शब्दकल्पद्रुमः/द

पृष्ठ २/६६९

द द, दकारः । स व्यञ्जनाष्टादशवर्णः तवर्गतृतीय- वर्णश्च । अस्योच्चारणस्थानं दन्तः । इति व्याक- रणम् ॥ (यथा, शिक्षायाम् । १७ । “स्युर्मूर्द्धन्या ऋटुरषा दन्त्या ऌतुलसाः स्मृताः ॥”) अस्य स्वरूपं यथा, -- “दकारं शृणु चार्व्वङ्गि ! चतुर्व्वर्गप्रदायकम् । पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा ॥ त्रिशक्तिसहितं देवि ! त्रिविन्दुसहितं सदा । आत्मादितत्त्वसंयुक्तं स्वयं परमकुण्डली ॥ रक्तविद्युल्लताकारं दकारं हृदि भावय ॥” इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ अस्य ध्यानादि यथा, -- “ध्यानमस्य दकारस्य वक्ष्यते शृणु पार्व्वति ! । चतुर्भुजां पीतवस्त्रां नवयौवनसंस्थिताम् ॥ अनेकरत्नघटितहारनूपुरशोभिताम् । एवं ध्यात्वा दकारन्तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” अस्य नामानि यथा, नानातन्त्रशास्त्रे । “दोऽद्रीशो धातकिर्धाता दाता दलं कलत्रकम् । दीनं ज्ञानञ्च दानञ्च भक्तिराहवनी धरा ॥ सुषुम्ना योगिनी सद्यः कुण्डलो वामगुल्फकः । कात्यायनी शिवा दुर्गा लङ्घना ना त्रिकण्डकी ॥ स्वस्तिकः कुटिलारूपः कृष्णश्चोमा जितेन्द्रियः । धर्म्महृद्वामदेवश्च भ्रमा बहुसुचञ्चला ॥ हरिद्रापुरमत्रौ च दक्षपाणिस्त्रिरेखकः ॥” दं, क्ली, (ददाति आनन्दमिति । दा + बाहुल- कात् कः ।) भार्य्य । इत्येकाक्षरकोषः ॥ दः, पुं, (दै प शुद्धौ वा दा दाने + बाहुलकात् कः ।) अचलः । दत्तः । दाता । इति मेदिनी दे, १ ॥ (दो च्छेदे + डः ।) खण्डनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, माघे । १९ । ११४ । “दाददोदुद्ददुद्दादी दादादोदूददी ददोः । दुद्दादं दददे दुद्दे ददादद ददोऽददः ॥” “दद्यते इति दादोदानम् । दददाने कर्म्मणि घञ् । दादं ददातीति दाददो दानप्रदः ।” इत्यादौ मल्लिनाथकृतटीकायामर्थविशेषा बोद्धव्याः ॥) दंशः, पुं, (दशतीति । दंश दंशने + पचाद्यच् ।) कीटविशेषः । दाँश इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वनमक्षिका २ । इत्यमरः । २ । ५ । २७ ॥ गोमक्षिका ३ अरण्यमक्षिका ४ भम्भरालिका ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ पांशुरः ६ दंशकः ७ । इति हारावली ॥ दुष्टमुखः ८ क्रूरः ९ क्षुद्रिका १० । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, मनुः । १ । ४५ । “स्वेदजं दंशमशकं यूकामक्षिकमत्कुणम् । उष्मणश्चोपजायन्ते यच्चान्यत् किञ्चिदीदृशम् ॥” दशतीव शरीरमिति ।) वर्म्म । (यथा, भाग- वते । ३ । १८ । ९ । “परानुषक्तं तपनीयोपकल्पं महागदं काञ्चनचित्रदंशम् ॥” दश + भावे धञ् ।) दंशनम् । इति मेदिनी । शे, ७ ॥ (“सुप्तता जायते दंशे कृष्णञ्चातिस्रवत्यसृक् ॥” इति सुश्रुते कल्पस्थाने वष्ठेऽध्याये ॥) दन्तः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २४८ ॥ खण्ड- नम् । (दन्तक्षतम् । यथा, आर्य्यासप्त- शत्याम् । ५११ । “वर्णहृतिर्न ललाटे न लुलितमङ्गं न चाघरे दंशः । उत्पलमहारि वारि च न स्पृष्टमुपायचतु- रेण ॥”) दोषः । मर्म्म । सर्पक्षतम् । इति विश्वः ॥ (यथा, “सर्व्वैरेवादितः सर्पैः शाखादष्टस्य देहिनः । दंशस्योपरिबध्नीयादरिष्टाश्चतुरङ्गुले ॥

प्लोतचर्म्मान्तवल्कानां मृदुनान्यतमेन च । न गच्छति विषं देहमरिष्टाभिर्निवारितम् ॥” इति सुश्रुते कल्पस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥ असुरविशेषः । यथा, महाभारते । १२ । ३ । १९ । “सोऽब्रवीदहमांसं प्राक् दंशो नाम महासुरः ॥” अयन्तु भृगुभार्य्यामपहरन् तच्छापात् मांस- शोणिताशी कीटो जातः । ततः कदाचित् गुरोः परशुरामस्य निद्रां प्रतिपालयितुः कर्णस्य ऊरुदेशं निर्भिद्य शोणितं पीतवान् । ततः परशुरामेणायं शापात् निर्म्मोचितः ॥ एतद्- विवरणन्तु तत्रैवाध्याये द्रष्टव्यम् ॥) दंशकः, पुं, (दशतीति । दन्श + ण्वुल् ।) दंशः । इति हारावली । १२३ ॥ (नृपविशेषः । स तु कम्पनादेशाधिपतिः । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १७८ । “दंशकः कम्पनाधीशः प्रवृद्धे तत्र सक्रुधि । विद्रुतो विषलाटायां निपत्य निहतः खशैः ॥”) दंशनकर्त्तरि, त्रि ॥ दंशनं, क्ली, (दशतीव शरीरमिति । दश + ल्युः ।) वर्म्म । (यथा, महाभारते । ३ । २६८ । १८ । “संनह्यध्वं सर्व्व एवेन्द्रकल्पा महान्ति चारूणि च दंशनानि ॥” दन्श + भावे ल्युट् ।) दन्तादिना खण्डनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ कामडान हुलफुटान इति भाषा । (यथा, महाभारते । ८ । ८३ । ३४ । “दंशनञ्चाहिभिः कृष्णैर्दाहश्च जतुवेश्मनि ॥”) दंशभीरुः, पुं स्त्री, (दंशात् वनमक्षिकातः भीरु- र्भयशीलः ।) महिषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दंशमूलः, पुं, (दंशवदुग्रं मूलमस्य ।) शिग्रुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्य शिग्रुशब्दे ज्ञातव्याः ॥) दंशितः, त्रि, (दंशो वर्म्म सञ्जातोऽस्य परिहित- त्वादिति । दंश + तारकादित्वात् इतच् ।) वर्म्मितः । (यथा, महाभारते । २ । २९ । २ । “महता बलचक्रेण परराष्ट्रावमर्द्दिना । हस्त्यश्वरथपूर्णेन दंशितेन प्रतापवान् ॥” दंश्यते इति । दन्श + णिच् + भावे क्तः ।) दष्टः । इति हेमचन्द्रः ॥ (भासमानः । यथा, महाभारते । ४ । ४० । २ । “वारणा यत्र सौवर्णाः पृष्ठे भासन्ति दंशिताः । सुपार्श्वं सुग्रहञ्चैव कस्यैतद्धनुरुत्तमम् ॥” “दंशिता भासमानाः ।” इति नीलकण्ठः ॥) दंशी, स्त्री, (क्षुद्रो दंशः । स्वल्पार्थे ङीष् । यद्वा, दशतीति । दंश + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) क्षुद्रदंशः । इत्यमरः । २ । ५ । २७ । छोट- दाँश इति भाषा ॥ दंष्ट्रा, स्त्री, (दश्यतेऽनयेति । दन्श + “दाम्नी- शसेति ।” ३ । २ । १८२ । इति करणे ष्ट्रन् । यद्वा, “सर्व्वधातुभ्यष्ट्रन् ।” उणां ४ । १५८ । इति ष्ट्रन् । गौरादिपाठे पितामहीशब्दस्य पाठात् षितां ङीषोऽनित्यत्वात् टाप् ।) दन्त-

पृष्ठ २/६७०

विशेषः । तत्पर्य्यायः । दाढा २ । इति हेम- चन्द्रः । ३ । २४७ ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । १ । ३ । “यस्यालीयत शल्कसीम्नि जलधिः पृष्ठे जगन्मण्डलम् । दंष्ट्रायां धरणी नखे दितिसुताधीशः पदे रोदसी ॥”) दंष्ट्रिका, स्त्री, (दंष्ट्रा विद्यतेऽस्याः । दंष्ट्रा + “ब्रोह्यादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ११६ । इति ठन् ।) दाढिका । इति हेमचन्द्रः । ३ । २४७ ॥ दंष्ट्री, [न्] पुं स्त्री, (प्रशस्ता दंष्ट्रा अस्त्यस्येति । दंष्ट्रा + “ब्रीह्यादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ११६ । इति इनिः ।) शूकरः । इत्यमरः । २ । ५ । २ ॥ सर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रामा- यणे । २ । ३३ । २३ । “विलानि दंष्ट्रिणः सर्व्वे सानूनि मृगपक्षिणः । त्यजन्त्यस्मद्भयाद्भीता गजाः सिंहा वनान्यपि ॥”) दंष्ट्राविशिष्टे, त्रि । यथा, -- “दंष्ट्रिभिः शृङ्गिभिर्व्वापि हता म्लेच्छैश्च तस्करैः । ये स्वाम्यर्थे हता यान्ति राजन् ! स्वर्गं न संशयः ॥” इति शुद्धितत्त्वे अग्निपुराणम् ॥ दकं, क्ली, (उदक + पृषोदरादित्वात् साधुः ।) जलम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दक्ष, ङ स्यदे । वृद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-सकं-सेट् ।) स्यद इह शीघ्रकर- णम् । ङ, दक्षते धनमुद्योगी । शीघ्रमुत्पाद- यति इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ (सामर्थ्ये अकर्म्मकोऽयम् । यथा, ऋग्वेदे । २ । १ । ११ । “तमिळा शतमिहासि दक्षसे ॥” “दक्षसे दानाय समर्था भवसि ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) दक्ष, ष म ङ हन्त्यर्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-सकं-सेट् ।) म, अदक्षि अदाक्षि । दक्षं दक्षम् । दाक्षं दाक्षम् । मानुबन्धबला- दनुपधयोरपि दीर्घः । स्वमते तु दीर्घविधि- रुपधां नापेक्षते । ष, दक्षा । सेमक्तात् सरो- रित्यनेनैवेष्टसिद्धेऽस्य षानुबन्धस्त्वरपर्य्यन्तघटा- दिभ्यो ङ इति प्राचीनमतानुवादार्थः । ङ, दक्षते । हन्त्यर्थे गतिवधयोः । इति दुर्गादासः ॥ दक्षः, पुं, (दक्षते सृष्टिप्रवृद्धये समर्थो भवतीति । दक्ष + अच् ।) प्रजापतिविशेषः । स ब्रह्मणो दक्षिणाङ्गुष्ठाज्जातः । ततः प्रभृति मैथुनेन प्रजा जाताः । यथा, -- “शरीरानथ वक्ष्यामि मातृहीनान् प्रजापतेः । अङ्गुष्ठाद्दक्षिणाद्दक्षः प्रजापतिरजायत ॥” इति मत्स्यपुराणे । ३ । ९ ॥ “यथा ससर्ज चैवादौ तथैव शृणुत द्बिजाः ! । यदा तु सृजतस्तस्य देवर्षिगणपन्नगान् ॥ न वृद्धिमगमल्लोकस्तदा मैथुनयोगतः । दक्षः पुत्त्रसहस्राणि पाञ्चजन्यामजीजनत् ॥” इति च तत्रैव । ५ । ३ -- ४ ॥

अस्य भार्य्या स्वायम्भुवमनुकन्या प्रसूतिः । अस्य षोडशकन्याः यथा, श्रद्धा १ मैत्री २ दया ३ शान्तिः ४ तुष्टिः ५ पुष्टिः ६ क्रिया ७ उन्नतिः ८ बुद्धिः ९ मेधा १० मूर्त्तिः ११ तितिक्षा १२ ह्रीः १३ स्वाहा १४ स्वधा १५ सती १६ । तस्य त्रिसहस्रपुत्त्राः । दक्षप्रजापतिर्द्वितीय- जन्मनि दशप्रचेतसः सुतो भूत्वा षष्ठमन्वन्तरे प्रजासृष्टिञ्चकार । स असिक्न्यां पत्न्यां षष्टिं कन्या जनयित्वा प्रजापतिभ्यो दत्तवान् । धर्म्माय दश । कश्यपाय सप्तदश । चन्द्राय सप्तविंशतिः । कृशाश्वाय द्वे । भूताय द्वे । अङ्गिरसे द्वे । इति श्रीभागवतम् ॥ * ॥ ताम्रचूडः । (यथा, चरके सूत्रस्थाने २७ अध्याये । “धार्त्तराष्ट्रचकोराणां दक्षाणां शिखिनामपि । चटकानाञ्च यानि स्युरण्डानि च हितानि च ॥”) मुनिभेदः । (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । ४ । ६७ । “कणादो गौतमः कण्वः पाणिनिः शाकटायनः । ग्रन्थञ्चकार यद्धृत्वा दक्षः कात्यायनः स्वयम् ॥” अयं हि धर्म्मशास्त्रप्रयोजकानामन्यतमः । यथा, याज्ञवल्क्ये । १ । ५ । “पराशरव्यासशङ्खलिखिता दक्षगोतमौ । शातातपो वशिष्ठश्च धर्म्मशास्त्रप्रयोजकाः ॥”) हरवृषः । द्रुमभेदः । वह्निः । इति विश्वः ॥ महेशः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महा- भारते । १३ । १७ । ११३ । “धृतिमान् मतिमान् दक्षः सत्कृतश्च युगाधिपः ॥” विष्णोर्नामविशेषः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । १११ । “अक्रूरः पेशलो दक्षो दक्षिणः क्षमिणां वरः ॥” बलम् । इति निघण्टुः । २ । ९ । “दक्ष शैघ्र्ये चकारात् वृद्धौ । दक्ष गतिहिंसनयोः । दक्षतिरुत्साहार्थः । इति स्कन्दस्वामी । असुन् । शत्रुविजये क्षिप्रो भवत्यनेन हिंस्यन्ते वानेन शत्रवः प्रोत्साहितो वा भवति शत्रुविजये ।” “दक्ष इति सकारान्तं बलनाम अकारान्त- मपि तस्यैवमर्थान्तरे द्रष्टव्यम् ॥” इति तट्टी- कायां देवराजयज्वा । यथा, ऋग्वेदे । १ । ९५ । ६ । “स दक्षाणां दक्षपतिर्बभूव ॥” “सोऽग्निर्दक्षाणां सर्व्वेषां बलानां दक्षपति- र्बलाधिपतिर्बभूव ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ गरुडस्य पुत्त्राणामन्यतमः । यथा, महा- भारते । ५ । १०१ । १२ । “मेघहृत् कुमुदो दक्षः सर्पान्तः सोमभोजनः ॥”) त्रि, पटुः । इति मेदिनी । षे, १४ ॥ अस्य पर्य्यायः चतुरशब्दे द्रष्टव्यः ॥ (यथा, महा- भारते । १ । ७४ । ३९ । “सा भार्य्या या गृहे दक्षा सा भार्य्या या प्रजा- वती । सा भार्य्या या पतिप्राणा सा भार्य्या या पतिव्रता ॥”

समर्थः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ५९ । ४ । “बृहती इव सूनवे रोदसी गिरो होता मनुष्यो न दक्षः ॥” प्रवृद्धः । यथा, तत्रैव । १ । १५ । ६ । “युवं दक्षं धृतव्रत मित्रावरण दूळभम् ॥” “दक्षं प्रवृद्धम् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ दक्षिणः । अपसव्यम् । यथा, महानिर्व्वाणे । ३ । ४४ । “प्राणायामं ततः कुर्य्यान् मूलेन प्रणवेन वा । मध्यमानामिकाभ्याञ्च दक्षहस्तस्य पार्व्वति ! ॥”) दक्षकन्या, स्त्री, (दक्षस्य प्रजापतेः कन्या ।) दुर्गा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दक्षप्रजापतेः सुता । ताः पञ्चाशत्सङ्ख्यकाः । तासां नामानि यथा, -- “सती ज्योतिः स्मृतिः स्वाहा ह्यनुसूया स्वधा तथा । प्रीतिः क्षमा च संभूतिः सन्नतिश्च अरुन्धती ॥ कीर्त्तिर्लक्ष्मीर्धृतिर्मेधा पुष्टिः श्रद्धाक्रिया मतिः । बुद्धिर्लज्जा वपुः शान्तिस्तुष्टिः सिद्धिस्तथा रतिः ॥ अरुन्धाती वसुर्यामी लवा भानुर्म्मरुत्वती । सङ्कल्पा च मुहूर्त्ता च साध्या विश्वा च नामतः ॥ अदितिश्च दितिश्चैव दनुः काला दनायुषा । सिंहिका सुरसा कद्रुर्विनता सुरभिः स्वसा ॥ क्रोधा इरा च प्रोवा च दक्षकन्याः प्रकीर्त्तिताः । पञ्चाशत् सिद्धियोगिन्यः सर्व्वलोकस्य मातरः ॥” इति वह्निपुराणे गणभेदनामाध्यायः ॥ (अयं द्वितीयजन्मनि प्राचेतसो भूत्वा षष्टिं कन्या जनयामास । यथा, मत्स्यपुराणे । ५ । १२-१४ । “ततस्तेषु विनष्टेषु षष्टिं कन्याः प्रजापतिः । वैरिण्यां जनयामास दक्षः प्राचेतसस्तथा ॥ प्रादात् स दश धर्म्माय कश्यपाय त्रयोदश । सप्तविंशति सोमाय चतस्रोऽरिष्टनेमये ॥ द्वे चैव भृगुपुत्त्राय द्वे कृशाश्वाय धीमते । द्वे चैवाङ्गिरसे तद्वत्तासां नामानि विस्तरः ॥ शृणुध्वं देवमातॄणां प्रजाविस्तरमादितः ॥” एतासां नामानि तत्रैव द्रष्टव्यानि ॥) दक्षजा, स्त्री, (दक्षात् प्रजापतेर्जायते इति । जन + “पञ्चम्यामजातौ ।” ३ । २ । ९२ । इति डः ।) दुर्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ (अश्विन्यादि- नक्षत्रे च ॥) दक्षजापतिः, पुं, (दक्षजानां अश्विन्यादिदक्ष- कन्यानां पतिः ।) चन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (दक्षजायाः सत्याः पतिः इति विग्रहे शिवः ॥) दक्षसावर्णिः, पुं, नवममनुः । अस्मिन् मन्वन्तरे ऋषभनामा भगवदवतारः । श्रुतनामा इन्द्रः । पारमरीचिगर्भाद्या देवाः । द्युतिमदाद्याः सप्त- र्षयः । भूकेतुदीप्तिकेतुप्रभृतयो मनुपुत्त्रा भवि- ष्यन्ति । इति श्रीभागवतम् ॥ (अस्य विशेष- विवृतिस्तु मार्कण्डेयपुराणे ९४ अध्याये द्रष्टव्या ॥) दक्षा, स्त्री, (दक्षते वर्द्धते भारधारणे समथां भवतीति वा । दक्ष + अच् । टाप् ।) पृथिवी । इति मेदिनी । षे, १५ ॥

