ब्बरसरूपैव कथा चात्र भविष्यति ॥ श्रीभागवतपीयूषकथासु रसलम्पटाः । भवन्तश्च तदा शीघ्रमायान्तु प्रेमतत्पराः ॥ नावकाशः कदाचिद्वा दिनमात्रं तथापि वा । सर्व्वथा गमनं कार्य्यं क्षणोऽत्रैव सुदुर्लभः ॥ एवमाकारणं तेषां कर्त्तव्यं विनयेन च । आगन्तुकानां सर्व्वेषां वासस्थानानि कल्पयेत् ॥ तीर्थे चैव वने चापि गृहे वा श्रवणं स्मृतम् । विशाला वसुधा यत्र कर्त्तव्यं तत्कथास्थलम् ॥ शोधनं मार्जनं भूमेर्लेपनं धातुमण्डनम् । गृहोपस्करमुद्धृत्य गृहकोणे निवेशयेत् ॥ अर्व्वाक् पञ्चाहतो यत्नादास्तीर्णानि प्रलेपयेत् । कर्त्तव्यं मण्डपं प्रोच्चैः कदलीषण्डमण्डितम् ॥ फलपुष्पदलैर्षिश्वक् विताने च विराजितम् । चतुर्द्दिक्षु ध्वजारोपो बहुसम्पद्विराजितः ॥ ऊर्द्ध्वं सप्तैव लोकाश्च कल्पनीयाः सुविस्तरम् । तेषु विप्रा विरक्ताश्च स्थापनीयाः प्रबुध्य च ॥ पूर्ब्बं तेषामासनानि कर्त्तव्याणि यथोत्तरम् । वक्तुश्चापि तथा दिव्यमासनं परिकल्पयेत् ॥ उदङ्मुखो भवेद्वक्ता श्रोता वै प्राङ्मुखस्तदा । प्राङ्मुखोऽथ भवेद्वक्ता श्रोता चोदङ्मुखस्तदा ॥ अथवा पूर्ब्बदिक् ज्ञेया पूज्यपूजकमध्यतः । श्रोतॄणामागमः प्रोक्तो देशकालादिकोविदैः ॥ विरक्तो वैष्णवो विप्रो वेदशास्त्रविशुद्धिमान् । दृष्टान्तकुशलो धीरो वक्ता कार्य्येऽतिनिस्पृहः ॥ अनेककर्म्मविभ्रान्ताः स्त्रैणाः पाषण्डवादिनः । शुकशास्त्रकथोच्चारे त्याज्यास्ते येऽप्यपण्डिताः । वक्तुः पार्श्वे समर्थार्थमन्यः स्थाप्यस्तथाविधः ॥ पण्डितः संशयच्छेत्ता लोकबोधनतत्परः ॥ वक्त्रा क्षौरं प्रकर्त्तव्यं दिनादर्व्वाक् व्रताप्तये । अरुणोदयेऽसौ निर्व्वत्य शौचं स्नानं समाचरेत् ॥ मण्डलञ्च प्रकर्त्तव्यं तत्र स्थाप्यो हरिस्तथा । कृष्णमुद्दिश्य मन्त्रेण चरेत् पूजाविधिं क्रमात् । प्रदक्षिणनमस्कारान् पूजान्ते स्तुतिमाचरेत् ॥ संसारसागरे मग्नं दीनं मां करुणानिधे ! । कर्म्मग्राहगृहीताङ्गं मामुद्धर भवार्णवात् ॥ श्रीमद्भागवतस्यापि ततः पूजा प्रयत्नतः । कर्त्तव्या विधिना प्रीत्या धूपदीपसमन्विता ॥ ततस्तु श्रीफलं धृत्वा नमस्कारं समाचरेत् । स्तुतिः प्रसन्नचित्तेन कर्त्तव्या केवलं तदा ॥ श्रीमद्भागवताख्यस्त्वं प्रत्यक्षः कृष्ण एव हि । स्वीकृतोऽसि मया नाथ ! मुक्त्यर्थं भवसागरे ॥ मनोरथो मदीयोऽयं सफलः सर्व्वथा त्वया । निर्विघ्नेनैव कर्त्तव्यो दासोऽहं तव केशव ! ॥ एवं दीनं वचः प्रोक्त्वा वक्तारञ्चाथ पूजयेत् । संभूष्य वस्त्रभूषाभिः पूजान्ते तञ्च संस्तवेत् ॥ शुकरूपप्रबोधज्ञः सर्व्वशास्त्रविशारदः ।

एततकथाप्रकाशेन मदज्ञानं विनाशय ॥ तदग्रे नियमः पश्चात् कर्त्तव्यः श्रेयसे मुदा । सप्तरात्रं यथाशक्त्या धारणीयः स एव हि ॥ वरणं पञ्चविप्राणां कथाभागनिवृत्तये । कर्त्तव्यं तैर्हरेर्जप्यं द्वादशाक्षरविद्यया ॥ ब्राह्मणान् वैष्णवान् चान्यान् तथा कीर्त्तन- कारिणः । नत्वा संपूज्य दत्त्वार्घ्यं स्वयमासनमाविशेत् ॥ लोकचित्नाधनागारपुत्त्रचिन्ताच्युतश्च यः । कथाचिन्ताशुद्धमतिः स लभेत् फलमुत्तमम् ॥ आसूर्य्योदयमारभ्य सार्द्धं त्रिप्रहरान्तकम् । वाचनीया कथा सम्यक् धीरकण्ठं सुधीमता ॥ कथाविरामः कर्त्तव्यो मध्याह्ने घटिकाद्बयम् । तत्कथामनुकार्य्यं वै कीर्त्तनं वैष्णवैस्तदा ॥ मलमूत्रजयार्थं हि लघ्वाहारः सुखावहः । हविष्यान्नेन कर्त्तव्यो ह्येकवारं कथार्थिना ॥ उपोष्य सप्तरात्रं वा शक्तिश्चेत् शृणुयात्तदा । घृतपानं पयःपानं कृत्वा वा शृणुयात् सुखम् ॥ फलाहारेण वा श्राव्यमेकभक्तेन वा पुनः । सुखसाध्यं भवेद्यत्तु कर्त्तव्यं श्रवणाय तत् ॥ भोजनन्तु वरं मन्ये कथाश्रवणकारकम् । नोपवासो वरः प्रोक्तः कथाविघ्नकरो यदि ॥ सप्ताहव्रतिनां पुंसां नियमान् शृणु नारद ! । विष्णुदीक्षाविहीनानां नाधिकारः कथाश्रवे ॥ ब्रह्मचर्य्यमधःसुप्तिः पत्रावल्याञ्च भोजनम् । कथासमाप्तौ भक्तिञ्च कुर्य्यान्नित्यं कथाव्रती ॥ द्बिदलं मधु तैलञ्च गरिष्ठान्नन्तथैव च । भावदुष्टं पर्य्युषितं जह्यान्नित्यं कथाव्रती ॥ वृन्ताकञ्च कलिङ्गञ्च दग्धमन्नं मसूरिकाम् । निष्पावमामिषाद्यञ्च वर्ज्जयेत्तु कथाव्रती ॥ पलाण्डुं लशुनं हिङ्गुं मूलकं गृञ्जनन्तथा । लालिकामूलकुष्माण्डं नैवाद्याच्च कथाव्रती ॥ देववैष्णवविप्राणां गुरुमोवतिनान्तथा । स्त्रीराजमहतां निन्दां वज्जयेच्च कथाव्रती ॥ कामं क्रोधं मदं दानं मत्सरं लोभमेव च । दम्भं मोहं तथा द्वेषं दूरयेच्च कथाव्रती ॥ रजस्वलान्त्यजम्लेच्छपतितव्रातकैस्तथा । द्बिजद्बिड्वेदवाह्यैश्च न वदेद्य कथाव्रती ॥ सत्यं शौचं दयां मौनं मार्ज्जनं विनयन्तथा । उदारं मानसं तद्वत् कुर्य्यादेवं कथाव्रती ॥ दरिद्रश्च क्षयी रोगी निर्भाग्यः पापकर्म्मवान् । अनपत्यो मोक्षकामः शृणुयात् स कथामिमाम् ॥ अपुष्पा काकबन्ध्या च बन्ध्या या च मृतार्भका । स्रवद्गर्भा च या नारी तया श्राव्या प्रयत्नतः ॥ एतेन विधिना दत्तं तदक्षयतरं भवेत् । अत्युत्तमादिना सप्तकोटियज्ञफलप्रदा ॥ एवं कृत्वा व्रतविधिमुद्यापनमथाचरेत् । तज्जन्माष्टमीव्रतवत् कर्त्तव्यं फलकाङ्क्षिभिः ॥ अकिञ्चनेषु भक्तेषु प्रायो नोद्यापनाग्रहः । श्रवणेनैव पूतास्ते निष्कामा वैष्णवा यतः ॥ एवं नगाहयज्ञेऽस्मिन् समाप्ते श्रोतृभिस्तदा । पुस्तकस्य च वक्तुश्च पूजा कार्य्यातिभक्तितः ॥

पृष्ठ ३/१२४

प्रसादस्तुलसीमाला श्रोतृभ्यश्चाथ दीयताम् । मृदङ्गतालललितं कीर्त्तनं कीर्त्त्यतां ततः ॥ जयशब्दो नमःशब्दः शङ्खशब्दश्च गीयताम् । विप्रेभ्यो याचकेभ्यश्च वित्तमन्नञ्च दीयताम् ॥ विरक्तश्चेद्भवेत् श्रोता गीता वाच्या परेऽहनि । मृहस्थश्चेत्तदा होमः कर्त्तव्यः कर्म्मशान्तये ॥ प्रतिश्लोकञ्च जुहुयाद्बिधिना दशमस्य च । पायसं दधि सर्पिश्च तिलादिमधुसंयुतम् ॥ अथवा हवनं कुर्य्याद्गायत्त्र्या सुसमाहितः । तन्मयत्वात् पुराणस्य परमस्यास्य तत्त्वतः ॥ होमाशक्तौ बुधो हौम्यं दद्यात्तत्फलसिद्धये । नानाच्छिद्रनिरोधार्थं न्यूनताधिक्यताख्ययोः ॥ दोषयोः प्रशमार्थन्तु पठेन्नामसहस्रकम् । तेन स्यात् सफलं सर्व्वं नास्त्यस्मादधिकं यतः ॥ द्बादश ब्राह्मणान् पश्चाद्भोजयेन्मधुपायसैः । दद्यात् सुवर्णं धेनुञ्च व्रतपूर्णत्वसिद्धये ॥ शक्तौ पलत्रयमितं स्वर्णसिंहं विधाय च । तत्रास्य पुस्तकं स्थाप्य लिखितं ललिताक्षरम् ॥ संपूज्यावाहनाद्यैस्तदुपचारैः सदक्षिणम् । वस्त्रभूषणगन्धाद्यैः पूजिताय यतात्मने ॥ आचार्य्याय सुधीर्द्दत्त्वा मुक्तः स्याद्भवबन्धनैः । एवं कृते विधाने च सर्व्वपापनिवारणे । फलदं स्यात् पुराणन्तु श्रीमद्भागवतं शुभम् ॥ धर्म्मार्थकाममोक्षाणां साधनं नात्रसंशयः । इति ते कथितं सर्व्वं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ श्रीमद्भागवतेनैव भक्तिभुक्तिः प्रकाशिता ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे श्रीभागवतमाहात्म्ये ६ अध्यायः ॥ पारायणिकः, पुं, (पारायणं वर्त्तयतीति । पारा- यण + “पारायणतुरायणेति ।” ५ । १ । ७२ । इति ठञ् ।) पाठकः । छात्रः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ पारारुकः, पुं, (पॄ पूर्त्तौ + घञ् । पारं पूर्त्तिं ऋच्छतीति । ऋ गतौ + उकञ् ।) प्रस्तरः । इति शब्दरत्नावली ॥ पारावतः, पुं, (पारे गिरिदुर्गनद्यादिपरपारे आपततीति । पार + आ + पत + अच् । पृषो- दरादित्वात् पस्य वः । उड्डीयने सुदक्षत्वा- देवास्य तथात्वम् । यद्बा, परावद्दूरदेश- स्तस्मिन् अन्तरीक्षादिदूरदेशे भवः उड्डीय- मानः सन् स्थित इत्यर्थः । परावत् + अण् ।) पक्षिविशेषः । पायरा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । छेद्यकण्ठः २ कपोतः ३ रक्तलोचनः ४ । इति रभसः ॥ पारापतः ५ कलरवः ६ अरुण- लोचनः ७ मदनकाकुरवः ८ कामी ९ रक्ते- क्षणः १० मदनमोहनवाग्विलासी ११ कण्ठी- रवः १२ गृहकपोतकः १३ ॥ (यथा, -- “सिंहो बली द्विरदकुञ्जरमांसभोजी संवत्सरेण कुरुते रतिमेकवारम् । पारावतः खलु शिलाकणमात्रभोजी कामी भवेदनुदिनं वद कोऽत्र हेतुः ॥” इत्युद्भटः ॥)

अस्य मांसगुणाः । स्निग्धत्वम् । मधुरत्वम् । गुरुत्वम् । शीतलत्वम् । पित्तास्रदाहनाशित्वम् । बल्यत्वम् । वीर्य्यवृद्धिदातृत्वम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ रसे पाके स्वादुत्वम् । कषायत्वम् । विशदत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ तद्भेदो यथा, -- “पारावतोऽन्यो वग्देशी कामुको घुल्घुलारवः । पारावताङ्घ्रिपिच्छश्च ज्ञेयो गलरवश्च सः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ मर्कटः । तिन्दुकः । इति मेदिनी । ते, २१२ ॥ गिरिः । इति हेमचन्द्रः ॥ (नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ५७ । ११ । “पारावतः पारिजातः पाण्डरो हरिणः कृशः । विहङ्गः शरभो मेदः प्रमोदः संहतापनः । ऐरावतकुलादेते प्रविष्टा हव्यवाहनम् ॥” अम्लवर्गाणामन्यतमः । यथा, सुश्रुते । १ । ४२ । “दाडिमामलकमातुलुङ्गाम्रातककपित्थकरमर्द्द- वदरकोलप्राचीनामलकतिन्तिडीककोशाम्रभव्य- पारावतवेत्रफललकुचाम्लवेतसदन्तशठतक्रसुरा- शुक्तसौवीरकतुषोदकधान्याम्लप्रभृतीनि समा- सेनाम्लो वर्गः ॥” * ॥ परात् शत्रोरहङ्कारात् अवति रक्षतीति । अव रक्षणे + शतृ । ततः पारावते इदमिति । तस्येदमित्यण् । दत्तात्रेयस्य गुरुः । इति चिन्तामणिः ॥) पारावतपदी, स्त्री, (पारावतस्येव पादो मूलं यस्याः । ङीष् । पद्भावः ।) पारावताङ्घ्रिः । नयाफट्की इति भाषा ॥ इति रत्नमाला ॥ काकजङ्घा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने । ९ अध्याये । “पारावतपदीदन्तीवाकुचीकेशराह्वयैः । कण्टकार्य्या च तत् पक्वं घृतं कुष्ठिषु योजयेत् ॥”) पारावताङ्घ्रिः, स्त्री, (पारावतस्य अङ्घ्रिरिव अङ्घ्रिर्मूलं यस्याः ।) ज्योतिष्मती । इत्यमरः । २ । ४ । १५० ॥ पारावताङ्घ्रिपिच्छः, पुं, (पारावताङ्घ्रिरिव पिच्छः पश्चात्प्रदेशो यस्य ।) वग्देशीयपारावतः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पारावती, स्त्री, (पारावतस्येव ध्वनिरस्त्यस्या इति । अच् । ततो ङीष् ।) गोपगीतम् । नदीभेदः । (यथा, हारीते प्रथमस्थाने ७ अध्याये । “तथा चर्म्मण्वती वेत्रवती पारावती तथा ॥”) लवलीफलम् । इति मेदिनी । ते, २१२ ॥ पारावारं, क्ली, (पारं नद्यादिपरपारं आवृणो- तीति । आ + वृ + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) तटद्वयम् । इति मेदिनी । रे, २८१ ॥ पारावारः, पुं, (पारावारं तटद्बयं पारं अवा- रञ्च वा अस्त्यस्येति । अच् ।) समुद्रः । इत्य- मरः । १ । १० । १ ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । ५ । ५९ । “यदल्पं कीलालं कलयितुमशक्तः स तु नरः कथं पारावाराकलनचतुरः स्यादृतमतिः ॥”) पारावारीणः, त्रि, (पारावारं गच्छतीति । पारावार + “राष्ट्रावारपाराद्घखौ ।” ४ । २ ।

९३ । इत्यत्र “अवारपाराद्विगृहीतादपि विप- रीताच्चेति वक्तव्यम् ।” इति वार्त्तिकोक्त्या खः ।) पारावारे गच्छति यः । पारावारशब्दात् णीन्प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ पाराशरं, क्ली, (पराशरेण कृतमिति । पराशर + अण् ।) पराशरोक्तभिक्षुसूत्रम् । इति पाराशरिशब्दटीकायां भरतः ॥ (उपपुराण- विशेषः । इति पुराणम् ॥ घृतविशेषः । यथाह चक्रदत्तः । “यष्ठीबलागुडुच्यल्पपञ्चमूलीतुलां पचेत् । शूर्पेऽपामष्टभागस्थे तत्र पात्रे पचेद्घृतम् ॥ धात्रीविदारीक्षुरसे त्रिपात्रे पयसोर्म्मले । सुपिष्टैर्जीवनीयैश्च पाराशरमिदं घृतम् ॥”) पाराशरः, पुं, (पराशरस्यापत्यं पुमान् । परा- शर + “ऋष्यन्धकेति ।” ४ । १ । ११४ । इत्यण् ।) व्यासदेवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (पराशर- कृतस्मृतिसंहिताविशेषः । यथा, -- “कृते तु मानवो धर्म्मस्त्रेतायां गौतमः स्मृतः । द्वापरे शङ्खलिखितः कलौ पाराशरः स्मृतः ॥” अस्य विशेषविवरणन्तु पराशरशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) पराशरसम्बन्धिनि, त्रि ॥ पाराशरकल्पिकः, पुं, (पाराशरः पराशरकृतः कल्पस्तं वेत्त्यधीते वा । “विद्यालक्षणकल्पान्ता- च्चेति व्यक्तव्यम् ।” ४ । २ । ६० । इत्यस्य वार्त्ति- कोक्त्या ठक् ।) पाराशरकल्पाध्यायी । पारा- शरकल्पवेत्ता । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ पाराशरिः, पुं, (पराशरस्यापत्यम् । “अत इञ् ।” ४ । १ । ९५ । इतीञ् ।) वेदव्यासः । इति भूरिप्रयोगः ॥ पाराशरी, [न्] पुं, (पाराशर्य्येण प्रोक्तं भिक्षु- मधीते इति । पाराशर्य्य + “पाराशर्य्यशिला- लिभ्यां भिक्षुनटसूत्रयोः ।” ४ । ३ । ११० । इति णिनिः ।) मस्करी । चतुर्थाश्रमी । परा- शरेण प्रोक्तं भिक्षुसूत्रं इत्यर्थे ष्णे पाराशरं तद्विद्यतेऽस्याध्ययनायेति नैकाजादिति इन् । इत्यमरभरतौ ॥ पाराशर्य्यः, पुं, (पराशरस्यापत्यम् । पराशर + “गर्गादिभ्यो यञ् ।” ४ । १ । १०५ । इति यञ् ।) व्यासः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । ४ । ३२ । “पाराशर्य्य ! महाभाग ! यत्त्वं पृच्छसि मामिह ॥”) पारिकाङ्क्षी, [न] पुं, (पारमत्रास्तीति । इनिः । पारि ब्रह्मज्ञानं तत् काङ्क्षतीति । काङ् क्ष + णिनिः ।) तपस्वी । इत्यमरः । २ । ७ । ४२२ ॥ मस्करी । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४७४ ॥ पारिजातः, पुं, (पारमस्यास्तीति पारी समुद्रस्तस्मात् जातः । समुद्रमन्थनकाले तद्गर्भजातत्वात् तथा- त्वम् । पारिणोऽद्रेर्जातः इति कश्चित् ।) पारि- भद्रवृक्षः । सुरतरुः । इति मेदिनी । ते, २११ ॥ (समुद्रमन्थनकालेऽस्योत्पत्तिकथा यथा, भागवते । ८ । ८ । ६ ।

पृष्ठ ३/१२५

“ततोऽभवत् पारिजातः सुरलोकविभूषणम् । पूरयत्यर्थिनो योऽर्थैः शश्वद्भुवि यथा भवान् ॥”) अस्योत्पत्तिहरणे यथा, -- “अदित्यानुकृतानुज्ञो देवराजो जनार्द्दनम् । यथावत् पूजयामास बहुमानपुरःसरम् ॥ ततो ददर्श कृष्णोऽपि सत्यभामासहायवान् । देवोद्यानानि सर्व्वाणि नन्दनादीनि सत्तम ! ॥ ददर्श च सुगन्धाढ्यं मञ्जरीपुञ्जधारिणम् । शैत्याह्लादकरं दिव्यं बालपल्लवशोभितम् ॥ मथ्यमानेऽमृते जातं जातरूपमयत्वचम् । पारिजातं जगन्नाथः केशवः केशिसूदनः ॥ तं दृष्ट्वा प्राह गोविन्दं सत्यभामा द्विजोत्तम ! । कस्मान्न द्वारकामेष नीयते कृष्ण ! पादपः ॥ इत्युक्तः स प्रहस्यैनं पारिजातं गरुत्मति । आरोपयामास हरिस्तमूचुर्व्वनचारिणः ॥ भोः शची देवराजस्य महिषी तत्परिग्रहम् । पारिजातं न गोविन्द ! हर्त्तुमर्हसि पादपम् । शचीविभूषणार्थाय देवैरमृतमन्थने । उत्पादितोऽयं न क्षेमी गृहीत्वैनं गमिष्यसि ॥ अवश्यमस्य देवेन्द्रो निष्कृतिं कृष्ण ! यास्यति । वज्रोद्यतकरं शक्रमनुयास्यन्ति चामराः ॥ तदलं सकलैर्देवैर्विग्रहेण तवाच्युत ! । विपाककटु यत् कर्म्म न तच्छंसन्ति पण्डिताः ॥ इत्युक्ते तैरुवाचैतान् सत्यभामातिकोपिनी । का शची पारिजातस्य कोऽयं शक्रः सुरा- धिपः ॥ सामान्यः सर्व्वलोकानां यद्येषोऽमृतमन्थने । समुत्पन्नः सुराः कस्मादेको गृह्णाति वासवः ॥ यथा सुधा यथैवेन्दुर्यथा श्रीर्वनरक्षिणः ! । सामान्यः सर्व्वलोकस्य पारिजातस्तथा तरुः ॥ भर्तृबाहुमहागर्व्वा रुणद्ध्यैनं यथा शची । तत् कथ्यतामलं क्षान्त्या सत्याहारयति द्रुमम् ॥ कथ्यतां वै द्रुतं गत्वा पौलम्यां वचनं मम । सत्यभामा वदत्यैतदिति गर्व्वोद्धताक्षरम् ॥ यदि त्वं दयिता भर्त्तुर्यदि वश्यः पतिस्तव । मद्भर्त्तुर्हरतो वृक्षं तत् कारय निवारणम् ॥ जानामि ते पतिं शक्रं जानामि त्रिदशेश्वरम् । पारिजातं तथाप्येनं मानुषी हारयामि ते ॥ श्रीपराशर उवाच । इत्युक्ता रक्षिणो गत्वा शच्या ऊचुर्यथोदितम् । शची चोत्साहयामास श्रुतार्था त्रिदशाधिपम् ॥ ततः समस्तदेवानां सैन्यैः परिवृतो हरिः । प्रययौ पारिजातार्थमिन्द्रो योधयितुं द्विज ! ॥ ततः परिघनिस्त्रिंशगदाशूलवरायुधाः । बभूवुस्त्रिदशाः सज्जाः शक्रे वज्रकरे स्थिते ॥ ततो निरीक्ष्य गोविन्दो नागराजोपरिस्थितम् । शक्रं देवपरीवारं युद्धाय समुपस्थितम् ॥ चकार शङ्खनिर्घोषं दिशः शब्देन पूरयन् । मुमोच च शरव्रातं सहस्रायुतसम्मितम् ॥ छिन्नेष्वशेषबाणेषु शस्त्रेष्वस्त्रेषु सत्वरम् । जग्राह वासवो वज्रं कृष्णश्चक्रं सुदर्शनम् ॥ ततो हाहाकृतं सर्व्वं त्रैलोक्यं द्बिजसत्तम ! ।