पृष्ठ २/६७१

दक्षाध्वरध्वंसकृत्, पुं, (दक्षाध्वरस्य दक्षयज्ञस्य ध्वंसं नाशं करोतीति । कृ + क्विप् तुगागमश्च ।) शिवः । इति हलायुधः ॥ दक्षाय्यः, पुं, (दक्षते कार्य्येषु समर्थो भवतीति । दक्ष + “श्रुदक्षिस्पृहिगृहिभ्य आय्यः ।” उणां ३ । ९६ । इति आय्यः ।) गरुडः । गृध्रः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (दक्ष वृद्धौ + आय्यः । त्रि, वर्द्धकः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ९१ । ३ । “शुचिष्ट्वमसि प्रियो न मित्रो दक्षाय्यो अर्य्यमेवासि सोम ! ॥” “त्वमर्य्यमेवास्माभिर्दृश्यमानः सूर्य्य इव दक्षा- य्योऽसि सर्व्वेषां वर्द्धकोऽसि ।” इति सायनः ॥ पूजनीयः । यथा, तत्रैव । ७ । १ । २ । “दक्षाय्यो यो दम आस नित्यः ॥” “योऽग्निर्द्दमे गृहे दक्षाय्यः पूजनीयो हविभिः समर्घनीयो वा ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) दक्षिणः, त्रि, (दक्षते इति । दक्ष वृद्धौ + “द्रु- दक्षिभ्यामिनन् ।” उणां । २ । ५० । इति इनन् ।) दक्षिणोद्भूतः । (दक्षिणदिग्भवः । यथा, रघुः । ४ । ८ । “स हि सर्व्वस्य लोकस्य युक्तदण्डतया मनः । आददे नातिशीतोष्णो नभस्वानिव दक्षिणः ॥” दक्षिणदिक्स्थितः । यथा, मनुः । ५ । ९२ । “दक्षिणेन मृतं शूद्रं पुरद्वारेण निर्हरेत् ॥”) सरलः । (यथा, महाभारते । ४ । ५ । २७ । “दक्षिणां दक्षिणाचारो दिशं येनाजयत् प्रभुः ॥”) परच्छन्दानुवर्त्ती । आरामः । इति मेदिनी णे, ५० ॥ (“दक्षिणः सरलावामपरच्छन्दानुवर्त्तिषु । वाच्यवद्दक्षिणावाटीयज्ञदानप्रतिष्ठयोः ॥” इति विश्ववचनात् । णे, ४५ ॥) दक्षः । अपसव्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ डाहिन इति भाषा । (यथा, मनुः । २ । ६३ । “उद्धृते दक्षिणे पाणावुपवीत्युच्यते द्विजः ॥”) दक्षिणहस्ताप्रदाने दोषो यथा, -- “दक्षहस्ताप्रदाता च सर्पश्च सप्तजन्मसु । ततो भवेद्धस्तहीनो मानवश्च ततः शुचिः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ * ॥ दक्षिणहस्ते प्रतिग्रहो यथा, -- “ओंकारमुच्चरन् प्राज्ञो द्रविणं शक्तुमोदकम् । गृह्णीयाद्दक्षिणे हस्ते तदन्ते स्वस्ति कीर्त्तयेत् ॥” इत्यादित्यपुराणम् ॥ (प्रदक्षिणः । यथा, भागवते । १ । १४ । १३ । “शस्ताः कुर्व्वन्ति मां सव्यं दक्षिणं पशवोऽपरे । वाहांश्च पुरुषव्याघ्र ! लक्षये रुदतो मम ॥”) पुं, चतुर्धानायकान्तर्गतनायकविशेषः । तस्य लक्षणम् । (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । ४० । “एषु त्वनेकमहिलासु समरागो दक्षिणः कथितः ॥”) यथा च “सकलनायिकाविषयसमसहजानुरागः ।

अस्योदाहरणं यथा, -- “अन्तःपुरे स्फुरति पद्मदृशां सहस्र- मक्षिद्वयं कथय कुत्र निवेशयामि । इत्याकलय्य नयनाम्बुरुहे निमील्य रोमाञ्चितेन वपुषा स्थितमच्युतेन ॥” इति रसमञ्जरी ॥ * ॥ (तन्तोक्ताचारविशेषे, क्ली । यथा, कुलार्णवे ५ खण्डे । “सर्व्वेभ्यश्चोत्तमा वेदा वेदेभ्यो वैष्णवं महत् । वैष्णवादुत्तमं शैवं शैवाद्दक्षिणमुत्तमम् ॥ दक्षिणादुत्तमं वामं वामात् सिद्धान्तमुत्तमम् । सिद्धान्तादुत्तमं कौलं कौलात् परतरं न हि ॥”) दक्षिणकालिका, स्त्री, (दक्षिणा अनुकूला का- लिका ।) आद्याशक्तिः । यथा, -- “ऊर्द्ध्वं वामे कृपाणं करकमलतले छिन्नमुण्डं तथाधो दक्षे चाभीवरञ्च त्रिजगदघहरे दक्षिणे कालिके च ।” इति तन्त्रसारः ॥ दक्षिणतः, व्य, (दक्षिण + “दक्षिणोत्तराभ्यामत- सुच् ।” ५ । २ । २८ । इति अतसुच् ।) दक्षिणस्यां दिशि । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (यथा, मनुः । ३ । ९१ । “पृष्ठवास्तुनि कुर्व्वीत वलिं सर्व्वात्मभूतये । पितृभ्यो वलिशेषन्तु सर्व्वं दक्षिणतो हरेत् ॥” दक्षिण + तसिल् । दक्षिणभागे । यथा, महा- निर्व्वाणतन्त्रे । ३ । ४८ । “पुनर्दक्षिणतः कुर्य्यात् पूर्ब्बवत् सुरपूजिते ॥”) दक्षिणतारं, क्ली, दक्षिणतीरम् । यथा, “दिक्- शब्देभ्यस्तीरस्य तारभावो वा । दक्षिणतारं दक्षिणतीरं उत्तरतारं उत्तरतीरम् ।” इति सिद्धान्तकौमुद्यां समासप्रकरणम् ॥ दक्षिणपूर्व्वा, स्त्री, (दक्षिणस्याः पूर्व्वस्याश्च दिशो- ऽन्तरालम् । “दिङ्नामान्यन्तराले ।” २ । २ । २६ । इति समासः ।) पूर्ब्बदक्षिणकोणः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, भागवते । ९ । १९ । २२ । “दिशि दक्षिणपूर्ब्बस्यां द्रुह्युं दक्षिणतो यदुम् ॥” तद्दिग्भागस्थे, त्रि । यथा, आश्वलायनगृह्य- सूत्रे । ४ । २ । ११ । “दक्षिणपूर्ब्ब उद्धृतान्त आहवनीयं निदधाति ॥”) दक्षिणस्थः, पुं, (दक्षिणे भागे तिष्ठतीति । स्था + कः ।) सारथिः । इत्यमरः । २ । ८ । ६० ॥ दक्षिणस्थिते, त्रि । दक्षिणा, स्त्री, (दक्षते इति । दक्ष वृद्धौ + “द्रुदक्षि- भ्यामिनन् ।” उणां । २ । ५० । इति इनन् । ततष्ठाप् ।) दक्षिणदिव् । तत्पर्य्यायः । अवाची २ शामनी ३ यामी ४ वैवस्वती ५ । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, कुमारे । ३ । २५ । “दिक् दक्षिणा गन्धवहं मुखेन व्यलीकनिश्वासमिवोत्ससर्ज ॥”) दक्षिणवायुगुणाः । षड्रसयुक्तत्वम् । चक्षुर्हित- त्वम् । बलवर्द्धनत्वम् । रक्तपित्तप्रशमनत्वम् ॥ सौख्य- कान्तिमतिप्रदत्वम् । शस्यनाशित्वम् । विदा-

हित्वम् । अस्रमारुतकोपनत्वम् । गण्डूपदादि- कीटानां जनकत्वञ्च । इति द्रव्यगुणः ॥ * ॥ अस्या दिशोऽधिपतयः वृषकन्यामकरराशयः । इति ज्योतिषम् ॥ यज्ञादिविधिदानम् । इति मेदिनी ॥ प्रतिष्ठा । इति हेमचन्द्रः ॥ यज्ञादि- सम्पादकतदन्तविहितदानम् । सा यज्ञपत्नी श्रीकृष्णदक्षिणांशभूता । यथा, -- “कार्त्तिकीपूर्णिमायान्तु रासे राधामहोत्सवे । आविर्भूतादक्षिणांशात् कृष्णस्य तेन दक्षिणा ॥” दक्षिणाया अदाने तस्या वृद्धिर्यथा, -- “यज्ञो दक्षिणया सार्द्धं पुत्त्रेण च फलेन च । कर्म्मिणां फलदाता चेत्येवं वेदविदो विदुः ॥ कृत्वा कर्म्म च तस्यैव तूर्णं दद्याच्च दक्षिणाम् । तत्कर्म्मफलमाप्नोति वेदैरुक्तमिदं मुने ! ॥ कर्त्ता कर्म्मणि पूर्णे च तत्क्षणं यदि दक्षिणाम् । न दद्याद्ब्राह्मणेभ्यश्च दैवेनाज्ञानतोऽथ वा ॥ मुहूर्त्ते समतीते तु द्बिगुणा सा भवेद्ध्रुवम् । एकरात्रे व्यतीते तु भवेत् शतगुणा च सा ॥ त्रिरात्रे तद्दशगुणा सप्ताहे द्बिगुणा ततः । मासे लक्षगुणा प्रोक्ता ब्राह्मणानाञ्च वर्द्धते ॥ संवत्सरे व्यतीते तु सा त्रिकोटिगुणा भवत् ॥ कर्म्म तद्यजमानानां सर्व्वञ्च निष्फलं भवेत् । स च ब्रह्मस्वापहारी न कर्म्मार्होऽशुचिर्नरः ॥ दरिद्रो व्याधियुक्तश्च तेन पापेन पातकी । तद्गृहाद्याति लक्ष्मीश्च शापं दत्त्वा सुदारुणम् ॥ पितरो नैव गृह्णन्ति तद्दत्तं श्राद्धतर्पणम् । एवं सुराश्च तत्पूजां तद्दत्तामग्निराहुतिम् ॥ * ॥ दाता न दीयते दानं ग्रहीता च न याचते । उभौ तौ नरकं यातश्छिन्नरज्जुर्यथा घटः ॥ नार्पयेद्यजमानश्चेद्याचितारञ्च दक्षिणाम् । भवेद्ब्रह्मस्वापहारी कुम्भीपाकं व्रजेद्ध्रुवम् ॥ वर्षलक्षं वसेत्तत्र यमदूतेन ताडितः । ततो भवेत् स चाण्डालो व्याधियुक्तो दरिद्रकः ॥ पातयेत् पुरुषान् सप्त पूर्ब्बांश्च सप्तजन्मनः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ * ॥ नायिकाविशेषः । यथा, -- “या गौरवं भयं प्रेम सद्भावं पूर्ब्बनायके । न मुञ्चत्यन्यसक्तेऽपि सा ज्ञेया दक्षिणा बुधैः ॥” इति विष्णुपुराणटीकायां स्वामी ॥ (व्य, दक्षिणस्यां दिशि दक्षिणा दिग् वा । “दक्षिणादाच् ।” ५ । ३ । ३६ । इति आच् । दक्षिणस्यां दिशि ॥) दक्षिणाग्निः, पुं, (दक्षिणः अनुकूलोऽग्निः ।) यज्ञाग्निविशेषः । इत्यमरः । २ । ७ । १९ ॥ दक्षि- णस्या दिशोऽग्निर्दक्षिणाग्निः । इति भरतः ॥ अस्य नामकरणम् । यथा, -- “दत्तासु दक्षिणास्वादौ तृप्तिर्भूत्वा यतोऽमरान् । नयसे दक्षिणाभागं दक्षिणाग्निस्ततोऽभवत् ॥” इति वराहपुराणम् ॥ दक्षिणाचलः, पुं, (दक्षिणा दक्षिणस्यां दिशि दक्षिणे दक्षिणप्रदेशे वा स्थितोऽचलः पर्व्वतः ।) मलयपर्व्वतः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ९५ ॥

पृष्ठ २/६७२

दक्षिणाचारः, पुं, (दक्षिणोऽप्रतिकूल आचारः ।) आचारविशेषः । यथा, -- “स्वधर्म्मनिरतो भूत्वा पञ्चतत्त्वेन पूजयेत् । स एव दक्षिणाचारः शिवोभूत्वा शिवां यजेत् ॥” इत्याचारभेदतन्त्रम् ॥ (एतदाचारोक्तकर्म्मादिकं वामाचारवत् कठोर- तरं न । तथाच काशीराजप्रणीतदक्षिणा- चारतन्त्रे । “दक्षिणाचारतन्त्रोक्तं कर्म्म तच्छुद्धवैदिकम् ॥” दक्षिणोऽनुकूलः साधुराचारो व्यवहारो यस्य । शिष्टाचारविशिष्टे, त्रि । यथा, महाभारते । ४ । ५ । २७ । “दक्षिणां दक्षिणाचारो दिशं येनाजयत् प्रभुः ॥”) दक्षिणात्, व्य, (वसत्यागतो रमणीयं वा । दक्षि- णस्यां दिशि दक्षिणस्या दिशः दक्षिणा वा दिक् इति । “उत्तराधरदक्षिणादातिः ।” ५ । ३ । ३४ । इति आतिः ।) दक्षिणस्यां दिशि । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ दक्षिणापथजन्मा, [न्] पुं, (दक्षिणा दक्षिणस्यां दिशि यः पन्थाः तत्र जन्म यस्य ।) जाति- विशेषः । यथा, महाभारते । १२ । २०७ । ४२-४५ । “दक्षिणापथजन्मानः सर्व्वे नरवरान्ध्रकाः । गुहाः पुलिन्दाः शवराः चुचुका मद्रकैः सह ॥ उत्तरापथजन्मानः कीर्त्तयिष्यामि तानपि । यौनकाम्बोजगान्धाराः किराता वर्व्वरैः सह ॥ एते पापकृतस्तात ! चरन्ति पृथिवीमिमाम् । श्वपाकवलगृध्रानां सधर्म्माणो नराधिप ! ॥ नैते कृतयुगे तात ! चरन्ति पृथिवीमिमाम् । त्रेताप्रभृति वर्द्धन्ते ते जना भरतर्षभ ! ॥” दक्षिणामुखः, त्रि, (दक्षिणा दक्षिणस्यां दिशि मुखं यस्य ।) दक्षिणदिङ्मुखः । यथा, -- “अमास्नानं गयाश्राद्धं दक्षिणामुखभोजनम् । न जीवत्पितृकः कुर्य्यात् कृते च पितृहाभवेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ दक्षिणायनं, क्ली, (दक्षिणा दक्षिणस्यां दिशि दक्षिणे गोले वा अयनम् ।) सूर्य्यस्य दक्षिणा- गतिः । सा श्रावणादिषट्षु मासेषु भवति । इत्यमरः ॥ * ॥ यथा, -- “कर्क्कटावस्थिते भानौ दक्षिणायनमुच्यते । उत्तरायणमप्युक्तं मकरस्थे दिवाकरे ॥ इति । अयनस्योत्तरस्यादौ मकरं याति भास्करः । राशिं कर्क्कटकं प्राप्य कुरुते दक्षिणायनम् ॥” इति विष्णुपुराणोक्ताच्चूडादावयनपरिग्रहः सौरेण । दिनमानादिबोधे तु सिद्धान्तादयनपरिग्रहः । इति ॥ मृगसंक्रान्तितः पूर्ब्बं पश्चात्तारादिनान्तरे । एकवर्षे चतुःपञ्चपलमानक्रमेण तु ॥ षटषष्टिवत्मरानेकदिनं स्यादयनं रवेः । एवं चतुःपञ्चदिनमयनारम्भणं क्रमात् ॥ व्युत्क्रमेण च तद्वत् स्यादुदग्यानं रवेर्ध्रुवम् ॥

कर्क्किसंक्रमणे तद्रदभिती दक्षिणायनम् । अयनांशक्रमेणैव विषुवारम्भणं तथा ॥” इति च ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ तत्र जातस्य फलं यथा, -- “याम्यायने यस्य भवेत् प्रसूतिः शठः कठोरः पिशुनस्वभावः । चतुष्पदाढ्यः कृषिमानहंयु- र्व्वाचामशान्तो मनुजः प्रतापी ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ कर्क्कटसंक्रान्तिः । यथा, -- “मृगकर्क्कटसंक्रान्ती द्वे तूदग्दक्षिणायने । विषुवती तुलामेषे गोलमध्ये तथापराः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ अयनचक्रं यथा, -- “चक्रं सारं विलिख्य ग्रहपतिरयने संक्रमञ्चेत् करोति यस्मिन्नृक्षे तदृक्षं मरणभयकरं शूलमूले निदध्यात् । तत्पश्चादारशूले विविधभयकरं शूलपार्श्वे- ऽर्थलाभः सौख्यं स्याच्चक्रगर्भे विविधमुनिमतं विद्धि वामक्रमेण ॥” इति ज्योतिषम् ॥ (“त एते शीतोष्णवर्षलक्षणाश्चन्द्रादित्ययोः काल- विभागकरत्वादयने द्वे भवतो दक्षिणमुत्तरञ्च । तयोर्दक्षिणं वर्षाशरद्धेमन्तास्तेषु भगवाना- प्याय्यते सोमोऽम्ललवणमधुराश्च रसा बलवन्तो भवन्त्युत्तरोत्तरञ्च सर्व्वप्राणिनां वलमभिवर्द्धते ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥) दक्षिणारुः, [स्] पुं, (दक्षिणे दक्षिणभागे अरुर्व्रण- भस्य ।) व्याधकर्त्तृकदक्षिणाङ्गव्रणितमृगः । इत्यमरः । २ । १० । २४ ॥ दक्षिणार्हः, त्रि, (दक्षिणामर्हतीति । अर्ह + “अर्हः ।” ३ । २ । १२ । इत्यच् ।) दक्षिणा- योग्यः । ऋज्वाशये दक्षिणामर्हति यः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । दक्षिणीयः २ दक्षिण्यः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । ५ ॥ दक्षिणावर्त्तकी, स्त्री, (दक्षिणे आवर्त्तते इति । आ + वृत् + ण्वुल् । गौरादित्वात् ङीष् ।) वृश्चिकालिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दक्षिणाशापतिः, पुं, (दक्षिणाशाया दक्षिणस्या दिशः अधिपतिः ।) यमः । इति हेमचन्द्रः । २ । ९८ ॥ दक्षिणीयः, त्रि, (दक्षिणामर्हतीति । दक्षिणा + “कडङ्करदक्षिणाच्छ च ।” ५ । १ । ६९ । इति छः ।) दक्षिणार्हः । इत्यमरः । ३ । १ । ५ । (यथा, हरिवंशे । ४८ । ७९ । “क्रतवः संप्रवर्त्त्यन्तां दक्षिणीयैर्द्विजातिभिः । दक्षिणाश्चोपवर्त्तन्तां यथोक्ताः सर्व्वसत्रिणः ॥” तथाच अथर्व्ववेदे । ८ । १० । ४ । “यज्ञर्तोदक्षिणीयो वासतेयो भवति य एवं वेद ॥”)

दक्षिणेन, व्य, (दक्षिण + “एनबन्यतरस्यामदूरे ऽपञ्चम्याः ।” ५ । ३ । ३५ । इति एनप् ।) दक्षिणदिशि । इति रायमुकुटः ॥ दक्षिणभागे । (अस्य योगेन द्वितीया भवति ।) यथा, -- “दक्षिणेन हरिं रुद्रो गोविन्दमतिनेश्वरः । येनेशं हरिरीशस्त्वं तेनेशमभितोऽर्च्चकाः ॥” इति मुग्धबोधम् ॥ (क्वचित् द्बितीयाप्रयोगाभावोऽपि दृश्यते । यथा, महाभारते । ३ । ८३ । ४ । “दक्षिणेन सरस्वत्या दृषद्वत्युत्तरेण च । ये वसन्ति कुरुक्षेत्रे ते वसन्ति त्रिपिष्टपे ॥”) दक्षिणेर्म्मा, [न्] पुं, (दक्षिणे ईर्म्मं व्रणं यस्य । “दक्षिणेर्म्मा लुब्धयोगे ।” ५ । ४ । १२६ । इति अनिच् ।) व्याधशराघातात् दक्षिणाङ्गव्रण- युक्तमृगः । तत्पर्य्यायः । दक्षिणारुः २ । इत्य- मरः । १० । २४ ॥ (यथा, भट्टिः । ४ । ४४ । “मृगयुमिव मृगोऽथ दक्षिणेर्म्मा दिशमिव दाहवतीं मरावुदन्यन् ॥”) दक्षिण्यः, त्रि, (दक्षिणामर्हतीति । “कडङ्कर- दक्षिणाच्छ च ।” ५ । १ । ६९ । इति चका- रात् यत् ।) दक्षिणार्हः । इत्यमरः । ३ । १ । ५ ॥ (यथा, भट्टिः । २ । २९ । “दक्षिण्यदिष्टां कृतमार्त्तिजीनै- स्तद्यातुधानैश्चिचिते प्रसर्पत् ॥”) दग्धं, क्ली, कत्तृणम् । इति रत्नमाला ॥ दग्धः, त्रि, (दह्यते स्म इति । दह + क्तः ।) भस्मीकृतः । पोडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रुष्टः २ प्लुष्टः ३ उषितः ४ । इत्यमरः । ३ । १ । ९९ ॥ (यथा, मनुः । ८ । १८९ । “चौरैर्हृतं जलेनोढमग्निना दग्धमेव वा । न दद्यात् यदि तस्मात् स न संहरति किञ्चन ॥”) “पत्राणामामिषं पर्णम् । गोर्वर्ज्यमामिषं क्षीरं फले जम्बीरमामिषम् । आमिषं रक्तशाकञ्च सर्व्वञ्च दग्धमामिषम् ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ (म्लानम् । यथा, अमरुशतके । २४ । “रुद्धायामपि वाचि सस्मितमिदं दग्धाननं जायते ॥” चन्द्राश्रितराशिभूलकपारिभाषिकगृहम् । यथा, ज्योतिषतत्त्वे । “मृगसिंहौ तृतीयायां प्रथमायां तुलामृगौ । पञ्चम्यां बुधराशी द्वौ सप्तम्यां चापयन्त्रभे ॥ नवम्यां सिंहकोटाख्यावेकादश्यां गुरोर्गृहे । वृषमीनौ त्रयोदश्यां दग्धसंज्ञास्त्वमी गृहाः । दग्धसद्यनि यत् कर्म्म कृतं सर्व्वं विनश्यति ॥”) दग्धकाकः, पुं, (दग्ध इव कृष्णवर्णः काकः ।) द्रोणकाकः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३८९ ॥ दग्धरथः, पुं, (दग्धो रथोऽस्य ।) चित्ररथ- गन्धर्व्वः । इति महाभारतम् ॥ (यथा, महा- भारते । १ । १७१ । ३९ । “अस्त्राग्निना विचित्रोऽयं दग्धो मे रथ उत्तमः । सोऽहंचित्ररथो भूत्वा नाम्ना दग्धरथोऽभवम् ॥”)

पृष्ठ २/६७३

दग्धरुहः, पुं, (दग्धोऽपि रोहतीति । रुह + कः ।) तिलकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दग्धरुहा, स्त्री, (दग्धापि रोहतीति । रुह + कः टाप् ।) दग्धावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दग्धा, स्त्री, (दह्यते स्म इव या । दह + क्तः । ततष्टाप् ।) स्थितार्का दिक् । इति मेदिनी । रे, ७ ॥ वृक्षविशेषः । कुरुह इति ख्यातः ॥ तत्पर्य्यायः । दग्धरुहा २ दग्धिका ३ स्थले- रुहा ४ रोमशा ५ कर्कशदला ६ भस्मरोहा ७ सुदग्धिका ८ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । कफवातनाशित्वम् । पित्तप्रकोपनत्वम् । जठरानलदीपनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ मासदग्धा यथा, -- सौरचैत्रपौषयोर्द्वितीया एवं ज्यैष्ठफाल्गुनयोश्चतुर्थी वैशाखश्रावणयोः षष्ठी आषाढाश्विनयोरष्टमी भाद्राग्रहायणयोर्दशमी कार्त्तिकमाघयोर्द्वादशी । अस्याः प्रमाणं यथा, “द्वितीया मीनधनुषोश्चतुर्थी वृषकुम्भयोः । मेषकर्कटयोः षष्ठी कन्यामिथुनकेऽष्टमी ॥ दशमी बृश्चिके सिंहे द्वादशी मकरे तुले । एभिर्यातो न जीवेत यदि शक्रसमो भवेत् ॥” अस्याः प्रतिप्रसवो यथा, वैशाखे शुक्ला षष्ठी ज्यैष्ठे कृष्णा चतुर्थी आषाढे शुक्लाष्टमी श्रावणे कृष्णा षष्ठी भाद्रे शुक्ला दशमी आश्विने कृष्णा- ष्टमी कार्त्तिके शुक्ला द्वादशी अग्रहायणे कृष्णा दशमी पौषे शुक्ला द्वितीया माघे कृष्णा द्वादशी फाल्गुने शुक्ला चतुर्थी चैत्रे कृष्णा द्वितीया । एतत्प्रमाणं यथा, -- “मेषे दिनेशे नृयुगे मृगेन्द्रे यूके धनुःस्थे कलसे च शुक्ला । कुलीरकन्यालिमृगास्यमीन- वृषेषु कृष्णास्तिथयः प्रदग्धाः ॥” * ॥ दिनदग्धा यथा, -- रविवारे द्बादशी सोमे एका- दशी मङ्गले दशमी बुधे तृतीया बृहस्पतौ षष्ठी शुक्रे पञ्चदशी शनौ सप्तमी । एतत्प्रमाणं यथा, “मासा रुद्रा दिशो रामाः षट्पक्षमुनयस्तथा । दह्यन्ते तिथयः सप्त सूर्य्याद्यैः सप्तसप्तभिः ॥” इति ज्योतिःसारसंग्रहः ॥ दग्धिका, स्त्री, (कुत्सिता दग्धा । “कुत्सिते ।” ५ । ३ । ७४ । इति कन् ।) दग्धान्नम् । पोडा भात इति भाषा । चाँची इति ख्याता इति केचिदिति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । भिस्सटा २ । इत्यमरः । २ । ९ । ४९ ॥ भिस्सिटा ३ भिष्मिटा ४ भिष्मिष्टा ५ भिष्मिका ६ । इति तट्टीकासार- सुन्दरी ॥ दग्धावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दग्धेष्टका, स्त्री, (दग्धा इष्टका ।) झामकम् । इति हारावली । २१४ ॥ दघ, इ त्यागे । अवने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं सकं-सेट् ।) इ, दङ्घ्यते । अवनं रक्षणम् । इति दुर्गादासः ॥ दघ, न घातने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां- परं-सकं-सेट् ।) न, दघ्नोति । दघ घाते ।

इति जौमराः पठन्ति । तेन तदर्थकल्पनमेवो- चितम् । ततश्च घातनमिति हन्त्यर्थस्य पाक्षिक- चुरादित्वेन स्वार्थे ञौ रूपं हननमित्यर्थः । किञ्च हिंसनपाठेनैवेष्टसिद्धे घातनपाठो हिंसाप्रेर- णार्थः स्यान्न वेति काकदन्तान्वेषणवद्बिफलं त्रयाणामेव कातन्त्राद्यसम्मतत्वात् । इति दुर्गा- दासः ॥ दण्ड, त् क तत्पाते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरां-परं-सकं-सेट् ।) तत्पातस्तद्दण्डपातनम् । क, दण्डयति दण्डापयति अपराधिनं राजा । इति दुर्गादासः ॥ दण्डः, पुं क्ली, (दण्डयति अनेनेति । दण्ड + घञ् । यद्बा, दाम्यत्यनेनेति । दम् + “ञमन्तात् डः ।” उणां १ । ११३ । इति डः ।) लगुडः । इत्य- मरः । ३ । ३ । ४१ ॥ (यथा, हठयोगप्रदी- पिकायाम् । ३ । ११ । “यथा दण्डहतः सर्पो दण्डाकारः प्रजायते ॥”) तस्य धारणगुणाः । स्खलतः संप्रतिष्ठानत्वम् । शत्रुनिषेधनत्वम् । अवष्टम्भनत्वम् । आयुष्य- त्वम् । भयघ्नत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (यथा, चिकित्सितस्थाने चतुर्व्विंशेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् । “पुनः सरीसृपव्यालविषाणिभ्यो भयापहम् । श्रमस्खलनदोषघ्नं स्थविरे च प्रशस्यते ॥ सत्त्वोत्साहबलस्थैर्य्यधैर्य्यवीर्य्यविवर्द्धनम् । अवष्टम्भकरञ्चापि भयघ्नं दण्डधारणम् ॥”) शरणागतरक्षणादि । यथा, -- “शरणागतसंत्राणं भूतानामप्यहिंसनम् । बहिर्वेदि च यद्दानं दण्डमित्यभिधीयते ॥” इति मोक्षधर्म्मः ॥ (दण्डाकारत्वात् छत्त्रादीनामङ्गविशेषः । यथा, बृहत्संहितायाम् । ७३ । ४, ६ । “युवराजनृपतिपत्न्याः सेनापतिदण्डनायका- नाञ्च । दण्डोऽर्धपञ्चहस्तः समपञ्चकृतार्द्धविस्तारः ॥” “अन्येषाञ्च नराणां शीतातपवारणन्तु चतुर- स्रम् । समवृत्तदण्डयुक्तं छत्त्रं कार्य्यं तु विप्राणाम् ॥” चामरादीनामङ्गविशेषश्च । यथा, तत्रैव । ७२ । ३-४ । “अध्यर्धहस्तप्रमितोऽस्य दण्डेः हस्तोऽथवारत्निसमोऽथवान्यः । काष्ठाच्छुभात् काञ्चनरूप्यगुप्तात् रत्नैर्विचित्रैश्च हिताय राज्ञाम् ॥ षष्ट्यातपत्राङ्कुशवेत्रचाप- वितानकुन्तध्वजचामराणाम् । व्यापीततन्त्रीमधुकृष्णवर्णा वर्णक्रमेणैव हिताय दण्डाः ॥” ब्रह्मचारिधार्य्यलगुडाकारपदार्थः । यथा, देवी- भागवते । १ । १९ । ३१ । शुकं प्रति जनक- स्योक्तिः । “दण्डाजिनकृता चिन्ता यथा तव वनेऽपि च । तथैव राज्यचिन्ता मे चिन्तयानस्य वान वा ॥”

वर्णभेदेन तत्प्रमाणादिकमुक्तम् । यथा, मनौ । २ । ४५-४७ । “ब्राह्मणो वैल्वपालाशौ क्षत्त्रियो वटखादिरौ । पैलवौदुम्बरौ वैश्वो दण्डानर्हन्ति धर्म्मतः ॥ केशान्तिको ब्राह्मणस्य दण्डः कार्य्यः प्रमाणतः । ललाटसम्मितोराज्ञः स्यात्तु नासान्तिको विशः ॥ ऋजवस्ते तु सर्व्वे स्युरव्रणाः सौम्यदर्शनाः । अनुद्वेगकरा नॄणां सत्वचो नाग्निदूषिताः ॥” बाणनिक्षेपकालीन स्थानविशेषे, क्ली । यथा, आग्नेयधनुर्व्वेदे । “तिर्य्यग्भूतो भवेद्बामो दक्षिणेऽपि भवेदृजुः । गुल्फौ पार्ष्णिग्रहौ चैव स्थितौ पञ्चाङ्गुलान्तरौ ॥ स्थानं दण्डं भवेदेतत् द्वादशाङ्गुलमायतम् ॥”) दण्डः, पुं, (दण्डयत्यपराधिनमनेनेति । दण्ड + घञ् । यद्बा, दाम्यति शान्तं करोत्यनेन । दम + डः ।) राज्ञां चतुर्थोपायः । (यथा, देवी- भागवते । १ । १७ । ३ । “विना दण्डं कथं राज्यं करोति जनकः किल । धर्म्मे न वर्त्तते लोको दण्डश्चेन्न भवेद् यदि ॥”) स च त्रिविधः । वधः अर्थग्रहणं बन्धन- ताडनादिश्च । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ तत्- पर्य्यायः । साहसम् २ दमः ३ । इत्यमरः । २ । ८ । २१ । (दण्ड + भावे घञ् । दमनम् । (यथा, मनुः । १२ । १० । “वाग्दण्डोऽथ मनोदण्डः कायदण्डस्तथैव च ॥” दण्ड इवाचरतीति । दण्ड + क्विप् । ततो भावे घञ् ।) ऊर्द्ध्वस्थितिः । दाँडान इति भाषा । इति सारसुन्दरी ॥ व्यूहभेदः । (अस्य लक्षण- भेदादिकं यथा, अग्निपुराणे २४१ अध्याये । “मण्डलासंहतौ भागौ दण्डास्ते बहुधा शृणु । तिर्य्यग्वृत्तिस्तु दण्डः स्यात् भोगोऽन्या वृत्ति- रेव च ॥ मण्डलः सर्व्वतोवृत्तिः पृथग्वृत्तिरसंहतः । प्रदरो दृढकोऽसह्यश्चापो वैकुक्षिरेव च ॥ प्रतिष्ठः सुप्रतिष्ठश्च श्येनो विजयसञ्जयौ । विशालो विजयः सूची स्थूणा कर्णचमूमुखौ ॥ सर्पाख्यो वलयश्चैव दण्डभेदाश्च दुर्ज्जयाः । अतिक्रान्तः प्रतिक्रान्तः कक्ष्याभ्याञ्चैकपक्षतः ॥ अतिक्रान्तस्तु पक्षाभ्यां त्रयोऽन्ये तद्विपर्य्यये । पक्षोरस्यैरतिक्रान्तः प्रतिष्ठोऽन्यो विपर्य्ययः ॥ स्थूणापक्षो धनुःपक्षो द्बिस्थूणो दण्ड ऊर्द्ध्वगः । द्विगुणोऽयन्त्वतिक्रान्तपक्षोऽन्यस्य विपर्य्ययः ॥ द्विचतुर्दण्ड इत्येते ज्ञेया लक्षणतः क्रमात् । गोमूत्रिका हि सञ्चारी शकटो मकरस्तथा ॥”) प्रकाण्डः । अश्वः । कोणः । मन्थानः । सैन्यम् । कालः । घडी इति भाषा । मानभेदः । काठा इति भाषा । (“हस्तैश्चतुर्भिर्भवतीह दण्डः ।” इति लीलावती ॥) चण्डांशोः पारिपार्श्विकः । (यथा, महाभारते । ३ । ३ । ६८ । “ये च तेऽनुचराः सर्व्वे पादोपान्तं समाश्रिताः । माठरारुणदण्डाद्यास्तांस्तान् वन्देऽशनिक्षुभान् ॥”) यमः । अभिमानः । इति मेदिनी । डे, १६ ॥ ग्रह-

पृष्ठ २/६७४

भेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ इक्ष्वाकुराजपुत्त्रः । इति रामायणम् ॥ (यथा, हरिवंशे । १० । २२ । “धृष्टकश्चाम्बरीषश्च दण्डश्चेति सुतास्त्रयः । यश्चकार महात्मा वै दण्डकारण्यमुत्तमम् ॥” क्रोधहन्तुरसुरस्यांशेनावतीर्णः स्वनामख्यात- नृपविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ६७ । ४६ । “क्रोधहन्तेति यस्तस्य बभूवावरजोऽसुरः । दण्ड इत्यभिविख्यातः स आसीन्नृपतिः क्षितौ ॥” विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । १०५ । “धनुर्द्धरो धनुर्व्वेदो दण्डो दमयिता दमः ॥” महादेवः । यथा तत्रैव । १२ । २८४ । १६ । “शत्रुन्दमाय दण्डाय पर्णचीरपटाय च ॥”) कालभेददण्डस्य प्रमाणं यथा, -- “षट्पलं पात्रनिर्म्माणं गभीरं चतुरङ्गुलम् । स्वर्णमाषैः कृतच्छिद्रं कुण्डैश्च चतुरङ्गुलैः ॥ यावज्जलप्लुतं पात्रं तत्कालं दण्डमेव च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ * ॥ ब्राह्मणं प्रति दण्डोद्यमे दण्डनिपातने च दोषो यथा, प्रायश्चित्ततत्त्वे । विप्रदण्डोद्यमे कृच्छ्रमतिकृच्छ्रं निपातने ॥” “कौटसाक्ष्ये दण्डा यथा, -- लोभान्मोहाद्भयान्मैत्रात् कामात् क्रोधात्तथैव च । अज्ञानाद्बालभावाच्च साक्ष्यं वितथमुच्यते ॥ एषामन्यतमे स्थाने यः साक्ष्यमनृतं वदेत् । तस्य दण्डविशेषांस्तु प्रवक्ष्याम्यनुपूर्ब्बशः ॥ लोभात् सहस्रं दण्ड्यस्तु मोहात् पूर्ब्बन्तु साह- सम् । भयाद्द्वौ मध्यमौ दण्डौ मैत्रात् पूर्ब्बं चतुर्गुणम् ॥ कामाद्दशगुणं पूर्ब्बं क्रोधात्तु त्रिगुणं परम् । अज्ञानात् द्वे शते पूर्णे चाशिष्याच्छतमेव तु ॥ एतानाहुः कौटसाक्ष्ये प्रोक्तान् दण्डान्मनीषिभिः । धर्म्मस्याव्यभिचारार्थमधर्म्मनिधनाय च ॥ कौटसाक्ष्यन्तु कुर्व्वाणान् त्रीन् वर्णान् धार्म्मिको नृपः । प्रवासयेद्दण्डयित्वा ब्राह्मणन्तु विवासयेत् ॥ * ॥ दण्डस्य स्थानानि यथा, -- दशस्थानानि दण्डस्य मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् । त्रिषु वर्णेषु यानि स्युरक्षतो ब्राह्मणो व्रजेत् ॥ उपस्थमुदरं जिह्वा हस्तौ पादौ च पञ्चमम् । चक्षुर्नासा च कर्णौ च धनं देहन्तथैव च ॥ अनुबम्धं परिज्ञाय देशकालौ च तत्त्वतः । सारापराधौ चालोक्य दण्डं दण्ड्येषु पातयेत् ॥ * ॥ अधर्म्म्यदण्डेषु दोषो यथा, -- अधर्म्मदण्डनं लोके यशोघ्नं कीर्त्तिनाशनम् । अस्वर्ग्यञ्च परत्रापि तस्मात्तत् परिवर्ज्जयेत् ॥ अदण्ड्यान् दण्डयन्राजा दण्ड्यांश्चैवाप्यदण्डयन् । अयशो महदाप्नोति नरकञ्चैव गच्छति ॥ * ॥ दण्डस्य पौर्व्वापर्य्येनियमो यथा, -- वाग्दण्डं प्रथमं कुर्य्यात् धिग्दण्डं तदनन्तरम् ॥ तृतीयं धनदण्डन्तु वधदण्डमतः परम् । वधेनापि यदा त्वेतान्निग्रहीतुं न शक्नुयात् ॥ तदैषु सर्व्वमेवैतत् प्रयुञ्जीत चतुष्टयम् ॥

दण्डस्य भेदा यथा, -- पणानां द्वे शते सार्द्धे प्रथमः साहसः स्मृतः । मध्यमः पञ्च विज्ञेयः सहस्रन्त्वेव चोत्तमः ॥ ऋणे देये प्रतिज्ञाते पञ्चकं शतमर्हति । अपह्नवे तद्द्विगुणं तन्मनोरनुशासनम् ॥ * ॥ दोषविशिष्टकन्यादाने दण्डो यथा, -- यस्तु दोषवतीं कन्यामनाख्याय प्रयच्छति । तस्य कुर्य्यान्नृपो दण्डं स्वयं षण्णवतिं पणान् ॥ अकन्येति च यः कन्यां ब्रूयाद्द्वेषेण मानवः । स शतं प्राप्नुयाद्दण्डं तस्या दोषमदर्शयन् ॥ * ॥ गवादीनां शस्यभक्षणे दण्डो यथा, -- पथि क्षेत्रे परिवृते ग्रामान्तीयेऽथ वा पुनः । स पालः शतदण्डार्हो विपालान् वारयेत् पशून् ॥ क्षेत्रादिसीमाविवादे दण्डा यथा, -- क्षेत्रकूपतडागानामारामस्य गृहस्य च । सामन्तप्रत्ययो ज्ञेयः सीमासेतुविनिर्णयः ॥ सामन्ताश्चेन्मृषा ब्रूयुः सेतौ विवदतां नृणाम् । सर्व्वे पृथक् पृथग्दण्ड्या राज्ञा मध्यमसाहसम् ॥ गृहं तडागमारामं क्षेत्रं वा भीषया हरन् । शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यादज्ञानाद्द्विशतो दमः ॥ * ॥ वाक्पारुष्ये दण्डा यथा, -- शतं ब्राह्मणमाक्रुश्य क्षत्त्रियो दण्डमर्हति । वैश्योऽध्यर्द्धशतं द्वे वा शूद्रस्तु वधमर्हति ॥ पञ्चाशद्ब्राह्मणो दण्ड्यः क्षत्त्रियस्याभिशंसने । वैश्य स्यादर्द्धपञ्चाशच्छूद्रे द्बादशको दमः ॥ समवर्णे द्बिजातीनां द्बादशैव व्यतिक्रमे । वादेष्ववचनीयेषु तदेव द्बिगुणं भवेत् ॥ एकजातिर्द्विजातींस्तु वाचा दारुणया क्षिपन् । जिह्वायाः प्राप्नुयाच्छेदं जघन्यप्रभवो हि सः ॥ नामजातिग्रहन्त्वेषामभिद्रोहेण कुर्व्वतः । निःक्षेप्योऽयोमयः शङ्कुर्ज्वलन्नास्ये दशाङ्गुलः ॥ धर्म्मोपदेशं दर्पेण विप्राणामस्य कुर्व्वतः । तप्तमासे चयेत्तैलं वक्त्रे श्रोत्रे च पार्थिवः ॥ श्रुतं देशञ्च जातिञ्च कर्म्मशारीरमेव च । वितथेन ब्रुवन् दर्पाद्दाप्यः स्याद्द्विशतं दमम् ॥ काणं वाप्यथवा खञ्जमन्यं वापि तथाविधम् । तथ्येनापि ब्रुवन् दाप्यो दण्डं कार्ष्यापणावरम् ॥ मातरं पितरं जायां भ्रातरं तनयं गुरुम् । आक्षारयन् शतं दाप्यः पन्थानं चाददद्गुरोः ॥ ब्राह्मणक्षत्त्रियाभ्यान्तु दण्डः कार्य्यो विजानता । ब्राह्मणे साहसः पूर्ब्बः क्षत्त्रिये त्वेव मध्यमः ॥ विट्शूद्रयोरेवमेव स्वजातिं प्रतितत्त्वतः । छेदवर्ज्जं प्रणयनं दण्डस्येति विनिश्चयः ॥ * ॥ दण्डपारुष्ये दण्डा यथा, -- येन केनचिदङ्गेन हिंस्याच्चेत् श्रेष्ठमन्त्यजः । छेत्तव्यं तत्तदेवास्य तन्मनोरनुशासनम् ॥ पाणिमुद्दम्य दण्डं वा पाणिच्छेदनमर्हति । पादेन प्रहरन् कोपात् पादच्छेदनमर्हति ॥ सहासनमभिप्रेप्सुरुत्कृष्टस्यापकृष्टजः । कठ्यां कृताङ्को निर्व्वास्यः स्फिचं वास्यावकर्त्तयेत् ॥ अवनिष्ठीवतो दर्पात् द्बावोष्ठौ छेदयेन्नृपः । अवमूत्रयतो मेढ्रमवशर्द्धयतो गुदम् ॥