वज्रचक्रधरौ दृष्ट्वा देवराजजनार्द्दनौ ॥ क्षिप्तं वज्रमथेन्द्रेण जग्राह भगवान् हरिः । न मुमोच तथा चक्रं शक्र ! तिष्ठेति चाब्रवीत् । प्रनष्टवज्रं देवेशं गरुडक्षतवाहनम् । सत्यभामाब्रवीद्वीरं पलायनपरायणम् ॥ त्रैलोक्येश्वर ! नो युक्तं शचीभर्त्तुः पलायनम् । पारिजातस्रगाभोगा त्वामुपस्थास्यते शची ॥ श्रीपराशर उवाच । इत्युक्तो वै निववृते देवराजस्तया द्विज ! । प्राह चैनामलं चण्डि ! सख्युः खेदातिविस्तरैः ॥ न चापि सर्गसंहारस्थितिकर्त्ताखिलस्य यः । जितस्य तेन मे व्रीडा जायते विश्वरूपिणा ॥ यस्मिन् जगत् सकलमेतदनादिमध्ये यस्माद्यतश्च न भविष्यति सर्व्वभूतात् । तेनोद्भवप्रलयपालनकारणेन व्रीडा कथं भवति देवि ! निराकृतस्य ॥ संस्तुतो भगवानित्थं देवराजेन केशवः । प्रहस्य भावगम्भीरमुवाचेन्द्रं द्बिजोत्तम ! ॥ देवराजो भवानिन्द्रो वयं मर्त्त्या जगत्पते ! । क्षन्तव्यं भवतैवैतदपराधं कृतं मया ॥ पारिजाततरुश्चायं नीयतामुचितास्पदम् । गृहीतोऽयं मया शक्र ! सत्या वचनकारणात् ॥ श्रीशक्र उवाच । विमोहयसि मांमीश ! मर्त्योऽहमिति किं वदन् । जानीमस्त्वां भगवतो न तु सूक्ष्मविदो वयम् ॥ नीयतां पारिजातोऽयं कृष्ण ! द्वारवतीं पुरीम् । मर्त्यलोके त्वया मुक्ते नायं वै स्थास्यते भुवि ॥ तथेत्युक्त्वा च देवेन्द्रमाजगाम भुवं हरिः । हर्षमुत्पादयामास द्वारकावासिनां द्विज ! ॥ अवतीर्य्याथ गरुडात् सत्यभामासहायवान् । निष्कुटे स्थापयामास पारिजातं महातरुम् ॥ यमभ्येत्य जनः सर्व्वो जातिं स्मरति पौर्ब्बिकीम् । वास्यते यस्य पुष्पाणां गन्धेनोर्वी त्रियोजना ॥ ततस्ते यादवाः सर्व्वे देहबन्धानमानुषान् । ददृशुः पादपे तस्मिन् कुर्व्वन्तो मुखदर्शनम् ॥” इति विष्णुपुराणे पञ्चमेऽंशे पारिजातहरणे ३० । ३१ अध्यायौ ॥ (ऐरावतकुलजातनाग- विशेषः । यथा, महाभारते । १ । ५७ । ११ । “पारावतः पारिजातः पाण्डरो हरिणः कृशः ॥” ऋषिविशेषः । यथा तत्रैव । २ । ५ । ११ । “पारिजातेन राजेन्द्र ! रैवतेन च धीमता । सुमुखेन च सौम्येन देवर्षिरमितद्युतिः ॥” तन्त्रशास्त्रविशेषः । यथा, आगमतत्त्वविलासे । “भुवनेश्वरीं पारिजातं प्रयोगसारमुत्तमम् ॥”) पारिजातकः, पुं, पारिणोऽद्रेर्जातः पारिजातः स्वार्थे कः । ‘पारे जातो विष्णुपद्याः पारि- जातेति शब्दितः ।’ इत्यागमः ॥ देवतरुः । तत्- पर्य्यायः । मन्दारः २ । इत्यमरः । २ । ४ । २६ ॥ पारिभद्रवृक्षः । पालितामादार इति भाषा ॥ “पारि पारं प्राप्तं जातं जन्म यस्य । ‘पारिभद्रे तु मन्दारुर्म्मन्दारः पारिजातकः ।’ इति हड्ड- चन्द्रः ॥” इत्यमरटीकायां भरतः ॥

पारिणाय्यं, त्रि, (परिणये विवाहकाले लब्धम् । परिणय + ष्यञ् ।) परिणयलब्धं धनादिकम् । यथा, -- “मातुः पारिणाय्यं स्त्रियो विभजेरन् ॥” इति दायभागधृतवशिष्ठवचनम् ॥ पारिणाह्यं, त्रि, (परिणाहमर्हतीति । परिणाह + ष्यञ् ।) गृहोपकरणशय्यासनकुण्डकटा- हादि । यथा, मनुः । ९ । ११ । “अर्थस्य संग्रहे चैनां व्यये चैव नियोजयेत् । शौचे धर्म्मेऽन्नपक्त्याञ्च पारिणाह्यस्य चेक्षणे ॥” “पारिणाह्यस्य गृहोपकरणस्य शय्यासनकुण्ड- कटाहादेरवेक्षणे एनां नियोजयेत् ॥” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ पारितथ्या, स्त्री, (परितस्तथाभूता परितथा । ततः स्वार्थे ष्यञ् ।) सीमन्तिकास्थितस्वर्णादि- रचितपट्टिका । सिँती इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । बालपाश्या २ । इत्यमरः । २ । ६ । १०३ ॥ पारितोषिकं, त्रि, (परितोषेण लब्धं परितोषा- दागतं वा । परितोष + शैषिकष्ठक् ।) आनति- करम् । परितोषजनकद्रव्यम् । यथा, -- “ममापि चन्द्रशेखर-शरासनारोपणप्रथमवा- दिनः पारितोषिकं धारयसि ।” इति मुरारिः ॥ पारिन्द्रः, पुं, (पारीन्द्र + पृषोदरादित्वात् ह्नस्वः ।) सिंहः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३५० ॥ पारिपन्थिकः, पुं, (परिपन्थं पन्थानं वर्ज्जयित्वा व्याप्य वा तिष्ठति परिपन्थं हन्तीति वा । “परि- पन्थञ्च तिष्ठति ।” ४ । ४ । ३६ । इति ठक् ।) चौरः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४५ ॥ पारिपाट्यं, क्ली, (परिपाटी + ष्यञ् ।) परि- पाट्या भावः । परिपाटीशब्दात् भावे ष्ण्यप्रत्ययः ॥ पारिपात्रः, पुं, पर्व्वतविशेषः । तत्पर्य्यायः । पारि- यात्रः २ । इति शब्दरत्नावली ॥ स तु बिन्ध्यस्य पश्चिमे मालवदेशस्य सीमापर्व्वतः ॥ (अयं हि भारतस्यास्य वर्षस्य कुलपर्व्वतानामन्यतमः । यथा, मार्कण्डेये । ५७ । ११ । “महेन्द्रो मलयः सह्यः शुक्तिमानृक्षपर्व्वतः । बिन्ध्यश्च पारिपात्रश्च सप्तैवात्र कुलाचलाः ॥” अस्मादुद्भूतनद्यो यथा, तत्रैव । ५७ । १९ -- २० । “वेदस्मृतिर्व्वेदवती वृत्रघ्नी सिन्धुरेवं च । वेण्वा सानन्दिनी चैव सदानीरा मही तथा । पारा चर्म्मण्वती नूपी विदिशा वेत्रवत्यपि । शिप्रा ह्यवर्णी च तथा पारिपात्राश्रयाः स्मृताः ॥”) पारिपात्रिकः, पुं, (पारिपात्र + स्वार्थे कन् ।) पारिपात्रपर्व्वतः । इत्यमरः । २ । ३ । ३ ॥ पारिपार्श्विकः, पुं, (परिपार्श्वं वर्त्तते इति । परिपार्श्व + “परिमुखञ्च ।” ४ । ४ । २९ । इति चकारात् ठक् ।) नट्याः पार्श्वस्थः । इति हेमचन्द्रः ॥ त्रि, पार्श्ववर्त्ती । यथा, अमर- कोषे । १ । ३ । ३१ । “माठरः पिङ्गलो दण्डश्चण्डांशोः पारि- पार्श्विकाः ॥”

पृष्ठ ३/१२६

पारिप्लवं, त्रि, (परि + प्लु + अच् । ततः प्रज्ञा- द्यण् ।) चञ्चलम् । इत्यमरः । ३ । १ । ७५ ॥ (यथा, रघुः । ३ । ११ । “तयोपचाराञ्जलिखिन्नहस्तया ननन्द पारिप्लवनेत्रया नृपः ॥”) आकुलः । इति मेदिनी । वे, ६० ॥ (क्ली, तीर्थ- विशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ८३ । १२ । “ततः पारिप्लवं गच्छेत्तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम् । अग्निष्टोमातिरात्राभ्यां फलं प्राप्नोति भारत ! ॥” पुं, जलपक्षी । इति रामानुजः ॥ यथा, रामा- यणे । ४ । २७ । २३ । “पारिप्लवशतैर्ज्जुष्टा बर्हिक्रौञ्चनिनादिता । रमणीया नदी सौम्या मुनिसङ्घनिषेविता ॥” पञ्चममन्वन्तरीयप्रकृतिविशेषः । यथा, हरि- वंशे । ७ । २७ । “देवाश्चाभूतरजसस्तथा प्रकृतयोऽपरे । पारिप्लवश्च रैभ्यश्च मनोरन्तरमुच्यते ॥”) पारिभद्रः, पुं, (परितो भद्रमस्मात् । परिभद्र- स्ततः प्रज्ञाद्यण् ।) वृक्षविशेषः । पालिता- मादार इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । निम्बतरुः २ मन्दारः ३ पारिजातकः ४ । इत्यमरः । २ । ४ । २६ ॥ रक्तकुसुमः ५ कृमिघ्नः ६ बहुपुष्पः ७ रक्तकेसरः ८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य गुणः । अनिल- श्लेष्मशोथमेदःकृमिनाशित्वम् । अस्य पुष्पगुणः । पित्तरोगकर्णव्याधिनाशित्वम् । इति भाव- प्रकाशः ॥ देवदारु । इति मेदिनी ॥ सरल- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यज्ञवाहस्य पुत्त्रविशेषः । प्लक्षद्वीपस्य वर्षविशेषः । यथा, भागवते । ५ । २० । ९ । “तद्द्वीपाधिपतिः प्रियव्रतात्मजो यज्ञवाहः स्वसुतेभ्यस्तन्नामानि सप्त वर्षाणि व्यभजत् । सुरोचनं सौमनस्यं रमणकं देवबर्हं पारिभद्र- माप्यायनमभिज्ञातमिति ॥”) पारिभद्रकः, पुं, (पारिभद्र एव । स्वार्थे कन् ।) देवदारुवृक्षः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १२५ । ३ । “पलाशैस्तिलकैश्चूतैश्चम्पकैः पारिभद्रकैः ॥”) निम्बवृक्षः । कुष्ठौषधे, क्ली । इति राज- निर्घण्टः ॥ पारिभाव्यं, क्ली, (परिभवाय रोगादिनाशाय हितम् । परिभव + ष्यञ् ।) कुष्ठौषधम् । इत्य- मरः । २ । ४ । १२६ ॥ परिभुवो भावः । जामिनी इति भाषा ॥ यथा, -- “साक्षित्वं पारिभाव्यञ्च दानं ग्रहणमेव च । विभक्ता भ्रातरः कुर्य्युर्नाविभक्ताः परस्परम् ॥” इति दायभागः ॥ पारिभाषिकं, क्ली, (परिभाषात आगतम् । परि- भाषा + ठञ् ।) परिभाषयार्थबोधकं पदम् । यथा । तत्राधुनिकसङ्केतः परिभाषा तया अर्थ- बोधकं पदं पारिभाषिकम् । यथा शास्त्र- कारादिसङ्केतितनदीवृद्ध्यादिपदम् । इति शक्ति- वाद गदाधरः ॥

पारिमाण्डल्यं, क्ली, (परिमण्डलस्य परमाणो- र्भावः । परिमण्डल + ष्यञ् ।) परमाणुपरि- माणम् । यथा, भाषापरिच्छेदे । १५ । “पारिमाण्डल्यभिन्नानां कारणत्वमुदाहृतम् ॥” पारिमुखिकः, त्रि, (परिमुखं वर्त्तते इति । “परि- मुखञ्च ।” ४ । ४ । २९ । इति ठक् ।) परि- मुखेण तिष्ठति यः । सम्मुखवर्त्ती । परिमुख- शब्दात् ष्णिकप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ पारियात्रः, पुं, (परितो यात्रया दृश्यते । “शेषे ।” ४ । २ । ९२ । इत्यण् ।) पारिपात्रपर्व्वतः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, गोलाध्याये । ३ । ४२ । “माहेन्द्रशुक्तिमलयर्क्षकपारियात्राः सह्यः सविन्ध्य इह सप्तकुलाचालाख्याः ॥”) पारियात्रिकः, पुं, (पारियात्र एव । स्वार्थे ठक् ।) पारियात्रः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ९७ ॥ पारियानिकः, पुं, (परियानं प्रयोजनमस्य । परि- यान + ठञ् ।) अध्वरथः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४१६ ॥ परिघातिकोऽपि पाठः ॥ पारिरक्षकः, पुं, (परिरक्षति आत्मानमिति । परि + रक्ष + ण्वुल् । ततः प्रज्ञाद्यण् ।) मस्करी । तापसः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४७४ ॥ पारिशः, पुं, वृक्षविशेषः । पलाशपिपुल इति गजहण्ड इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । फलीशः २ कपिचूतः ३ कमण्डलुः ४ गर्द्द- भाण्डः ५ कन्दरालः ६ कपीतनः ७ सुपा- र्श्वकः ८ । अस्य गुणाः । दुर्जरत्वम् । स्निग्ध- त्वम् । क्रमिशुक्रकफप्रदत्वम् । फले अम्लत्वम् । मूले मधुरत्वम् । कषायत्वम् । स्वादुमज्जक- त्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ पारिषदः, पुं, परिषदि तिष्ठति यः । (परिषदि साधुः । परिषदो ण्यः इत्यत्र योगविभागात् णः ।) सभास्थः । तत्पर्य्यायः । सभ्यः २ सभा- स्तारः ३ सभासत् ४ परिषद्वलः ५ पर्षद्बलः ६ पारिषद्यः ७ पार्श्वदः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । २ । १० । ३२ । “शङ्कुकर्णमुखाः सर्व्वे दिव्याः पारिषदास्तथा ॥” परिषद इदम् । “पत्राध्वर्युपरिषदश्च ।” ४ । ३ । १२३ । इति अञ् ।) परिषत्सम्बन्धिनि, त्रि ॥ पारिषद्यः, पुं, (परिषदं समवैति । “परिषदो ण्यः ।” ४ । ४ । ४४ । इति ण्यः ।) पारि- षदः । इति शब्दरत्नावली ॥ पारिहारिकः, त्रि, (परिहारे साधुः । परिहार + ठञ् ।) परिहारकर्त्ता । परिहारं करोति यः इत्यर्थे ष्णिकप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ पारिहार्य्यः, पुं, (परिह्रियते इति । परि + हृ + ण्यत् । ततः प्रज्ञाद्यण् ।) बलयः । इत्यमरः ॥ परिहारत्वे, क्ली ॥ पारिहास्यं, क्ली, (परिहास + ष्यञ् ।) परि- हासस्य भावः । परिहासद्बारा कृतम् । यथा, श्रीभागवते । ६ । अजामिलोपाख्याने । २ । १४ । “साङ्केत्यं पारिहास्यं वा स्तोभं हेलनमेव वा । वैकुण्ठनामग्रहणमशेषाघहरं विदुः ॥”

“नन्वयं पुत्त्रनामाग्रहीत् न भगवन्नामतत्राहुः । साङ्केत्यं पुत्त्रादौ सङ्केतितम् । पारिहास्यं परि- हासेन कृतम् । स्तोभं गीतालापपूरणार्थे कृतम् । हेलनं किं विष्णुनेति सावज्ञमपि च वैकुण्ठनामोच्चारणम् ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ पारी, स्त्री, (पारयत्यनयेति । पॄ पूर्त्तौ + णिच् + घञ् । ततो ङीष् ।) पूरः । जलसमूहः । कर्क्करी । हस्तिपादरज्जुः । इति मेदिनी । रे, ५६ ॥ पात्री । परागः । इति विश्वः ॥ (पीयतेऽत्रेति । पा + क्विप् । तद्रातीति । रा + कः । ङीष् ।) पानपात्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ४ । ३७३ । “कर्पूरपारीपतितं मौरेयमिव हारितम् ॥”) दोहनपात्रम् । इति जटाधरः ॥ पारीक्षितः, पुं, परीक्षितराजः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ जनमेजयः । परीक्षितोऽपत्यं इत्यर्थे ष्णप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । ११ । १२ । “ततः सुवर्णवर्म्माक्षो राजा काशीपतिः किल । वपुष्टमां शुभां कन्यां ददौ पारीक्षिताय च ॥”) पारीणः, त्रि, (पारं गामीति । पार + “अवार- पारत्यन्तानुकामं गामी ।” ५ । २ । ११ । इति खः ।) पारगमनकर्त्ता । पारं गच्छति इत्यर्थे णीनप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ (यथा, भट्टिः । २ । ४६ । “त्रिवर्गपारीणमसौ भवन्त- मध्यासयन्नासनमेकमिन्द्रः ॥”) पारीन्द्रः, पुं, (पृ पालने + कर्म्मणि इन् । पारिः पशुस्तस्य इन्द्रः ।) सिंहः । अजगरसर्पः । इति हेमचन्द्रः ॥ पारीरणः, पुं, (पार्य्यां जलपूरे रणं यस्य ।) कमठः । दण्डः । पटशाटकः । इति विश्वः ॥ पारुः, पुं, (पिबति रसानिति । पा + “वाहु- लकात् पिबतेश्च । ४ । १०१ । इत्यत्र उज्ज्वल- दत्तोक्त्या रुः ।) वह्निः । सूर्य्यः । इत्युणादि- कोषः ॥ पारुष्यं, क्ली, (परुषस्य भावः । परुष + ष्यञ् ।) अप्रियभाषणम् । तत्पर्य्यायः । अभिवादः २ । इत्यमरः । १ । ६ । १४ ॥ तत्तु चतुर्व्विधवाङ्मय- पापान्तर्गतपापघिशेषः । यथा, -- “पारुष्यमनृतञ्चैव पैशुन्यञ्चापि सर्व्वशः । असम्बद्धप्रलापश्च वाङ्मयं स्याच्चतुर्व्विधम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ परुषत्वम् । दुर्व्वाक्यम् । इति मेदिनी । ये, ९४ ॥ इन्द्रस्य वनम् । इति विश्वः ॥ अगुरु । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पारुष्यः, पुं, (परुषस्य भावः पारुष्यं दुर्व्वाक्यं तदिव नीतिवाक्यमस्ति अस्यास्मिन् वा इत्यच् ।) बृहस्पतिः । इति मेदिनी । ये, ९४ । पारेरकः, पुं, (वध्यादेः पारमीर्त्ते गच्छ- तीति । ईर् + ण्वुल् ।) खड्गः । इति शब्द- माला ॥

पृष्ठ ३/१२७

पार्घटं, क्ली, (पादे घटते इति अच् । ततः पृषोदरादित्वात् साधुः ।) पांशु । इति हारा- वली । १६२ ॥ पार्थः, पुं, पृथिवीपालः । (पृथाया अपत्यं पुमान् । शिवादित्वादण् ।) पृथापुत्त्रः । (यथा, महा- भारते । ३ । २३५ । १ । “सरस्तदासाद्य वनञ्च पुण्यं ततः परं किमकुर्व्वन्त पार्थाः ॥” अर्ज्जुनः । यथा, भगवद्गीतायाम् । १ । २५ । “उवाच पार्थ ! पश्यैतान् समवेतान् कुरूनिति ॥”) अर्ज्जुनवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पार्थक्यं, क्ली, (पृथक् + भावे ष्यञ् ।) पृथक्त्वम् । पृथक् इत्यस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययनिष्पन्नम् ॥ (“घटप्रदीपवद् व्यङ्ग्यव्यञ्जकयोः पार्थक्यमेव ॥” इति साहित्यदर्पणम् ॥) पार्थवं, क्ली, (पृथोर्भावः । पृथु + अण् ।) पृथुता । पृथोर्भावः इति भावार्थे ष्णप्रत्ययनिष्पन्नम् ॥ (पृथनामा राजा तस्येदमित्यण् । पृथुराज- सम्बन्धिनि, त्रि । यथा, भागवते । १ । ३ । १४ । “ऋषिभिर्याचितो भेजे नवमं पार्थवं वपुः ॥”) पार्थिवं, क्ली, (पृथिव्या विकारः पृथिव्यां भवमिति वा अञ् ।) तगरपुष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पार्थिवः, पुं, (पृथिव्या ईश्वरः ।) पृथिवी + “तस्येश्वरः ।” ५ । १ । ४२ । इति अञ् ।) राजा । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । २ । १३९ । “तेषान्तु समवेतानां मान्यौ स्नातकपार्थिवौ । राजस्नातकयोश्चैव स्नातको नृपमानभाक् ॥” वत्सरविशेषः । यथा, -- “बहुशस्यानि जायन्ते सर्व्वदेशे सुलोचने । सौराष्ट्रलाटदेशे च पार्थिवे नात्र संशयः ॥” इति चिन्तामणिधृतवचनम् ॥ पृथिव्या अयं इत्यण् ।) शरावः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (पृथिव्या विकार इति । “सर्व्व- भूमिपृथिवीभ्यामणञौ ।” ५ । १ । ४१ । इत्यञ् ।) पृथिवीविकृतौ, त्रि । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । १ । २ । २४ । “पार्थिवाद्दारुणो धूमस्तस्मादग्निस्त्रयीमयः ॥” पृथिव्या निमित्तं संयोग उत्पातो वा ॥ पृथिवीसम्बन्धिनि, त्रि । यदुक्तम् । “मधुमत् पार्थिवं रजः ॥”) पार्थिवी, स्त्री, (पृथिव्यां भवा । “दित्यदितीति ।” ४ । १ । ८५ । इत्यस्य सूत्रस्य वार्त्तिके “पृथिव्या ञाञौ ।” इत्युक्तेरञ् । ततो ङीप् ।) सीता । इति मेदिनी । वे, ४३ ॥ पार्परः, पुं, यमः । इति जटाधरः ॥ पार्व्वणः, पुं, (पर्व्वणि ग्रहणयोग्यः इत्यण् ।) मृगविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पर्व्वणि क्रियते यत् तत् ।) अमावस्यापर्व्वसामान्ययोः कर्त्तव्यश्राद्धम् । यथा, -- “अमावस्यां यत् क्रियते तत् पार्व्वणमुदाहृतम् । क्रियते पर्व्वणि वा यत्तत् पार्व्वणमुदाहृतम् ॥” इति भविष्यपुराणम् ॥

पर्व्वणि यत् क्रियते इत्यनेनामावास्यायाः पर्व्व- त्वात्तच्छ्राद्धस्य वैदिकप्रयोगाधीनयौगिकत्वेन पार्व्वणत्वप्राप्तौ अमावास्यायां पृथगभिधानं तद- मावास्याश्राद्धस्य रूढित्वार्थं तेन पार्व्वणेन विधानेनेत्यादौ यौगिकनानावयवशक्त्यपेक्षया एकस्याः समुदायशक्तेर्लघुत्वात् अमावास्या- पार्व्वणातिदेशो लभ्यते न तु पूपाष्टकादि- पार्व्वणधर्म्मातिदेशः ।” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ * ॥ सामगानां तस्य प्रयोगो यथा, -- “विप्राप्राप्त्या श्राद्धकृतौ सुखार्थं क्रमसूचनम् । श्राद्धपूर्ब्बदिने मांसस्त्रीत्यागश्चैकभोजनम् ॥ श्राद्धाहे दन्तकाष्ठस्य त्यागः स्नानं तथोषसि । याम्यास्यत्वं पादशौचे वास्त्वर्च्चा विष्णुचिन्तनम् ॥ तस्मै पूजा मूल्यदानं परभूस्वामिनेऽथवा । तत् पितृभ्यश्चाग्रदानं रक्षादीपकुंशद्विजाः ॥ श्राद्धानुज्ञा च गायत्त्री देक्ताभ्य इति त्रिधा । मृज्जलप्रोक्षणं रक्षाजलस्थापनमेकतः ॥ पूर्ब्बं विप्रकरे तोयं कुशासनमनन्तरम् । दक्षिणे देवविप्रस्य पितृविप्रस्य वामतः ॥ आवाहनार्घ्ये न्युब्जञ्च ततो गन्धादिपञ्चकम् । ऐशानीक्रमतो रेखा प्रागग्रा देवमण्डले ॥ नैरृतीक्रमतो रेखा दक्षाग्रा पितृमण्डले । पात्राणां तेषु विन्यासो होमप्रश्नोऽग्निहोमकः ॥ हुतशेषप्रदानञ्च पात्रालम्भोऽन्नवेशनम् । इदमित्यङ्गुलेः क्षेपस्तूष्णीं दैवे यवस्य च ॥ पित्रे मन्त्रेण निःक्षेपस्तिलस्यापहता इति । मधुनोऽन्ने च निःक्षेपो गायत्त्र्यास्त्रिर्ज्जपस्ततः ॥ मधुवाता त्वृचा चैव मधुशब्दत्रयेण च । अन्नाभिमन्त्रणं तस्य दानं जलनिवेदनम् ॥ गायत्त्र्यादित्रिकजपोऽप्यन्नहीनजपस्तथा । द्बिजाभावेऽपि तृप्त्यर्थं गायत्त्र्यादित्रिकस्य च ॥ पुण्याख्यानस्य च जपः सतिलप्रोक्षिते कुशे । अग्निदग्धेतिमन्त्राभ्यां सतिलान्ननिवेदनम् ॥ हस्तक्षालश्चाचमनं हरिस्मृतिर्जलस्य च । पित्रादिक्रमतो दानं गायत्त्र्यादिजपः पुनः ॥ शेषान्नपिण्डयोः प्रश्नो निहन्मीति च मण्डले । अपहतानिहन्मिभ्यां रेखायुग्मं पितृक्रमात् ॥ आस्तरो देवतेत्यस्य जप आवाहनं तिलैः । अवनेजनदानञ्च मधुवाता मधुत्रयम् ॥ अक्षन्नमी पिण्डदानं दर्भलेपापघर्षणम् । आचमनं स्मृतिर्व्विष्णोः पात्रक्षालावनेजनम् ॥ अत्रेत्यादिजपो वामावर्त्तेनोदङ्मुखस्ततः । आवृत्यामीजपश्चैव श्वासत्यागोऽञ्जलिस्ततः ॥ नम इत्यादिकजपो वासोदानञ्च पूजनम् । वसन्ताय जपश्चैव द्बिजाग्रभूमिसेचनम् ॥ दैवादिब्राह्मणे दानं जलादित्रतयस्य च । शिवा इत्यादिनाक्षय्यमघोरा गोत्रमित्यपि ॥ सपवित्रकुशाः पिण्डे स्वधावाचनमूर्जनम् । न्युब्जोत्थानं पितुः पक्षे दक्षिणादानमग्रतः ॥ विश्वेदेवाश्च दातारो देवतेतिजपस्त्रिधा । विसर्जनं वाज इति आमावेति प्रदक्षिणम् ॥ अन्नादेः प्रतिपत्तिश्च वामदेव्यजपस्त्रिधा ।