केशेषु गृह्णतो हस्तो छेदयेदविचारयन् । पादयोर्द्दाढिकायान्तु ग्रीवायां वृषणेषु च ॥ त्वग्भेदकः शतं दण्ड्यो लोहितस्य तु दर्शकः । मांसभेत्ता तु षण्णिष्कान् प्रवास्यस्त्वस्थिभेदकः ॥ वनस्पतीनां सर्व्वेषामुपभोगो यथा यथा । तथा तथा दमः कार्य्यो हिंसायामिति धारणा ॥ मनुष्याणां पशूनाञ्च दुःखाय प्रहृते सति । यथा यथा महद्दःखं दण्डं कुर्य्यात्तथा तथा ॥ अङ्गानां पीडनायाञ्च प्राणशोणितयोस्तथा । समुत्थानव्ययं दाप्यः सर्व्वं दण्डमथापि वा ॥ द्रव्याणि हिंस्याद्यो यस्य ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा । स तस्योत्पादयेत्तुष्टिं राज्ञो दद्याच्च तत्समम् ॥ चर्म्मचार्म्मिकभाण्डेषु काष्ठलोष्टमयेषु च । मूल्यात् पञ्चगुणो दण्डः पुष्पमूलफलेषु च ॥ यानस्यैव तु यातुश्च यानस्वामिन एव च । दशातिवर्त्तनान्याहुः शेषे दण्डो विधीयते ॥ छिन्ननास्ये भिन्नयुगे तिर्य्यक् प्रतिमुखागते । अक्षभङ्गे च यानस्य चक्रभङ्गे तथैव च ॥ छेदने चैव यन्त्राणां योक्त्ररश्म्योस्तथैव च । आक्रन्दे चाप्यपेहीति न दण्डं मनुरब्रवीत् ॥ यत्रापवर्त्तते युग्यं वैगुण्यात् प्राजकस्य तु । तत्र स्वामी भवेद्दण्ड्यो हिंसायां द्विशतं दमम् ॥ प्राजकश्चेद्भवेदाप्तः प्राजको दण्डमर्हति । युग्यस्थाः प्राजकेनाप्ते सर्व्वे दण्ड्याः शतं शतम् ॥ स चेत्तु पथि संरुद्धः पशुभिर्व्वा रथेन वा । प्रमापयेत् प्राणभृतस्तत्र दण्डो विचारितः ॥ मनुष्यमारणे क्षिप्रं चौरवत्किल्विषी भवेत् । प्राणभृत्सु महत्स्वर्द्धं गोगजोष्ट्रहयादिषु ॥ क्षुद्रकाणां पशूनाञ्च हिंसायां द्बिशतो दमः । पञ्चाशत्तु भवेद्दण्डः शुभेषु मृगपक्षिषु ॥ गर्द्दभाजाविकानाञ्च दण्डः स्यात् पञ्चमाषकः । माषकस्तु भवेद्दण्डः श्वशूकरनिपातने ॥ भार्य्या पुत्त्रश्च दासश्च शिष्यो भ्राता च सोदरः । प्राप्तापराधास्ताड्याः स्यू रज्ज्वा वेणुदलेन वा ॥ पृष्ठतस्तु शरीरस्य नोत्तमाङ्गे कथञ्चन । अतोऽन्यथा तु प्रहरन् प्राप्तः स्याच्चौरकिल्विषम् ॥ चौरस्य दण्डविधिर्यथा, -- यस्तु रज्जुं घटं कूपाद्धरेद्भिन्द्याच्च यः प्रपाम् । स दण्डं प्राप्नुयान्माषं तच्च तस्मिन् समाहरेत् ॥ धान्यं दशभ्यः कुम्भेभ्यो हरतोऽभ्यधिकं वधः । शेषेऽप्येकादशगुणं दाप्यस्तस्य च तद्धनम् ॥ तथाधरिममेयानां शतादभ्यधिके वधः । सुवर्णरजतादीनामुत्तमानाञ्च वाससाम् ॥ पञ्चाशतस्त्वभ्यधिके हस्तच्छेदनमिष्यते । शेषेऽप्येकादशगुणं मूल्याद्दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ पुरुषाणां कुलीनानां नारीणाञ्च विशेषतः । मुख्यानां चैव रत्नानां हरणे वधमर्हति ॥ महापशूनां हरणे शास्त्राणामौषधस्य च । कालमासाद्य कार्य्यञ्च राजा दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ गोसु ब्राह्मणसंस्थासु छूरिकायाश्च भेदने । पशूनां हरणे चैव सद्यः कार्य्योऽर्द्धपादिकः ॥ सूत्रकार्पासकिण्वानां गोमयस्य गुडस्य च ।

पृष्ठ २/६७५

दघ्नः क्षीरस्य तक्रस्य पानीयस्य तृणस्य च ॥ वेणुवैदलभाण्डानां लवणानान्तथैव च । मृण्मयानाञ्च हरणे मृदो भस्मन एव च ॥ मत्स्यानां पक्षिणाञ्चैव तैलस्य च घृतस्य च । मांसस्य मधुनश्चैव यच्चान्यत् पशुसम्भवम् ॥ अन्येषाञ्चैवमादीनां मद्यानामोदनस्य च । पक्वान्नानाञ्च सर्व्वेषां तन्मूल्याद्द्विगुणो दमः ॥ पुष्पेषु हरिते धान्ये गुल्मवल्लीनगेषु च । अन्येष्वपरिपूतेषु दण्डः स्यात् पञ्च कृष्णलः । परिपूतेषु धान्येषु शाकमूलफलेषु च ॥ निरन्वये शतं दण्डः सान्वयेऽर्द्धशतं दमः । स्यात् साहसं त्वन्वयवत् प्रसभं कर्म्म यत् कृतम् ॥ निरन्वयं भवेत् स्तेयं हृत्वापव्ययते च यत् । यस्त्वेतान्युपकॢप्तानि द्रव्याणि स्तेनयेन्नरः ॥ तमाद्यं दण्डयेद्राजा यश्चाग्निं चोरयेद्गृहात् । येन येन यथाङ्गेन स्तेनो नृषु विचेष्टते । तत्तदेव हरेत्तस्य प्रत्यादेशाय पार्थिवः ॥” * ॥ परदारहरणे दण्डा यथा, -- परदाराभिमर्षेषु प्रवृत्तान् नन्महीपतिः । उद्वेजनकरैर्द्दण्डैश्चिह्नयित्वा प्रवासयेत् ॥ परस्य पत्न्या पुरुषः संभाषां योजयन् रहः । पूर्ब्बमाक्षारितो दोषैः प्राप्नुयात् पूर्ब्बसाहसम् ॥ परस्त्रियं योऽभिवदेत् तीर्थेऽरण्ये वनेऽपि वा । नदीनामपि संभेदे स संग्रहणमाप्नुयात् ॥ उपचारक्रिया केलिः स्पर्शो भूषणवाससाम् । सहखट्वासनञ्चैव सर्व्वं संग्रहणं तथा ॥ स्त्रियं स्पृशेददेशे यः स्पृष्टो वा मर्षयेत्तया । परस्परस्यानुमते सर्व्वं संग्रहणं स्मृतम् । अब्राह्मणः संग्रहणे प्राणान्तं दण्डमर्हति ॥ न सम्भाषां परस्त्रीभिः प्रतिषिद्धः समाचरेत् । निषिद्धो भाषमाणस्तु सुवर्णं दण्डमर्हति ॥ नैष चारणदारेषु विधिर्नात्मोपजीविषु । सज्जयन्ति हि ते नारीर्निगूढाश्चारयन्ति च ॥ किञ्चिदेव तु दाप्यः स्यात् संभाषां ताभिराचरन् । योऽकामां दूषयेत् कन्यां स सद्यो वधमर्हति ॥ सकामां दूषयंस्तुल्यो न वधं प्राप्नुयान्नरः । कन्यां भजन्तीमुत्कृष्टं न किञ्चिदपि दापयेत् ॥ जघन्यं सेवमानान्तु संयतां वासयेद्गृहे । उत्तमां सेवमानस्तु जघन्यो वधमर्हति ॥ शुल्कं दद्यात् सेवमानः समामिच्छेत् पिता यदि । अभिषह्य तु यः कन्यां कुर्य्याद्दर्पेण मानवः ॥ तस्याशु कर्त्त्ये अङ्गुल्यौ दण्डञ्चार्हति षट्शतम् । सकामां दूषयंस्तुल्यो नाङ्गुलिच्छेदमाप्नुयात् । द्बिशतन्तु दमं दाप्यः प्रसङ्गविनिवृत्तये ॥ कन्यैव कन्यां या कुर्य्यात् तस्याः स्याद्द्विशतो दमः । शुल्कञ्च द्बिगुणं दद्याच्छिफाश्चैवाप्नुयाद्दश ॥ या तु कन्यां प्रकुर्य्यात् स्त्री सा सद्यो मौण्ड्य- मर्हति । अङ्गुल्योरेव च च्छेदं खरेणोद्वहनं तथा ॥ भर्त्तारं लङ्घयेद्या तु स्त्री ज्ञातिगुणदर्पिता । तां श्वभिः खादयेद्राजा संस्थाने बहुसंस्थिते ॥ पुमांसं दाहयेत् पापं शयने तप्त आयसे ।

अभ्यादध्युश्च काष्ठानि तत्र दह्येत पापकृत् ॥ संवत्सराभिशस्तस्य दुष्टस्य द्विगुणो दमः । व्रात्यया सह संवासे चाण्डाल्या तावदेव तु ॥ शूद्रो गुप्तमगुप्तं वा द्वैजातं वर्णमावसन् । अगुप्तमङ्ग सर्व्वस्वैर्गुप्तं सर्व्वेण हीयते ॥ वैश्यः सर्व्वस्वदण्ड्यः स्यात् संवत्सरनिरोधतः । सहस्रं क्षत्त्रियो दण्ड्यो मौण्ड्यं मूत्रेण चार्हति । ब्राह्मर्णी यद्यगुप्तान्तु गच्छेतां वैश्यपार्थिवौ । वैश्यं पञ्चशतं कुर्य्यात् क्षत्त्रियन्तु सहस्रिणम् ॥ उभावपि तु तावेव ब्राह्मण्या गुप्तया सह । विप्लुतौ शूद्रवद्दण्ड्यौ दग्धव्यौ वा कटाग्निना ॥ सहस्रं ब्राह्मणो दण्ड्यो गुप्तां विप्रां बलाद्व्रजन् । शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यादिच्छन्त्या सह सङ्गतः ॥ मौण्ड्यं प्राणान्तिको दण्डो ब्राह्मणस्य विधीयते । इतरेषान्तु वर्णानां दण्डः प्राणान्तिको भवेत् ॥ वैश्यश्चेत् क्षत्त्रियां गुप्तां वैश्यां वा क्षत्त्रियो व्रजेत् । यो ब्राह्मण्यामगुप्तायां तावुभौ दण्डमर्हतः ॥ सहस्रं ब्राह्मणो दण्डं दाप्यो गुप्ते तु ते व्रजन् । शूद्रायां क्षत्त्रियविशोः साहस्रो वै भवेद्दमः । क्षत्त्रियायामगुप्तायां वैश्ये पञ्चशतं दमः ॥ मूत्रेण मौण्ड्यमृच्छेत्तु क्षत्त्रियो दण्डमेव वा ॥ अगुप्ते क्षत्त्रियावैश्ये शूद्रां वा ब्राह्मणो व्रजन् । शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यात् सहस्रन्त्वन्त्यज- स्त्रियम् ॥ * ॥ ऋत्विजं यस्त्यजेद्याज्यो याज्यञ्चर्त्विक् त्यजेद्- यदि । शक्तं कर्म्मण्यदुष्टञ्च तयोर्दण्डः शतं शतम् ॥ न माता न पिता न स्त्री न पुत्त्रस्त्यागमर्हति । त्यजन्नपतितानेतान् राज्ञा दण्ड्यः शतानि षट् ॥” इति मनुः ॥ * ॥ दण्डस्य फलं यथा, युक्तिकल्पतरुः । “दण्डः संरक्षते धर्म्मं तथैवार्थं विधानतः । कामं संरक्षते यस्मात् त्रिवर्गो दण्ड उच्यते ॥ राजदण्डभयाल्लोकाः पापाः पापं न कुर्व्वते । यमदण्डभयादेके परलोकभयात्तथा ॥ दण्डश्चेन्न भवेल्लोके विभजन् साध्वसाधु वा । शूले मत्स्यानि वा यक्षन् दुर्ब्बलान् बलव- त्तराः ॥ अपराद्धेषु भूपालो दण्डं कुर्य्याद्यथाविधि । अन्यथाकरणात्तस्मात् राजा भवति किल्विषी ॥ विरुद्धमपि जल्पन्तो दूता दण्ड्या न भूभृता । दूतहन्ता तु नरकमाविशेत् सचिवैः सह ॥ विपक्षवचनादन्यो भृत्यो दण्डं न चार्हति । विपक्षवचनाद्दण्डः स्वामिनं नरकं नयेत् ॥” दण्डकः, पुं क्ली, (दण्ड इव कायतीति । कै + कः ।) श्लोकविशेषः । छन्दोभेदः । इत्यमर- टीकासारसुन्दरी ॥ अस्य विवरणं छन्दः- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (ह्रस्वो दण्डः । “ह्रस्वे ।” ५ । ३ । ८६ । इति कन् । क्षुद्रलगुडः । सोँटा इति भाषा ॥ पुं, इक्षाकुपुत्त्रः । यथा, भाग- वते । ९ । ६ । ४ ।

“क्षुवतस्तु मनोर्जज्ञे इक्ष्वाकुर्घ्राणतः सुतः । तस्य पुत्त्रशतज्येष्ठा विकुक्षिनिमिदण्डकाः ॥” एतन्नृपसन्निवेशस्थानं दण्डकारण्यमितिख्यातम् । यथा, रामायणे । १ । १ । ४० । “रामस्तु पुनरालक्ष्य नागरस्य जनस्य च । तत्रागमनमेकाग्रो दण्डकान् प्रविवेश ह ॥”) दण्डकन्दकः, पुं, (दण्डवत् कन्दो मूलं यस्य । कप् ।) धरणीकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दण्डका, स्त्री, (दण्डक + स्त्रीलिङ्गत्वादत्र टाप् ।) जनस्थानम् । दण्डकारण्यम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ३० । ३९ । “मम सन्ना मतिः सीते ! नेतुं त्वां दण्डकावनम् । वसिष्यामीति सा त्वं मामनुयातुं सुनिश्चिता ॥”) दण्डकाकः, पुं, (दण्डो यमदण्ड इव काकः । अशुभसूचकत्वादस्य तथात्वम् ।) द्रोणकाकः । इति हेमचन्द्रः ॥ दण्डढक्का, स्त्री, (दण्डताड्यमाना ढक्का ।) वाद्य- विशेषः । दामामा इति नागरा इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । नाली २ घटी ३ याम- नाली ४ यमेरुका ५ यामघोषः ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दम्ममः ७ दुन्दुभिः ८ दुन्दुः ९ गभीरिका १० । इति शब्दरत्नावली ॥ दण्डताम्री, स्त्री, (दण्डेन ताड्यमाना ताम्री ताम्र- निर्म्मितवाद्यम् ।) ताम्रीवाद्यम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ दण्डधरः, पुं, (दण्डस्य धरः । दण्डं धारयति । धृञ् धारणे + पचाद्यचि णिलुक् । इत्युज्ज्वल- दत्तः । २ । २२ ।) यमः । इत्यमरः । १ । १ । ६२ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ४ । ६५९ । “ब्रह्मदण्डकृतं दण्डं भुक्त्वा दण्डधराधिपः । अकाण्डदण्डस्रष्टाथ ययौ दण्डधरान्तिकम् ॥”) राजा । इति जटाधरः ॥ (यथा, रघुः । ९ । ३ । “बलनिषूदनमर्थपतिञ्च तं श्रमनुदं मनुदण्डधरान्वयम् ॥”) त्रि, लगुडधारकः ॥ (शासकः । यथा, महा- भारते । १२ । २३ । ४३ । “एवमेतन्मया कार्य्यं नाहं दण्डधरस्तव ॥” चतुर्थोपाययुक्तः । यथा, भागवते । ४ । २१ । २२ । “अहं दण्डधरो राजा प्रजानामिव योजितः ॥”) दण्डधारः, पुं, (दण्डं धरतीति । धृ + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) पृथ्वीनाथः । (यथा, गोः रामायणे । २ । ८८ । ७ । “उदीच्याश्च प्रतीच्याश्च दाक्षिणात्याश्च केरलाः । दण्डधाराश्च सामुद्रा रत्नान्युपहरन्तु ते ॥”) प्रेताधिपः । इति मेदिनी । रे, २६६ ॥ (सनाम- ख्यातनृपविशेषः । स तु क्रोधवर्द्धनस्यासुर- स्यांशेन जातः । यथा, महाभारते । १ । ६७ । ४७ । “क्रोधवर्द्धन इत्येव यस्त्वन्यः परिकीर्त्तितः । दण्डधार इति ख्यातः सोऽभवन्मनुजेश्वरः ॥” धृतराष्ट्रपुत्त्राणामेकतमः । यथा, तत्रैव धृत- राष्ट्रपुत्त्रनामकथने । १ । ६७ । १०२ । “निषङ्गी कवची पाशी दण्डधारो धनुर्ग्रहः ॥”)

पृष्ठ २/६७६

त्रि, दण्डधरः ॥ (शासकः । यथा, राज- तरङ्गिण्याम् । ४ । १०९ । “दण्डधारे त्वयि क्षाप ! क्षितिमेतां प्रशासति । को वैरस्नेहयोः पारमनासाद्यावसीदति ॥”) दण्डनायकः, पुं, (दण्डं राज्ञां चतुर्थोपायं नय- तीति । नी + ण्वुल् ।) सेनानीः । स चतुरङ्ग- बलाध्यक्षः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३८९ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ७ । ९६९ । “कन्दर्पे कोटभृत्यानां भिन्नानां सङ्ग्रहोद्यते । कुध्यन् राजपुरीं राजा व्यसृजद्दण्डनायकम् ॥”) दण्डनीतिः, स्त्री, (दण्डेन नीयते या । यद्बा, दण्डो नीयतेऽनयेति । नी + कर्म्मणि करणे वा क्तिन् ।) व्यर्यशास्त्रम् । इत्यमरः । १ । ६ । ५ ॥ तत् चाणक्यादिप्रणीतं नीतिशास्त्रम् । इति भरतः । तस्य निरुक्तिर्यथा, -- “दण्डेन नीयते चेदं दण्डं नयति वा पुनः । दण्डनीतिरिति ख्याता त्रील्लोँ कानतिवर्त्तते ॥ तच्च ब्रह्मकृतशतसहस्राध्यायपरिमितम् । तद्यथा, -- “ततोऽध्यायसहस्राणां शतञ्चक्रे सुबुद्धिजम् । यत्र धर्म्मस्तथैवार्थः कामश्चैवाभिवर्णितः ॥ त्रिवर्ग इति विख्यातो गण एष स्वयम्भुवा । चतुर्थो भोक्ष इत्येव पृथगर्थः पृथग्गुणः ॥ मोक्षस्यापि त्रिवर्गोऽन्यः प्रोक्तः सत्वं रजस्तमः । स्थानं वृद्धिः क्षयश्चैव त्रिवर्गश्चैव दण्डजः ॥ नात्मा देशश्च कालश्चाप्युपायाः कृत्यमेव च । सहायाः कारणञ्चैव षड्वर्गो नीतिजः स्मृतः ॥ त्रयी चान्वीक्षिकी चैव वार्त्ता च भरतर्षभ ! । दण्डनीतिश्च विपुला विद्यास्तत्र निदर्शिताः ॥ अमात्यरक्षा प्रणिधी राजपुत्त्रस्य लक्षणम् । चारश्च विविधोपायः प्रणिधेयः पृथग्विधः ॥ सामभेदप्रदानञ्च ततो दण्डश्च पार्थिव । उपेक्षा पञ्चमी चात्र कार्त्स्न्येन समुदाहृता ॥ मलश्च वर्णितः कृत्स्नस्तथा भेदार्थ एव च । विभ्रमश्चैव मन्त्रस्य सिद्ध्यसिद्ध्योश्च यत् फलम् ॥ सन्धिश्च विविधाभिख्यो हीनो मध्यस्तथोत्तमः । भयं सत्कारवित्ताख्यं कार्त्स्न्येन परिवर्णितम् ॥ यात्राकालश्च चत्वारस्त्रिवर्गस्य च विस्तरः । विजयो धर्म्मयुक्तश्च तथार्थविजयश्च ह ॥ आसुरश्चैव विजयस्तथा कार्त्स्न्येन वर्णितः । लक्षणं पञ्चवर्गस्य त्रिविधञ्चात्र वर्णितम् ॥ प्रकागश्चाप्रकाशश्च दण्डीऽथ परिशब्दितः । प्रकाशोऽष्टविधस्तत्र गुह्यश्च बहुविस्तरः ॥ रया नागा हयाश्चैव पादाताश्चैव पाण्डव ! । विष्टिनांवश्चराश्चेह देशिका इति चाष्टमम् ॥ अङ्गान्येतानि कौरव्य ! प्रकाशानि बलस्य च । जङ्गमाजङ्गमाश्चोक्ताश्चूर्णयोगा विषादयः ॥ अर्गे चाभ्यवहार्य्ये वाप्युपांशुस्त्रिविधः स्मृतः । अस्तिर्म्मित्रमुदामीन इत्येतेऽप्यनुत्वर्णिताः ॥ कृतम्नो मार्गगुणश्चैय तथा भूमिगुणाश्च ह । आत्मरक्षणमाश्वासः सर्गाणां चान्ववेक्षणम् ॥ कल्पना विविधाश्चापि नृनागरथवाजिनाम् ।

व्यूहाश्च विविधाभिख्या विविधं युद्धकौशलम् ॥ उत्पाताश्च निपाताश्च सुयुद्धं सुपलायनम् । शस्त्राणां पालनं ज्ञानं तथैव भरतर्षभ ! ॥ बलव्यसननिर्युक्तं तथैव बलहर्षणम् । पीडा चापदकालश्च पत्तिज्ञानञ्च पाण्डव ! ॥ तथा खातविधानञ्च योगसञ्चार एव च । चौरैराटविकैश्चोग्रैः परराष्ट्रस्य पीडनम् ॥ अग्निदैरसदैश्चैव प्रतिरूपककारकैः । श्रेणिमुख्योपजापेन वीरुधश्छेदनेन च ॥ दूषणेन च नागानां आशङ्काजननेन च । आराधनेन भक्तस्य प्रत्ययोपार्जनेन च ॥ सप्ताङ्गस्य च राज्यस्य ह्रासवृद्धी समञ्जसम् । दूतसामर्थयोगाश्च राष्ट्रस्य च विवर्द्धनम् । अरिमध्यस्थमित्राणां सम्यक् चोक्तं प्रपञ्चनम् ॥ अवमर्द्दः प्रतीघातस्तथा चैव बलीयसाम् । व्यवहारः सुसूक्ष्मश्च तथा कण्टकशोधनम् ॥ श्रमो व्यायामयोगश्च त्यागो द्रव्यस्य संग्रहः ॥ अभृतानाञ्च भरणं भृतानाञ्चान्नवेक्षणम् । अर्थस्य काले दानञ्च व्यसने चाप्रसङ्गिता ॥ तथा राजगुणाश्चैव सेनापतिगुणाश्च ह । कारणञ्च त्रिवर्गस्य गुणदोषास्तथैव च ॥ दुष्टेप्सितञ्च विविधं वृत्तिश्चैवानुजीविनाम् । शङ्कितत्वञ्च सर्व्वस्य प्रमादस्य च वर्ज्जनम् ॥ अलब्धलाभो लब्धस्य तथैव च विवर्द्धनम् । प्रदानञ्च विवृद्धस्य पात्रेभ्यो विधिवत्तदा ॥ विसर्गोऽर्थस्य धर्म्मार्थं कामहेतुकमुच्यते । चतुर्थं व्यसनाघाते तच्चैवात्रानुवर्णितम् ॥ क्रोधजानि तथोग्राणि कामजानि तथैव च । दशोक्तानि कुरुश्रेष्ठ ! व्यसनान्यत्र चैव ह ॥ मृगयाक्षास्तथा पानं स्त्रियश्च भरतर्षभ ! । कामजान्याहुराचार्य्याः प्रोक्तानीह स्वयम्भुवा ॥ वाक्पारुष्यं तथोग्रत्वं दण्डपारुष्यमेव च । निग्रहोऽथात्मनस्त्यागमर्थदूषणमेव च ॥ यन्त्राणि विविधान्येव क्रियास्तेषाञ्च वर्णिताः । अवमर्द्दः प्रतीघातः केतनानाञ्च भञ्जनम् । चैत्यद्रुमावमर्द्दश्च रोधः कर्म्मान्तनाशनम् ॥ उपस्कारोऽथ वसनं तथोपायाश्च वर्णिताः । पनवानकशङ्खानां भेरीणाञ्च युधिष्ठिर ! ॥ उपार्ज्जनञ्च द्रव्याणां परिमर्द्दश्च तानि षट् । लब्धस्य च प्रशमनं सताञ्चैवाभिपूजनम् ॥ विद्वद्भिरेकीभावश्च दानहोमविधिज्ञता । मङ्गलालभनञ्चैव शरीरस्य प्रतिक्रिया ॥ आहारयोजनञ्चैव नित्यमास्तिक्यमेव च । एकेन च पथोत्थेयं सत्यत्वं मधुरा गिरः ॥ उत्सवानां समाजानां क्रियाः केतनजास्तथा । प्रत्यक्षाश्च परोक्षाश्च सर्व्वाधिकरणेष्वथ ॥ वृत्तिर्भरतशार्दूल ! नित्यञ्चैवान्ववेक्षणम् । अदण्ड्यत्वं च विप्राणां युक्त्या दण्डनिपातनम् ॥ अनुजीविस्वजातिभ्यो गुणेभ्यश्च समुद्भवः । रक्षणञ्चैव पौराणां राष्ट्रस्य त्त विवर्द्धनम् ॥ मण्डलस्था च या चिन्ता राजन् ! द्वादश- राजिका ॥

द्वासप्ततिविधा चैव शरीरस्य प्रतिक्रिया । देशजातिकुलानाञ्च धर्म्माः समनुवर्णिताः ॥ धर्म्मश्चार्थश्च कामश्च मोक्षश्चात्रानुवर्णितः । उपायश्चात्र लिप्सा च विविधा भूरिदक्षिण ! ॥ मूलकर्म्मक्रिया चात्र मायायोगश्च वर्णितः । दूषणं स्रोतसाञ्चैव वर्णितञ्च स्थिराम्भसाम् ॥ यैर्यैरुपायैर्लोकस्तु न चलेदार्य्यवर्त्मनः । तत् सर्व्वं राजशार्दूल ! नीतिशास्त्रेषु वर्णितम् ॥ एतत् कृत्वा शुभं शास्त्रं ततः स भगवान् प्रभुः । देवानुवाच संहृष्टः सर्व्वान् शक्रपुरोगमान् ॥ उपकाराय लोकस्य त्रिवर्गस्थापनाय च । नवनीतं सरस्वत्या बुद्धिरेषा प्रभाविता ॥ दण्डेन सहिता ह्येषा लोकरक्षणकारिका । निग्रहानुग्रहरता लोकाननुचरिष्यति ॥” इति महाभारते राजधर्म्मः ॥ दुर्गा । यथा, -- “नयानयगतालोके विकल्प निलयामला । दण्डनाद्गमनाद्वापि दण्डनीतिरिति स्मृता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ दण्डपांशुलः, पुं, (दण्डेन दण्डधारणेन पांशुलो नीचः ।) द्बारपालः । इति शब्दरत्नावली ॥ दण्डपाणिः, पुं, (दण्डः पाणौ यस्य ।) यमः । (यथा, भागवते । १ । १७ । ३५ । “परीक्षितैवमादिष्टः स कलिर्जातवेपथुः । तमुद्यतासिमाहेदं दण्डपाणिमिवोद्यतम् ॥”) काशीस्थशिवगणविशेषः । स पूर्णभद्रयक्षपुत्त्रः हरिकेशनामा शिवमाराध्य शिववरेण काश्यां दण्डनायकत्वमवाप्तवान् । यथा, -- “भक्तस्य धीरस्य तपोनिधेर्द्ददौ हरो वराणां निकरं तदा मुदा । क्षेत्रस्य यक्षास्य मम प्रियस्य भो भवाधुना दण्डधरो वरान्मम ॥ स्थिरस्त्वमद्यादि दुरात्मदण्डकः सुपालकः पुण्यकृताञ्च मतुप्रियः । त्वं दण्डपाणिर्भव नामतोऽधुना सर्व्वान् गणान् शाधि ममाज्ञयोत्कटान् ॥” “त्वत्सात्कृतक्षेत्रवरेऽद्य यक्षराट् कस्त्वामनाराध्य सुमुक्तिभाग्जनः । सभाजनं प्रागत एव ते चरेत् ततः समर्च्चां मम भक्त आदरात् ॥ मद्भक्तियुक्तोऽपि विना त्वदीयां भक्तिं न काशीवसतिं लभेत । गणेषु देवेषु हि मानवेषु तदग्रमान्यो भव दण्डपाणे ! ॥” इति काशीखण्डे ३२ अध्यायः । (स्वनामख्यातश्चन्द्रवंशीयनृपविशेषः । यथा, मात्स्ये । ५० । ८७ । “वहीनरात्मजश्चैव दण्डपाणिर्भविष्यति ॥” अयन्तु मासत्रयाधिकचत्वारिंशद्वर्षपर्य्यन्तं राज्यं चकार । यथा, राजावल्याम् १ परिच्छेदे । “चत्वारिंशत् समाश्चैव सोऽपि मासत्रयाधिकाः । बुभुजे पृथिवीमेतां दण्डपाणिर्महाबलः ॥”

पृष्ठ २/६७७

दण्डधरे, त्रि । यथा, महाभारते । १ । १३९ । २८ । “भीमसेनो महाबाहुर्द्दण्डपाणिरिवान्तकः । प्रविवेश महासेनां मकरः सागरं यथा ॥”) दण्डपारुष्यं, क्ली, (दण्डेन यत् पारुष्यं परुषता । दण्ड्यतेऽनेनेति दण्डो देहस्तेन यत् पारुष्यं विरुद्धाचरणमिति मिताक्षरा ।) राज्ञां सप्त- व्यसनान्तर्गतव्यसनविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४०३ ॥ अष्टादशविवादान्तर्गतविवाद- विशेषः । तत्तु ताडनादि । इति मनुटीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ (यथा, मनुः । ८ । २७८ । “अत ऊद्ध्व प्रवक्ष्यामि दण्डपारुष्यनिर्णयम् ॥”) दण्डपालः, पुं, (दण्डं शरीरं पालयतीति । पालि + अण् ।) अर्द्धशफरमत्स्यः । दाँडिका इति भाषा । इति हारावली । १९० ॥ (दण्डेन पालयतीति । पालि + अच् ।) द्वारपालः ॥ दण्डपालकः, पुं, (दण्डपालवत् कायतीति । कै + कः ।) शकुलमत्स्यः । इति हारावली । १९१ ॥ दण्डबालधिः, पुं, (दण्ड इव बालधिर्यस्य ।) हस्ती । इति शब्दरत्नावली ॥ दण्डभृत्, पुं, (दण्डं चक्रभ्रामणार्थं लगुडादिकं बिभर्त्तीति । भृ + क्विप् तुगागमश्च ।) कुम्भ- कारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (दण्डं दमनं बिभर्त्तीति ।) दण्डधारके, त्रि ॥ दण्डयात्रा, स्त्री, (दण्डाय शत्रुदमनाय या यात्रा प्रयाणम् ।) दिग्विजयः । संयानम् । वर- यात्रा । इति मेदिनी । रे, २६५ ॥ दण्डयामः, पुं, (दण्डं यच्छतीति । यम + अण् ।) यमः । दिनम् । अगस्त्यः । इति मेदिनी । मे, ६० ॥ दण्डरी, स्त्री, डङ्गरीफलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दण्डवादी, [न्] पुं, (दण्डेन वदतीति । वद + णिनिः ।) दर्व्वटः । द्बारपालः । इति हारा- वली । १२८ ॥ दण्डवक्तरि, त्रि ॥ दण्डवासी, [न्] पुं, (दण्डेन वसतीति । वस + णिनिः ।) द्वारपालः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ एकग्रामाधिकृतजनः । इति जटाधरः ॥ दण्डविष्कम्भः, पुं, (दण्डं मन्थानदण्डं विष्कभ्नाति निबध्नाति यत्र । वि + स्कम्भ + अधिकरणे घञ् । वेः स्कभ्नातेर्नित्यमिति षत्वम् ।) यत्र स्तम्भादौ आकर्षणार्थं रज्वा दण्डो निबध्यते सः । घोलमओया खुँटी इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । कुठरः २ । इत्यमरः । २ । ९ । ७४ ॥ दण्डवृक्षकः, पुं, (पत्रविहीनत्वात् दण्ड इव वृक्षः । ततः स्वार्थे कन् ।) स्नुही । इति राज- निर्घण्टः ॥ दण्डहस्तं, क्ली, (दण्ड इव हस्तो वृन्तरूपो यस्य ।) तगरपुष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दण्डाजिनं, क्ली, शाठ्यम् । इति शब्दार्थकल्प- तरुः ॥ (कपटिनां बहिर्दृश्यादिकं यतीनां दण्डाजिनवत् आय्यलिङ्गत्वेन प्रतीयमानत्वात् तदर्थोऽत्रोपचर्य्यते । दण्डञ्च अजिनञ्च द्बयोः

समाहारः । यतीनां दण्डं मृगचर्म्म च । यथा, देवीभागवते । १ । १९ । ३१ । “दण्डाजिनकृता चिन्ता यथा तव वनेऽपि च । तथैव राज्यचिन्ता मे चिन्तयानस्य वा न वा ॥”) दण्डादण्डि, व्य, (दण्डैश्च दण्डैश्च प्रहृत्य प्रवृत्तं युद्धम् । “इच् कर्म्मव्यतिहारे ।” ५ । ४ । १२७ । इति इच् ।) परस्परदण्डकरणकप्रहाररूप- युद्धम् । इति व्याकरणम् ॥ लाठालाठि इति भाषा ॥ दण्डारः, पुं, (दण्डं ऋच्छतीति । ऋ + अण् ।) वार्हनम् । मत्तहस्ती । शरयन्त्रकम् । कुम्भ- कारस्य चक्रम् । इति मेदिनी । रे, १६८ ॥ दण्डाहतं, क्ली, (दण्डेन आहतम् ।) घोलम् । इत्यमरः । २ । ९ । ५३ ॥ (दण्डेन ताडिते, त्रि ॥) दण्डिकः, पुं, (दण्डोऽस्त्यस्येति । दण्ड + “अत इनि- ठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति ठन् ।) दण्ड- धारकः । छडिवरदार इति आसावरदार इति च भाषा । मत्स्यविशेषः । डानिकणा माछ इति भाषा । अस्य गुणाः । कफवायुपित्त- नाशित्वम् । तिक्तत्वम् । लघुत्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ (दण्डदातरि नियामके, त्रि । यथा, महाभारते । ६ । ११ । ३६ । “न तत्र राजा राजेन्द्र ! न दण्डो न च दण्डिकः । स्वधर्म्मेणैव धर्म्मज्ञ ! ते रक्षन्ति परस्परम् ॥”) दण्डिका, स्त्री, (दण्डवदाकृतिरस्त्यस्याः । दण्ड + ठन् + टाप् ।) हारविशेषः । इति जटाधरः ॥ रज्जुः । यथा, अङ्गुल्योत्कर्षं दण्डिकां छिनत्ति । इति सुपद्मव्याकरणम् ॥ दण्डिका रज्जुरिति तट्टीकाकारः ॥ दण्डितः, त्रि, (दण्डः सञ्जातोऽस्येति । दण्ड + “तदस्य सञ्जातं तारकादिभ्य इतच् ।” ५ । २ । ३६ । इति इतच् ।) कृतदण्डः । तत्पर्य्यायः । दापितः २ साधितः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ दण्डी, [न्] पुं, (दण्डोऽस्त्यस्येति । दण्ड + “अत- इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति इनिः ।) जिनविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (स तु कवी- नामन्यतमः काव्यादर्शदशकुमारचरितादिग्रन्थ- प्रणेता । शङ्कराचार्य्यसमकालीनोऽयम् । यथा, शङ्करविजये । १५ । १४० । “स कथाभिरवन्तिषु प्रसिद्धान् विबुधान् बाणमयूरदण्डिमुख्यान् । शिथिलीकृतदुर्म्मताभिमानान् निजभाष्यश्रवणोत्सुकांश्चकार ॥”) यथा, कालिदासः । “जाते जगति वाल्मीके कविरित्यभिधीयते । कवी इति ततो व्यासे कवयस्त्वयि दण्डिनि ॥” दमनकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यमः । (यथा, महाभारते । १ । १९० । १७ । “तं वृक्षमादाय रिपुप्रमाथी दण्डीव दण्डं पितृराज उग्रम् ॥”) द्बाःस्थः । चतुर्थाश्रमी । (अस्य व्यवहारादिकं यदुक्तं मनौ । ६ । ४१-५८ ।

“आगारादभिनिष्क्रान्तः पवित्रोपचितो मुनिः । समुपोढेषु कामेषु निरपेक्षः परिव्रजेत् ॥ एक एव चरेन्नित्यं सिद्ध्यर्थमसहायवान् । सिद्धिमेकस्य संपश्यन्न जहाति न हीयते ॥ अनग्निरनिकेतः स्याद् ग्राममन्नार्थमाश्रयेत् । उपेक्षकोऽसङ्कसुको मुनिर्भावसमाहितः ॥ कपालं वृक्षमूलानि कुचेलमसहायता । समता चैव सर्व्वस्मिन्नेतन्मुक्तस्य लक्षणम् ॥ नाभिनन्देत मरणं नाभिनन्देत जीवितम् । कालमेव प्रतीक्षेत निर्द्देशं भृतको यथा ॥ दृष्टिपूतं न्यसेत् पादं वस्त्रपूतं पिबेज्जलम् । सत्यपूतां वदेद्बाचं मनःपूतं समाचरेत् ॥ अतिवादांस्तितिक्षेत नावमन्येत कञ्चन । न चेमं देहमाश्रित्य वैरं कुर्व्वीत केनचित् ॥ क्रुध्यन्तं न प्रतिक्रुध्येदाक्रुष्टः कुशलं वदेत् । सप्तद्वारावकीर्णाञ्च न वाचमनृतां वदेत् ॥ अध्यात्मरतिरासीनो निरपेक्षो निरामिषः । आत्मनैव सहायेन सुखार्थी विचरेदिह ॥ न चोत्पातनिमित्ताभ्यां न नक्षत्राङ्गविद्यया । नानुशासनवादाभ्यां भिक्षां लिप्सेत कर्हिचित् ॥ न तापसैर्ब्राह्मणैर्व्वा वयोभिरपि वा श्वभिः । आकीर्णं भिक्षुकैर्व्वान्यैरागारमुपसंव्रजेत् ॥ कॢप्तकेशनखश्मश्रुः पात्री दण्डी कुसुम्भवान् । विचरेन्नियतो नित्यं सर्व्वभूतान्यपीडयन् ॥ अतैजसानि पात्राणि तस्य स्युर्निर्व्रणानि च । तेषामद्भिः स्मृतं शौचं चमसानामिवाध्वरे ॥ अलावुं दारुपात्रञ्च मृण्मयं वैदलन्तथा । एतानि यतिपात्राणि मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ॥ एककालञ्चरेद्भैक्षं न प्रसज्जेत विस्तरे । भैक्षे प्रसक्तो हि यतिर्विषयेष्वपि सज्जति ॥ विधूमे सन्नमुषले व्यङ्गारे भुक्तवज्जने । वृत्ते शरावसम्पाते भिक्षां नित्यं यतिश्चरेत् ॥ अलाभे न विषादी स्याल्लाभे चैव न हर्षयेत् । प्राणयात्रिकमात्रः स्यात् मात्रासङ्गाद्बिनिर्गतः ॥ अभिपूजितलाभांस्तु जुगुप्सेतैव सर्व्वशः । अभिपूजितलाभैश्च यतिर्म्मुक्तोऽपि बध्यते ॥” दण्डग्रहणादेव दण्डी । भार्य्यादिषु विद्यमानेषु दण्डग्रहणेन प्रत्यवायो जायते । यदुक्तं महा- निर्व्वाणतन्त्रे १३ पटले । “स्थितायां यौवनयुतकान्तायां परमेश्वरि ! । सर्व्वं हि विफलं तस्य यः कुर्य्याद्दण्डधारणम् ॥ विद्यते पितरौ देवि ! यः कुर्य्याद्दण्डधारणम् । सन्न्यासं विफलं तस्य रौरवाख्यं गमिष्यति ॥ विद्यते बालभावेन यस्य कान्ता सुतस्तथा । सन्न्यासधारणं तस्य वृथा हि परमेश्वरि ! ॥ सगुरुश्चापि शिष्यश्च रौरवाख्यं प्रपद्यते ॥” अधुनातनदण्डिनस्तु प्रायशः शङ्कराचार्य्यसम्प्र- दायान्तर्गता अतस्तेषां निर्गुणब्रह्मोपासनैव परमो धर्म्मः । एते तु मुण्डिनः प्रायशः परि- हितरञ्जितवस्त्रा रुद्राक्षमालाधारिणश्च । दण्डिनस्तु द्बादशवर्षपर्य्यन्तं भिक्षापर्य्यटनादिकं विधाय दण्डान् परित्यज्य परमहंसाश्रममाश्र-