दीपप्रच्छादनं हस्तक्षालमाचमने तथा ॥ अच्छिद्रवाचनं विष्णुस्मरणं शेषभोजनम् । उपवासदिने घ्राणं मांसेतराशिताव्रते ॥ तद्दिने मैथुनत्यागः श्राद्धकृच्छ्राद्धभोजिनोः ॥” * ॥ यजुषां विशेषो यथा, -- “आस्तरो देवताभ्यश्च तिलपुष्पजलैस्ततः । अवनेजनपिण्डौ च हस्तालेपापघर्षणम् ॥ हस्तक्षालश्चाचमनं विष्णोः संस्मरणाय वै । अत्रेत्यादिजपो वामावर्त्तेनोदङ्मुखस्ततः ॥ आवृत्यामीजपश्चैव श्वासः प्रत्यवनेजनम् । नीवीविस्रंसनञ्चैव तथैवाचमनद्वयम् ॥ नमो वः पितरः सुष्मायेत्यादिकषडञ्जलिः । ऋतुनत्यर्थमेवायं वासः पिण्डप्रपूजनम् ॥ दैवादिब्राह्मणे दानं जलादित्रितयस्य च । शिवा इत्यादिनाक्षय्यमघोरा गोत्रमित्यपि ॥ दातारोऽन्नञ्चनञ्चैव एताः सत्याशिषोऽस्त्विति सपवित्रकुशाः पिण्डे स्वधावाचनमूर्जनम् ॥ आघ्राणञ्चैव पिण्डानां तेषामुत्तोलनन्ततः । न्युब्जोत्थानं पितुः पक्षे दक्षिणादानमग्रतः ॥ विश्वेदेवाश्च प्रीयन्तां दैवे वा जलमित्यपि । विसर्जनं वाज इति आमावेति प्रदक्षिणम् ॥ अन्यत् सर्व्वं समानम् ।” इति श्राद्धप्रयोगतत्त्वम् ॥ पार्व्वतः, पुं, (पर्व्वते भवः । “विभाषा मनुष्ये ।” ४ । २ । १४४ । इति पक्षे अण् ।) महानिम्बः । इति रत्नमाला ॥ घोडानिम् इति भाषा ॥ (अस्त्र- विशेषः । यथा, महाभारते । १ । १३६ । २० । “भौमेन प्राविशद्भूमिं पार्व्वतेनाभवद्गिरिः ॥”) पर्व्वतसम्बन्धिनि, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १ । ९० । १० । “यावत् पृथिव्यां विंहितं गवाश्वं सहारण्यैः पशुभिः पार्व्वतैश्च ॥”) पार्व्वती, स्त्री, (पर्व्वतो हिमाचलस्तस्य तदधिष्ठा- तृदेवस्येति भावः अपत्यमिति । अण् ङीप् च ।) दुर्गा । इत्यमरः ॥ तस्या व्युत्पत्तिर्यथा, -- “तिथिभेदे कल्पभेदे पर्व्वभेदप्रभेदतः । ख्यातौ तेषु च विख्याता पार्व्वती तेन कीर्त्तिता ॥ महोत्सवविशेषश्च पर्व्वस्विति प्रकीर्त्तितम् । तस्याधिदेवी या सा पार्व्वती परिकींर्त्तिता ॥ पर्व्वतस्य सुता देवी साविर्भूता च पर्व्वते । पर्व्वताधिष्ठातृदेवी पार्व्वती तेन कीर्त्तिता ॥” इति प्रकृतिखण्डे दुर्गोपाख्याने ५४ अध्यायः ॥ शल्लकी । गोपालपुत्त्रिका । इति मेदिनी ॥ द्रौपदी । जीवनी । इति विश्वः ॥ सौराष्ट्र- । मृत्तिका । इति रत्नमाला ॥ क्षुद्रपाषाणभेदा । घातकी । सैंहली । इति राजनिर्घण्टः ॥ पार्व्वतीनन्दनः, पुं, (पार्व्वत्या नन्दनः ।) कार्त्ति- केयः । इत्यमरः । १ । १ । ४२ ॥ पार्व्वतीयकुमारः, पुं, (पार्व्वतीयः पार्व्वतीजातः कुमारः ।) पार्व्वतीपुत्त्रः । यथा, -- “स्वानुशाखविशाखाश्च नैगमेयस्तथैव च । पार्व्वतीयाः कुमाराश्च चत्वारः परिकीर्त्तिताः ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥

पृष्ठ ३/१२८

पार्व्वतेयं, क्ली, (पर्व्वते भवम् । पर्व्वत + ढक् ।) सौवीराञ्जनम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पार्व्वतेयः, पुं, (पर्व्वते भवः । पर्व्वत + ढक् ।) सूर्य्यावर्त्तवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ सूलचिया इति भाषा । पर्व्वतजाते, त्रि ॥ पार्शवः, पुं, (पर्शुना आयुधेन जीवतीति । पर्शु + “पर्श्वादियौधेयादिभ्योऽणञौ ।” ५ । ३ । ११७ । इति अण् ।) पर्शुधारियोद्धा । पर्शुना युध्यते इत्यर्थे ष्णप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ पार्श्वं, क्ली, पुं, (स्पृश्यते इति । स्पृश + “स्पृशेः श्वण्शुनौ पृ च ।” उणां ५ । २७ । इति श्वण् पृ-आदेशश्च ।) कक्षाधोभागः । इत्यमरः । २ । ६ । ७९ ॥ पाश इति भाषा ॥ (यथा, शुश्रुते चिकित्सितस्थाने । ३६ अध्याये । “तिर्य्यक् प्रणिहिते नेत्रे तथा पार्श्वावपीडिते ॥” यथा, शकुन्तलायाम् १ अङ्के । “न मे दूरे किञ्चित् क्षणमपि न पार्श्वे रथ- जवात् ॥”) पार्श्वं, क्ली, (स्पृश + श्वण् धातोः पृ-आदेशश्च ।) चक्रोपान्तम् । (पर्शूनां समूहः । अण् ।) पर्शुगणः । पार्श्वास्थिसमूहः । इति मेदिनी ॥ (अनृजुरुपायः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) पार्श्वः, पुं, जिनः । (अयमेव जैनागमोक्तत्रयो- विंशतीर्थङ्करः । अस्य पिता विश्वसेनः माता च ब्रह्मी । यदुक्तं पार्श्वनाथचरित्रे । १० । ७१ । “श्रीलश्रीपार्श्वतीर्थेशो विश्वसेननृपालये । ब्रह्मीगर्भे जगन्नाथोऽवतरिष्यति मुक्तये ॥” तथा च तत्रैव । ११ । ३९ । “विश्वसेनपतेर्ब्रह्म्याः सद्गर्भेऽवतरिष्यति । श्रीपार्श्वनाथ एवाद्यतीर्थकर्त्ता जगद्गुरुः ॥” हेमचन्द्राचार्य्यादिमते तु अस्य पितृनाम अश्व- सेनः मातृनाम वामा ॥ * ॥ अस्य जन्मकालादिर्यथा तत्रैव । ११ । ४५ -- ४६, ९६ -- ९७ । “वैशाखकृष्णपक्षस्य द्वितीयायां निशात्यये । विशाखर्क्षे सुलग्नादौ सुमुहूर्त्ते सुरेश्वरः ॥ अवतीर्णो दिवश्च्युत्त्वा भुक्त्वा भोगान् सुनिर्म्मले । राज्ञ्या गर्भे निरौपम्ये शुद्धस्फाटिकसन्निभे ॥” “नवमे मासि संपूर्णे पौषे मासि वृषोदयात् । कृष्णपक्षेनिले योगे शुभे एकादशीतिथौ ॥ शुभलग्नमुहूर्त्तादौ सुषुवेऽतिसुखेन सा । सती देवकुमारीभिः सेव्या तीर्थङ्करं सुतम् ॥” बाल्यकाले एवास्य वैराग्योत्पत्तिर्जाता । ततोऽसौ संसारासक्तिं तुच्छीकृत्य गृहादिकं विहाय वनं प्रस्थितवान् । एतत्प्रचलितमतं यथा, तत्रैव । १४ । ७८ -- ९० । “मिथ्यात्वेनाविरत्या च प्रमादेन कषायतः । दुष्टयोगेन मूढानां महापापं प्रजायते ॥ पञ्चाग्निसाधनेनैव पृथिव्याद्यंगिराशयः । म्रियते षडविधः सर्व्वदिक्षु तत्तापसो भृशम् । जीवघातेन घोराघं तस्य पाकेन दुर्गतिः । जायते च महद्दुःखं तापसानां जडात्मनाम् ॥

ज्ञानहीनो वपुःक्लेशो व्यर्थः पापाश्रवान्नॄणाम् । दयां विना तपो धर्म्मः सर्व्वमस्ति निरर्थकम् ॥ तुषखण्डनयोगेन लभ्यन्ते तण्डुला यथा । न तथा ज्ञानकष्टेन मोक्षमार्गादयः क्वचित् ॥ यथाम्बुमथनान्नैवोत्पद्यते जातुचिद्घृतम् । तथा हिंसाकरेणैव तपसात्र सुखादि च ॥ अत्रान्धाश्माद्यथा स्वर्णं गोशृङ्गाच्च पयो न हि । जायते जातु धर्म्मो वा सुखं पञ्चाग्निसाधनात् ॥ दावभीत्या यथान्धो धावन्नपि म्रियते यथा । कुर्व्वन्नपि तपो ज्ञानी मज्जत्येव भवार्णवे ॥ हेयाहेयविचारञ्च पुण्यपापं हिताहितम् । देवादेवं भवं मोक्षं स्वाश्रवं सम्बरं शुभम् ॥ निर्ज्जरा तत्त्वविज्ञानं गुरुं चक्रुर्गुरुं शुभम् । कुशास्त्रं वेत्ति नज्ञानी जात्यन्ध इव दन्तिनम् ॥ अतो जैनमतं तथ्यं धर्म्मजीवदयावहम् । तपोनाथं गृहाणत्वं त्यक्त्रेमञ्च दुराग्रहम् ॥ नैग्रन्थतपसा मोक्षः सुखं वाचामगोचरम् । अज्ञानं तपसा दुःखं भ्रमणञ्च भवाटवौ ॥ भवत्स्नेहेन तथ्यंते हितञ्च धर्म्मसाधनम् । वचः प्रोक्तं मयेति त्वां हीच्छता शुभमञ्जसा ॥” तत्प्रचलितानुप्रेक्षादिमतं तत्रैव १५ अध्याये विशेषंतो द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ जैनशास्त्रोक्ततत्त्वादीनि यथा, तत्रैव २० अध्याये । “शृणु तत्त्वं गणाधीश ! सार्द्धं द्बादशभिर्गणैः । तत्त्वादीनि प्रवक्ष्येऽहं स्वैकचित्तेन संप्रति ॥ जीवादिसत्पदार्थानां याथार्थ्यं तत्त्वमिष्यति । सम्यग् जैनागमे तत्त्वं विद्धि नान्यत् कुशासने ॥ जीवाजीवाश्रवबन्धः स्वम्बरो निर्ज्जरा शिवः । इत्युक्तानि जिनाधीशैः सप्त तत्त्वानि चागमे ॥ संसारिमुक्तभेदेन द्विधा जीवा रुवन्त्यहो । मुक्ता भेदविनिष्क्रान्ता अनन्तगुणभाजनाः ॥ भव्याभव्यप्रभेदेन द्विधा संसारिणोऽङ्गिनः । त्रसस्थावरभेदेन वा मुक्ति भवे गामिनः ॥ एकाक्षा विकलाक्षाः पञ्चाक्षास्त्रेधेति ते मताः । देवनारकतिर्य्यग्नृभेदा इति चतुर्व्विधाः ॥ एकद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियगेहोच्चपञ्चधा । पृथ्वप्तेजोमरुद्वृक्षत्रसभेदात् षडङ्गिनः ॥ संज्ञिनोऽसंज्ञिनोद्व्यक्षास्त्र्यक्षा हि चतु- रिन्द्रियाः । एकाक्षा वादराः सूक्ष्माः सप्तधेत्यङ्गिराशयः ॥ पर्य्याप्तेतरभेदेन ताः सप्त जीवयोनयः । गुणिता अखिला जीवसमासाः स्युश्चतुर्द्दश ॥ अष्टधा धातवो वादरसूक्ष्मेण चतुर्व्विधा । नित्येतरनिकोता हि विकलत्रयदेहिनः ॥ संज्ञिनोऽसंज्ञिनः सुप्रतिष्ठिताः अप्रतिष्ठिताः । इति संसारिणो जीवभेदा एकोनविंशतिः ॥ ते पर्य्याप्तेरालब्धिपर्य्याप्तैर्वर्गिता भुवि । सर्व्वे जीवसमासाः सप्तपञ्चाशत्प्रमा मता ॥ स्थावराश्च द्बिचत्वारिंशद्भेदाः सुरनारकाः । द्विधापञ्चाक्षतिर्य्यञ्चश्चतुस्त्रिंशत्प्रमाः स्मृताः ॥ नवधा मानवाश्चैव नवधा विकलाङ्गिनः ।

इति जीवसमासाः स्युरष्टानवतिसंख्यकाः ॥ पृथवप्तेजःसमीरा अष्टधा वादरसूक्ष्मता । नित्येतरनिकोताश्चतुर्द्धा वादरसूक्ष्मतः ॥ निकोतसहितास्तद्रहिताः प्रत्येककायिनः । एकत्र मेलिता एते सर्व्वे भेदाश्चतुर्द्दश ॥ एकाक्षा गुणितास्ते द्विचत्वारिंशत्प्रमाः स्फुटम् । पर्य्याप्तकेतरालब्धिपर्य्याप्तैः स्युर्ज्जिनागमे ॥ द्विप्रकाराः सुराः स्युः पर्य्याप्तापर्य्याप्तभेदतः । तथा च नारको ज्ञेयो द्विधा दुःखाब्धिमध्यगः ॥ जलस्थलनभश्चारिणं संज्ञासंज्ञिभेदतः । षड्विधा गर्भजा जीवाः पञ्चेन्द्रियसमाह्वयाः ॥ भोगभूमिभवा जीवा द्विधा स्थलखगामिनः । ते सर्व्वे मेलिता अष्टभेदाश्च गुणिताः पुनः ॥ पर्य्याप्तेतरभेदाभ्यां षोडशैव भवत्यपि । संज्ञ्यसंज्ञित्वभेदाभ्यां जलस्थलखचारिणः ॥ षड्वासन्मूर्च्छितास्ते पर्य्याप्तियुक्तास्तथेतराः । भवन्त्यलब्धिपर्य्याप्तकाः प्रत्येकं किलाङ्गिनः ॥ कृता एकत्र ते सर्व्वे भेदा अष्टादशप्रमाः । गर्भसन्मूर्च्छिताः सर्व्वे स्युश्चतुस्त्रिंशदङ्गिनः ॥ आर्य्यम्लेच्छभवा भोगकुभोगभूमिजा नराः । अष्टभेदा मता वै पर्य्याप्तापर्य्याप्तभेदतः ॥ सन्मूर्च्छिनो मनुष्या अलब्धिपर्य्याप्तसंज्ञकाः । इति विश्वे भवन्त्यत्र नव भेदा नृयोनिजाः ॥ पर्य्याप्तादित्रिभेदेन गुणिता विकलाङ्गिनः । नवधा श्रीजिनैः प्रोक्ता ज्ञाननेत्रैर्व्वरागमे ॥ अष्टानवतिरेते जीवसमासा विचक्षणैः । विज्ञेया यत्नतस्तेषां दया कार्य्या मुमुक्षुभिः ॥ भूरोदकाग्निवाताख्या नित्येतरनिकोतकाः । सप्तसप्तपृथग्लक्षाश्च वनस्पतयो दश ॥ द्वित्रितुर्य्येन्द्रिया द्वौ द्वौ लक्षौ देवाश्च नारकाः । पशवो हि चतुर्लक्षाश्चतुर्द्दशनृजातयः ॥ चतुरशीतिलक्षा इमा जीवजातयोऽखिलाः । रक्षणीया प्रयत्नेन ज्ञात्वा दक्षैः स्वमुक्तये ॥ कोटीकोटैकानवनवतिलक्षाश्च कोटयः । सत्पञ्चाशत्सहस्रा इत्यखिलाङ्गिकुलान्यपि ॥ जीवितः प्रागनादौ हि जीविष्यति पुनः सदा । जीवत्ययं ततस्तज्ज्ञो जीवद्रव्यं किलोच्यते ॥ अक्षजाः पञ्च च प्राणा मनोवाक्कायतस्त्रयः । आयुरुच्छ्वासनिश्वासो दशेति संज्ञिनां मता ॥ असंज्ञिनां नवस्युस्ते विनात्र मनसाखिलाः । चतुरेन्द्रियजीवानां ह्यष्टौ कर्णैर्व्विना स्मृताः ॥ त्रीन्द्रियाणां विना चक्षुः सप्त प्राणाः प्रकीर्त्तिताः । द्वीन्द्रियाणां हि षट्प्राणाः कथिता नासिकां विना ॥ मुखवाग्भ्यां विनैकाक्षाणां प्राणाः स्युश्चतुः- प्रमाः । यथायोग्यमपर्य्याप्तानां ज्ञेयास्ते जिनागमे ॥ आहाराङ्गेन्द्रियोच्छ्वासनिश्वासवाक्यचेतसः । षड्वा पर्य्याप्तयश्चेति विज्ञेया संज्ञिदेहिनाम् ॥ विकला संज्ञिनां पञ्चपर्य्याप्तयो मनो विना । चतुःपर्य्याप्तयो ज्ञेया एकाक्षाणां वचो विना ॥ निश्चयेन भवेत् केवलज्ञानदृग्मयोऽसुमान् ।

पृष्ठ ३/१२९

अनन्तसुखवीर्य्याढ्यसिद्धसादृश्य एव हि ॥ व्यवहारेण मित्यादिविभावगुणसंयुतः । नेत्रादिदर्शनैर्युक्तः प्राणी कर्म्मकृतैः कलौ ॥ मूर्त्तपुद्गलसंयोगान्मूर्त्तो गीर्व्यवहारतः । अमूर्त्तो निष्कलः शुद्धो ज्ञानमूर्त्तिश्च निश्चयात् ॥ व्यवहारे नयेनाङ्ग्यनुपचारमृषात्मना । कर्म्मणो कर्म्मणां कर्त्ता भोक्ता तत्फलमञ्जसा ॥ उपचारमृषानाम्ना नयेन प्राणभृद्भुवि । कटवस्त्रगृहादीनां कर्त्ता च शिल्पिकर्म्मणाम् ॥ अशुद्धनिश्चयेनाङ्गी कर्त्ता च भावकर्म्मणाम् । रागद्वेषमदोन्मादशोकादिविषयात्मनाम् ॥ प्राग्वपुस्त्यजनान्मृत्युः प्रादुर्भावाद्यसम्भवः । द्रव्यरूपेण नित्यत्वं चतुर्गतिषु देहिनाम् ॥ जायतेऽतो गणाधीशैरुत्पादव्यय एव च । ध्रौव्यभावोऽत्र संप्रोक्तः सर्व्वेषां व्यवहारतः ॥ कायप्रमाण आत्मायं पर्य्यायनयतः क्वचित् । युक्तः प्रदेशसंहारविसर्पाभ्यां प्रदीपवत् ॥ विना सप्तसमुद्घातैर्निश्चयेन भवेत् पुनः । कर्म्मोत्पन्नाङ्गहीनाङ्गी ह्यसंख्यातप्रदेशमः ॥ वेदनाख्यः कषायाख्यो विकुर्व्वणसमाह्वयः । मारणान्तिकसंज्ञस्तेजसाहारकसंज्ञकौ ॥ केवलाख्यः समुद्घाताः सप्तेति श्रीजिनैर्मताः । कैवल्यतैजसाहारायोगिनां स्युः परेऽङ्गिनाम् ॥ पुण्यपापफलानां हि विविधानां चतुर्गतौ ॥ शर्म्माशर्म्मकराणां प्राणी भोक्ता व्यवहारतः ॥ स्वस्वरूपस्य कर्त्ता शुद्धनिश्चयनयादसौ । जन्ममृत्युजरातीतो न कर्त्ता बन्धमोक्षयोः ॥ अतोऽत्रात्माप्यसौ ध्येयो निर्व्विकल्पपदाश्रितैः । गुणैः सिद्धेन सादृश्यो ज्ञानमूर्त्तिरमूर्त्तिमान् ॥ यथाग्निकणिकेनात्र दह्यन्ते काष्ठराशयः । अनन्तकर्म्मकाष्ठानि तथाध्यानलवाग्निना ॥ दन्तभग्नो यथा नागो दंष्ट्र्याभग्नोक्षमो हरिः । स्वकार्य्ये च तथा ध्यानहीनः कर्म्मारिघातने ॥ चिन्तामणिश्च रत्नानां कल्पवृक्षोऽत्र शाखिनाम् । त्रिदशानां यथा शक्रो नृणां मध्ये परो जिनः ॥ आत्मतत्त्वञ्च तत्त्वानां पदार्थानां तथा महान् । स्वकीयात्मपदार्थो द्रव्याणां स्वद्रव्य एव हि ॥ इति मत्वा स्वसंसिद्ध्यै मनः कृत्वातिनिश्चलम् । विषयेभ्यो विनिष्क्रान्तं संवेगादिगुणाङ्कितम् ॥ सर्व्वद्रव्यबहिर्भूतोऽप्यनन्तगुणसागरः । सर्व्वावस्थासु सर्व्वत्र स्वात्मा ध्येयो मुमुक्षुभिः ॥ इत्यात्मतत्त्वमाख्याय तीर्थनाथो गणान् प्रति । मार्गणादिकमाख्यातुं प्रारेभे मार्गसिद्धये ॥ गतिरिन्द्रियकायौ हि योगवेदकषायकः । ज्ञानसंयमदृग्लेश्याभव्यसम्पत्कसंज्ञिनः ॥ आहारे मार्गणञ्चेति चतुर्द्दश निरूपिताः । जिनैस्तासु बुधैर्मृग्यो जीवतत्त्वो महांश्चिदे ॥ मिथ्याशासादनौ मिश्रो विरताख्यश्चतुर्थकः । वैदेशविरताख्यः प्रमत्तोऽप्रमत्तसंज्ञकः ॥ अपूर्ब्बकरणो नाम्ना निवृत्तिकरणाभिधः । द्विसूक्ष्मसाम्परायोपशान्तक्षीणकषायकाः ॥ सयोग्ययोगिनामानौ सद्गुणाश्रयणादिमे ।

चतुर्द्दश जिनैः प्रोक्ता गुणस्थानगुणाकराः ॥ मुक्तेः सोपानमाला एते भव्यानां जिनोदिताः । अभव्यानां किलैको मिथ्यागुणस्थानशाश्वतः ॥ हीनाधिकगुणैर्युक्ता अन्येष्यास्तेषु धीयुतैः । गुणानां स्थानकेष्वङ्गिनः परीक्ष्य गुणव्रजैः ॥ इत्यादिवाक्सुधापूरैराप्लाव्य निखिलां सभाम् । अजीवतत्त्वमाख्यातुं पुनरारब्धवान् प्रभुः ॥ पुद्गलो बहुधा धर्म्मोऽधर्म्म आकाश एव हि । कालश्चेति जिनैः प्रोक्तो जीवद्रव्योऽत्र पञ्चधा ॥ पूरणाद्गलनाद्दक्षैः पुद्गलोऽयं निरूपितः । मूर्त्तोऽनेकविधः सार्थनामकः कर्म्मदेहकृत् ॥ अष्टौ स्पर्शा रसाः पञ्च वर्णाः पञ्च गन्धौ द्बिधा । इति विंशतिरस्यैव गुणाः प्रोक्ता द्विधात्मकाः ॥ शुद्धाणोर्येगुणाः शुद्धा मताः स्वाभाविकाश्च ते । गुणाः स्कन्धेषु ये शुद्धा विभवाख्या हि ते बुधैः ॥ अणुस्कन्धविभेदेन पुद्गलस्य द्बिधा स्थितिः । स्निग्धरूक्षमयाणूनां सङ्घातः स्कन्ध उच्यते ॥ अणवः कार्य्यलिङ्गाः स्युरत्रैकैकतयाखिलाः । नित्या द्रव्यार्थिकेनानित्याः पर्य्यार्थिकेन च ॥ सूक्ष्मसूक्ष्मास्तथा सूक्ष्माः सूक्ष्मस्थूलाभिधाः परे । स्थूलसूक्ष्मात्मकाः स्थूलाः स्थूलस्थूलाश्च पुद्गलाः ॥ एकोऽणुः सूक्ष्मसूक्ष्मः स्याददृश्यो नयनैर्नृणाम् । सूक्ष्मास्तेऽपि मताः सद्भिर्ये कर्म्ममयपुद्गलाः ॥ रसनस्पर्शनघ्राणश्रोत्रैर्ये यान्ति पुद्गलाः । व्यक्ततान्ते समुद्दिष्टाः सूक्ष्मस्थूला जिनागमे ॥ स्थूलसूक्ष्मा जिनैर्ज्ञेयाश्छायाज्योत्स्नातपादयः । जलव्यालादयः स्थूला उच्यन्ते पुद्गला बुधैः ॥ भूकायाद्रिविमानादयः स्थूलस्थूलपुद्गलाः । षड्भेदा इति तीर्थेशैः पुद्गला हि निरूपिताः ॥ शब्दो बन्धस्तथा सूक्ष्मः स्थूलः संस्थानसंज्ञकः । भेदस्तमस्तथाच्छायाद्युद्योतआतपादयः ॥ एते पुद्गलपर्य्याया विभावाख्या मता जिनैः । स्वाभाविकाश्च पर्य्याया अणुरूपाः पृथक् पृथक् ॥ शरीरवाङ्मनःप्राणापानदुःखसुखादिकान् । कुर्व्वन्ति पुद्गला जीवानां मृत्युजीवितादिकान् ॥ जीवपुद्वलयोः साद्यकर्त्ता जिनैर्म्मतो गतौ । अमूर्त्तो निष्क्रियो धर्म्मो मत्स्यानाञ्च यथा जलम् । सहकारी मतो धर्म्मः स्थितौ पुद्गलजीवयोः । अमूर्त्तो निष्क्रियो नित्यो यथा च्छायाध्वगामि- नाम् ॥ लोकालोकावभदेन द्विधाकाशस्त्वमूर्त्तिमान् । अवकाशप्रदः सर्व्वद्रव्याणां निष्क्रियोऽव्ययः ॥ पदार्था यत्र लोक्यन्ते लोकाकाशो मतो हि सः । तस्माद्बहिरनन्तोऽप्यलोकाकाशोऽस्ति केवलः ॥ धर्म्माधर्म्मैकजीवानां लोकाकाशस्य सन्ति च । असंख्याताः प्रदेशा हि पुद्गलानामनेकधा ॥ निश्चयव्यवहारेण द्विधा कालोऽतिनिष्क्रियः । द्रव्याणां सहकारी परिणतौ मूर्त्तिवर्ज्जितः ॥ समयादिमयः कालो व्यवहारोऽत्र लक्ष्यते । गोदोहादिक्रियाद्यैः परत्वापरत्वयोगतः ॥ भिन्नाभिन्नाणवो येऽत्र लोकाकाशे सुसंस्थिताः ।

राशयश्चैव रत्नानां स कालो निश्चयाभिधः ॥ एकत्र सह जीवेन षड्द्रव्या मुनिभिः स्मृताः । ते कालेन विना ज्ञेयाः पञ्चास्तिकायसंज्ञकः ॥ पुद्गलौघो य आयाति कर्म्मरूपोऽत्र रागिणः । द्रव्यभावविभेदेन द्विधा स आश्रवो भवेत् ॥ रागद्बेषादियुक्तेन परिणामेन येन हि । आश्रवन्त्यत्र कर्म्माणि स स्याद्भावाश्रवोऽ- ङ्गिनाम् ॥ मिथ्यात्वपञ्चकं द्वादशधा विरतयोशुऽभाः । प्रमादा हि त्रयश्चैव योगाः पञ्चदशात्मकाः ॥ सर्व्वदुःखाकरीभूताः कषायाः पञ्चविशतिः । एतेऽत्र प्रत्यया ज्ञेया भावाश्रवनिबन्धनाः ॥ आयाति कर्म्मरूपेण पुद्गलौघोऽत्र योगिनः । द्रव्याश्रवः स विज्ञेयोऽप्यनन्तभवकारकः ॥ ध्यानाद्यैराश्रवो रुद्वो यैस्ते स्युर्मुक्तिवल्लभाः । अन्यथा विफलक्लेशस्तपोवृत्तादितः सताम् ॥ संश्लेषो जीवकर्म्मणोर्यः सम्बन्धो द्विधा मतः । भावद्रव्यप्रभेदेन विश्वाशर्म्माकरोऽशुभः ॥ बध्यन्ते येन भावेन रागादिदूषितेन हि । कर्म्माणि भावबन्धोऽत्र सोऽनन्तसंसृतिप्रदः ॥ प्रकृतिस्थितिबन्धानुभागप्रदेशतोऽङ्गिनाम् । चतुर्धा बन्ध आम्रातोऽत्रानेकविक्रियाकरः ॥ प्रकृतिः स्वभावः स्याच्च स्थितिः कालावधारणम् ॥ रसतुल्योऽनुभागः प्रदेशो जीवप्रदेशयुक् ॥ सप्रकृतिप्रदेशाख्यौ बन्धौ च योगतो सताम् । स्थित्यनुभागबन्धौ कषायैर्भवनिबन्धनौ ॥ यथा बन्धनबन्धो लभते दुःखमनेकशः । कर्म्मशृङ्खलबद्धोऽङ्गी तथा श्वभ्रादिदुर्गतौ ॥ सर्व्वाश्रवनिरोधो यो ध्यानाद्यैर्द्रव्यभावतः । स द्विधा संवरः प्रोक्तः स्वर्गमुक्त्यादिकारकः ॥ चैतन्यपरिणामो य एकीभूतो निजात्मकः । निर्व्विकल्पमयो ज्ञेयो भावसंवर एव सः । त्रयोदशविधं वृत्तं परो धर्म्मो दशात्मकः । द्विषड्भेदा अनुप्रेक्षाः परीषदजयोखिलः ॥ पञ्चधा संयमो ध्यानश्रुतास्यासंयमादयः । भवन्त्यमी सतां सर्व्वे भावसंवरकारणम् । निरोधः क्रियते योऽत्र कर्म्मणां यत्नतो बुधैः । सद्रव्यसंवरः प्रोक्तोऽप्यनन्तगुणसागरः ॥ संवरेण स्वयं ह्येत्य दत्तेऽत्रालिङ्गनं मुदा । सतां स्वस्त्रीव मुक्तिश्रीर्नान्यथा क्लशकोटिभिः ॥ प्राक्तनः कर्म्मबन्धो यः कालेन तपसाथवा । क्षीयते निर्ज्जरासासविपाकेन रता द्विधा ॥ कर्म्मपाकेन या जाता सविपाकाखिलात्मनाम् । सायभाजनिता हेया परकर्म्मनिबन्धनाः ॥ संवरेण समयात्र निर्ज्जरा क्रियते बुधैः । तपोभिः साविपाका प्रादेयानेकसुखाकरा ॥ निर्ज्जराकर्म्मणामत्र जायतेऽपि यथा यथा । आयाति निकटं मुक्तिस्तत्कारिणां तथा तथा ॥ अत्यन्तं योऽत्र विश्लेषः कर्म्मात्मनो स्वयोगिनाम् । काललब्ध्या स मोक्षः स्यात् द्रव्यभावाद्द्विधा- त्मकः ॥ क्षये हेतुर्व्वरो यः परिणामोऽखिलकर्म्मणाम् ।

पृष्ठ ३/१३०

भावमोक्षः स विज्ञेयः कर्म्ममोचनहेतुकृत् ॥ समस्तकर्म्मदेहाद्यदैवात्मा जायते पृथक् । तदैव द्रव्यमोक्षः स्यादनन्तगुणदायकः ॥ आपादमस्तकान्तं यथा बद्धो बन्धनैर्दृढैः । मोचनाल्लभते सौख्यं तथा मुक्तो विधेः क्षयात् ॥ तस्मात् कर्म्मातिगो जीव एरण्डादिकबीजवत् । समयेन व्रजेदूर्द्ध्वं यावल्लोकाग्रमस्तकम् ॥ तत्रैवास्थानिरावाधः सोग्रे गमनवर्ज्जितः । सिद्धो धर्म्मोऽस्ति कायाभावादनन्तसुखा- ब्धिगः ॥ तत्र भुक्ते निरावाधं स्वात्मजं विषयातिगम् । वृद्धिह्रासव्यपेतं स सिद्धः शुद्धो महान् सुखम् ॥ दुःखातीतं निरौपम्यं शाश्वतं मुखसम्भवम् । अवन्तं परमं ह्यन्यद्द्रव्यानप्रेक्षमेव हि ॥ यद्देवमनुजैः सर्व्वैः सुखं त्रैलोक्यगोचरम् । भुक्तं तस्मादनन्तं तज्जायते परमेष्ठिनाम् ॥ एकेन समयेनैव भूषितानां गुणाष्टकैः । नित्यानामशरीराणां सर्व्वोत्कृष्टं व्ययच्युतम् ॥ इति विविधविभागैः सप्ततत्त्वानि मुक्त्यै दृगवगमसुवीजानि प्ररूप्यात्मवान् यः । परमुदमपि भव्यानाञ्चकार स्वबीजै- रमृतपरमतुल्यैर्मेऽत्र दद्यात् स्वशक्तिम् ॥ पार्श्वः सर्व्वसुखाकरोऽसुखहरः पार्श्वं श्रिता धर्म्मिणः पार्श्वेणाशु समाप्यतेऽमरपदं पार्श्वाय मूर्द्ध्व्ना नमः । पार्श्वान्नास्ति हितङ्करो भवभृतां पार्श्वस्य मुक्तिः प्रिया पार्श्वे चित्तमहं दधेऽखिलचिदे मां पार्श्व ! पार्श्वं नय ॥” इति श्रीपार्श्वनाथचरित्रे २० सर्गः ॥ * ॥) सनिकृष्टे, त्रि । इति हेमचन्द्रः ॥ पार्श्वकः, त्रि, (अनृजुरुपायः पार्श्वं तेन अन्वि- च्छति अर्थानिति । “पार्श्वेनान्विच्छति ।” ५ । २ । ७५ । इति कन् ।) शाठ्येन विभवान्वेषी । यथा, -- “कुसृत्या विभवान्वेषी पार्श्वकः सन्धिजीवकः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ स्वार्थे के पार्श्वार्थोऽपि । (यथा, याज्ञवल्क्ये । ३ । ८९ । “तन्मूले द्वे ललाटाक्षिगण्डे नासाघनास्थिका । पार्श्वकास्थालकैः सार्द्धमर्व्वुदैश्च द्बिसप्ततिः ॥”) पार्श्वतः, [स्] व्य, (पार्श्व + “आद्यादिभ्य उप- संख्यानम् ।” ५ । ४ । ४४ । इत्यस्य वार्त्ति- कोक्त्या तसिः ।) पार्श्वात् । पार्श्वे । इत्यादि । इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ (यथा, रघुः । १९ । ३१ । “मित्रकृत्यमपदिश्य पार्श्वतः प्रस्थितं तमनवस्थितं प्रियाः ॥”) पार्श्वतीयः, त्रि, (पार्श्वतो भवः । पार्श्व + “मुख- पार्श्वतसोर्लोपश्च ।” ४ । २ । १३८ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या छः ।) पार्श्वसम्बन्धी । पार्श्वतो भवः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥

पार्श्वपरिवर्त्तनं, क्ली, (पार्श्वस्य पार्श्वेन वा परि- वर्त्तनम् ।) कटिदानम् । कर्णिकापरिवृत्तिः । पाशफेराण इति भाषा । श्रीहरेः पार्श्वपरि- वर्त्तनोत्सवो यथा, -- “भाद्रस्य शुक्लैकादश्यां शयनोत्सववत् प्रभोः । कटिदानोत्सवं कुर्य्याद्वैष्णवैः सह वैष्णवः ॥” तथा च भविष्योत्तरे । “प्राप्ते भाद्रपदे मासि एकादश्यां सितेऽहनि । कटिदानं भवेद्विष्णोर्महापातकनाशनम् ॥ जलाशयान्तिकं नीत्वा संपूज्याभ्यर्च्च्य च प्रभुम् । कर्णिकापरिवृत्तिञ्च दक्षिणाङ्गे प्रकल्पयेत् ॥” अस्य व्याख्या । शयनोत्सवात् कथञ्चिद्बिशेपमनु- वादपूर्ब्बकं लिखति । जलेति त्रिभिः कर्णिकायाः कट्याः परिवृत्तिं दक्षिणाङ्गे प्रकल्पयेदिति पूर्व्वं वामाङ्गेन सुप्तस्याधुना दक्षिणाङ्गेन शाययेदि- त्यर्थः । तत्कालविशेषश्च पूर्ब्बमेव निर्णीतोऽस्ति । अभ्यर्थनामन्त्रः । “देवदेव ! जगन्नाथ योगिगम्य ! निरञ्जन ! । कटिदानं कुरुष्वाद्य मासि भाद्रपदे शुभे ॥ महापूजां ततः कृत्वा वैष्णवान् परितोष्य च । देवं स्वमन्दिरे नीत्वा यथापूर्ब्बं निवेशयेत् ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १५ विलासः ॥ पार्श्वपिप्पलं, क्ली, (पार्श्वे पिप्पलमिव ।) हरी- तकीविशेषः । इति भावप्रकाशः ॥ गजहड इति हिन्दीभाषा ॥ पार्श्वभागः, पुं, (पार्श्वस्य भागः ।) पक्षभागः । हस्त्यादेः पार्श्वदेशः । इत्यमरः । २ । ८ । ४० ॥ पार्श्वशूलः, पुं, क्ली, (पार्श्वे जातः शूलः ।) शूल- रोगविशेषः । तस्यौषधम् । यथा, -- “शतपुष्पा देवदारु शालपर्णी वचागुरु । कुष्ठं मांसी सैन्धवञ्च पलमेकं पुनर्नवा ॥ पाने नस्ये तथाभ्यङ्गे तैलमेतत् प्रदापयेत् । हृच्छूलं पार्श्वशूलञ्च गण्डमालाञ्च नाशयेत् ॥” इति गारुडे १८९ अध्यायः ॥ (अस्य सम्प्राप्तिपूर्ब्बकलक्षणचिकित्सितानि यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ४२ अध्याये । “रुणद्धि मारुतं श्लेष्मा कुक्षिपार्श्वव्यवस्थितः । स संरुद्धः करोत्याशु मानं गुडगुडायनम् ॥ सूचीभिरिव निस्तोदः कृच्छ्रोच्छ्वासी तदा नरः । नान्नं वाञ्छति नो निद्रामुपैत्यर्त्तिनिपीडितः ॥ पार्श्वशूलः स विज्ञेयः कफानिलसमुद्भवः । तत्र पुष्करमूलानि हिङ्गुसौवर्च्चलं विडम् ॥ सैन्धवं तुम्बुरूपष्याचूर्णं कृत्वा तु पाययेत् । पार्श्वहृद्वस्तिशूलेषु यवक्वाथेन संयुतम् ॥ सर्पिःप्लीहोदरोक्तं वा घृतं वा हिङ्गुसंयुतम् । बीजपूरकसारं वा पयसा सह साधितम् ॥ एरण्डतैलमथवा मद्यमस्तुपयोरसैः भजयेच्चापि पयसा जाङ्गलेन रसेन वा ॥” पार्श्वस्थः, पुं, (पार्श्वे तिष्ठतीति । पार्श्व + स्था + कः ।) पार्श्वस्थितनटः । इति हेमचन्द्रः ॥ समीपस्थिते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ६ । २०० । १४८ ।

“यस्य मन्त्री च गोप्ता च पार्श्वस्थो हि जना- र्द्दनः ॥”) पार्श्वास्थि, क्ली, (पार्श्वस्य अस्थि ।) शरीर- पार्श्वस्थितास्थि । पाँजरा इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । पर्शुका २ । इत्यमरः । २ । ६ । ६९ ॥ पार्श्विकं, त्रि, (पार्श्व + ठक् ।) पार्श्वस्येदम् । पार्श्वजातम् । पार्श्वशब्दात् ष्णिकप्रत्ययनिष्प- न्नम् ॥ पार्श्वैकादशी, स्त्री, (पार्श्वसम्बन्धिनी हरेः पार्श्व- परिवर्त्तनजन्या एकादशी ।) भाद्रशुक्लैकादशी । तद्विवरणं पार्श्वपरिवर्त्तनशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पार्श्वोदरप्रियः, पुं, (पार्श्वंमुदरञ्च ताभ्यां प्रीणाति भोक्तारमिति । प्री + कः ।) कर्क्कटः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४१८ ॥ पार्षती, स्त्री, (पृषतस्यापत्यमिति । पृषत + अण् + स्त्रियां ङीप् ।) द्रौपदी । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ३ । ८५ । “युधिष्ठिरं भोजयित्वा शेषमश्नाति पार्षती । द्रौपद्यां भुज्यमानायां तदन्नं क्षयमेति च ॥”) पार्षदः, त्रि, (पारिषद + पृषोदरादित्वात् साधुः । यद्बा, पर्षदि साधुः पर्षदो ण्यः इत्यत्र योग- विभागात् ण इति कश्चित् ।) पारिषदः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । ३ । १६ । २ । “एतौ द्वौ पार्षदौ मह्यं जयो विजयो एव च ॥”) पार्षद्यः, त्रि, (पर्षदि साधुः । पर्षद् + “पर्ष- दो ण्यः ।” इति ण्यः ।) पार्षदः । इति भरतः ॥ पार्ष्णिः, पुं, स्त्री (पृष्यते भूम्यादिकमनेनेति । पृष् + “घृणिपृश्निपार्ष्णिचूर्णिभूर्णि ।” उणां ४ । ५२ । इति निप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) गुल्फस्याधोभागः । पादग्रन्थ्यधरः । इत्यमरः । २ । ६ । ७२ ॥ गोडमुडा इति गोडारि इति च भाषा । स तु गर्भस्थस्य मासद्वयेन भवति । इति सुखबोधः ॥ (यथा, कुमारे । १ । ११ । “उद्वेजयत्यङ्गुलिपार्ष्णिभागान् मार्गे शिलीभूतहिमेऽपि यत्र ॥”) सैन्यपृष्ठम् । इति मेदिनी । णे, २० ॥ (यथा, हरिवंशे । २५ । ३२ । “उशना तस्य जग्राह पार्ष्णिमाङ्गिरसस्तदा ॥”) पृष्ठम् । इति हलायुधः ॥ जिगीपा । यथा, -- “सैन्यपृष्ठे पुमान् पार्ष्णिः पञ्चात्पदजिगीपयोः ॥” इति रत्नकोषः ॥ पार्ष्णिः, स्त्री, उन्मदस्त्री । इति मेदिनी । णे, २० ॥ कुन्ती । इति घरणिः ॥ पार्ष्णिग्राहः, पुं, (पार्ष्णिं सैन्यपृष्ठं गृह्णातीति । ग्रह + अण् ।) पृष्ठतः शत्रुः । शत्रुजयोद्यतस्य विजिगीषोस्तत्शत्रुपक्षपातेन पार्ष्णिं पश्चात् पदं गृह्णाति याति यः । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, मनुः । ७ । २०७ । “पार्ष्णिग्राहञ्च संप्रेक्ष्य तथाक्रन्दञ्च मण्डले ॥”) पार्ष्णित्रं, क्ली, (पार्ष्णिं त्रायते इति । त्रै + “आतोऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) पश्चाद्रक्षकसेना । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥

पृष्ठ ३/१३१

पाल, क रक्षे । इति कविकल्पद्रुमः (चुरां-परं- सकं-सेट् ।) क, पालयति । ह्नस्ववतैवेष्टसिद्धे दीर्घिणोऽपि पाठः । कानुबन्धानामिदनुबन्धवत् ञेरनित्यतां बोधयति । तेन पालति पलति इत्यपि सिद्धम् । इति दुर्गादासः ॥ पालः, पुं, (पालयतीव निंष्ठीवनादिकमिति । पालि + अच् ।) पतद्ग्रहः । इति हेमचन्द्रः ॥ पिक्दान् इति भाषा ॥ पालके, त्रि । यथा, -- “दिवावक्तव्यता पाले रात्रौ स्वामिनि तद्गृहे । योगक्षेमेऽन्यथा चेत्तु पालो वक्तव्यतामियात् ॥” इति मनुः ॥ पालकः, पुं, (पालयतीति । पालि + ण्वुल् ।) घोटकरक्षकः । तत्पर्य्यायः । अश्वरक्षः २ वल्लभः ३ । इति जटाधरः ॥ चित्रकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पालनकर्त्तरि, त्रि । यथा, प्रायश्चित्ततत्त्व । “गोपालको गवां गोष्ठे यस्तु धूमं न कारयेत् । मक्षिकालीननरके मक्षिकाभिः स भक्ष्यते ॥” पालकाप्यः, पुं, मुनिविशेषः । तत्पर्य्यायः । करे- णुभूः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ धन्वन्तरिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पालघ्नः, पुं, (पालं क्षेत्रं हन्तीति । हन + टक् ।) छत्रा । इत्यमरः । २ । ५ । १६७ ॥ पालङ्कः, पुं, (पाल रक्षणे + सम्पदादित्वात् क्विप् । तेन अङ्क्यते इति । अङ्क + घञ् ।) शल्लकी । शाकभेदः । पालङ् इति भाषा । प्राजिपक्षी । इति मेदिनी । के, ११७ ॥ वाज इति भाषा ॥ पालङ्की, स्त्री, (पालङ्क + गौरादित्वात् ङीष् ।) कुन्दुरुनामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ४ । १२१ ॥ शाकभेदः । पालङ् इति भाषा ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ६ अध्याये । “यथादोषशाकैर्व्वास्तूकतन्तूलीयकजीवन्त्युपोदि- काश्ववलावालमूलकपालङ्क्यसनचिल्लीचुच्चुकला- यवल्लीभिरन्यैर्व्वा ॥”) अस्या गुणाः । कफपित्त- वातविवन्धनाशित्वम् । रूक्षत्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ पालङ्क्यं, क्ली, (पालङ्क + स्वार्थे ष्यञ् ।) शाक- भेदः । पालङ् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । पलक्या २ मधुरा ३ क्षुरपत्रिका ४ सुपत्रा ५ स्निग्धपत्रा ६ ग्रामीणा ७ ग्राम्यवल्लभा ८ । अस्य गुणाः । ईषत् कटुत्वम् । मधुरत्वम् । पथ्य- त्वम् । शीतलत्वम् । रक्तपित्तहरत्वम् । ग्राहि- त्वम् । परमतर्पणत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पालङ्क्या, स्त्री, (पालङ्क्य + स्त्रियां अजादित्वात् टाप् ।) कुन्दुरुः । इत्यमरः ॥ कुन्दुरुखोटी इति भाषा । पालङ्कशाकः । तत्पर्य्यायः । वास्तु- काकारा २ छुरिका ३ चीरितच्छदा ४ । (यथा, सुश्रुते । १ । ४२ । “प्रायशः कूरवककोविदारकजीवन्तीचिल्ली- पालङ्क्यासुनिषण्णकप्रभृतीनि नीवारादयो मुद्- गादयश्च समासेन कषायो वर्गः ॥”) अस्या