पृष्ठ २/६७८

येयुः इति साम्प्रदायिकाः ॥ एतेषां काशी एव प्रधानतमं वासस्थानम् ॥ * ॥ महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १२९ । “मुण्डोविरूपो विकृतो दण्डी कुण्डी विकुर्व्वणः ॥” योगाचार्य्यविशेषः । यथा, शिवपुराणे वायु- संहितायाम् । उत्तरभागे । १० । ५ । श्रीकृष्ण उवाच । “युगावर्त्तेषु सर्व्वेषु योगाचार्य्यच्छलेन तु । अवताराणि शर्व्वस्य शिष्यांश्च भगवन् ! वद ॥” उपमन्युरुवाच । “महाकालश्च शूली च दण्डी मुण्डी स एव च ॥” धृतराष्ट्रपुत्त्राणामेकतमः । यथा, महाभारते धृतराष्ट्रपुत्त्रनामकथने । १ । ६७ । १०२ । “निषङ्गी कवची दण्डी दण्डधारो धनुर्ग्रहः ॥” दण्डीत्यत्र पाशीति केचित् ॥) दण्डयुक्ते त्रि । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३८५ ॥ (यथा, महा- भारते । १३ । १४ । ३७४ । “दण्डी मुण्डी कुशी चीरी घृताक्तोमेखलीकृतः ॥”) दण्डोत्पलं, क्ली, (दण्डयुक्तमुत्पलमिव ।) वृक्ष- विशेषः । डानिपोला इति डानकुनि इति च भाषा । अस्य गुणाः । क्षयश्वासकासनाशि- त्वम् । अग्निदीपनत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ तत्तु पीतरक्तश्वेतपुष्पभेदेन त्रिविधम् । पीतस्य पर्य्यायः । गोवन्दनी २ गन्धवल्ली ३ सहदेवी ४ सहा ५ । रक्तस्य पर्य्यायः । विश्वदेवा १ । श्वेतस्य । दण्डोत्पला १ । इति रत्नमाला ॥ दण्डोत्पला, स्त्री, (दण्डोत्पल + टाप् ।) श्वेत- पुष्पदण्डोत्पलम् । इति रत्नमाला ॥ दण्ड्यः, त्रि, (दण्ड्यते इति । दण्ड + कर्म्मणि ण्यत् । यद्वा, दण्डमर्हतीति । दण्ड + “दण्डादिभ्यो यत् ।” ५ । १ । ६६ । इति यत् ।) दण्डनीयः । दण्डि- तव्यः । (यथा, मार्कण्डेये । २८ । ३४ । “यश्चोल्लङ्घ्य स्वकं धर्म्मं स्ववर्णाश्रमसंज्ञितम् । नरोऽन्यथा प्रवर्त्तेत स दण्ड्यो भूभृतो भवेत् ॥”) तत्पर्य्यायः । दण्डार्हः २ । इति जटाधरः ॥ (यथा, रघुः । १ । २५ । “स्थित्यै दण्डयतो दण्ड्यान् परिणेतुः प्रसूतये ॥”) दत्, पुं, दन्तः । इति शब्दचन्द्रिका । अस्य बहु- वचने दतः ॥ दत्तं, त्रि, (दीयते इति । दा + क्तः ।) रक्षितम् । कृतदानम् । तत्पर्य्यायः । विसृष्टम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विश्राणितम् ३ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, माघे । १ । १५ । “स्वहस्तदत्ते मुनिमासने मुनि- श्चिरन्तनस्तावदभिन्यवीविशत् ॥” दा + भावे क्तः ।) दाने, क्ली । तत् सप्तविधं यथा, -- “दत्तं सप्तविधं प्रोक्तमदत्तं षोडशात्मकम् । पण्यमूल्यं भृतिस्तुष्ट्या स्नेहात् प्रत्युपकारतः । स्त्रीशुल्कानुग्रहार्थञ्च दत्तं दानविदो विदुः ॥ अदत्तन्तु भयक्रोधशोकावेशरुगन्वितैः । तथोत्कोचपरीहारव्यत्यासच्छलयोगतः ॥

बालमूढास्वतन्त्रार्त्तमत्तोन्मत्तापवर्ज्जितम् । कर्त्ता ममेदं कर्म्मेति प्रतिलाभेच्छया च यत् ॥ अपात्रे पात्रमित्युक्ते कार्य्ये चाधर्म्मसंहिते । यद्दत्तं स्यादवज्ञानात् तददत्तमिति स्मृतम् ॥” इति मिताक्षरा ॥ दत्तः, पुं, राजविशेषः । स अग्निसिंहनन्दनः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३६० ॥ (स तु जैनविशेषः । अपरः क्षत्त्रियवंशोत्पन्नो नृपविशेषः । यथा, महाभारते । १२ । २९६ । १५ । “आयुर्मतङ्गो दत्तश्च द्रुपदो मात्स्य एव च ॥” यदुवंशीयस्य राजाधिदेवस्य पुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ३८ । २ । “राजाधिदेवपुत्त्रास्तु जज्ञिरे वीर्य्यवत्तराः । दत्तातिदत्तौ बलिनौ पानश्वः श्वेतवाहनः ॥”) वैश्यस्योपाधिविशेषः । यथा, -- “शर्म्मादेवश्च विप्रस्य वर्म्मा त्राता च भूभुजः । भूतिर्दत्तश्च वैश्यस्य दासः शूद्रस्य कारयेत् ॥” इत्युद्बाहतत्त्वम् ॥ अधुना कायस्थादेरुपाधिश्च । (यथा, कुल- दीपिकायाम् । “गौडेऽष्टौ कीर्त्तिमन्तश्चिरवसतिकृता मौलिका ये हि सिद्धा स्ते दत्ताः सेनदासाः करगुहसहिताः पालिताः सिंहदेवाः ॥”) भगवदवतारविशेषः । स अत्रिपुत्त्रः दत्तात्रेय इति नाम्ना ख्यातः । इति श्रीभागवतम् ॥ (पुत्त्र- विशेषः । यथा, देवीभागवते । १ । ६ । ४८ । “कुण्डः सहोढः कानीनः क्रीतः प्राप्तस्तथा वने । दत्तः केनापि चाशक्तौ धनग्राहिसुताः स्मृताः ॥” तथा, महाभारते । १ । १२० । ३४ । “दत्तः क्रीत उपक्रीत उपगच्छेत् स्वयञ्च यः ॥”) दत्तकः, पुं, (दत्त एव । स्वार्थे कन् ।) द्बादश- विधपुत्त्रान्तर्गतपुत्त्रविशेषः । सपिण्डदत्तकस्य अशौचव्यवस्था । यथा, “सापिण्डस्य पुत्त्रीकरणे तु सपिण्डमरणादिनिमित्तं दत्तकस्य तन्मरणा- दिनिमित्तं सपिण्डाना दशरात्रमेव निर्व्विवादम् । इति अनन्तभट्टकृतदत्तकदीधितिः ॥ * ॥ औरसपुत्त्रेण सह तस्य समभागित्वम् । यथा, -- “दत्तपुत्त्रे यथाजाते कदाचित्त्वौरसो भवेत् । पितुर्व्वित्तस्य सर्व्वस्य भवेतां समभागिनौ ॥ इत्यपि वचनं शूद्रविषयम् ।” इति दत्तकचन्द्रिका ॥ अन्यत् पोष्यपुत्त्रशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ दत्तकपुत्त्रः, पुं, (दत्तक एव पुत्त्रः ।) द्वादशविध- पुत्त्रान्तर्गतपुत्त्रविशेषः । यथा, याज्ञवल्क्ये । “दद्यान्माता पितावा यं स पुत्त्रो दत्तको भवेत् ॥” तत्परिग्रहणस्य प्रकारो यथा, -- “शुक्रशोणितसम्भवः पुत्त्रो मातापितृनिमित्तकः । तस्य प्रदानविक्रयत्यागेषु मातापितरौ प्रभवतः ॥ नत्वेकं पुत्त्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयाद्वा स हि सन्ता- नाय पूर्ब्बेषाम् । स्त्री पुत्त्रं न दद्यात् प्रतिगृह्णीयाद्वा अन्यत्रानु- ज्ञानाद्भर्त्तुः ॥

पुत्त्रं प्रतिग्रहीष्यन् बन्धूनाहूय राजनि निवेद्य निवेशनस्य मध्ये व्याहृतिभिर्हुत्वा प्रतिगृह्णीया- दिति ।” इति वशिष्ठः ॥ तस्य गोत्रधनप्राप्ति- र्यथा, -- “गोत्रऋक्थे जनयितुर्न हरेद्दत्त्रिमः सुतः । गोत्रऋक्थानुगः पिण्डो व्यपैति ददतः स्वघा ॥ पितुर्गोत्रेण यः पुत्त्रः संस्कृतः पृथिवीपते ! । आचूडान्तं न पुत्त्रः स पुत्त्रतां याति चान्यतः ॥ चूडाद्या यदि संस्कारा निजगोत्रेण वै कृताः । दत्ताद्यास्तनयास्ते स्युरन्यथा दास उच्यते ॥ ऊर्द्ध्वन्तु पञ्चमाद्बर्षान्न दत्ताद्याः सुता नृप ! । गृहीत्वा पञ्चवर्षीयपुत्त्रेष्टिं प्रथमञ्चरेत् ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ दत्तको द्विविधः । केवलदत्तकः द्व्यामुष्यायणदत्त- कश्च । केवलदत्तको जनकेन प्रतिग्रहीत्रर्थमेव दत्तः तस्यैव पुत्त्रः । द्व्यामुष्यायणस्तु जनकप्रति- ग्रहीतृभ्यामावयोरयमितिसंप्रतिपन्नः स उभयो- रपि पुत्त्रः ।” इति मिताक्षरा ॥ दत्ताप्रदानिकं, क्ली, (दत्तस्य आप्रदानं ग्रहण- मस्त्यस्य । दत्ताप्रदान + ठन् ।) अष्टादश- विवादपदान्तर्गतविवादपदविशेषः । दत्तस्य पुन- राहरणं यस्मिन् विवादपदे तत् । यथा, नारदः । “दत्त्वा द्रव्यमसम्यग्यः पुनरादातुमिच्छति । दत्ताप्रदानिकं नाम व्यवहारपदं हि तत् ॥” “असम्यगविहितमार्गेण ।” इति मिताक्षरा ॥ दत्तात्मा, [न्] पुं, (दत्तः आत्मा येन ।) पुत्त्र- विशेषः । यथा, -- “दत्तात्मा तु स्वयं दत्तः ।” इति कात्यायनः ॥ अस्य विवरणम् । “दत्तात्मा तु पुत्त्रो यो मातापितृ- विहीनस्ताभ्यां त्यक्तो वातवाहं पुत्त्रो भवामीति स्वयं दत्तत्वमुपगतः ।” इति मिताक्षरा । २ । १३४ ॥ (विश्वदेवानामन्यतमः । यथा, महाभारते । १३ । ९२ । ३४ । “सोमपः सूर्य्यसावित्रो दत्तात्मा पुण्डरीयकः ॥”) दत्तानपकर्म्म, [न्] क्ली, (दत्तस्य अनपकर्म्म आदानं यत्र ।) दत्ताप्रदानिकम् । इति मनुः ॥ दत्तिः, स्त्री, (दा + भावे क्तिन् ।) दानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । ८ । ८६ । “अपशोकमनाः कुटुम्बिनी- मनुगृह्णीष्व निवापदत्तिभिः ॥”) दत्तेयः, पुं, (दत्ताया अपत्यं पुमान् । दत्ता + ढक् ।) इन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दद, ङ दाने । धृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) ङ, ददते । इति दुर्गा- दासः ॥ ददनं, क्ली, (दद + भावे ल्युट् ।) दानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ दद्रुः, पुं, कच्छपः । इति संक्षिप्तसारे उणादि- वृत्तिः ॥ (ददाति कण्डूमिति । दद + बाहुल- कात् रुः । यद्वा, दरिद्राति दुर्गच्छत्यनेनेति । दरिद्रा + मृगय्वादित्वात् कुप्रत्ययेन साधुः । इत्यु- ज्ज्वलदत्तः । १ । ९२ ।) रोगविशेषः । दाद

पृष्ठ २/६७९

इति भाषा । तस्य रूपान्तराणि । दर्द्रुः २ दद्रूः ३ दर्द्रूः ४ । इति भरतधृतशब्दभेदः ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “सकण्डुरागपिडकं दद्रुमव्रणमुन्नतम् ॥” इति माधवकरः ॥ तस्यौषधम् यथा, -- “विडङ्गैडगजाकुष्ठनिशासिन्धूत्थसर्षपैः । मूत्राम्बुपिष्टो लेपोऽयं दद्रकुष्ठविनाशनः ॥ प्रपुन्नाडस्य वीजानि धात्री सर्ज्जरसः स्नुही । सौवीरपिष्टं दद्रूणामेतदुद्बर्त्तनं परम् ॥ आरग्वधस्य पत्राणि आरनालेन पेषयेत् । दद्रुकिट्टिमकुष्ठानि हन्ति सिध्मानमेव च ॥” इति गारुडे १७५ अध्यायः ॥ * ॥ “एकश्च त्रिफलाभागस्तथा भागद्वयं शिव ! । सोमराजस्य वीजानां जग्धं पथ्या च दद्रुणुत् ॥ अम्बुतक्रं सगोमूत्रं क्वथितं लवणान्वितम् । कांस्यघृष्टं खरं लेपात कुष्ठदद्रुविनाशनम् ॥ हरिद्रा हरितालञ्च दूर्व्वा गोमूत्रसैन्धवम् । अयं लेपो हन्ति दद्रुं पामानं वै गरं तथा ॥” इति गारुडे १९४ अध्यायः ॥ * ॥ “मरीचं त्रिवृतं कुष्ठं हरितालं मनःशिला । देवदारु हरिद्रे द्वे कुष्ठं मांसी च चन्दनम् ॥ विशाला करवीरञ्च अर्कक्षीरं शकृत्पलम् । एषाञ्च कार्षिको भागो विषस्यार्द्धपलं भवेत् ॥ प्रस्थं कटुकतैलस्य गोमूत्रेऽष्टगुणे पचेत् । मृत्पात्रे लौहपात्रे वा शनैर्मृद्वग्निना पचेत् ॥ पामा विचर्च्चिका चैव दद्रुविस्फोटकानि च । अभ्यङ्गेन प्रणश्यन्ति कोमलत्वञ्च जायते ॥” इति च गारुडे १९८ अध्यायः ॥ * ॥ अथ दद्रुचिकित्सा । “कुष्ठकृमिघ्नो दद्रुघ्नो निशासैन्धवसर्षपाः । अम्लपिष्टः प्रलेपोऽयं दद्रुकुष्ठनिसूदनः ॥ दूर्व्वाभयासैन्धवचक्रमर्द्द- कुठेरकाः काञ्जिकतक्रपिष्टाः । त्रिभिः प्रलेपैरपि बद्धमूलां दद्रुञ्च कुष्ठञ्च विनाशयन्ति ॥” कुठेरकः ममरी इति लोके । लोके गण्डिलकाख्या सिद्धार्थकश्च स्नुहीक्षीरम् । त्रयमिति समभागं स्यादेषां द्बिगुणस्तु दद्रुघ्नः ॥ अष्टगुणे गोतक्रे तानि प्रकृतानि संदध्यात् । दिवसत्रितयादूर्द्ध्वं सम्यक् निष्पेषयेत्तानि ॥ वन्योपलेन घृष्ट्वा दद्रूमालेपयेत्तेन । सप्ताहाल्लेपोऽयं दद्रुकण्डूमवश्यं विनाशयति ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (“लाक्षाकुष्ठं सर्षपाः श्रीनिकेतं रात्रिर्व्योषं चक्रमर्द्दस्य वीजम् कृत्वैकस्थं तक्रपिष्टः प्रलेपो दद्रूयुक्तो मूलकाद्बीजयुक्तः ॥ सिन्धूद्भूतं चक्रमर्द्दस्य वीज- मिक्षूद्भूतं केशरं तार्क्ष्यशैलम् । पिष्टो लेपोऽयङ्कपित्थाद्रसेन दद्रून्तूर्णं नाशयत्येष योगः ॥

हेमक्षीरी व्याधिघातः शिरीषो निम्बः सर्ज्जो वत्सकः साजकर्णः । शीघ्रं तीव्रा नाशयन्तीह दद्रूः स्नानालेपोद्घर्षणेषु प्रयुक्ताः ॥” इति च सुश्रुते चिकित्सितस्थाने नवमेऽध्याये ॥) दद्रुकः, पुं, (दद्रुरेव । स्वार्थे कन् ।) दद्रुरोगः । इति शब्दरत्नावली ॥ दद्रुघ्नः, पुं, (दद्रुं दद्रुरोगं हन्तीति । हन + टक् ।) चक्रमर्द्दकः । इत्यमरः । २ । ४ । १४७ ॥ (यथा, भावप्रकाशे क्षुद्रकुष्ठचिकित्सायाम् । “वाकुची चाथ दद्रुघ्नः पिचुमर्द्दो हरीतकी ॥” अस्य गुणा यथा, -- “दद्रुघ्नपत्रं दोषघ्नमम्लं वातकफापहम् । कण्डूकासकृमिश्वासदद्रुकुष्ठप्रणुल्लघु ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) दद्रुणः, त्रि, (दद्रुरस्त्यस्येति । दद्रु + “लोमादि- पामादिपिच्छादिभ्यः शनेलचः ।” ५ । २ । १०० । इति नः ।) दद्रुरोगी । इत्यमरः । २ । ६ । ५९ ॥ दद्रुनाशिनी, स्त्री, (दद्रुं नाशयतीति । नश + णिच + णिनिः । ङीप् ।) तैलिनीकीटः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दद्रुरोगी, [न्] त्रि, (दद्रुरोगोऽस्त्यस्येति । दद्रु- रोग + इनिः ।) दद्रुरोगविशिष्टः । देदुया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । दद्रुणः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ५९ ॥ दद्रूः, पुं, (दरिद्राति दुर्गच्छत्यङ्गमनेनेति । दरिद्रा + “दरिद्राते र्यालोपश्च ।” उणां १ । ९२ । इति ऊः रकारेकाराकाराणां लोपश्च ।) दद्रुः । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ दद्रूघ्नः, पुं, (दद्रूं हन्तीति । हन + टक् ।) दद्रुघ्नः । इति शब्दरत्नावली ॥ दद्रूणः, त्रि, (दद्रूरस्त्यस्येति । दद्रू + पामादित्वात् नः ।) दद्रुणः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ दध, ङ ददे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं- सकं-सेट् ।) ङ, दधते । ददे दानधृत्योः । आदध्यादन्धकारे रतिमतिशयिनीमिति मयूर- भट्टोक्तम् । गणकृतानित्यात् अस्यैव ढीपरस्मैपद- साध्यत्वमिति रमानाथः । वस्तुतस्तु डु धाञ्लि धारणे इत्यस्यैव ख्यां साध्यम् । इति दुर्गादासः ॥ दधि, क्ली, (दधातीति । धा + “भाषायां धाञ्कृ- सृगमिजनिनमिभ्यः ।” ३ । २ । १७१ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या किः स च लिड्वत् ।) श्रीवासः । वसनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ क्षीरोत्तरा- वस्थाभावः । दै इति भाषा । तत्पर्य्यायः । क्षीरजम् २ मङ्गल्यम् ३ विरलम् ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ पयस्यम् ५ । घनेतरत् दधि द्रप्स्यम् । इत्यमरः ॥ अस्य गुणाः । अम्लत्वम् । गुरुत्वम् । वातदोषशमनत्वम् । संग्राहित्वम् । मूत्रावहत्वम् । बल्यत्वम् । शोफकफार्त्त्यरुच्य- शमनत्वम् । वह्निशान्तिकारित्वम् । कासश्वास- पीनसविषमज्वरशीतज्वरहितत्वम् । रक्तोद्रेक- शुक्रवृद्धिकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ उष्ण-