गुणाः । वातलत्वम् । शीतत्वम् । श्लेष्मलत्वम् । भेदनत्वम् । गुरुत्वम् । विष्टम्भित्वम् । मदश्वास- पित्तरक्तविषापहत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ पालनं, क्ली, (पाल्यतेऽनेनेति । पालि + “करणा- धिकरणयोश्च ।” ३ । ३ । ११७ । इति ल्युट् ।) सद्यःप्रसूताया गोः क्षीरम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ (पाल रक्षणे + भावे ल्युट् ।) रक्षणम् । यथा, “अभिषेकादिगुणयुक्तस्य राज्ञः प्रजापालनं परमो धर्म्मः ॥” इति मिताक्षरा ॥ पालाशं, क्ली, (पलाशस्येदमिति । अण् ।) तमालपत्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तेजपात इति भाषा ॥ (यथा, वाभटे गुल्मचिकित्सि- तायाम् । “पालाशं दहनार्ज्जुनं शठिजयापामार्गकुष्मा- ण्डकम् ॥”) पालाशः, पुं, (पालाशस्य वर्ण इव वर्णोऽस्त्यत्रेति । अच् ।) हरिद्वर्णः । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ९३ । ४ । “पालाशताम्रासितकर्व्वुराणाम् ॥”) तद्वर्णविशिष्टे पलाशवृक्षसम्बन्धिनि च, त्रि । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । २ । ४५ । “ब्राह्मणो वैल्वपालाशौ क्षत्रियो वट- खादिरौ ॥”) पालाशषण्डः, पुं, (पालाशानां पलाशवृक्षाणां षण्डो यत्र ।) मगधदेशः । इति शब्दरत्नावली ॥ पलाशसमूहश्च ॥ पालिः, स्त्री, (पल्यते पाल्यते इति । पल पालने + “बाहुलकात् शलतिपलतिभ्याञ्च ।” ४ । १२९ । इत्युज्ज्वलदत्तोक्त्या इण् ।) कर्णलताग्रम् । (यथा, “यस्य पालिद्वयमपि कर्णस्य न भवेदिह । कर्णपीठं समे मध्ये तस्य विद्ध्वा विवर्द्धयेत् ॥ बाह्यायामिह दीर्घायां सन्धिराभ्यन्तरो भवेत् । आभ्यन्तरायां दीर्घायां बाह्यसन्धिरुदाहृतः ॥ एकैव तु भवेत् पालिः स्थूला पृथ्वी स्थिरा च या । तां द्विधा पाटयित्वा तु छित्त्वा चोपरि सन्धयेत् ॥ गण्डादुत्पाट्य मांसेन सानुबन्धेन जीवता । कर्णपालिमपालेस्तु कुर्य्यान्निर्ल्लिख्य शास्त्रवित् ॥” “कर्णपाल्यामयान्नॄणां पुनर्वक्ष्यामि सुश्रुत ! । कर्णपाल्यां प्रकुपिता वातपित्तकफास्त्रयः ॥ द्विधा वाप्यथ संसृष्टाः कुर्व्वन्ति विविधा रुजः । विस्फोटः स्तब्धता शोफः पाल्यां दोषे तु वातिके ॥ दाहविस्फोटजननं शोफः पाकश्च पैत्तिके । कण्डूः सश्वयथुः स्तम्भो गुरुत्वञ्च कफात्मके ॥ यथादोषञ्च संशोध्य कुर्य्यात्तेषां चिकित्सितम् । स्वेदाभ्यङ्गपरीषेकैः प्रलेपासृग्विमोक्षणैः ॥ मृद्वीं क्रियां बृंहणीयैर्यथास्वं भोजनैस्तथा । य एवं वेत्ति दोषाणां चिकित्सां कर्त्तुमर्हति ॥ अत ऊर्द्ध्वं नामलिङ्गैर्वक्ष्ये पाल्यामुपद्रवान् । उत्पाटकश्चोत्पुटकः श्यावः कण्डूयुतो भृशम् ॥ अवमन्थः सकण्डूको ग्रन्थिको जम्बुलस्तथा । स्रावी च दाहवांश्चैव शृण्वेषां क्रमशः क्रियाम् ॥

अपामार्गः सर्ज्जरसः पाटलालकुचत्वचौ । उत्पाटके प्रलेपः स्यात् तैलमेभिश्च पाचयेत् ॥ शम्पाकशिग्रुपूतीकगोधामेदोऽथ तद्वसा । वाराहं गव्यमैणेयं पित्तं सर्पिश्च संसृजेत् ॥ लेपमुत्पुटके दद्यात्तैलमेभिश्च साधितम् । गौरीं सुगन्धां सश्यामामनन्तां तण्डुलीयकम् ॥ श्यावे प्रलेपनं दद्यात्तैलमेभिश्च साधितम् । पाठां रसाञ्जनं क्षौद्रं तथास्यादुष्णकाञ्जिकम् ॥ दद्याल्लेपं सकण्डूके तैलमेभिश्च साधितम् । व्रणीभूतस्य देयं स्यादिदं तैलं विजानता ॥ मधुकं क्षीरकाकोली जीवकाद्यैर्विपाचितम् । गोधावराहसर्पाणां वसाः स्युः कृतवृंहणे ॥ प्रलेपनमिदं दद्यादवसिच्यावमन्थके । प्रपौण्डरीकं मधुकं समङ्गां धवमेव च ॥ तैलमेभिश्च सम्पक्वं शृणु कण्डूमतः क्रियाम् । सहदेवा विश्वदेवा अजाक्षीरं ससैन्धवम् ॥ एतैरालेपनं दद्यात् तैलमेभिश्च साधितम् । ग्रन्थिके गुटिकां पूर्ब्बं स्रावयेदवपाट्य तु ॥ ततः सैन्धवचूर्णन्तु घृष्ट्वा लेपं प्रदापयेत् । लिखित्वा तत् स्रुतं घृष्ट्वा चूर्णै रोध्रस्य जम्बुले ॥ क्षीरेण प्रतिसार्य्यैनं शुद्धं संरोपयेत्ततः । मधुपर्णीं मधूकञ्च मधुकं मधुना सह ॥ लेपः स्राविणि दातव्यस्तैलमेभिश्च साधितम् । पञ्चकल्कैः समधुकैः पिष्टैस्तैश्च घृतान्वितैः ॥ जीवकाद्यैः ससर्पिष्कैर्दह्यमानं प्रलेपयेत् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने षोडशेऽध्याये ॥) अश्रिः । पङ्क्तिः । (यथा, गीतगोविन्दे । ६ । १० । “विपुलपुलकपालिः स्फीतशीत्कारमन्त- र्जनितजडिमकाकुव्याकुलं व्याहरन्ती ॥”) अङ्कप्रभेदः । छात्रादिदेयम् । इति मेदिनी । ले, ३० ॥ यूका । जातश्मश्रुस्त्री । प्रान्तः । (यथा, गीतगोविन्दे । ३ । १३ । “भ्रूपल्लवं धनुरपाङ्गतरङ्गितानि बाणा गुणः श्रवणपालिरिति स्मरेण । तस्यामनङ्गजयजङ्गमदेवताया- मस्त्राणि निर्ज्जितजगन्ति किमर्पितानि ॥”) सेतुः । कल्पितभोजनम् । प्रशंसा । उत्सङ्गः । प्रस्थः । इति हेमचन्द्रः ॥ पालिका, स्त्री, (पालिरेव । स्वार्थे कन् टाप् च ।) अश्रिः । इति शब्दरत्नावली ॥ कर्णपत्रम् । इति शब्दचन्द्रिका । दध्यादिच्छेदनी । तत्पर्य्यायः । कुन्तलिका २ । इति हारावली ॥ पालितः, त्रि, (पाल + क्त ।) रक्षितः । यथा, -- “चित्रलेखा तमाज्ञाय पौत्त्रं कृष्णस्य योगिनी । ययौ विहायसा राजन्द्वारकां कृष्णपालिताम् ॥” इति श्रीभागवतीयदशमस्कब्धे ६२ अध्यायः ॥ कायस्थस्य पद्धतिविशेषः ॥ पालिन्दः, पुं, (पालयतीति । पालि + बाहुल- कात् किन्दच् ।) कुन्दुरुकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पालिन्दी, स्त्री, (पालिन्द + गौरादित्वात् ङीष् ।) श्यामालता । इति रत्नमाला ॥ (यथा, सुश्रुते कल्पस्थाने १ अध्याये ।

पृष्ठ ३/१३२

“ऋष्यपित्तघृतश्यामा पालिन्दीतण्डुलीयकैः ॥”) पालिन्धी । त्रिवृता । इति द्बिरूपकोषः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “त्रिवृत् श्यामार्द्धचन्द्रा च पालिन्दी च सुषे- णिका । मसूरविदलाकोलकैषिका कालमेषिका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पालिन्धी, स्त्री, कृष्णत्रिवृता । इत्यमरः । २ । ४ । १०८ ॥ पाली, स्त्री, (पालि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) यूका । सश्मशुयोषित् । इति मेदिनी । ले, ३० । श्रेणी । इति शब्दरत्नावली ॥ स्थाली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पावकः, पुं, (पुनातीति । पू ञ गि शोधे + ण्वुल् ।) अग्निः । इत्यमरः । १ । १ । ५७ ॥ (यथा, काशी- खण्डे ९ अध्याये । “अपावनानि सर्व्वाणि वह्निसंसर्गतः क्वचित् । पावनानि भवन्त्येव तस्मात् स पावकः स्मृतः ॥”) वैद्युताग्निः । यथा, -- “पावकः पवस्रानश्च शुचिरग्निश्च ते त्रयः । निर्म्मथ्यः पवमानः स्याद्वैद्युतः पावकः स्मृतः ॥ यश्चासौ तपते सूर्य्यः शुचिरग्निस्त्वसौ स्मृतः ॥” इति कौर्म्मे १२ अध्यायः ॥ स च ब्रह्मणो मानसपुत्त्रादभिमानिनामकाग्नेः स्वाहायां जातः । यथा, -- “योऽसावग्निरभीमानी स्मृतः स्वायम्भुवेऽन्तरे । ब्रह्मणो मानसः पुत्त्रस्तस्मात् स्वाहा व्यजीजनत् ॥ पावकं पवमानञ्च शुचिरग्निश्च यः स्मृतः ॥” इति मात्स्ये ४८ अध्यायः ॥ सदाचारः । वह्निमन्थः । (अस्य पर्य्यायो यथा, “तेजोमन्थो हविर्मन्थो ज्योतिष्को पावकोऽरणिः । वह्निमन्थोऽग्निमन्थश्च मथनो गणिकारिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) चित्रकः । भल्लातकः । विडङ्गः । इति मेदिनी । के, ११८ ॥ शोधयितृनरः । इति हेमचन्द्रः ॥ रक्त- चित्रकः । कुसुम्भः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पवित्र- कारके, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ३ । ३१ । २० । “मिहः पावकाः प्रतता अभूवन् ॥”) पावकारणिः, पुं, (पावकाय वह्न्युत्पादनार्थं अरणिरिव ।) अग्निमन्थः । इति शब्दमाला ॥ पावकिः, (पावकस्यापत्यम् । पावक + इञ् ।) कार्त्तिकेयः । यथा, -- “कथं तं कृत्तिकापुत्त्रमुक्तवान् तं सुरं गुरुम् । कथञ्च पावकिरसौ कथं वा मातृनन्दनः ॥” इति वराहपुराणम् ॥ पावनं, क्ली, (पावयत्यनेनेति । पू + णिच् + ल्युट् ।) जलम् । कृच्छ्रम् । इति मेदिनी । ने, ९० ॥ गोम- यम् ॥ इति शब्दचन्द्रिका ॥ रुद्राक्षम् । कुष्ठम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रकम् । अध्यासः । प्रायश्चित्तम् । इति विश्वः ॥ (शुद्धिः । यथा, मनुः । ११ । १७८ । “सा चेत् पुनः प्रदुष्येत्तु सदृशेनोपयन्त्रिता । कृच्छ्रंचान्द्रायणञ्चैव तदस्याः पावनं स्मृतम् ॥”)

पावनः, पुं, (पावयतीति । पू + णिच् + ल्युः ।) व्यासः । पावकः । इति मेदिनी । ने, ९० ॥ (यथा, ३ । १८५ । मनुश्लोकटीकायां कुल्लूकभट्टः । “पावनः सभ्योऽग्निर्यः शीतापनोदनाद्यर्थं बहुषु देशेष्वपि विधीयते ॥”) सिह्लकः । इति विश्वः ॥ पीतभृङ्गराजः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ४५ । “भूतभव्यभवन्नाथः पवनः पावनोऽनलः ॥” “पावयतीति पावनः । भीषास्माद्वातः पवत इति श्रुतेः ।” इति शाङ्करभाष्यम् ॥) सिद्धः । पवित्रे पावयितरि च, त्रि । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । १९ । ५३ । “स त्वनेकवनिता सखोऽपि सन पावनीमनवलोक्य सन्ततिम् । वैद्ययत्नपरिभाविनं गदं न प्रदीप इव वायुमत्यगात् ॥”) पावनध्वनिः, पुं, (पावनः पवित्रजनको घ्वनि- र्यस्य ।) शङ्खः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पावनो- ध्वनिरिति विग्रहे ।) पवित्रशब्दः ॥ पावनी, स्त्री, (पावयत्यनयेति । पू + णिच् + ल्युट् + ङीप् ।) हरीतकी । इति विश्वः ॥ तुलसी । गौः । इति राजनिर्घण्टः । गङ्गा । यथा, शङ्कराचार्य्यकृतगङ्गाष्टके । “ब्रह्माण्डं खण्डयन्ती हरशिरसि जटावल्लि- मुल्लासयन्ती स्वर्लोकादापतन्ती कनकगिरिगुहागण्डशैलात् स्खलन्ती । क्षौणीपृष्ठे लुठन्ती दुरितचयचमूर्निर्भरं भर्त्- सयन्ती पाथोधिं पूरयन्ती सुरनगरसरित्पावनी नः पुनातु ॥” (इयन्तु गङ्गाया अंशविशेषः । यथा, मात्स्ये । १२० । ३९ -- ४१ । “ततो विसर्ज्जयामास संरुद्धां स्वेन तेजसा । नदीं भगीरथस्यार्थे तपसोग्रेण तोषितः । ततो बिसर्ज्जयामास सप्त स्रोतांसि गङ्गायाः ॥ त्रीणि प्राचीमभिमुखं प्रतीचीं त्रीण्यथैव तु । स्रोतांसि त्रिपथगायास्तु प्रत्यपद्यन्त सप्तधा ॥ नलिनी ह्लादिनी चैव पावनी चैव प्राच्यगा । सीता चक्षुश्च सिन्धुश्च तिस्रस्ता वै प्रतीच्यगाः ॥ सप्तमी त्वनुगा तासां दक्षिणेन भगीरथम् । तस्माद् भागीरथी सा वै प्रविष्टा दक्षिणो- दधिम् ॥” शाकद्बीपस्य नदीविशेषः । यथा, मत्स्यपुराणे । १२१ । ३१ । “नन्दा च पावनी चेव तृतीया परिकीर्त्तिता ॥”) पाशः, पुं, (पश्यते बध्यतेऽनेनेति । पश + घञ् ।) शस्त्रभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ (वैशम्पा- यनधनुर्व्वेदोक्तपाशलक्षणं यथा, -- “पाशः सुसूक्ष्मावयवो लौहधातुस्त्रिकोणवान् । प्रादेशपरिधिः सीसगुलिकाभरणाञ्चितः ॥” आग्नेयधनुर्व्वेदोक्तलक्षणं यथा, --

“दशहस्तो भवेत् पाशो वृत्तः करमुखस्तथा । गुणकार्पासमुञ्जानामर्कस्नायवचर्म्मणाम् ॥ अन्येषां सुदृढानाञ्च सुकृतं परिवेष्टितम् । तथा त्रिंशत्समं पाशं बुधः कुर्य्यात्सुवर्त्तितम् ॥” अस्य क्रियादिकं यथा, -- “कर्त्तव्यं शिक्षकैस्तस्य स्थानं कक्षासु वै सदा । वामहस्तन संगृह्य दक्षिणेनोद्धरेत्ततः ॥ कुण्डलस्याकृतिं कृत्वा भ्राभ्यैकं मस्तकोपरि । क्षिपेत् -- ॥” “वल्पिते च प्लुते चैव तथा प्रव्रजितेषु च । समयोगविधिं ज्ञात्वा प्रयुञ्जीत सुशिक्षितः ॥ विजित्वा तु यथान्यायं ततो बन्धं समाचरेत् । कट्यां बद्ध्वा ततः खड्गं वामपार्श्वावलम्बितम् ॥ दृढं विगृह्य वामेन निष्कर्षेद्दक्षिणेन च ॥” अन्यच्च । “परावृत्तमपावृत्तं गृहीतं लघुसंज्ञितम् । ऊर्द्ध्वक्षिप्तमधःक्षिप्तं सन्धारितविधारितम् ॥ श्येनपातं गजपातं ग्राहग्राह्यं तथैव च । एवमेकादशविधा ज्ञेयाः पाशविधारणाः ॥” वैशम्पायनोक्तक्रिया यथा, -- “प्रसारणं वेष्टनञ्च कर्त्तनञ्चेति ते त्रयः । योगाः पाशाश्रिता लोके पाशाः क्षुद्रसमा- श्रिताः ॥” अन्यच्च । “ऋज्वायतं विशालञ्च तिर्य्यक्भ्रामितमेव च । पञ्च कर्म्मविनिर्द्दिष्टं व्यस्ते पाशे महात्मभिः ॥”) कचान्ते समूहार्थः । (यथा, माघे । ७ । ६२ । “श्लथशिरसिजपाशपातभारा- दिव नितरां नतिमद्भिरंसभागैः ॥”) कर्णान्ते शोभनार्थः । छात्राद्यन्ते निन्दार्थः पक्ष्यादिबन्धनरज्जादि । इति विश्वः ॥ (यथा, महार्भारते । ५ । ६४ । १ । “शकुनीनामिहार्थाय पाशं भूमावयोजयत् । कश्चिच्छाकुनिकस्तात पूर्ब्बेषामिति शुश्रुम ॥” योगविशेषः । यथा, ज्योतिषे । “यदा राशिपञ्चके सव्व ग्रहा भवन्ति तदा पाशाख्ययोगो भवति ॥” पारिभाषिकपाशो यथा, कुलार्णवे १ उल्लासे । “घृणा शङ्का भयं लज्जा जुगुप्सा चेति पञ्चमी । कुलं शीलं तथा जातिरष्टौ पाशाः प्रकी- र्त्तिताः ॥” स्वप्नेऽस्य दर्शनफलं यथा, -- “कार्पासभस्मास्थिकपालशूलं चक्रञ्च पाशन्त्वथवा प्रपश्येत् । तस्यापदं रोगधनक्षयं वा रोगी मृतिं वा तनुतेऽतिकष्टम् ॥” इति हारीते द्वितीये स्थाने द्वितीयेऽध्याये ॥) पाशकः, पुं, (पाशयति पीडयतीति । पश + णिच् + ण्वुल् ।) द्यूतविशेषः । पाशा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अक्षः २ देवनः ३ । इत्यमरः । २ । १० । ४५ ॥ सारिः ४ शारिः ५ सारः शारः ७ पाशः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ ३/१३३

पाशपाणिः, पुं, (पाशः पाणौ यस्य ।) वरुणः । इति हलायुधः ॥ पाशवपालनं, क्ली, (पाशवं पशुसंघं पालयतीति । पालि + ल्युः ।) घासः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पाशितः, त्रि, (पाश + क्त ।) पाशयुक्तः । बद्धः । इति धरणिः ॥ पाशी, [न्] पुं, (पाशोऽस्त्यस्येति । पाश + इनिः ।) वरुणः । इत्यमरः । १ । १ । ६४ ॥ (यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । ३ । ८ । “यदि शक्रं यमं वापि कुवेरमपि पाशिनम् ॥”) व्याधः । इति मेदिनी । ने, ९१ ॥ यमः । इति कश्चित् ॥ पाशधरे, त्रि । इति विश्वः ॥ पाशीकृतः, त्रि, पाशबद्भः । अभूततद्भावे च्वि- प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ पाशुपतः, पुं, (पशुपतिर्देवतास्येति । “सास्य देवता ।” ४ । २ । २४ । इति अण् ।) वक- पुष्पम् । (अस्य पर्य्यायो यथा, भावप्रकाशे । १ । १ । “शिवमल्ली पाशुपत एकाष्ठीलो वुको वसुः ॥”) पशुपत्यधिदैवतः । तद्भक्तः । इति मेदिनी । ते, २११ ॥ (क्ली, तन्त्रशास्त्रविशेषः । यथा, कूर्म्म- पुराणे १४ अध्याये । “एवं सम्बोधितो रुद्रो माधवेन मुरारिणा । चकार मोहशास्त्राणि केशवोऽपि शिवेरितः ॥ कापालं नाकुलं वामं भैरवं पूर्ब्बपश्चिमम् । पञ्चरात्रं पाशुपतं तथान्यानि सहस्रशः ॥” अथर्व्ववेदान्तर्गतोपनिषद्विशेषः । यथा, मुक्ति- कोपनिषदि । “सावित्र्यात्मा पाशुपतं परब्रह्मावधूतकम् ॥”) पाशुपतव्रतं, क्ली, (पाशुपतं पशुपतिसम्बन्धि व्रतम् ।) पशुपतिव्रतविशेषः । यथा, -- “यथा पशुपतिर्नित्यं हत्वा सर्व्वमिदं जगत् । न लिप्यते पुनः सोऽपि यो नित्यं व्रतमाचरेत् ॥ इहजन्मकृतं पापं पूर्ब्बजन्मकृतञ्च यत् । व्रतं पाशुपतं नाम कृत्वा हन्ति द्विजोत्तम ! ॥ द्बादश्यामेकभक्ताशी त्रयोदश्यामयाचितम् । चतुर्द्दश्यां तथा नक्तमुपवासं परेऽहनि ॥ गोवृषञ्चैव हैरण्यं रौप्यं ताम्रमयन्तथा । सौवर्णं कारयेत् पत्रं गुञ्जाशीत्या पृथक् पृथक् ॥ तत्रैवोल्लेखयेन्मूर्त्तिं शिवायाश्च शिवस्य च । तत्प्रमाणं वृषं कुर्य्याद्रौप्यं हेम्नश्चतुर्गुणैः ॥ रौप्यादष्टमुणं ताम्रं तदर्द्धं वापि कारयेत् । क्षारपत्रे समारोप्य वस्त्रोत्तमयुतन्तथा ॥ त्रयोदश्यामेकभक्तं रिक्तायां नक्तमाचरेत् । कुर्य्यादयाचितं दर्शे पादकृच्छ्रव्रतञ्चरेत् ॥ गन्धपुष्पैः सुनैवेद्यैर्व्वस्त्राभरणदीपकैः । गङ्गाधरं समभ्यर्च्च्य प्रार्थयेत् प्रवरं वरम् ॥ गङ्गाधर ! महादेव ! सर्व्वलोकचराचर ! । जहि मे सर्व्वपापानि पूजितस्त्विह शङ्कर ! ॥ शङ्कराय नमस्तुभ्यं सर्व्वपापहराय च । यथा यमं न पश्यामि तथा मे कुरु शङ्कर ! ॥ यममार्गं यया शम्भो ! न पश्यामि कदाचन । संपूजितो मया भक्त्या तथा मे कुरु शङ्कर ! ॥

गङ्गाधर ! धराधीश ! परात्पर वरप्रद ! । श्रीकण्ठ ! नीलकण्ठस्त्वसुमाकान्त ! नमोऽस्तु ते ॥ संपूज्यैवंविधानेन प्रतिपद्युदिते रवौ । हैरण्यादीन् गोवृषांश्च ब्राह्मणेभ्यो निवेदयेत् ॥ यथा त्वं सर्व्वगः सर्व्वः सर्व्ववासस्तु सर्व्वहृत् । न लिप्यसे विकुर्व्वाणस्तथा मां कुरु शङ्कर ! ॥ एवं स्तुत्वा नमस्कृत्य वृषादींश्च यथोदितान् । गुर्व्वादिभ्यो द्विजेभ्यश्च शङ्करः प्रीयतामिति ॥ एवं व्रतमिदं कृत्वा वृषं दद्याद्द्विजातये । यममार्गं महाघोरं न पश्यति कदाचन ॥ यः करोति व्रतेनैव सर्व्वपापप्रणाशनम् । न स लिप्येत पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥ ब्रह्महत्यादिभिः पापैरगम्यागमनादिभिः । मुच्यते पातकेभ्योऽथ ह्यभक्ष्यापेयजैः पुमान् ॥ यः करोति महाभाग ! दानं सर्व्वसुखावहम् । हत्वा पापान्यशेषाणि स्वर्गलोकं स गच्छति ॥” इति वह्निपुराणे पाशुपतव्रतदानाध्यायः ॥ (यथा च शिवपुराणे वायुसंहितायां पूर्ब्बभागे २९ अध्याये । ऋषय ऊचुः । “भगवन् ! श्रोतुमिच्छामो व्रतं पाशुपतं परम् । ब्रह्मादयोऽपि यत् श्रुत्वा सर्व्वे पाशुपताः स्मृताः ॥ वायुरुवाच । रहस्यं वः प्रवक्ष्यामि सर्व्वपाशनिकृन्तनम् । व्रतं पाशुपतं श्रौतमथर्व्वशिरसि श्रुतम् ॥ कालश्चित्रापौर्णमासी देशः शिवपरिग्रहः । क्षेत्रारामादिरम्यो वा प्रशस्तः शुभलक्षणः ॥ तत्र पूर्ब्बं त्रयोदश्यां सुस्नातः सुकृताह्निकः । अनुज्ञाप्य स्वमाचार्य्यं संपूज्य प्रणिपत्य च ॥ पूजां वशेषिकीं कृत्वा शुक्लाम्बरधरः स्वयम् । शुक्लयज्ञोपवीती च शुक्लमाल्यानुलेपनः ॥ दर्भासने समासीनो दर्भमुष्टिं प्रगृह्य च । प्राणायामत्रयं कृत्वा प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः ॥ ध्यात्वा देवञ्च देवीञ्च तद्विज्ञापनवर्त्मना । व्रतमेतत् करोमीति भवेत् संकल्प्य दीक्षितः ॥ यावच्छरीरपातं वा द्बादशाब्दमथापि वा । तदर्द्धं वा तदर्द्धं वा मासद्वादशकन्तु वा ॥ तदर्द्धं वा तदर्द्धं वा मासमेकमथापि वा । दिनद्वादशकं वाथ दिनषट्कमथापि वा ॥ तदर्द्धं दिनमेकं वा व्रतसंकल्पनावधि । अग्निमाधाय विधिवद्विरजा होमकारणात् ॥ हुत्वाज्येन समिद्भिश्च चरुणा च यथाक्रमम् । पूर्णाद्याः पुरतो भूयस्तत्वानां शुद्धिमुद्दिशन् ॥ जुहुयान्मूलमन्त्रेण तैरेव समिदादिभिः । तत्वान्येतानि मद्देहे शुध्यन्तामित्यनुस्मरन् ॥ पञ्च भूतानि तन्मात्राः पञ्च कर्म्मेन्द्रियाणि च । ज्ञानकर्म्मविभेदेन पञ्च पञ्च विभागशः ॥ त्वगादिधातवः सप्त पञ्च प्राणादिवायवः । मनोबुद्धिरहंख्यातिर्गुणाः प्रकृतिपूरुषौ ॥ रागो विद्या कला चैव नियतिः काल एव च । माया च शुद्धविद्या च महेश्वरसदाशिवौ ॥ शक्तिश्च शिवतत्वञ्च तत्वानि क्रमशो विदुः ।

मन्त्रैस्तु विरजैर्हुत्वा होतासौ विरजो भवेत् ॥ अथ गोमयमादाय पिण्डीकृत्याभिमन्त्र्य च । न्यस्याग्नौ तच्च संरक्ष्य दिने तस्मिन् हविष्य- भुक् ॥ प्रभाते तु चतुर्द्दश्यां कृत्वा सर्व्वं पुरोदितम् । दिने तस्मिन्मिताहारः कालशेषं समापयेत् ॥ प्रातःपर्व्वणि चाप्येवं कृत्वा होमावसानतः । उपसंहृत्य रुद्राग्निं गृह्णीयाद्भस्म यत्नतः ॥ ततस्तु जटिलो मुण्डः शिखैकजट एव वा । भूत्वा स्नात्वा पुनर्वीतलज्जश्चेत् स्याद्दिगम्बरः ॥ अन्यः काषायवसनश्चर्म्मचीराम्बरोऽथवा । एकाम्बरो वल्कली वा भवेद्दण्डी च मेखली ॥ प्रक्षाल्य चरणौ पश्चाद्द्विराचम्यात्मनस्तनुम् । संकलीकृत्य तद्भस्म विरजानलसम्भवम् ॥ अग्निरित्याभिर्म्मन्त्रैः षड्भिराथर्व्वणैः क्रमात् । विमृज्याङ्गानि मूर्द्धादिचरणान्तञ्च संस्पृशेत् ॥ ततस्तेन क्रमेणैव समुद्धृत्य च भस्मना । सर्व्वाङ्गोद्धूलनं कुर्य्यात् प्रणवेन शिवेन वा ॥ ततस्त्रिपुण्ड्रं रचरेत्त्रियायुषसमाह्वयम् । शिवभावं सगागम्य शिवयोगं समाचरेत् ॥ कुर्य्यात्त्रिसन्ध्यमप्येवमेतत् पाशुपतं व्रतम् । पूजनीयो महादेवो लिङ्गमूर्त्तिः सनातनः ॥ पद्ममष्टदलं हैमं नवरत्नैरलङ्कृतम् । कर्णिकाकेसरोपेतमासनं परिकल्पयेत् ॥ विभवे तदभावे तु रक्तं सितमथापि वा । पद्मं तस्याप्यभावे तु केवलं भावनामयम् ॥ तत्पद्मकर्णिकामध्ये कृत्वा लिङ्गं कनीयसम् । स्फाटिकं पीठिकोपेतं पूजयेद्धि ततःक्रमात् ॥ प्रतिष्ठाप्य विधानेन तल्लिङ्गं कृतशोधनम् । परिकल्प्यासनं मूर्त्तिं पञ्चवक्त्रप्रकारतः ॥ पञ्चगव्यादिभिः पूण्यैर्यथाविभवविस्तरैः । स्नापयेत् कलशैः पूर्णैः सहस्रादिषु सम्भवैः ॥ गन्धद्रव्यैः सकर्पूरैश्चन्दनाद्यैः सकुङ्कुमैः । सवेदिकं समालिप्य लिङ्गं भूषणभूषितम् ॥ बिल्वपत्रैश्च पद्मैश्च रक्तश्वेतैस्तथोत्पलैः । नीलोत्पलैस्तथान्यैश्च पुष्पैस्तैस्तैः सुगन्धिभिः ॥ पुण्यैश्च शतपत्रैश्च चित्रैर्दूर्षाक्षतादिभिः । समभ्यर्च्य यथालाभं महापूजाविधानतः ॥ धूपं दीपं तथाचार्घ्यं नैवेद्यञ्च समादिशेत् । निवेदयित्वा विभवे कल्याणञ्च समाचरेत् ॥ इष्टानि च विशिष्टानि न्यायेनोपार्जितानि च । सर्व्वद्रव्याणि देयानि व्रते तस्मिन् विशेषतः ॥ श्रीपत्रोत्पलपद्मानां संख्या साहस्रिकी मता । प्रत्येकमपरा संख्या शतमष्टोत्तरं द्विजाः ॥ तत्रापि च विशेषेण न त्यजेद्बिल्वपत्रकम् । हैममेकं परं प्राहुः पद्मं पद्मसहस्रकात् ॥ नीलोत्पलादिष्वप्येतत्समानं बिल्वपत्रकैः । पुष्पान्तरान्यनियमाद्यथालाभं निवेदयेत् ॥ अष्टाङ्गमर्घ्यमुत्कृष्टं धूपालेपौ विशेषतः । कृष्णागुरुमघोराख्ये वक्रे सद्ये मनःशिलाम् ॥ चन्दनं वामदेवाख्ये हरितालञ्च पौरुषे । ईशाने भसितं केचिदालेपनमितीदृशम् ॥

पृष्ठ ३/१३४

न धूप इति मन्यन्ते धूपान्तरविधानतः । सितागुरुमघोराख्ये मुखे कृष्णागुरुं पुनः ॥ पौरुषे गुग्गुलुं सद्ये सौम्ये सौगन्धिकं मुखे । ईशानेऽपि उशीरादि दद्याद्धूपं विशेषतः ॥ शर्करामधुकर्पूरकपिलाघृतसंयुतम् । चन्दनागुरुकाष्ठाद्यं सामान्यं संप्रचक्षते ॥ कर्पूरवर्तिराज्याढ्या देया दीपावली ततः । अर्घ्यमाचमनं देयं प्रतिवक्त्रमतःपरम् ॥ प्रथमावरणे पूज्यौ क्रमाद्धेरम्बषण्मुखौ । ब्रह्माङ्गानि ततश्चैवं प्रथमावरणेऽर्च्चिते ॥ द्बितीयावरणे पूज्या विघ्नेशाश्चक्रवर्त्तिनः । तृतीयावरणे पूज्या भवाद्याश्चाष्टमूर्त्तयः ॥ महादेवादयस्तत्र तथैकादशमूर्त्तयः । चतुर्थावरणे पूज्याः सर्व्व एव गणेश्वराः ॥ बहिरेव तु पद्मस्य पञ्चमावरणे क्रमात् । दश दिक्पतयः पूज्याः सास्त्राः सानुचरास्तथा ॥ ब्रह्मणो मानसाः पुत्त्राः सर्व्वेऽपि ज्योतिषाङ्गणाः । सर्व्वे देवाश्च देव्यश्च सर्व्वाः सर्व्वेऽपि खेचराः ॥ पातालवासिनश्चान्ये सर्व्वे मुनिगणा अपि । योगिनो मुख्यतः सर्व्वे पञ्चमे मातरस्तथा ॥ क्षेत्रपालश्च सगणः सर्व्वं चैतच्चराचरम् । अथावरणपूजान्ते सम्पूज्य परमेश्वरम् ॥ साज्यं सव्यञ्जनं हृद्यं हविर्भक्त्या निवेदयेत् । मुखवासादिकं दत्त्वा ताम्बूलं सोपदंशकम् ॥ अलङ्कृत्य च भूयोऽपि नानापुष्पविभूषणैः । नीराजनान्ते विस्तीर्णं पूजाशेषं समापयेत् ॥ चन्द्रसङ्काशहारञ्च शयनीये समर्पयेत् । आढ्यं नृपोचितं हृद्यं तत्सर्व्वमनुरूपतः ॥ कृत्वा च कारयित्वा च हुत्वा च प्रतिपूजनम् । स्तोत्रं व्यपोहनं जप्त्वा विद्यां पञ्चाक्षरीं जपेत् ॥ प्रदक्षिणां प्रणामञ्च कृत्वात्मानं समर्च्चयेत् । ततः पुरस्ताद्देवस्य गुरुविद्ये च पूजयेत् ॥ दत्वार्घ्यमष्टौ पुष्पाणि देवमुद्बास्य लिङ्गतः । अग्नेश्चाग्निं सुसंरक्ष्य उद्बास्य च तमप्युत ॥ प्रत्यहं जन इत्येवं कुर्य्यात्सर्व्वं पुरोदितम् । ततस्तत्साम्बुजं लिङ्गं सर्व्वोपकरणान्वितम् ॥ समर्पयेत् स्वगुरवे स्थापयेद् वा शिवालये । संपूज्य च गुरूनन्यान् व्रतिनश्च विशेषतः ॥ भक्तान् द्विजांश्च शक्तश्चेद्दीनानाथांश्च तोषयेत् । स्वयं चानशनप्रायः फलमूलाशनोऽथवा ॥ पयोव्रती वा भिक्षाशी भवेदेकाशनस्तथा । नक्तं युक्ताशनो नित्यं भूशय्यानिरतः शुचिः ॥ भस्मशायी तृणे शायी चीराजिनशयोऽथवा । ब्रह्मचर्य्यरतो नित्यं व्रतमेतत् समाचरेत् ॥ अर्कवारे तथार्द्वायां पञ्चदश्याञ्च पक्षयोः । अष्टम्याञ्च चतुद्दश्यां शक्तस्तूपवसेदपि ॥ पाषण्डपतितोदक्यासूतिकान्त्यजपूर्ब्बकान् । वर्ज्जयेत्सर्व्वत्नेन मनसा कर्म्मणा गिरा ॥ क्षमादानदयासत्याहिंसाशीलः सदा भवेत् । सन्तुष्टश्च प्रशान्तश्च तपोध्यानरतः सदा ॥ कुर्य्यात्त्रिषवणस्नानं भस्मस्नानमथापि वा । पूजां षैशेषिकोञ्चैव मनसा कर्म्मणा गिरा ॥

बहुनात्र किमुक्तेन नाचरेदशिवं व्रती । प्रमादात्तु तथाचारे निरूप्य गुरुलाघवम् ॥ उचितां निष्कृतिं कुर्य्यात् पूजाहोमजपादिभिः । आसमाप्तेर्व्रतस्यैवमाचरेन्न प्रमादतः ॥ गोदानञ्च वृषोत्सर्गं कुर्य्यात् पूजां जपं सदा । सामान्यमेतत् कथितं व्रतस्यास्य समासतः ॥ प्रतिमासं विशेषञ्च प्रवक्ष्यामि यथाक्रमम् । वैशाखे वज्रलिङ्गन्तु ज्येष्ठे मारकतं शुभम् ॥ आषाढे मौक्तिकं विद्याच्छ्रावणे नीलनिर्म्मितम् । मासे भाद्रपदे चैव पद्मरागमयं परम् ॥ आश्वयुज्याञ्च विधिवद्गोमेदकमयं शुभम् । कार्त्तिक्यां वै द्रुमं लिङ्गं वैदूर्य्यं मार्गशीर्षके ॥ पुष्परागमयं पौषे माघे द्युमणिजं तथा । फाल्गुन्यां चन्द्रकान्तोत्थं चैत्रे तद्ब्यत्ययोऽथवा ॥ सर्व्वमासेषु रत्नानामलाभे हैममेव वा । हैमाभावे राजतं वा ताम्रं शैलजमेव वा ॥ मृण्मयं वा यथालाभं क्षणिकं चान्यदेव वा । सर्व्वगन्धमयं वाथ लिङ्गं कुर्य्याद्यथारुचि ॥ व्रतावसानसमये समाचरितनैत्यकः । कृत्त्वा वैशेशिकीं पूजां हुत्वा चैव यथा पुरा ॥ संपूज्य च सदाचार्य्यं व्रतिनश्च विशेषतः । दैशिकेनाभ्यनुज्ञातः प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः ॥ दर्भासनो दर्भपाणिः प्राणापानौ नियम्य च । जपित्वा शक्तितो मूलं ध्यात्वा शाम्बं त्रियम्बकम् ॥ अनुज्ञाप्य यथापूर्ब्बं नमस्कृत्य कृताञ्जलिः । समुत्सृजामि भगवन् ! व्रतमेतत्त्वदाज्ञया ॥ इत्युक्त्वा लिङ्गमूलन्तु दर्भानुत्तरतस्त्यजेत् । ततो दण्डजटाचीरमेखलाद्यपि चोत्सृजेत् ॥ पुनराचम्य विधिवत् पञ्चाक्षरमुदीरयेत् । यः कृत्वात्यन्तिकीं दीक्षामादेहान्तमनाकुलः ॥ व्रतमेतत् प्रकुर्वीत स तु वै नैष्ठिकः स्मृतः । सोऽत्याश्रमी च विज्ञेयो महापाशुतस्तथा ॥ स एव तपसां श्रेष्ठः स एव च महाव्रती । न तेन सदृशः कश्चित् कृतकृत्यो मुमुक्षुषु ॥ यतिर्यो नैष्ठिको जातस्तमाहुर्नैष्ठिकोत्तमम् । योऽनश्नन्द्वादशाहं वा व्रतमेतत् समाचरेत् ॥ सोऽपि नैष्ठिकतुल्यः स्यात्तीव्रव्रतसमन्वयात् । घृताक्ता यश्चरेदेतद्व्रतं व्रतपरायणः ॥ द्वित्र्यैकदिवसं वापि स च कश्चन नैष्ठिकः । कृत्यमित्येव निष्कामो यश्चरेद् व्रतमुत्तमम् ॥ शिवार्पितात्मा सततं न तेन सदृशः क्वचित् । भस्मच्छन्नो द्बिजो विद्वान् महापातकसम्भवैः ॥ पापैर्विमुच्यते सद्यो मुच्यते नात्र संशयः । रुद्राग्नेर्यत्परं वीर्य्यं तद्भस्म परिकीर्त्तितम् ॥ तस्मात्सर्व्वेषु कालेषु वीर्य्यवान् भस्मसंयुतः । भस्मनिष्ठस्य दह्यन्ते दोषा भस्माग्निसङ्गमात् ॥ भस्मस्नानविशुद्धात्मा भस्मनिष्ठ इति स्मृतः । भस्मना दिग्धसर्व्वाङ्गो भस्मदीप्तत्रिपुण्ड्रकः ॥ भस्मशायी च पुरुषो भस्मकल्मषभक्षणात् । भूतिर्भूतिकरी पुंसां रक्षा रक्षाकरी परम् ॥ किमन्यदिह वक्तव्यं भस्ममाहात्म्यकारणम् । व्रती च भस्मना स्नातः स्वयं देवो महेश्वरः ॥

परमास्त्रञ्च शैवानां भस्मैतत्पारमेश्वरम् । धौभ्याग्रजस्य तपसि ह्यापदो यन्निवारिताः ॥ तस्मात्सर्व्वप्रयत्नेन कृत्वा पाशुपतं व्रतम् । धनवद्भस्म संगृह्य भस्मस्नानरतो भवेत् ॥” इति श्रीशिवपुराणे वायुसंहितायां पूर्ब्बभागे एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥ * ॥) पाशुपतास्त्रं, क्ली, (पाशुपतं पशुपतिसम्बन्धि अस्त्रम् ।) पशुपतेः शूलास्त्रम् । तस्य स्वरूपं यथा, -- “गजाननोऽपि सञ्चिन्त्य यत्तत् पाशुपतं परम् । महारूपं महाकायं युगान्ताग्निसमप्रभम् ॥ पञ्चवक्त्रं महाघोरं दशबाहुं त्रिलोचनम् । सौम्यं घोरं सुघोरास्यमूर्द्ध्वकेशं भयोत्कटम् ॥ जटाभारेन्दुगङ्गाहिध्रियमाणं शिवाङ्गजम् । वेणुवीणाशङ्खघण्टं डमरुकारावसंकुलम् ॥ शिवारावं भयात्त्रासि गृध्रवायसचेष्टितम् । उल्कादण्डज्वलज्वालं गोनाशकृतभूषणम् ॥ ललन्मेखलनागेन्द्रं गजचर्म्मार्द्रवाससम् । केकरं तर्ज्जमानन्तु शूलखट्वाङ्गधारिणम् ॥ ग्रसमानं सममिदं त्रैलोक्यं सचराचरम् । पुरतो विघ्ननाशस्य लेलिहानं व्यवस्थितम् ॥” इति देवीपुराणम् ॥ पाशुपाल्यं, क्ली, (पशुपालस्य भावः कर्म्म वा । पशुपाल + ष्यञ् ।) वैश्यवृत्तिः । पशून् गोमहि- ष्यादीन् पालयति पशुपालः ढात् षण् । पशु- पालस्य भावः कर्म्म वा इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययनिष्प- न्नम् । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । २८ । ६ । “दानमध्ययनं यज्ञो वैश्यस्यापि त्रिधैव सः । बाणिज्यं पाशुपाल्यञ्च कृषिञ्चैवास्य जीविका ॥”) पाश्चात्यः, त्रि, (पश्चात् + “दक्षिणापश्चात्पुरस- स्त्यक् ।” ४ । २ । ९८ । इति त्यक् ।) पश्चा- द्भवः । (यथा, देवीभागवते । १ । १७ । ६६ । “पाश्चात्यं यामिनीयामं ध्यानमेवान्वपद्यत । स्नात्वा प्रातः क्रियाः कृत्वा पुनरास्ते समा- हितः ॥”) पश्चिमदेशजातः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । १२१ । ११ । “स विजित्य गृहीत्वा च भूपतीन् राजसत्तमः । प्राच्यानुदीच्यान् पाश्चात्यान् दाक्षिणात्यानकाल- यत् ॥”) पाश्चात्याकरसम्भवं, क्ली, (पाश्चात्ये पश्चिमदिग्- भवे आकरे सम्भव उत्पत्तिर्यस्य ।) साम्भरी- लवणम् । तत्पर्य्यायः । रोमकम् २ रामलब- णम् ३ । इति रत्नमाला ॥ पाश्या, स्त्री, (पाशानां समूहः । पाश + “पाशा- दिभ्यो यः ।” ४ । २ । ४९ । इति यः ।) पाश- समूहः । इत्यमरः । ३ । २ । ४३ ॥ पाषकः, पुं, (पषति बध्नातीव चरणौ । पष बन्धे + ण्वुल् ।) पादाभरणविशेषः । पाषुली इति भाषा ॥ यथा, -- “रत्नपाषकषट्कैश्च विराजितपदाङ्गुलैः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ४ अध्यायः ॥

पृष्ठ ३/१३५

पाषण्डः, पुं, (पापं सनोति दर्शनसंसर्गादिना ददातीति । षणु ञ दाने + ञमन्तात् डः । पृषो- दरादित्वात् साधुः । यद्वा, पाति रक्षति दुष्कृ- तेभ्य इति । पा + क्विप् । पा वेदधर्म्मस्तं षण्ड- यति खण्डयतीति । यदुक्तम् । “पालनाच्च त्रयीधर्म्मः पाशब्देन निगद्यते । तं ष(ख)ण्डयन्ति ते यस्मात् पाषण्डास्तेन हेतुना ॥ नानाव्रतधरा नानावेशाः पाषण्डिनो मताः ॥”) वेदविरुद्धाचारवान् सर्व्ववर्णचिह्नधारी । बौद्ध- क्षपणकादिः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । सर्व्व- लिङ्गी २ । इत्यमरः । २ । ७ । ४५ ॥ कौलिकः ३ पाषण्डिकः ४ । इति शब्दत्नावली ॥ * ॥ पाष- ण्डादिसम्भाषणे दोषो यथा, -- “तस्मात पाषण्डिभिः पापैरालापं स्पर्शनं त्यजेत् । विशेषतः क्रियाकाले यज्ञादौ चापि दीक्षितः ॥ क्रियाहानिर्गृहे यस्य मासमेकं प्रजायते । तस्यावलोकनात् सूर्य्यं पश्येत मतिमान् नरः ॥ किं पुनर्य्यैस्तु सन्त्यक्ता त्रयी सर्व्वात्मना द्विज ! । पाषण्डभोजिभिः पापैर्व्वेदवादविरोधिभिः ॥ पाषण्डिनो विकर्म्मस्थान् वैडालव्रतिकान् शठान् । हैतुकान् वकवृत्तींश्च वाङ्मात्रेणापि नार्च्चयेत् ॥ दूरापास्तस्तु संसर्गः सहास्या वापि पापिभिः । पाषण्डिभिर्दुराचारैस्तस्मात्तान् परिवर्ज्जयेत् ॥ एते नग्नास्तवाख्याता दृष्ट्या श्राद्धोपघातकाः । येषां सम्भाषणात् पुंसां दिनपुण्यं प्रणश्यति ॥ एते पाषण्डिनामानो ह्येतान्न आलपेद्बुधः । पुण्यं नश्यति सम्भाषादेतेषां तद्दिनोद्भवम् ॥ पुंसां जटाधरणमौण्ड्यवतां वृथैव मोघाशिनामखिलशौचनिराकृतानाम् । तोयप्रदानपितृपिण्डबहिष्कृतानां सम्भाषणादपि नरा नरकं प्रयान्ति ॥” इति विष्णुपुराणे ३ अंशे १८ अध्यायः ॥ * ॥ पाषण्डादीनां लक्षणं यथा, -- “भ्रष्टः स्वधर्म्मात् पाषण्डो विकर्म्मस्थो निषिद्धकृत् । यस्य धर्म्मध्वजो नित्यं सुरध्वज इवोत्थितः ॥ प्रच्छन्नानि च पापानि वैडालं नाम तद्व्रतम् ॥ तद्वान् वैडालव्रतिकः ॥ प्रियं व्यक्ति पुरोऽन्यत्र विप्रियं कुरुते भृशम् । व्यक्तापराधचेष्टश्च शठोऽयं कथितो बुधैः ॥ सन्देहकृद्धेतुभिर्यः सत्कर्म्मसु सहैतुकः । अर्व्वाग्दृष्टिर्नैकृतिकः स्वार्थसाधनतत्परः ॥ शठो मिथ्याविनीतश्च वकवृत्तिरुदाहृतः ॥” इति । एतट्टीकायां स्वामी ॥ * ॥ अपि च । सदाशिव उवाच । “येऽन्यदेवं परत्वेन वदन्त्यज्ञानमोहिताः । नारायणाज्जगद्बन्द्यं ते वै पाषण्डिनस्तथा ॥ कपालभस्मास्थिधरा ये ह्यवैदिकलिङ्गिनः । ऋते वनस्थाश्रमाश्च जटावल्कलधारिणः । अवैदिकक्रियोपेतास्ते वै पाषण्डिनस्तथा ॥ शङ्खचक्रोर्द्ध्वपुण्ड्रादिचिह्नैः प्रियतमैर्हरेः ।