त्वम् । दीपनत्वम् । स्निग्धत्वम् । कषायानुरस- त्वम् । पाकेऽम्लत्वम् । पित्तमेदःप्रदत्वम् । मूत्र- कृच्छ्रप्रतिश्यायातीसाररुचिकार्श्येषु शस्तत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ स्वादुत्वम् । हृद्यत्वम् । रोचनत्वम् । मङ्गल्यत्वम् । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ अथ पक्वदुग्धदधिगुणाः । रुच्यत्वम् । स्निग्धत्वम् । उत्तमगुणत्वम् । पित्तानिलापहत्वम् । सर्व्व- धात्वग्निबलवर्द्धनत्वञ्च ॥ * ॥ निःसारदुग्धदधिगुणाः । संग्राहित्वम् । शीतल- त्वम् । वातलत्वम् । लघुत्वम् । विष्टम्भित्वम् । दीपनत्वम् । रुच्यत्वम् । ग्रहणीरोगनाशित्वञ्च ॥ * ॥ बद्धदधिगुणाः । सुस्निग्धत्वम् । मधुरत्वम् । नातिपित्तकरत्वञ्च ॥ * ॥ शर्करासहितदधिगुणाः । श्रेष्ठत्वम् । तृष्णा- पित्तास्रदाहनाशित्वञ्च ॥ * ॥ गुडयुक्तदधिगुणाः । वातनाशित्वम् । वृष्यत्वम् । वृंहणत्वम् । तर्पणत्वम् । गुरुत्वञ्च । इति भाव- प्रकाशः ॥ * ॥ वातजतृष्णानाशित्वम् । इति चक्रदत्तः ॥ * ॥ रात्रौ दधिसेवने विशेषो यथा, रात्रौ दधि न भुञ्जीत किन्तु सघृतशर्करं समुद्गसूपं सक्षौद्रं उष्णं सामलकं भुञ्जीत । रक्तपित्तकंफोत्थेषु विकारेषु च अम्बुघृतान्वितमपि दधि न हितम् ॥ ऋतुविशेषे विधिनिषेधौ । हेमन्तशिशिरवर्षासु दधि शस्तं शरद्ग्रीष्मवसन्तेषु प्रायशो विगर्हि- तम् ॥ * ॥ अविधिना दधिसेवने दोषः । ज्वरासृक्पित्त- वीसर्पकुष्ठपाण्डुभ्रमकामलारोगप्राप्तिः ॥ * ॥ अथ गोदधिगुणाः । विशेषस्वादुत्वम् । बल्य- त्वम् । रुचिप्रदत्वम् । पवित्रत्वम् । दीपनत्वम् । स्निग्धत्वम् । पुष्टिकारित्वम् । वायुनाशित्वम् । अशेषदधिमध्ये गुणाधिकत्वञ्च ॥ * ॥ माहिषदधिगुणाः । सुस्निग्धत्वम् । श्लेष्मलत्वम् । वातपित्तनाशित्वम् । स्वादुपाकित्वम् । अभि- ष्यन्दित्वम् । गुरुत्वम् । रक्तकफदूषणत्वञ्च ॥ * ॥ छागीदधिगुणाः । उत्तमत्वम् । ग्राहित्वम् । त्रिदोषनाशित्वम् । श्वासकासार्शःक्षयकार्श्येषु शस्तत्वम् । दीपनत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ आविकदधिगुणः । दुर्नामकफव्याधिप्रकोपन- त्वम् ॥ अश्वीदधिगुणाः । वातनाशित्वम् । दीपनत्वम् । चक्षुर्हितत्वञ्च ॥ * ॥ औष्ट्रकदधिगुणाः । क्षारत्वम् । अत्यम्लत्वम् । कटुपाकित्वञ्च ॥ * ॥ हस्तिनीदधिगुणाः । वीर्य्योष्णत्वम् । कषाय- त्वम् । कफवातनाशित्वञ्च ॥ * ॥ मानुष्यदघिगुणाः । मधुरत्वम् । बल्यत्वम् । स्निग्धत्वम् । सन्तर्पणत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ अथ दधिभेदाः । “आदौ मन्दं ततः स्वादु स्वाद्बम्लञ्च ततः परम् । अम्लञ्चतुर्थमत्यम्लं पञ्चमं दधि पञ्चधा ॥” * ॥ मन्दादीनां लक्षणानि गुणाश्च । “मन्दं दुग्धवदव्यक्तरसं किञ्चिद्घनं भवेत् ।

पृष्ठ २/६८०

मन्दं स्यात् सृष्टविण्मूत्रं दोषत्रयविदाहकृत् ॥ यत् सम्यग् घनतां यातं व्यक्तं स्वादुरसं भवेत् । स्वाद्वम्लस्य गुणा ज्ञेयाः सामान्यदधिवज्जनैः ॥ यत्तिरोहितमाधुर्य्यं व्यक्ताम्लत्वं तदम्लकम् । अम्लन्तु दीपनं पित्तरक्तश्लेष्मविवर्द्धनम् ॥ तदत्यम्लं दन्तरोमहर्षकण्ठादिदाहकृत् । अत्यम्लं दीपनं रक्तपित्तपुष्टिकरं परम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ “लवणमधुरसर्पिःशर्करामुद्गधात्री- कुसुमरसविहीनं नैतदश्नन्ति नित्यम् । न च शरदि वसन्ते नोष्णकाले न रात्रौ न दधि कफविकारे पित्तदोषेऽपि नाद्यात् ॥ त्रिकटुकयुतमेतद्राजिकाचूर्णमिश्रं कफहरमनिलघ्नं वह्निसन्धुक्षणञ्च । तुहिनशिशिरकाले सेवितञ्चातिपथ्यं रचयति तनुदार्ढ्यं कान्तिसत्वञ्च नॄणाम् ॥ दधिमधुरमीषदम्लं वाहितञ्च नात्युष्णम् । यावद् यावन्मधुरं दोषहरं तावदुष्णमिदम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ “दघि यत् स्वादु तन्मेदःकफाभिष्यन्दकारणम् । दध्यम्लमतियद्रक्तदूषणं कफपित्तकृत् ॥ विदाहि सृष्टविण्मूत्रं मन्दजातं त्रिदोषकृत् । दधि त्वसारं रूक्षन्तु ग्राहि विष्टम्भि वातलम् ॥ पीनसे चातिसारे च शीतके विषमज्वरे । अरुचौ मूत्रकृच्छ्रे च कार्श्ये च दधि शस्यते ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ (ऋतुभेदे दधिविशेषगुणा यथा, -- “शारदं दधिगुर्व्वम्लं रक्तपित्तविवर्द्धनम् । शोफं तृष्णां ज्वरं शूलं करोति विषमज्वरम् ॥ इति शारददधिगुणाः ॥ * ॥ गुरु स्निग्धञ्च मधुरं कफकृद्बलवर्द्धनम् । वृष्यं मेध्यञ्च हैमन्तं पुष्टिदं तुष्टिवृद्धिदम् ॥ इति हैमन्तदधिगुणाः ॥ * ॥ शैशिरं सघनञ्चाम्लं मधुरं गुरु एव च । वृष्यं बलकरं पित्तश्रमापहरणं परम् । इति शैशिरदधिगुणाः ॥ * ॥ वासन्तं मधुरं स्निग्धं किञ्चिदम्लं कफात्मकम् । बलहृद्वीर्य्यहा प्रोक्तं वसन्ते न प्रशस्यते । इति वासन्तदधिगुणाः ॥ * ॥ लघु चाम्लं भवेद्ग्रीष्मे चात्युष्णं रक्तपित्तकृत् । शोषभ्रमपिपासाकृद्दधियुक्तं न ग्रीष्मके ॥ इति ग्रीष्मदधिगुणाः ॥ * ॥ वार्षिकं हितकृत् प्रोक्तं दधि शस्तं न दोषलम् । शोषवातभ्रमान् हन्ति श्रमातीसारनाशनम् ॥” इति वार्षिकदधिगुणाः ॥ * ॥ “हिक्काश्वासप्लीहार्शानामतिसारे भगन्दरे । शस्तं प्रोक्तं दधि ह्येषां लवणेन विमूर्च्छितम् ॥ इति दधिभोजनविधिः ॥” * ॥ इति हारीते प्रथमे स्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥ “रोचनं दीपनं वृष्यं स्नेहनं बलवर्द्धनम् । पाकेऽम्लमुष्णं वातघ्नं मङ्गल्यं वृंहणं दधि ॥ पीनसे चातिसारे च शीतके विषमज्वरे ।

अरुचौ मूत्रकृच्छ्रे च कार्श्ये च दधि शस्यते ॥” “त्रिदोषं मन्दकं जातं वातघ्नं दधि शुक्रलम् ॥” इति चरके शूत्रस्थाने २७ अध्याये ॥ “दधि तु मधुरमम्लमत्यम्लञ्चेति तत्कषायानुरसं स्निग्धमुष्णं पीनसविषमज्वरातिसारारोचक- मूत्रकृच्छ्रकार्श्यापहं वृष्यं प्राणकरं माङ्गल्यञ्च ॥ महाभिष्यन्दि मधुरं कफमेदोविवर्द्धनम् । कफपित्तकृदम्लं स्यादत्यम्लं रक्तदूषणम् ॥ विदाहि सृष्टविण्मूत्रं मन्दजातं त्रिदोषकृत् । स्निग्धं विपाके मधुरं दीपनं बलवर्द्धनम् ॥ वातापहं पवित्रञ्च दधि गव्यं रुचिप्रदम् । दध्याजं कफपित्तघ्नं लघुवातक्षयापहम् ॥ दुर्नामश्वासकासेषु हितमग्नेः प्रदीपनम् । विपाके मधुरं वृष्यं वातपित्तप्रसादनम् ॥ बलासवर्द्धनं स्निग्धं विशेषाद्दधि माहिषम् । विपाके कटु सक्षारं गुरु भेद्योष्ट्रिकं दधि ॥ वातमर्शांसि कुष्ठानि क्रिमीन् हन्त्युदराणि च । कोपनं कफवातानां दुर्नाम्नाञ्चाधिकं दधि ॥ रसे पाके च मधुरमत्यभिष्यन्दि दोषलम् । दीपनीयमचक्षुष्यं वाडवं दधि वातलम् ॥ रूक्षमुष्णं कषायञ्च कफमात्रापहञ्च तत् । स्निग्धं विपाके मधुरं बल्यं सन्तर्पणं गुरु ॥ चक्षुष्यमग्न्यं दोषघ्नं दधि नार्य्या गुणोत्तरम् । लघु पाके बलासघ्नं वीर्य्योष्णं पित्तनाशनम् ॥ कषायानुरसं नाग्या दधि वर्च्चोविवर्द्धनम् । दधीन्युक्तानि यानीह गव्यादीनि पृथक् पृथक् ॥ विज्ञेयमेषु सर्व्वेषु गव्यमेव गुणोत्तरम् । वातघ्नं कफकृत् स्निग्धं वृंहणं न च पित्तकृत् ॥ कुर्य्याद्भक्ताभिलाषञ्च दधि यत् सुपरिश्रुतम् । शृतात् क्षीरात्तु यज्जातं गुणवद्दधि तत् स्मृतम् ॥ वातपित्तहरं रुच्यं धात्वग्निबलवर्द्धनम् । दघ्नः सरो गुरुर्वृष्यो विज्ञेयोऽनिलनाशनः ॥ वह्नेर्विधमनश्चापि कफशुक्रविवर्द्धनः । दधि त्वसारं रूक्षञ्च ग्राहि विष्टम्भि वातलम् ॥ दीपनीयं लघुतरं सकषायं रुचिप्रदम् । शरद्ग्रीष्मवसन्तेषु प्रायशो दधि गर्हितम् ॥ हेमन्ते शिशिरे चैव वर्षासु दधि शस्यते ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४५ अध्याये ॥) धारणकर्त्तरि, त्रि । इति मुग्धबोधम् ॥ दधिकूर्च्चिका, स्त्री, (दधिजाता कूर्च्चिका ।) अर्द्धो- दकोष्णदुग्धे दध्यम्लसंयोगात् जाता । इति केचित् ॥ उष्णदुग्धे दध्यम्लसंयोगात् जाता इत्यन्ये ॥ छेना इति भाषा । अस्या गुणाः । वातनाशित्वम् । ग्राहित्वम् । रूक्षत्वम् । दुर्ज्जरत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “दध्ना सह पयः पक्वं यत् स्यात्तद्दधिकूर्च्चिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) दधिचारः, पुं, (दधिं चालयति विलोडयतीति । दधि + चल + णिच् + अण् । लस्य रत्वम् ।) दधिमथनदण्डः । तत्पर्य्यायः । वैशाखः २ तक्राटः ३ करघर्षणः ४ । इति हारावली । ३४ ॥

दधिजं, क्ली, (दध्नो जायते इति । जन + “पञ्च- म्यामजातौ ।” ३ । २ । ९८ । इति डः ।) नवनीतम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नवनीत- शब्देऽस्य विशेषो ज्ञातव्यः ॥) दधित्थः, पुं, (दधिवर्णो द्रवस्तिष्ठत्यस्मिन्निति । स्था + “सुपिस्थः ।” ३ । २ । ४ । इति कः । पृषो- दरादित्वात् साधुः ।) कपित्थः । इत्यमरः । २ । ४ । २१ ॥ (यथा, -- “तद्वद्दधित्थविल्वाम्रं जम्बुमध्यैः प्रपञ्चयेत् ॥” इति वाभटे चिकित्सास्थाने नवमेऽध्याये ॥ “दधित्थविल्वचाङ्गेरी तक्रदाडिमसाधिता । पाचनी ग्राहिणी पेया सवाते पाञ्चमूलिका ॥” इति चरके सूत्रस्थाने द्बितीयेऽध्याये ॥) दधित्थाख्यः, पुं, (दधित्थं आख्याति कपित्थद्रवं अनुकरोतीति । आ + ख्या + कः ।) शरल- द्रवः । इति रत्नमाला ॥ लोवान् इति भाषा ॥ दधिधेनुः, स्त्री, (दधिनिर्म्मिता धेनुः ।) दानार्थ- दध्यादिनिर्म्मिता धेनुः । यथा, वराहपुराणे । “दधिधेनोर्म्महाराज ! विधानं शृणु साम्प्रतम् । अनुलिप्ते महीभागे गोमयेन नराधिप ! ॥ गोचर्म्ममात्रे तु पुनः पुष्पप्रकरशोभिते । कुशैरास्तीर्य्य वसुधां कृष्णाजिनकुशोत्तराम् ॥ दधिकुम्भं सुसंस्थाप्य सदा धान्यचयोपरि । चतुर्थांशेन वत्सन्तु सौवर्णमुखमण्डितम् ॥ आच्छाद्य वस्त्रयुग्मेन पुष्पगन्धैस्तु पूजिताम् । ब्राह्मणाय कुलीनाय साधुवृत्ताय धीमते ॥ क्षमादिगुणयुक्ताय दद्यात्तां दधिधेनुकाम् । पुच्छदेशोपविष्टस्तु मुद्रिकाकर्णमात्रकैः ॥ पादुकोपानहौ छत्रं दत्त्वा मन्त्रमनुस्मरेत् । दधिक्राव्नेतिमन्त्रेण दधिधेनुं प्रदापयेत् ॥ एवं दधिमयां धेनुं दत्त्वा राजर्षिसत्तम ! । एकाहारो दिनं तिष्ठेद्दघ्ना च नृपनन्दन ! ॥ यजमानो वसेद्राजन् त्रिरात्रञ्च द्बिजोत्तम ! । दीयमानां प्रपश्यन्ति ते यान्ति परमां गतिम् ॥ यत्र क्षीरवहा नद्यो यत्र पायसकर्द्दमाः । मुनय ऋषयः सिद्धास्तत्र गच्छन्ति धेनुदाः ॥ य इदं श्रालयेद्भक्त्या शृणुयाद्वापि मानवः । सोऽश्वमेधफलं प्राप्य विष्णुलोकं स गच्छति ॥” दधिपुष्पिका स्त्री, (दधीव शुभ्रं पुष्पमस्याः । कप् । टापि अत इत्वम् ।) श्वेतापराजिता । इति राजनिधण्टः ॥ दधिपुष्पी, स्त्री, (दधीव पुष्पमस्याः । जातित्वात् ङीष् ।) कोलशिम्बी । इति राजनिर्घण्टः ॥ दधिफलः, पुं, (दधीव शुभ्रो द्रवः फले यस्य ।) कपित्थवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । २१ ॥ दधिमण्डः पुं, (दध्नः मण्डः ।) मस्तु । इति रत्न- माला ॥ मात् इति भाषा ॥ दधिमण्डोदः पुं, (दधिमण्ड इव उदकं यत्र । उदकस्य उदादेशः ।) दधिसमुद्रः । (यथा, भागवते । ५ । १ । ३३ । “क्षीरोदेक्षुरसोदसुरोदघृतोदक्षीरोददधिमण्डोद- शुद्धोदाः सप्त जलधयः ॥”)

पृष्ठ २/६८१

दधिमुखः पुं, (दधिवत् शुभ्रं मुखं यस्य ।) वानर- विशेषः । स सुग्रीवश्वशुरः तस्य मधुवनपाल- कश्च । इति रामायणम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २८२ । ७ । “श्रीमान् दधिमुखो नाम हरिवृद्धोऽति वीर्य्यवान् ॥” नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ३५ । ८ । “सुरामुखो दधिसुखस्तथा विमलपिण्डकः ॥” अयन्तु दर्व्वी कराणां सर्पाणामन्यतमः । इति सुश्रुते कल्पस्थाने ४ अध्याये ॥) दधिशोणः, पुं, वानरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दधिस(श)क्तवः, पुं, दध्युपसिक्ताः सक्तवः । करम्भः । इत्यमरः । २ । ९ । ४८ ॥ दैछातु इति भाषा ॥ नित्यबहुवचनान्तोऽयम् ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १०४ । ९१ । “न पाणौ लवणं विद्बान् प्राशीयान्न च रात्रिषु । दधिसक्तून् न भुञ्जीत वृथामांसञ्च वर्जयेत् ॥”) दधिसारं, क्ली, (दध्नः सारम् ।) नवनीतम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ७२ ॥ दधिस्नेहः, पुं, (दध्नः स्नेहः ।) दधिसरः । तत्- पर्य्यायः । सरः २ दध्युत्तरगम् ३ कट्वरम् ४ । इति रत्नमाला ॥ दधिस्वेदः, पुं, (दध्नः स्वेद इव ।) घोलम् । इति जटाधरः ॥ दधीचः, पुं, दधीचिमुनिः । इति शब्दभेदप्रकाशः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १३८ । १२ । “दथीचस्यास्थितो वज्रं कृतं दानवसूदनम् ॥”) दधीचिः, पुं, मुनिविशेषः । स अथर्व्वमुनेरौरसात् कर्द्दमकन्यायां शान्तिनाम्न्यां जातः । वृत्र- वधार्थं देवैरस्यास्थ्ना वज्रं निर्म्मितम् । इति श्रीभागवतम् ॥ यथा, -- “ऋतेऽस्थिभ्यो दधीचस्य निहन्तुं त्रिदशद्बिषः । तस्मात् यत्नादृषिश्रेष्ठो याच्यतां सुरसत्तमाः ॥ दधीचेऽस्थीनि देहीति तैर्व्वधिष्यथ दानवान् । तत् श्रुत्वा सहसा देवैर्याचितो मुनिभिस्तथा ॥ ददौ चास्थीनिं देवेभ्यो दधीचिः सुमनास्तदा । प्राणायामं ततः कृत्वा देहं त्यक्त्वा सुभास्वरान् ॥ सर्व्वलोकान् क्षयान् प्राप्तो येभ्यो नावर्त्तनं पुनः । तस्यास्थिभिरथो शक्रः प्रहृष्टः सुमनास्तथा ॥ कारयामास दिव्यानि तानि प्रहरणान्युत । वज्रासिशूलचक्रञ्च परिघा विविधा गदाः ॥ विश्वकर्म्मा सुराणान्तु परिघाद्यायुधानि च ॥” इति वह्निपुराणे दानावस्थानिर्णयनामाध्यायः ॥ दधीच्यस्थि, क्ली, (दधीचेरस्थि ।) वज्रम् । हीर- कम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दधृक् [ष्] त्रि, (धृष्णोतीति । धृष प्रागल्भ्ये + “ऋत्विग्दधृगिति ।” ३ । २ । ५९ । इति क्विन् द्वित्वादिकञ्च निपात्यते ।) धृष्टः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (धर्षकः । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ६६ । ३ । “रातहव्यस्य सुष्टुतिं दधृक्स्तोमैर्मनामहे ॥”) दध्नः, पुं, (दधते जीवेभ्यः पापपुण्यफलाफलं ददातीति । दध दाने + बाहुलकात् नः ।) यमः । इति शब्दरत्नावली ॥