रहिता ये द्विजा देवि ! ते वै पाषण्डिनो मताः ॥ श्रुतिस्मृत्युक्तमाचारं यस्तु नाचरति द्विजः । स पाषण्डीति विज्ञेयः सर्व्वलोकेषु गर्हितः ॥ समस्तयज्ञभोक्तारं विष्णुं ब्रह्मण्यदैवतम् ॥ उदस्य देवताञ्चैव जुहोति च ददाति च । स पाषण्डीति विज्ञेयः स्वतन्त्रो वापि कर्म्मसु ॥ स्वातन्त्र्यात् क्रियते यैस्तु कर्म्म वेदोदितं महत् । विना वै भगवत्प्रीत्या ते वै पाषण्डिनः स्मृताः ॥ यस्तु नारायणं देवं ब्रह्मरुद्रादिदैवतैः । समत्वेनैव वीक्षेत स पाषण्डी भवेत् सदा ॥ अनास्था क्रियते यैस्तु मनोवाक्कायकर्म्मभिः । वासुदेवं न जानाति स पाषण्डी भवेत् द्विजः ॥ हरेर्नामैकमन्त्राभ्यां लोकाः सद्भिर्विवर्ज्जिताः । यदि वर्णाश्रमाद्या ये ते वै पाषण्डिनः स्मृताः ॥ वर्णानां गुरवो नित्यं शिवे यद्यप्यवैष्णवाः । भगवद्धर्म्मरहिता वैष्णवादिविनिन्दकाः ॥ रजस्तमोमया जीवहिंसका जीवभक्षकाः । असत्प्रतिग्रहरता देवला ग्रामयाजकाः ॥ भ्रष्टाचारास्तथा व्रात्या नानाविबुधपूजकाः । देवतोच्छिष्टश्राद्धादिभोजिनः शूद्रवत्क्रियाः ॥ विविधासत्कर्म्मरता भक्षणाद्यविचारिणः । लोभमोहमदक्रोधकामाहङ्कारिणः सदा ॥ एवंविधाः पारदारिकाद्या येऽत्र शुभानने ! । अन्येषां का कथा तत्र पाषण्डा ब्राह्मणाः स्मृताः ॥ वर्णाश्रमाद्या ये मर्त्याः स्वस्वधर्म्मविवर्ज्जिताः । ते वै पाषण्डिनो देवि ! नारायणबहिर्मुखाः ॥ सर्व्वाशिनो द्विजा येऽपि सर्व्वविक्रयिणस्तथा । षड्वेदाचाररहितास्ते वै पाषण्डिनो मताः ॥ ये त्वसद्भक्ष्यपानादिरता लोका निरन्तरम् । शिवे ! पाषण्डिनो ज्ञेया इह ते नात्र संशयः ॥ विष्णुवैष्णवगोभूमिदेवादिषु विशेषतः । अश्वत्थतुलसीतीर्थक्षेत्रादिषु महागुरौ ॥ लक्ष्मीसरस्वतीगङ्गायमुनासु वरानने ! । स्मृताः पाषण्डिनस्तेऽपि ये न सेवापरायणाः ॥ रुद्राक्षेन्द्राक्षभद्राक्षस्फाटिकाक्षादिधारिणः । जटिला भस्मलिप्ताङ्गास्ते वै पाषण्डिनः प्रिये ! ॥ असिजीवी मसीजीवी धावकः पाचकस्तथा । एते पाषण्डिनो विप्रा मादकद्रव्यभोजिनः ॥ देविं ! कार्ष्णादयो भक्ता अनन्यशरणास्तु ये । पाषण्डसङ्गं न कुर्य्युस्तद्गेहे पानभोजने ॥ यदि दैववशाल्लोभान्मोहात्तस्यान्नभोजनम् । तत्स्पर्शजलपानञ्च चक्रुस्तत्सङ्गमादिकम् ॥ तत्पानभोजनालापसङ्गालिङ्गनतोऽचिरात् । पाषण्डिनो वैष्णवाः स्युरन्येषामपि का कथा ॥ किमत्र बहुनोक्तेन ब्राह्मणा ये ह्यवैष्णवाः । असदाचरणाश्चेत् स्युस्तदा पाषण्डिनः स्मृताः ॥ एतद्भोजनपानादिकर्म्मभिर्वैष्णवा जनाः । पाषण्डिनस्तथा स्युर्व्वै जटाभस्मादिधारिणः ॥” इति पाद्मो त्तरखण्डे पाषण्डाचरणं नाम ४२ अः ॥ तस्य त्याज्यत्वं यथा, -- “त्यज पाषण्डसंसर्गं सङ्गं भज सतां सदा ।

कामं क्रोधञ्च लोभञ्च मोहञ्च मदमत्सरौ ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे १६ अध्यायः ॥ * ॥ तस्य राष्ट्राद्बहिष्कर्त्तव्यता यथा, -- “कितवान् कुशीलवान् क्रूरान् पाषण्डस्थांश्च मानवान् । विकर्म्मस्थान् शौण्डिकांश्च क्षिप्रं निर्व्वासयेत् पुरात् ॥ एते राष्ट्रे वर्त्तमाना राज्ञः प्रच्छन्नतस्कराः । विकर्म्मक्रियया नित्यं वाधन्ते भद्रिकाः प्रजाः ॥” इति मानवे ९ अध्यायः ॥ अपि च । “आक्रुद्धांश्च तथा लुब्धान् दृष्टार्थातत्त्वभाषिणः । पाषण्डिनस्तापसादीन् परराष्ट्रेषु योजयेत् ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ पाषण्डकः, पुं, (पाषण्ड एव । स्वार्थे कन् ।) पाषण्डः । इति शब्दरत्नावली ॥ पाषण्डी, [न्] पुं, (पां त्रयीधर्म्मं षण्डयतीति । पा + षण्ड + णिनिः ।) पाषण्डः । इति जटा- धरः ॥ (यथा, मनुः । ४ । ३० । “पाषण्डिनो विकर्म्मस्थान् वैडालव्रतिकान् शठान् । हैतुकान् वकवृत्तींश्च वाङ्मात्रेणापि नार्च्चयेत् ॥”) पाषाणः, पुं, (पषति पीडयत्यनेनेति । पष पीडने + बाहुलकात् आनच् । “पषेर्णिच्च ।” २ । ९० । इत्युज्ज्वलदत्तोक्त्या स च णित् ।) प्रस्तरः । तत्- पर्य्यायः । ग्रावः २ उपलः ३ अश्मा ४ शिला ५ दृषत् ६ । इत्यमरः । २ । ३ । ४ ॥ दृशत् ७ । इति भरतः ॥ प्रस्तरः ८ पारावुकः ९ पारटीटः १० मृन्मरुः ११ काचकः १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवीभागवते । ४ । २१ । ५४ । “गतेऽथ नारदे कंसः समाहूयाथ बालकम् । पाषाणे पोथयामास सुखं प्राप च मन्दधीः ॥” पाषाणादिनिर्म्मितत्वात् देवताप्रतिमादि । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३८६ । “पूजां विना प्रतिष्ठां नास्ति न मन्त्रं विना प्रतिष्ठा च । तदुभयविप्रतिपन्नः पश्यतु गीर्व्वाणपाषाणम् ॥”) पाषाणगर्द्दभः, पुं, हनुसन्धिजक्षुद्ररोगविशेषः । तल्लक्षणमाह । “वातश्लेष्मसमुद्भूतः श्वयथुर्हनुसन्धिजः । स्थिरो मन्दरुजः स्निग्धो ज्ञेयः पाषाणगर्द्दभः ॥” स्थिरः कठिनः ॥ * ॥ तच्चिकित्सा यथा, -- “पाषाणगर्द्दभं पूर्ब्बं स्वेदयेत् कुशलो भिषक् । ततः पनसिकाप्रोक्तैः कल्कैरुष्णैः प्रलेपयेत् ॥ वातश्लैष्मिकशोथघ्नैः कल्कैरन्यैश्च लेपयेत् । परिपाकगतं भित्त्वा व्रणवत्तमुपाचरेत् ॥ जलोकाभिर्हृते रक्ते स शाम्यति विनौषधम् । एतत्स्थलेषु बहुषु प्रेक्षितं लिखितं ततः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ पाषाणचतुर्द्दशी, स्त्री, (पाषाणसाध्या पाषाणवत्- पिष्टकभोजनसाध्या चतुर्द्दशी ।) वृश्चिकराशिस्थ- रविकशुक्लपक्षीयचतुर्द्दशी । यथा, भविष्ये ।

पृष्ठ ३/१३६

“वृश्चिके शुक्लपक्षे तु या पाषाणचतुर्द्दशी । तस्यामाराधयेद्गौरीं नक्तं पाषाणभोजनैः ॥ पाषाणभोजनैः पाषाणाकारपिष्टकभोजनैः ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ पाषाणदारकः, पुं, (दारयति विदारयतीति । द + णिच् + ण्वुल् । पाषाणस्य दारकः ।) टङ्कः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५८३ ॥ पाषाणदारणः, पुं, (दारयतीति । दॄ + णिच् + ल्युः । पाषाणस्य दारणो विदारकः ।) टङ्कः । इत्यमरः । २ । १० । ३४ ॥ पाषाणभेदनः, पुं, (पाषाणं अश्मरीं भिनत्तीति । भिद् + ल्युः ।) वृक्षविशेषः । हाड्जुडी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अश्मघ्नः २ शिलाभेदः ३ अश्मभेदकः ४ श्वेता ५ उपलभेदी ६ पलभित् ७ शिलगर्भजः ८ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । तिक्त- त्वम् । मेहतृड्दाहमूत्रकृच्छ्राश्मरीनाशित्वम् । शीतलत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “पाषाणभेदकोऽश्मघ्नो गिरिभिद्भिन्नयोजनी । अश्मभेदो हिमस्तिक्तः कषायो वस्तिशोधनः ॥ भेदनो हन्ति दोषार्शोगुल्मकृच्छ्राश्महृद्रुजः । योनिरोगान् प्रमेहांश्च प्लीहाशूलव्रणानि च ॥” इति भावप्रकाशः ॥ पाषाणभेदी, [न्] पुं, (पाषाणं अश्मरीं भिन- त्तीति । भिद + णिनिः ।) वृक्षविशेषः । पाथर- चुर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अश्मभेदः २ शिलाभेदः ३ अश्मभित् ४ । इति रत्नमाला ॥ (अश्मभेदशब्दे ज्ञातव्यमस्य विवरणम् ॥) पाषाणी, स्त्री, (पाषाण + अल्पार्थे ङीष् ।) क्षुद्रपाषाणः । स तु परिमापकविशेषः । वाट्- खारा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पृषाकरा २ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पाहातः, पुं, (पाति रक्षति दुष्कृतेभ्य इति । पा + क्विप् । पां त्रयीधर्म्मं हन्ति गच्छतीति । हन् गतौ + डः । पाहं ब्रह्माणं अततीति । अच् ।) ब्रह्मदारुवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पि, श गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं- सकं-अनिट् ।) श, पियति । इति दुर्गादासः ॥ पिकः, पुं, (अपि कायति शब्दायते इति । अपि + कै + “आतश्चोपसर्गे ।” ३ । १ । १३६ । इति कः । अपेरकारलोपः ।) कोकिलः । इत्यमरः ॥ २ । ५ । १९ । (यथा, -- “पिक ! विधुस्तव हन्ति समं तम- स्त्वमपि चन्द्रविरोधिकुहूरवः । इति तयोरनिशं हि विरोधिता कथमहो समता मम तापने ॥” इत्युद्भटः ॥) पिकप्रिया, स्त्री, (पिकानां प्रिया ।) महाजम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिकबन्धुः, पुं, (पिकानां बन्धुरिव ।) आम्रवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पिकरागः, पुं, (पिकानां रागोऽनुरागो यत्र ।) आम्रवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥

पिकवल्लभः, पुं, (पिकानां वल्लभः ।) आम्रवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ (गुणाश्चास्य आम्रशब्दे ज्ञातव्याः ॥) पिकाक्षः, पुं, (पिकस्य अक्षि लोचनं तद्वत् वर्णो यस्य । समासे षच् ।) रोचनी । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ पिकाङ्गः, पुं, (पिकस्याङ्गमिव अङ्गं यस्य ।) पक्षिविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पिकानन्दः, पुं, (पिकानामानन्दो यस्मिन् ।) वसन्तकालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिकी, स्त्री, (पिक + स्त्रियां ङीष् ।) कोकिला । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिकेक्षणा, स्त्री, (पिकस्य ईक्षणं लोचनं तद्वत् वर्णो यस्याः ।) कोकिलाक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ कोकिलचक्षुस्तुल्यचक्षुर्युक्ता च ॥ पिक्कः, पुं, (पिक् इत्यव्यक्तशब्देन कायति शब्दा- यते इति । कै + कः । पिक इव कायतीति । पृषोदरादित्वात् साधुरित्येके ।) हस्तिशावकः । इति शब्दमाला ॥ पिङ्गं, क्ली, (पिञ्जतीति । पिजि वर्णे + अच् । न्यङ्- क्वादित्वात् कुत्वम् ।) बालकः । इति मेदिनी । गे, १२ ॥ हरितालम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिङ्गः, पुं, (पिजि वर्णे + अच् । कुत्वञ्च ।) पिङ्गल- वर्णः । तद्वति, त्रि । इत्यमरः । १ । ५ । १६ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १२३ । ३२ । “पद्मपत्राननः पिङ्गस्तेजसा प्रज्वलन्निव ॥”) मूषकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिङ्गकपिशा, स्त्री, (पिङ्गा कपिशा च । वर्णो वर्णेनेति समासः ।) तैलपायिका । इति हेम- चन्द्रः । ४ । २७३ ॥ पिङ्गचक्षुः, [स्] पुं, (पिङ्गे चक्षुषी यस्य ।) कुम्भीरः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४१८ ॥ पिङ्गजटः, पुं, (पिङ्गा पिङ्गलवर्णा जटा यस्य ।) शिवः । इति हेमचन्द्रः । २ । ११३ ॥ पिङ्गलं, क्ली, (पिङ्गं लातीति । ला + कः ।) रीतिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिङ्गलः, पुं, (पिङ्गो वर्णोऽस्यास्तीति । पिङ्ग + “सिध्मादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ९७ । इति लच् ।) नीलपीतमिश्रितवर्णः । तत्पर्य्यायः । कडारः २ कपिलः ३ पिङ्गः ४ पिशङ्गः ५ कद्रुः ६ । तद्- वति, त्रि । इत्यमरः । १ । ५ । १६ ॥ केचित् द्वयं द्वयं पर्य्यावमाहुः । अत्र नीलपीतः कपिलः । रोचनाभः पिशङ्गः । कनकपिङ्गलः कद्रुः । इति सुभूतिः ॥ “पिशङ्गो रोचना पाण्डुः कद्रुः कनकपिङ्गलः ॥” इति नाममाला ॥ “पिङ्गदीपशिखाभः स्यात् पिशङ्गः पद्मधूलिवत् । पीतनीलहरिद्रक्तः कडारस्तृणवह्निवत् ॥ अयन्तूद्रिक्तः पीताङ्गः कपिलो रोचनाच्छविः ॥ इत्यत्र भेदोऽपि दृश्यते । अल्पभेदत्वादिहासौ नादृतः ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ * ॥ नाग- भेदः । (यथा, महाभारते । १ । ३५ । ९ ।

“निष्ठानको हेमगुहो नहुषः पिङ्गलस्तथा ॥”) रुद्रः । चण्डांशुपारिपार्श्विकः । निधिभेदः । कपिः । अग्निः । इति मेदिनी । ले, ११३ ॥ मुनिविशेषः । (यथा, महाभारते । १ । ५३ । ६ । “ब्रह्माभवत् साङ्गरवो अध्वर्य्युश्चापि पिङ्गलः ॥”) नकुलः । स्थावरविषविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १६५ ॥ क्षुद्रोलूकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यक्षविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । २३० । ५१ । “पिङ्गलो नाम यक्षेन्द्रो लोकस्यानन्ददायकः ॥” पर्व्वतविशेषः । इति ब्रह्माण्डपुराणम् ॥) प्रभवादिषष्टिवर्षान्तर्गतैकपञ्चाशत्तम्रवर्षः । यथा, “देशभङ्गोऽथ दुर्भिक्षं समासात् कथयाम्यहम् । पिङ्गले चारुपद्माक्षि ! दुर्भिक्षं नर्म्मदातटे ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ पिङ्गलाचार्य्यकृतच्छन्दोग्रन्थविशेषः । यथा, -- “जो विविहमत्तसायरपारं पत्तो विविमलमै हेलम् । पढमं भासतरण्डो नाओसो पिङ्गलो जयै ॥” अस्य व्याख्या । “अथ छन्दःशास्त्रकर्त्तुः पिङ्गलाचार्य्यस्य स्तुति- रूपं मङ्गलं निर्विघ्नग्रन्थपरिसमाप्तये ग्रन्थकृत् करोति । विविधा नानाप्रकारकविन्यासविशिष्टा मात्रा यत्र तद्विविधमात्रं छन्दःकदम्बं तदेवं सागरः अतिदुर्गमत्वात् भाषा एव तरण्डा नौर्यस्य । प्राकृते ह्नस्वता तेन भाषयैव छन्दः- शास्त्रमुक्तवानित्यवगम्यते । केचित्तु लघुगुरु- रूपा या विविधा मात्रा सैव सागरः तत्पारं प्राप्तः अपिरवधारणे । विमलया मत्या हेला यत्र तद्यथा स्यात् निर्म्मलबुद्ध्या हेलयैव पारं गत इत्यर्थः । प्रथममित्यनेन छन्दःशास्त्रस्य प्रथमप्रणेतायमित्यवगम्यते । अर्थान्तरमप्यने- नैव व्यज्यते यो विविधमात्राभिः सागरपारं प्राप्तः विः पक्षी अर्थाद्गरुडः तस्य विमलमतौ हेला यत्र तत् यथा स्यात् भाषा अनुनयवाक् सैव नौर्यस्य ईदृशो नागो जयति । एवं हि श्रूयते भोक्तुमुद्यतं गरुडं दृष्ट्वा सकौशलं सवि- नयं तमुवाच भो गरुड ममेदं कौशलं पश्य यद्येकवारलिखितं मया लिख्यते तदा मां भक्ष इत्युक्त्वा सागरतीरं षड्विंशत्यक्षरपर्य्यन्तं प्रस्तारं प्रदर्श्य समुद्रं प्रविवेश गरुडोऽपि वञ्चनां गुरु- त्वेन तञ्च मत्वा तद्देशाद्विरराम एतादृशं बुद्धि- गौरवं यस्य अतएव जयति उत्कर्षेण वर्त्तते तं प्रति प्रणतोऽस्मीति व्यज्यते अथवा गाथायां भगणोपन्यासो मङ्गलार्थः प्रथमं भृत्योदासी- नयोर्भगणजगणयोर्योगोऽनुचितोऽपि कथमित्य- वहितैर्भाव्यम् ।” इति पिङ्गलग्रन्थस्तट्टीका च ॥ पिङ्गललोहं, क्ली, (पिङ्गलं लोहमिति नित्यकर्म्म- धारयः ।) पित्तलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिङ्गला, स्त्री, (पिङ्गल + टाप् ।) वामनाख्य- दक्षिणदिग्गजस्य स्त्री । इत्यमरः । १ । ३ । ४ ॥ कुमुदस्य करिणी । वेश्याविशेषः । इति मेदिनी । ले, ११३ ॥ तस्या उपाख्यानं यथा, --

पृष्ठ ३/१३७

“पिङ्गला नाम वेश्यासीद्विहेहनगरे पुरा । तस्या मे शिक्षितं किञ्चिन्निबोध नृपनन्दन ! ॥ सा स्वैरिण्येकदा कान्तं सङ्केत उपनेष्यती । अभूत् काले बहिर्द्बारि बिभ्रती रूपमुत्तमम् ॥ मार्ग आगच्छतो वीक्ष्य पुरुषान् पुरुषर्षभ ! । तान् शुल्कदान् वित्तवतः कान्तान् मेनेऽर्थ- कामुका ॥ आगतेष्वपयातेषु सा सङ्केतोपजीविनी । अप्यन्यो वित्तवान् कोऽपि मामुपैष्यति भूरिदः ॥ एवं दुराशया ध्वस्तनिद्रा द्वार्य्यवलम्बिनी । निर्गच्छन्ती प्रविशती निशीथं समपद्यत ॥ तस्या वित्ताशया शुष्यद्वक्त्वाया दीनचेतसः । निर्व्वेदः परमो जज्ञे चिन्ताहेतुः सुखावहः ॥ तस्या निर्व्विन्नचित्ताया गीतं शृणु यथा मम ॥ निर्व्वेद आशापाशानां पुरुषस्य यथा ह्यसिः । नह्यङ्गाजातनिर्व्वेदो देहबन्धं जिहासति ॥ पिङ्गलोवाच । अहो मे मोहविततिं पश्यतां विजितात्मनः । या कान्तादसतः कामं कामये येन वालिशा ॥ सन्तं समीपे रमणं रतिप्रदं वित्तप्रदं नित्यमिमं विहाय । अकामदं दुःखभयाधिशोक- मोहप्रदं तुच्छमहं भजेऽज्ञा ॥ अहो मयात्मा परितापितो वृथा साङ्केत्यवृत्त्यातिविगर्ह्य वार्त्तया । स्त्रैणान्नराद्यार्थतृषोऽनुशोच्यात् क्रीतेन वित्तं रतिमात्मनेच्छती ॥ यदस्थिभिर्निर्म्मितवंशवंश्य- स्थूणं त्वचा रोमनखैः पिनद्धम् । क्षरन्नवद्बारमगारमेतद्- विण्मूत्रपूर्णं मदुपैति कान्या ॥ विदेहानां पुरे ह्यस्मिन्नहमेकैव मूढधीः । यान्यमिच्छत्यसत्यस्मादात्मदात् काममच्युतात् ॥ सुहृत् प्रेष्ठतमो नाथ आत्मा चायं शरीरिणाम् । तं विक्रीयात्मनैवाहं रमेऽनेन यथा रमा ॥ कियत् प्रियन्ते व्यभजन् कामा ये कामदा नराः । आद्यन्तवन्तो भार्य्याया देवा वा कालविद्रुताः । नूनं मे भगवान् प्रीतो विष्णुः केनापि कर्म्मणा । निर्व्वेदोऽयं दुराशाया यन्मे जातः सुखावहः ॥ मैवं स्युर्म्मन्दभाग्यायाः क्लेशा निर्व्वेदहेतवः । येनानुबन्धं निर्हृत्य पुरुषः शममृच्छति ॥ तेनोपकृतमादाय शिरसा ग्राम्यसङ्गताः । त्यक्त्रा दुराशाः शरणं व्रजामि तमधीश्वरम् ॥ सन्तुष्टा श्रद्दधत्येतद्यथालाभेन जीवती । विहराम्यमुनैवाहमात्मना रमणेन वै ॥ संसारकूपे पतितं विषयैर्म्मुषितेक्षणम् । ग्रस्तं कालाहिनात्मानं कोऽन्यस्त्रातुमधी- श्वरः ॥ आत्मैव ह्यात्मनो गोप्ता निर्व्विद्येत यदाखिलात् । अप्रमत्त इदं पश्येद्ग्रस्तं कालाहिना जगत् ॥ श्रीब्राह्मण उवाच । एवं व्यवसितमतिर्दुराशां कान्ततर्षजाम् ।

छित्त्वोपशममास्थाय शय्यामुपविवेश सा ॥ आशा हि परमं दुःखं नैराश्यं परमं सुखम् । यथा संछिद्य कान्ताशां सुखंसुष्वाप पिङ्गला ॥” इति श्रीभागवते ११ स्कन्धे श्रीभगवदुद्धव- संवादे अष्टमेऽध्याये । २२ -- ४३ ॥ * ॥ कर्णिका । नाडीविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ पक्षिभेदः । राजरीतिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शिंशपावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ * ॥ अथ पिङ्गलादिनाडीनिरूपणम् । “दक्षिणांशः स्मृतः सूर्य्यो वामभागो निशाकरः । नाडीर्द्दश विदुस्तासु मुख्यास्तिस्रः प्रकीर्त्तिताः ॥ इडा वामे तनोर्म्मध्ये सुषुम्णा पिङ्गला परे । मध्या तास्वपि नाडी स्यादग्नीसोमस्वरूपिणी ॥” “अत्रेता वामवुक्काधःस्था धनुर्व्वक्रा वामनासा- पर्य्यन्तं गता एवं पिङ्गला दक्षिणाण्डाधःस्था धनुर्व्वक्रा दक्षिणनासान्तं गता पृष्ठवंशान्तर्गता सुषुम्णा इत्यर्थः ।” इति सारदातिलकम् ॥ “नाडींनां संवहो देवि ! कञ्जयोनिः खगाण्डवत् । तत्र नाड्यः समुत्पन्नाः सहस्राणां द्विसप्ततिः ॥” कञ्जस्य पद्मस्य योनिरुत्पत्तिस्थानं शालूकमिति यावत् । “प्रधानाः प्राणवाहिन्यो भूयस्तत्र दश स्मृताः । इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्णा च तृतीयिका ॥ गान्धारी हस्तिजिह्वा च पूषा चैव यशस्विनी । अलम्बुषा कुहूश्चैव शङ्खिनी च दश स्मृताः ॥ एवं नाडीमयं चक्रं विज्ञेयं शक्तिचक्रके । इडायाः पिङ्गलायाश्च मध्ये या सा सुषुम्- णिका ॥ इयञ्च त्रिगुणा ज्ञेया ब्रह्मविष्णुशिवात्मिका । रजोगुणा च वज्राख्या चित्रिणी सत्वसंयुता ॥ तमोगुणा ब्रह्मनाडी कार्य्यभेदक्रमेण च ॥” इति निरुत्तरतन्त्रे प्रथमपटलः ॥ इडापिङ्गलथोः स्वरूपं यथा, -- “इडा च शङ्खचन्द्राभा तस्या वामे व्यवस्थिता । पिङ्गला सितरक्ताभा दक्षिणं पार्श्वमाश्रिता ॥” इति योगार्णवः ॥ “इडायां संश्रितश्चन्द्रः पिङ्गलायां दिवाकरः ॥” इति तन्त्रान्तरम् ॥ पिङ्गलिका, स्त्री, (पिङ्गलो बर्णोऽस्त्यस्या इति । पिङ्गल + ठन् ।) वलाका । इति जटाधरः ॥ (कीटविशेषः । यथा, सुश्रुते । ५ । ८ । “मक्षिकाः कान्तारिका कृष्णा पिङ्गलिका मधू- लिका काषायी स्थालिकेत्येवं षट् ताभिर्दष्टस्य दाहशोफौ भवतः ॥”) पिङ्गसारः, पुं, (पिङ्गमेव सारो यस्य ।) हरि- तालम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (हरितालशब्दे विवृतिरस्य ज्ञातव्या ॥) पिङ्गस्फटिकः, पुं, (पिङ्गः पिङ्गलवर्णः स्फटिकः इति नित्यकर्म्मधारयः ।) गोमेदमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिङ्गा, स्त्री, (पिङ्गो वर्णोऽस्त्यस्या इति । अच् टाप् च ।) गोरोचना । हिङ्गुः । नालिका ।

चण्डिका । इति मेदिनी । ने, ११ ॥ हरिद्रा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वंशरोचना । इति राज- निर्घण्टः ॥ (स्वनामख्याता तपस्विनी । अस्या आश्रमस्तु तीर्थस्थानत्वेन प्रसिद्धः । यथा, महाभारते । ३ । ८२ । ५५ । “पिङ्गातीर्थ उपस्पृश्य ब्रह्मचारी नराधिप ! । कपिलानां नरव्याघ्र ! शतस्य फलमश्नुते ॥” तथा च तत्रैव । १३ । २५ । ५३ । “उज्जानक उपस्पृश्य आर्ष्टिसेनस्य चाश्रमे । पिङ्गायाश्चाश्रमे स्नात्वा सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥”) पिङ्गाक्षः, पुं, (पिङ्गं अक्षि यस्य । षच् समासे ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (कुम्भीरः । पिङ्ग- चक्षुःशब्ददर्शनात् ॥ द्रोणपुत्त्रखगविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । १ । २१ । “पिङ्गाक्षश्च विबोधश्च सुपुत्त्रः सुमुखस्तथा । द्रोणपुत्त्राः खगश्रेष्ठास्तत्वज्ञाः शास्त्रचिन्तकाः ॥” पिङ्गलनेत्रे, त्रि । यथा, तत्रैव । ९९ । ४५ । “नमस्तेऽनल ! पिङ्गाक्ष ! नमस्तेऽस्तु हुता- शन ! ॥”) पिङ्गाशः, पुं, (पिङ्गं वर्णमश्नुते इति । अश + अण् ।) पल्लीपतिः । मत्स्यभेदः । पाङ्गाश इति भाषा ॥ जात्यस्वर्णे, क्ली । इति मेदिनी । शे, २५ ॥ पिङ्गाशी, स्त्री, (पिङ्गं वर्णमश्नुते इति । अश + अण् । स्त्रियां ङीष् ।) नीलिका । इति मेदिनी । शे, २५ ॥ पिङ्गास्यः, पुं, (पिङ्गमास्यं वदनं यस्य ।) पिङ्गाश- मत्स्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ पिङ्गी, स्त्री, (पिङ्गो वर्णोऽस्त्यस्या इति । अच् । ततो गौरादित्वात् ङीष् ।) शमीवृक्षः । इति मेदिनी । गे, १२ ॥ पिङ्गेक्षणः, पुं, (पिङ्गानि पिङ्गलवर्णानि ईक्षणानि यस्य ।) शिवः । इति हेमचन्द्रः । २ । ११० ॥ (कुम्भीरः । पिङ्गचक्षुःशब्ददर्शनात् ॥ पिङ्गल- नेत्रे, त्रि ॥) पिचण्डः, पुं, (अपिचण्ड्यतेऽनेनेति । अपि + चडि कोपे + घञ् । अपेरल्लोपः ।) पशोर- वयवः । उदरम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । २६८ ॥ पिचण्डिलः, त्रि, (अतिशयितं पिचण्डमुदरमस्य । पिचण्ड + तुन्दादित्वात् इलच् ।) तुन्दिलः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ११४ ॥ (यथा, काशी- खण्डे । ८७ । १२२ । “स्वाहाकारैर्व्वषड्कारैः सुरा जाताः पिच- ण्डिलाः । रचिता गिरयस्तेन सदन्नानां पदे पदे ॥”) पिचव्यः, पुं, (पिचवे तूलाय साधुः । पिचु + यत् ।) कार्पासः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २०५ ॥ पिचिण्डः, पुं, उदरम् । इत्यमरः । २ । ६ । ७७ ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “भोगाढ्याः समजठरा निःस्वाः स्युर्घटसन्निभाः । सर्पोदरा दरिद्राः स्युः -- ॥” इति गारुडे ६३ अध्यायः ॥ पशोरवयवः । इति मेदिनी । डे, ३२ ॥

पृष्ठ ३/१३८

पिचिण्डिका, स्त्री, (पिचिण्ड इव पिण्डाकृतिरस्त्य- स्येति । पिचिण्ड + ठन् ।) पिण्डिका । इति हेमचन्द्रः । ३ । २७९ ॥ पार डिम् इति भाषा ॥ पिचिण्डिलः, पुं, (अतिशयितः पिचिण्ड उदर- मस्य । पिचिण्ड + तुन्दादित्वात् इलच् ।) बृहदुदरयुक्तः । इत्यमरः । २ । ६ । ४४ ॥ तत्- पर्य्यायः । पिचण्डिलः २ बृहत्कुक्षिः ३ तुन्दी ४ तुन्दिकः ५ तुन्दिलः ६ उदरी ७ उदरिलः ८ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ११४ ॥ (यथा, काशी- खण्डे शिवशर्म्मणो वैकुण्ठलोकगमने विष्णुगण- संवादे । “पिचिण्डिलैः स्थूलवक्त्रैर्मेघगम्भीरनिस्वनैः ॥”) पिचुः, पुं, (पेचतीति । पिच मर्द्दने + मृगय्वादि- त्वात् कुः ।) कार्पासतूलः । इत्यमरः । २ । ९ । १०६ ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । ६ । “अर्शो वीक्ष्य शलाकयोत्पीड्य पिचुवस्त्रयो- रन्यतरेण प्रमृज्य क्षारं पातयेत् ॥”) कुष्ठ- भेदः । कर्षः । असुरविशेषः । इति मेदिनी । चे, ७ ॥ भैरवः । शस्यभेदः । इति विश्वः ॥ (चिकित्सोपयोगिपञ्चकर्म्मान्तर्गतक्रियाविशेषः । यथा, -- “कामिन्यां पूतियोन्याञ्च कर्त्तव्यः स्वेदनो विधिः । क्रमः कार्य्यस्ततः स्नेहपिचुभिस्तर्पणं भवेत् ॥ शल्लकीजिङ्गिनीजम्बुधवत्वक्पञ्चवल्कलैः । कषायैः साधितैः स्नेहः पिचुः स्याद्विप्लुतापहः ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे योनिव्यापच्चिकित्- सायाम् ॥) पिचुकः, पुं, (पिचुरिव कायतीति । कै + कः ।) मदनवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ मयना इति भाषा ॥ पिचुतूलं, क्ली, (पिचोस्तूलम् ।) तूलः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पिचुमन्दः, पुं, (पिचुं कुष्ठविशेषं मन्दयति नाशय- तीति । मन्द + अण् ।) निम्बवृक्षः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । २०५ ॥ (यथा, आर्य्यासप्त- शत्याम् । ३४९ । “पश्यानुरूपमिन्दिन्दिरेण माकन्दशेखरो मुखरः । अपि च पिचुमन्दमुकुले मौकुलिकुलमाकुलं मिलति ॥”) पिचुमर्द्दः, पुं, (पिचुं कुष्ठविशेषं मर्द्दयति मृद्ना- तीति वा । मृद् + अण् ।) निम्बवृक्षः । इत्य- मरः । २ । ४ । ६२ ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । १० । १२ । “असतामुपकाराय दुर्ज्जनानां विभूतयः । पिचुमर्द्दः फलाढ्योऽपि काकैरेवोपभुज्यते ॥” पर्य्यायोऽस्य यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “कैटर्य्यः पिचुमर्द्दश्च निम्बोऽरिष्टो वरत्वचा । दर्द्दुघ्नो हिङ्गुनिर्य्यासः सर्व्वतोभद्र इत्यपि ॥”) पिचुलः, पुं, (पिचुं लातीति । ला + कः ।) झायुकः । इज्वलः । जलवायसः । इति मेदिनी । ले, ११२ ॥ तूलः । इत्यमरटीकायां सारसुन्दरी ॥

पिच्च क छेदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) क, पिच्चयति । इति दुर्गा- दासः ॥ पिच्चटं, क्ली, (पिच्चयतीति । पिच्च छेदने + अटन् ।) सीसकम् । रङ्गम् । (अस्य पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “रङ्गं वङ्गञ्च कस्तीरं मृद्वङ्गं पुत्त्र पिच्चटम् ॥”) नेत्ररोगे, पुं । इति मेदिनी । टे, ५० ॥ पिच्छ, श बाधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं-सेट् ।) श, पिच्छती पिच्छन्ती । बाधो विहितिः । इति दुर्गादासः ॥ पिच्छं, क्ली, (पिच्छतीति । पिच्छ + अच् ।) मयूरपुच्छम् । तत्पर्य्यायः । शिखण्डः २ वर्हम् ३ । इत्यमरः । २ । ५ । ३१ ॥ शिखिपुच्छम् ४ शिखण्डकम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, अनर्घराघवे । ६ । ६५ । “तस्यारिबलभीमस्य ध्वजदण्डस्य लाञ्छनम् । दर्पदीप्तः क्षुरप्रेण मायूरं पिच्छमच्छिनत् ॥”) चूडा । इति मेदिनी । छे, ५ ॥ पिच्छः, पुं, (पिच्छतीति । पिच्छ + अच् ।) लाङ्गू- लम् । इति मेदिनी । छे, ५ ॥ पिच्छलदला, स्त्री, (पिच्छलं दलं पत्रं यस्याः ।) वदरीवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पिच्छबाणः, पुं, (पिच्छं बाण इव यस्य ।) श्येन- पक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिच्छा, स्त्री, (पिच्छ + अजादित्वात् टाप् ।) शाल्मलीवेष्टः । इत्यमरः । २ । ४ । ४७ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “निर्य्यासः शाल्मलेः पिच्छा शाल्मली वेष्टको- ऽपि च । मोचास्रावो मोचरसो मोचनिर्य्यास इत्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पूगः । छटा । कोषः । मोचा । भक्तसम्भूत- मण्डम् । पङ्क्तिः । अश्वपदामयः । इति मेदिनी । छे, ४ ॥ चोलिका । फणिलाला । इति हारावली । २३० ॥ शिंशपावृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पिच्छिका, स्त्री, (पिच्छं मयूरवर्हं अस्त्यत्रेति । पिच्छ + ठन् ।) चामरविशेषः । यथा । “पिच्छिकां भ्रामयित्वा बहुविधं हास्यं कृत्वा पणमहैं दस्म चरणे इदं अलिं अपिणा कुणमस्म ।” इति रत्नावलीनाटके ४ अङ्कः ॥ पिच्छितिका, स्त्री, शिंशपा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (विवृतिरस्याः शिंशपाशब्दे ज्ञातव्या ॥) पिच्छिलं, त्रि, (पिच्छा भक्तसम्भूतमण्डं अस्त्य- स्येति । पिच्छादित्वात् इलच् ।) भक्तमण्ड- युक्तम् । इति रायमुकुटः ॥ सरसव्यञ्जनादि । इति भरतः ॥ सूपादि । इति रमानाथः । स्निग्धसूपादि । इति भानुदीक्षितः ॥ मण्ड- युक्तभक्तम् । जलयुक्तव्यञ्जनम् । इति नील- कण्ठः ॥ तत्पर्य्यायः । विजिलम् २ । इत्यमरः । २ । ९ । ४६ ॥ विजयिनम् ३ विजिनम् ४ विज्ज-

लम् ५ इज्जलम् ६ लालसीकम् ७ । इति वाचस्पतिः ॥ (यथा, छन्दोमञ्जर्य्याम् । “तरुणं सर्षपशाकं नवौदनानि पिच्छिलानि च दधीनि । अल्पव्ययेन सुन्दरि ! ग्राम्यजनो मिष्टमश्नाति ॥”) पिच्छयुक्तः ॥ (स्निग्धसरसपदार्थविशेषः । पेचल इति भाषा ॥ यथा, साहित्यदर्पणे १० । ५५ । “काले वारिधराणामपतितया नैव शक्यते स्थातुम् । उत्कण्ठितासि तरले ! नहि नहि सखि ! पिच्छिलः पन्थाः ॥”) पिच्छिलः, पुं, (पिच्छं चूडास्त्यस्येति । पिच्छादि- त्वात् इलच् ।) श्लेष्मान्तकवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पिच्छिलकः, पुं, (पिच्छिलः सन् कायतीति । कै + कः ।) धन्वनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिच्छिलच्छदा, स्त्री, (पिच्छिलश्छदो यस्याः ।) उपोदकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिच्छिलत्वक्, [च्] पुं, (पिच्छिला त्वग् यस्य ।) नागरङ्गवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ धन्वन- वृक्षः । इति रत्नमाला ॥ पिच्छिलसारः, पुं, (पिच्छिलः सारो यस्य ।) मोचरसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिच्छिला, स्त्री, (पिच्छा + इलच् । ततष्टाप् ।) पोतिका । शिंशपा । (अस्याः पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “पिङ्गला पिच्छिला वीरा कृष्णसारा च शिंशपा ॥”) शाल्मलिः । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “शाल्मलिस्तु भवेन्मोचा पिच्छिला पूरणीति च । रक्तपुष्पा स्थिरायुश्च कण्टकाढ्या च तूलिनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) सिन्धुभेदः । इति मेदिनी । ले, ११५ । कोकि- लाक्षः । वृश्चिकाक्षुपः । शूलीतृणम् । अतसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कच्वी । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ पिज, इ क भाषट्टार्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-अकं-सकं च-सेट् ।) इ क पिञ्ज्य- यति । भाः दीप्तिः । षट्टार्थो निकेतनहिंसा- बलदानानि । इति दुर्गादासः ॥ पिज, इ ल ङ वर्णपूजयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदां-आत्मं-अकं-सकं च-सेट् ।) इ, पिञ्ज्यते । ल ङ, पिङ्क्ते । इति दुर्गादासः ॥ पिञ्जं, क्ली, (पिञ्ज बले + भावे घञ् ।) बलम् । व्याकुले, त्रि । इति मेदिनी । जे, १३ ॥ पिञ्जः, पुं, (पिञ्ज वधे + भावे घञ् ।) वधः । इत्य- मरः । २ । ८ । ११५ ॥ कर्पूरभेदः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पिञ्जटः, पुं, (पिञ्जयति नेत्रं दूषयतीति । पिजि + अटन् ।) नेत्रमलम् । पिँचुटि इति भाषा ॥ यथा, शब्दरत्नावल्याम् । “दूषीका दूषिका दूषिः पिञ्जेटपिञ्जटावपि ॥”

पृष्ठ ३/१३९

पिञ्जनं, क्ली, (पिञ्ज्यतेऽनेनेति । पिजि स्फोटने + करणे ल्युट् ।) कार्पासस्फोटनधनुः । तत्पर्य्यायः । विहननम् २ तूलस्फोटनकार्मुकम् ३ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५७६ ॥ पिञ्जरं, क्ली, (पिजि दीप्तौ वर्णे वा + बाहुलकात् अरः । इत्युज्ज्वलदत्तः । ३ । १३१ ।) हरि तालम् । इत्यमरः । २ । ९ । १०३ ॥ स्वर्णम् । इति मेदिनी । रे, १८५ ॥ नागकेशरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पक्ष्यादिबन्धनगृहम् । कायास्थि- बृन्दम् । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः ॥ पिञ्जरः, पुं, (पिजि + अरः ।) अश्वभेदः । पीत- रक्तवर्णः । इति हेमचन्द्रः ॥ (सुमेरुपश्चिम- पार्श्वस्थपर्व्वतविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ५५ । ९ । “पिञ्जरोऽथ महाभद्रः सुरसः कपिलो मधुः ॥”) पीते, त्रि । इति मेदिनी । रे, ११५ ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३९१ । “प्रियया कुङ्कुमपिञ्जरपाणिद्बययोजनाङ्कितं वासः । प्रहितं मां याच्ञाञ्जलिसहस्रकिरणाय शिक्ष- यति ॥”) पिञ्जरकं, क्ली, (पिञ्जरमेव । स्वार्थे कन् ।) हरि- तालम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पुं, नाग- विशेषः । यथा, महाभारते । १ । ३५ । ६ । “नागस्तथा पिञ्जरक एलापत्रोऽथ वामनः ॥”) पिञ्जलं, क्ली, (पिजि हिंसायां वर्णे च + कलच् ।) कुशपत्रम् । हरितालम् । इति धरणिः ॥ पिञ्जलः, पुं, (पिजि + कलच् ।) अत्यन्तव्याकुल- सैन्यादिः । इत्यमरः । २ । ८ । ९९ ॥ पिञ्जली, स्त्री, (पिञ्जल + स्त्रियां ङीष् ।) कुशा- न्तरवेष्टितप्रादेशमात्रसाग्रकुशपत्रद्वयम् । अस्या नामान्तरं पवित्रम् । यथा, -- “अनन्तर्गर्भिणं साग्रं कौशं द्विदलमेव च । प्रादेशमात्रं विज्ञेयं पवित्रं यत्र कुत्रचित् ॥ एतदेव हि पिञ्जल्या लक्षणं समुदाहृतम् ॥” इति छन्दोगपरिशिष्टम् ॥ पिञ्जा, स्त्री, (पिञ्ज्यते स्फोट्यते इति । पिञ्ज + गुरोश्चेत्यः । ततष्टाप् ।) तूलम् । हरिद्रा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ छडी । छडा इति भाषा ॥ यथा, शब्दमालायाम् । “प्रोत्फलः सिंहला स्थानश्छडी पिञ्जा छटापि च ॥” पिञ्जानं, क्ली, स्वर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिञ्जिका, स्त्री, (पिञ्जयतीति । पिजि + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) तूलनालिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पाँइज इति भाषा ॥ पिञ्जूलं, क्ली, (पिञ्जयतीति । पिजि + “खर्जि- पिञ्ज्यादिभ्य ऊरोलचौ ।” उणां ४ । ९० । इति ऊलच् ।) वर्त्तिका । इत्युणादिकोषः ॥ पिञ्जूषः, पुं, (पिञ्जयति हिनस्ति कर्णौ इति । पिजि + बाहुलकात् ऊषन् ।) कर्णमलम् । इति हेमचन्द्रः । २ । २९६ ॥ पिञ्जेटः, पुं, (पिञ्जटः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) नेत्रमलम् । इति शब्दरत्नावली ॥

पिञ्जोला, स्त्री, (पिञ्जयतीति । पिजि + बाहुलकात् ओलः ।) पत्रकाहला । पत्रशब्दः । इति हारावली । २०७ ॥ पिट, संहतौ । ध्वनौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-अकंच-सेट् ।) पेटति जनः किञ्चि- द्राशीकरोति शब्दायते वा । इति दुर्गादासः ॥ पिटं, क्ली, (पेटति संहतो भवतीति । पिट + कः ।) चालः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पिटः, पुं, (पेटति द्रव्यान्तरैः संहतो भवतीति । पिट सहतौ + कः ।) पेटः । इति धरणिः ॥ पेटारा इति भाषा ॥ पिटकः, पुं, क्ली, (पेटतीति । पिट् + क्वुन् ।) वंश- वेत्रादिमयसमुद्गकः । पेटारी इति पेटा इति पेडा इति च ख्यातः । तत्पर्य्यायः । पेटकः २ पेडा ३ मञ्जूषा ४ । इत्यमरः । २ । १० । ३० ॥ आद्यौ स्वल्पपेटिकायाम् । इति स्वामी ॥ पेटः ५ पेटिका ६ तरिः ७ तरी ८ मञ्जुषा ९ पेडिका १० । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ५० । ८६ । “कुद्दालदात्रपिटकास्तद्वत् स्थाल्यादिभाज- नम् ॥”) विस्फोटे, त्रि । इति मेदिनी । के, १२० ॥ (देहे- स्थानभेदेन जातस्यास्य शुभाशुभमुक्तम् । यथा, बृहत्संहितायाम् । ५२ । १ -- १० । “सितरक्तपीतकृष्णा विप्रादीनां क्रमेण पिटका ये । ते क्रमशः प्रोक्तफला वर्णानामग्रजादीनाम् ॥ सुस्निग्धव्यक्तशोभाः शिरसि धनचयं मूर्द्ध्नि- सौभाग्यमाराद् दौर्भाग्यं भ्रूयुगोत्थाः प्रियजनघटनामाशु दुःशी- लताञ्च । तन्मध्योत्थाश्च शोकं नयनपुटगता नेत्रयोरिष्ट- दृष्टिं प्रव्रज्यां शङ्खदेशेऽश्रुजलनिपतनस्थानगाश्चाति चिन्ताम् ॥ घ्राणागण्डे वसनसुतदाश्चोष्ठयोरन्नलाभं कुर्य्युस्तद्वच्चिबुकतलगा भूरि वित्तं ललाटे । हन्वोरेवं गलकृतपदा भूषणान्यन्नपाने श्रोत्रे तद्भूषणगणमपि ज्ञानमात्मस्वरूपम् ॥ शिरःसन्धिग्रीवाहृदयकुचपार्श्वोरसि गता अयोघातं घातं सुततनयलाभं शुचमपि । प्रियप्राप्तिं स्कन्धेऽप्यटनमथ भिक्षार्थमसकृद्- विनाशं कक्षोत्था विदधति धनानां बहु सुखम् ॥ दुःखशत्रुनिचयस्य विघातं पृष्ठबाहुयुगजा रचयन्ति । संयमञ्च मणिबन्धनजाता भूषणाद्यमुपबाहुयुगोत्थाः ॥ धनाप्तिं सौभाग्यं शुचमपि कराङ्गुल्युदरगाः सुपानान्नं नाभौ तदध इह चौरैर्धनहृतिम् । धनं धान्यं घस्तौ युवतिमथ मेढ्रे सुतनयान् धनं सौभाग्यं वा गुदवृषणजाता विदधति ॥

ऊर्वोर्यानाङ्गनालाभं जान्वोः शत्रुजनात् क्षतिम् । शस्त्रेण जङ्घयोर्गुल्फेऽध्वबन्धक्लेशदायिनः ॥ स्फिक्पार्ष्णिपादजाता धननाशागम्यगमनमध्वानम् । बन्धनमङ्गुलिनिचये- ऽङ्गुष्ठे च ज्ञातिलोकतः पूजाम् ॥ उत्पातगण्डपिटका दक्षिणतो वामतस्त्वभीघाताः । धन्या भवन्ति पुंसां तद्विपरीतास्तु नारीणाम् ॥ इति पिटकविभागः प्रोक्त आ मूर्द्धतोऽयं व्रणतिलकविभागोऽप्येवमेव प्रकल्प्यः । भवति मशकलक्ष्मावर्त्तजन्मापि तद्व- न्निगदितफलकारि प्राणिनां देहसंस्थम् ॥”) पिटङ्काशः, पुं, पर्व्वतोर्म्मिमत्स्यः । इति भूरि- प्रयोगः ॥ पिटङ्कोकी, स्त्री, इन्द्रवारुणी । इति रत्नमाला ॥ पिटाकः, पुं, मुनिविशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ पिट्टकं, क्ली, (किट्टकं पृषोदरादित्वात् कस्य पः ।) दन्तकिट्टकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ पिठ, क्लिशि । वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-वधे सकं-सेट् ।) ओष्ठ्यवर्गाद्यादिः । पेठति । पिपिठतुः । क्लिशि दुःखानुभवे । इति दुर्गादासः ॥ पिठरं, क्ली, (पिठं रातीति । रा + कः ।) मुस्ता । मन्थानदण्डः । इति मेदिनी । रे, १८४ ॥ पिठरः, पुं, (पिठ्यते क्लिश्यतेऽनेनेति । पिठ + करन् ।) गृहभेदः ॥ तत्पर्य्यायः । कुद्रङ्कः २ उद्वाटः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, अर्य्यासप्तशत्याम् । ५५२ । “विद्यज्ज्वालावलयितजलधरपिठरोदराद्विनिर्य्यान्ति ॥”) स्थाली । इत्यमरः । २ । ९ । ३१ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ३ । ७२ । “गृह्णीष्व पिठरं ताम्रं मया दत्तं नराधिप ! । यावत् वर्त्स्यति पाञ्चाली पात्रेणानेन सुव्रत ! ॥” अग्निविशेषः । यथा, हरिवंशे । १७८ । ३३ । “पिठरः पतगः स्वर्गश्चागाधो भ्राज एव च । स्वधाकाराश्रयाः पञ्च अयुध्यंस्तेऽपि चाग्नयः ॥” दानवविशेषः । यथा, महाभारते । २ । ९ । १३ । “घटोदरो महापार्श्वः क्रथनः पिठरस्तथा ॥”) पिठरी, स्त्री, (पिठर + स्त्रियां ङीष् ।) स्थाली । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ पिड, इ क संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) इ क, पिण्डयति । संहतिः राशीकरणम् । इति दुर्गादासः ॥ पिड, इ ङ संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां आत्मं-अकं सेट् । सकं इति केचित् ।) इ पिण्ड्यते । ङ, पिण्डते । इति दुर्गादासः ॥ पिडकः पुं, (पीडयतीति । पीड + ण्वुल् । निपा- तनात् साधुः ।) स्फोटकः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १३० ॥