दध्याकरः, पुं, (दध्नः आकर इव ।) दधिसमुद्रः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ दध्यानी, स्त्री, (दधिवत् शुभ्रतां आनयतीति । आ + नी + क्विप् ।) सुदशना । इति रत्नमाला ॥ सुदर्शनगुलञ्च इति भाषा । दएखए इति केचित् । पुराति इति केचित् । मदनमस्त इति हिन्दी भाषा ॥ दध्युत्तरं, क्ली, (दध्नः उत्तरं शेषजातम् ।) दधि- स्नेहः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा, हरिवंशे । ७८ । ९२ । “पयसः सर्पिषश्चैव दध्नो दध्युत्तरस्य च । यथाकामं प्रदानाय भोज्यादिश्रयणाय च ॥”) दध्युत्तरगं, क्ली, (दघ्न उत्तरं चरमावस्थां गच्छ- तीति । गम + डः ।) दधिस्नेहः । इति रत्न- माला ॥ दध्युदः, पुं, (दधिवदुदकं यस्य । उत्तरपदस्य च इत्युदकस्योदादेशः ।) दधिसमुद्रः । इति जटा- धरः ॥ दनुः, स्त्री, कश्यपपत्नी । सा दक्षकन्या दानवमाता च । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मत्स्यपुराणे ६ अध्याये । “कश्यपस्य प्रवक्ष्यामि पत्नीभ्यः पुत्त्रपौत्त्रकान् । अदितिर्दितिर्दनुश्चैव अरिष्टा सुरसा तथा ॥ सुरभिर्विनता तद्वत् ताम्रा क्रोधवशा इरा । कद्रूर्विश्वा मुनिस्तद्वत्तासां पुत्त्रान्निबोधत ॥” “दनुः पुत्त्रशतं लेभे कश्यपाद् बलदर्पितम् । विप्रचित्तिः प्रधानोऽभूत् येषां मध्ये महाबलः ॥ द्विमूर्द्धा शकुनिश्चैव तथा शङ्कुशिरोधरः । अयोमुखः शम्बरश्च कपिलो वामनस्तथा ॥ मरीचिर्मेघवांश्चैव इरा गर्भशिरास्तथा । विद्रावणश्च केतुश्च केतुवीर्य्यः शतह्रदः ॥ इन्द्रजित् सत्यजिच्चैव वज्रनाभस्तथैव च । एकचक्रो महाबाहुर्वज्राक्षस्तारकस्तथा ॥ असिलोमा पुलोमा च बिन्दुर्बाणो महासुरः । स्वर्भानुर्वृषपर्व्वा च एवमाद्या दनोः सुताः ॥” दानवविशेषे, पुं । यथा, गोः रामायणे कबन्ध- स्योक्तौ । ३ । ७५ । २४ । “श्रियोमां मध्यमं पुत्त्रं दनुं नाम्ना च दानवम् ॥”) दनुजः, पुं, (दनोर्जायते इति । जन + डः ।) असुरः । इत्यमरः । १ । १ । १२ ॥ (यथा, भागवते । ६ । ९ । ४० । “तवैव विभूतयो दितिदनुजादयश्चापि ॥”) दनुजद्विट्, [ष्] पुं, (दनुजानां असुराणां द्बिट् शत्रुः । यद्बा, दनुजान् द्वेष्टीति । द्बिष् + क्विप् ।) देवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (दानवशत्रौ, त्रि । यथा, प्रयोगरत्नमालायां शब्दप्रकरणस्यादौ । “नमो नन्दकुमार पराय दनुजद्बिषे ॥”) दनुसूनुः, पुं, (दनोः सूनुः पुत्त्रः ।) असुरः । इति जटाधरः ॥ दन्तः, पुं, (दम + “हसिमृग्रिणिति ।” उणां । ३ । ८६ । इति तन् ।) अद्रिकटकः । कुञ्जः । इति मेदिनी । ते, २३ ॥ शैलशृङ्गम् । इति

त्रिकाण्डशेषः ॥ चर्व्वणसाधनास्थि । दाँत इति भाषा । गर्भस्थस्य षष्ठे मासि गुह्यदन्तपङ्क्ति- र्भवति । इति सुखबोधः ॥ तत्पर्य्यायः । रदनः २ दशनः ३ रदः ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ९१ ॥ द्बिजः ५ खरुः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ तत्शुक्ल- कारकौषधं यथा, -- हरिरुवाच । “हरितालं यवक्षारं पत्राङ्गं रक्तचन्दनम् । जाती हिङ्गुलकं लाक्षा पक्वतैलेन पेषयेत् ॥ हरीतकीकषायेन मृष्ट्वा दन्तान् प्रलेपयेत् । दन्ताः स्युर्लोहिताः पुंसः श्वेता रुद्र ! न संशयः ॥” इति गारुडे १८३ अध्यायः ॥ * ॥ “शङ्खमामलकीपत्रं धातक्याः कुसुमानि च । पिष्ट्वा तत् पयसा सार्द्धं सप्ताहं धारयेन्मुखे ॥ स्निग्धाः श्वेताश्च दन्ताश्च भवन्ति विमलप्रभाः ॥” इति तत्रैव १८५ अध्यायः ॥ * ॥ “मूलं गोक्षुरकस्यैव चर्व्वित्वा नीललोहित ! । दन्तकीटव्यधां नश्येदन्धासुरविमर्द्दन ! ॥” इति च गारुडे १९३ अध्यायः ॥ * ॥ सदन्तजातस्य शुभाशुभफलं यथा, -- अथ जातभद्रादि । तत्र दन्तजन्मचिन्ता । “जातः सदन्तः पितृमातृहन्ता तातं विहन्यात् प्रथमे तु मासे । अम्बां द्वितीये सहजं तृतीये मासे चतुर्थे शुभकारकः स्यात् ॥ मिष्टान्नभोजी मुभगः सुताख्ये षष्ठे सुखी पण्डितकल्पबुद्धिः । ततोऽधिकः स्यात् बलवान् द्युनाख्ये मासेऽष्टमे वित्तसुखैर्विहीनः ॥ सुरप्रतापी नवमे मृत्युश्च दशमे तथा । एकादशे द्वादशे च सुखी च सुभगो भवेत् ॥ अष्टौ पुत्तलिकान् कृत्वा सुगन्धैर्गन्धकैस्तथा । स्रोतःसु संक्रमे चापि स्नापयेत् शुक्लपुष्पकैः ॥ स्नानं संक्रमणस्याधः शम्भोर्द्दर्शनमन्ततः । होमं विप्रार्च्चनञ्चैवमशुभे दन्तदर्शने ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ रतिक्रीडायां तस्याघातस्थानानि यथा, -- “स्तनयोर्गण्डयोश्चैव ओष्ठे चैव तथाधरे । दन्ताघातः प्रकर्त्तव्यः कामिनीनां सुखावहः ॥” इति कामशास्त्रम् ॥ * ॥ अथ दन्तरोगाणां निदानादि यथा, -- “शोणितं दन्तवेष्टेभ्यो यस्याकस्मात् प्रवर्त्तते । दुर्गन्धीनि सकृष्णानि प्रक्लेदीनि मृदूनि च ॥ दन्तमांसानि शीर्य्यन्ते पचन्ति च परस्परम् । शीतादो नाम स व्याधिः कफशोणितसम्भवः ॥ १ ॥ दन्तयोस्त्रिषु वा यस्य श्वयथुर्जायते महान् । दन्तपुप्पुटको नाम स व्याधिः कफरक्तजः ॥ २ ॥ स्रवन्ति पूयरुधिरं चला दन्ता भवन्ति च । दन्तवंष्टः स विज्ञेयो दुष्टशोणितसम्भवः ॥ ३ ॥ श्वयथुर्द्दन्तमूलेषु रुजावान् कफरक्तजः । लालास्रावी स विज्ञेयः शौषिरो नाम नामतः ॥ कण्डूमान् शैषिरो गदः । इति च पाठः ॥ ४ ॥

पृष्ठ २/६८२

दन्ताश्चलन्ति वेष्टेभ्यस्तालु चाप्यवदीर्य्यते । दन्तमांसानि पच्यन्ते मुखञ्च परितुद्यते ॥ यस्मिन् स सर्व्वजो व्याधिर्महाशैशिरसंज्ञितः ॥ ५ ॥ दन्तमांसानि शीर्य्यन्ते यस्मिन् ष्ठीवति चाप्यसृक् । पित्तासृक्कफजो व्याधिर्ज्ञेयः परिदरो हि सः ॥ ६ ॥ वेष्टेषु दाहः पाकश्च ताभ्यां दन्ताश्चलन्ति च । अभ्याहताः प्रस्रवन्ति शोणितं दन्तवेदना ॥ आध्मायन्ते स्रुते रक्ते मुखं पूति च जायते । यस्मिन् सोपकुशो नाम पित्तरक्तकृतो गदः ॥ ७ ॥ घृष्टेषु दन्तमांसेषु संरम्भो जायते महान् । भवन्ति दन्ताश्च चलाः स वैदर्भोऽभिघातजः ॥ ८ ॥ मारुतेनाधिको दन्तो जायते तीव्रवेदनः । खलिवर्द्धनसंज्ञोऽसौ जाते रुक् च प्रशाम्यति ॥ ९ ॥ शनैः शनैः प्रकुरुते वायुर्दन्तसमाश्रितः । करालान् विकृतान् दन्तान् करालो न स सिध्यति ॥ १० ॥ हानव्ये पश्चिमे दन्ते महान् शोथो महारुजः । लालास्रावी कफकृतो विज्ञेयः सोऽधिमां- सकः ॥ ११ ॥ दन्तमूलगता नाड्यः पञ्च ज्ञया यथेरिताः । दीर्य्यमाणेष्विव रुजा यस्य दन्तेषु जायते ॥ दालनो नाम स व्याधिः सदागतिनिमित्तजः ॥ १२ ॥ कृष्णच्छिद्रश्चलः स्रावी ससंरम्भो महारुजः । अनिमित्तरुजो वातात् स ज्ञेयः कृमिदन्तकः ॥ १३ ॥ वक्त्रं वक्रं भवेद्यस्य दन्तभङ्गश्च जायते । कफवातकृतो व्याधिः स भञ्जनकसंज्ञितः ॥ १४ ॥ शीतरूक्षप्रवाताम्लस्पर्शानामसहा द्विजाः । पित्तमारुतकोपेन दन्तहर्षः स नामतः ॥ १५ ॥ (दन्तमांसैर्मलस्रावैर्वाह्यान्त्रः श्वयथुर्गुरुः । सदाहरुक्स्रवेद्भिन्नः पूयास्रं दन्तविद्रधिः ॥) मलो दन्तगतो यस्तु कफमारुतशोषितः । शर्करेव खरस्पर्शा सा ज्ञेया दन्तशर्करा ॥ १६ ॥ कपालेष्विव दीर्य्यत्सु दन्तानां सैव शर्करा । कपालिकेति पठिता सदा दन्तविनाशिनी ॥ १७ ॥ योऽसृङ्मिश्रेण पित्तेन दग्धो दन्तस्त्वशेषतः । श्यावतां नीलतां वापि गतः स श्यावदन्तकः ॥” १८ इति माधवकरः ॥ दन्तकः, पुं, (दन्त एव । स्वार्थे कन् ।) पर्व्वत- शृङ्गम् । नागदन्तः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १०० ॥ (दन्तः । इति व्युत्पत्तिलब्धोऽर्थः ॥ त्रि, दन्तेषु प्रसितः । दन्त + “स्वाङ्गेभ्यः प्रसिते । ५ । २ । ६६ । इति कन् ॥) दन्तकर्षणः, पुं, (दन्तान्कर्षतीव यः । कृष् + ल्युः ।) जम्बीरः । इति शब्दरत्नावली ॥ दन्तकाष्ठं, क्ली, (दन्तधावनार्थं यत् काष्ठम् ।) विकङ्कतवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दन्तधाव- नार्थकाष्ठम् । तद्यथा नरसिंहपुराणे । “दन्तकाष्ठस्य वक्ष्यामि समासेन प्रशस्तताम् । सर्व्वे कण्टकिनः पुण्याः क्षीरिणश्च यशस्विनः ॥” महाभारते । “तिक्तं कषायं कटुकं सुगन्धि कण्टकान्वितम् । क्षीरिणो वृक्षगुल्माद्या भक्षयेद्दन्तधावनम् ॥”

निषिद्धकाष्ठानि यथा, -- “गुवाकतालहिन्तालास्तथा ताडी च केतकी । खर्ज्जूरनारिकेलौ च सप्तैते तृणराजकाः ॥ तृणराजशिरापत्रैर्यः कुर्य्याद्दन्तघावनम् । तावद्भवति चाण्डालो यावद्गङ्गां न पश्यति ॥” तस्य स्थौल्यं परिमाणञ्चाह विष्णुः । “कनिन्यग्रसमं स्थौल्यं सकूर्च्चं द्बादशाङ्गुलम् । प्रातर्भूत्वा च यतवाक् भक्षयेद्दन्तधावकम् ॥” मरीचिः । “द्वादशाङ्गुलन्तु विप्राणां क्षत्त्रियाणां नवाङ्गुलम् । अष्टाङ्गुलञ्च वैश्यानां शूद्राणान्तु षडङ्गुलम् ॥ चतुरङ्गुलमानेन नारीणां विधिरुच्यते । अन्तरप्रभवाणाञ्च षडङ्गुलमुदाहृतम् ॥” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ दन्तकाष्ठकं, क्ली, (ह्रस्वं काष्ठं काष्ठकम् । दन्त- धावनयोग्यं काष्ठकम् ।) आहुल्यवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दन्तच्छदः, पुं, (दन्ताश्छाद्यन्तेऽनेनेति । छद संवरणे + णिच् + “पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण ।” । ३ । ३ । ११८ । इति घः । “छादेर्घेऽद्व्युपसर्गस्य ।” ६ । ४ । ९६ । इति ह्रस्वः ।) ओष्ठः । इति हलायुधः ॥ (यथा, ऋतुसंहारे हेमन्तवर्णनायाम् । १२ । “दन्तच्छदैर्दन्तविधातचिह्नैः स्तनैश्च पाण्यग्रकृताभिलेखैः । संसूच्यते निर्द्दयमङ्गनानां रतोपभोगो नवयौवनानाम् ॥”) दन्तच्छदोपमा, स्त्री, (दन्तच्छदस्य ओष्ठस्य उपमा सादृश्यं यत्र । यद्वा, उपमीयतेऽनयेति उपमा । दन्तच्छदस्य उपमा सादृश्यस्थलम् ।) विम्बी । इति राजनिर्घण्टः ॥ दन्तधावनं, क्ली, (दन्तानां धावनम् ।) दन्त- मार्ज्जनम् । (दन्तानां धावनं यस्मात् ।) दन्त- काष्ठम् । यथा, गारुडे २१४ अध्याये । “उषःकाले तु सम्प्राप्ते शौचं कृत्वा यथार्थवत् । ततः स्नानं प्रकुर्व्वीत दन्तधावनपूर्ब्बकम् ॥ मुखे पय्युषिते नित्यं भवत्यप्रयतो नरः । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन भक्षयेद्दन्तधावनम् ॥ कदम्बविल्वखदिरकरवीरवटार्ज्जुनाः । तगरं बृहती जातिकरञ्जार्कातिमुक्तकाः ॥ जम्बूमघूकापामार्गशिरीषोडुम्बराशनाः । क्षीरिकण्टकिवृक्षाद्याः प्रशस्ता दन्तधावने ॥ कटुतिक्तकषायाश्च धनारोग्यसुखप्रदाः । प्रक्षाल्य भुक्त्वा च शुचौ देशे त्यक्त्वा तदाचमेत् ॥ अमावास्यां तथा षष्ठ्यां नवम्यां प्रतिपद्यपि । वर्ज्जयेद्दन्तकाष्ठन्तु तथैवार्कस्य वासरे ॥ अभावे दन्तकाष्ठस्य निषिद्धायां तथा तिथौ । अपां द्वादशगण्डूषैः कुर्व्वीत मुखशोधनम् ॥” दन्तशुद्धिः । तस्य विधिर्यथा, -- “प्रातर्भुङ्क्त्वा च मृद्बग्रं कषायकटुतिक्तकम् । भक्षयेद्दन्तपवनं दन्तमांसान्यवाधयन् ॥” * ॥ तस्य काष्ठानि यथा, -- “केऽप्यत्र करवीराम्रकरञ्जवकुलाशनान् ।

दन्तकाष्ठार्थमन्ये तु सर्व्वान् कण्टकिनोऽभ्यधुः ॥ खदिरश्च कदम्बश्च करञ्जश्च वटस्तथा । तिन्तिडी वेणुपृष्ठञ्च आम्रनिम्बौ तथैव च ॥ अपामार्गश्च विल्वश्च अर्कश्चोडुम्बरस्तथा । एते प्रशस्ताः कथिता दन्तधावनकर्म्मणि ॥” * ॥ तस्य निषिद्धकाष्ठानि यथा, -- “गुवाकतालहिन्तालखर्ज्जूरैः केतकीयुतैः । नारिकेलेन ताड्या च न कुर्य्याद्दन्तधावनम् ॥” * ॥ तस्य दिग्भेदेन शुभाशुभफलं यथा, -- “मृत्युः स्याद्दक्षिणास्येन पश्चिमास्येन चामयः । पूर्ब्बास्येनोत्तरास्येन सम्पदो दन्तधावनात् ॥” * ॥ तस्य तिथिविशेषे निषेधो यथा, -- “प्रतिपद्दर्शषष्ठीषु नवम्येकादशीषु च । दन्तानां काष्ठसंयोगो दहत्यासप्तमं कुलम् ॥” * ॥ दन्तधर्षणानन्तरं चक्षुःसेचनं यथा, -- “दन्तानूर्द्ध्वमधो घृष्ट्वा प्रातः सिञ्चेच्च लोचने । तोयपूर्णमुखस्तेन दृष्टिराशु प्रसीदति ॥” * ॥ रोगविशेषे दन्तकाष्ठवर्ज्जनं यथा, -- “अर्द्दिती कर्णशूली च दन्तरोगी नवज्वरी । शोषी कासी च मूर्च्छार्त्तो दन्तकाष्ठं विवर्ज- येत् ॥” * ॥ तस्य गुणा यथा, -- “निहन्ति वक्त्रवैरस्यं जिह्वादन्ताश्रितं मलम् । आरोग्यं रुचिमाधत्ते सद्यो दन्तविशोधनम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ “कृतशौचस्ततः प्राज्ञः कुर्य्याद्दन्तस्य धावनम् । जिह्वाया मार्जनञ्चापि रसालच्छदनादिभिः ॥ दक्षिणाभिमुखो भूत्वा पश्चिमाभिमुखस्तथा । न दन्तधावनं कुर्य्यात् कुर्य्याच्चेन्नारकी भवेत् ॥ मध्यमानामिकाभ्याञ्च वृद्धाङ्गुष्ठेन च द्बिजः । दन्तस्य धावनं कुर्य्यात् तर्जन्या न कदाचन ॥ अश्वत्थवटविल्वानां धात्र्याः काष्ठिकया बुधः । न दन्तधावनं कुर्य्यात्तथेन्द्रसुरसस्य च ॥ नित्यक्रियाफलं प्रेप्सुस्त्वरया दन्तधावनम् । प्रभाते कुरुते प्राज्ञः सूर्य्योदयविवर्ज्जिते ॥ सूर्य्योदये द्विजश्रेष्ठ ! यः कुर्य्याद्दन्तधावनम् । नित्यक्रियाफलं तस्य सर्व्वमेव विनश्यति ॥ यः स्नानसमये कुर्य्यात् जैमिने ! दन्तधावनम् । निराशाः पितरो यान्ति तस्य देवाः सुरर्षयः ॥ दन्तस्य धावनं कुर्य्याद्यो मध्याह्नापराह्णयोः । तस्य पुष्पं न गृह्णन्ति देवताः पितरो जलम् ॥ स्नानकाले पुष्करिण्यां यः कुर्य्याद्दन्त धावनम् । तावज्ज्ञेयः स चण्डालो यावद्गङ्गां न पश्यति ॥ भगवत्युदिते सूर्य्ये यः कुर्य्याद्दन्त धावनम् । तद्दन्तकाष्ठीं पितरो भुक्त्वा गच्छन्ति दुःखिनः ॥ उपवासदिने विप्र ! पितृश्राद्बदिने तथा । न ख तत्फलमाप्नोति दन्तधावनकृन्नरः ॥ प्रभाते मार्जयेद्दन्तान् वाससा रसनां तथा । कुर्य्याद्द्वादश विप्रेन्द्र ! कललानि जलैर्बधः ॥ उपवासे पितृश्राद्धे विधिनानेन जैमिने ! । दन्तधावनकृन्मर्त्यः संपूर्णं लभते फलम् ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारः ॥

पृष्ठ २/६८३

दन्तधावनः, पुं, (धावयत्यनेनेति । धावि + ल्युट् । दन्तानां धावनः ।) खदिरवृक्षः । गुच्छकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वकुलः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ दन्तपत्रं, क्ली, (दन्ता इव पत्राणि यस्य ।) कुण्ड- लम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा कुमारे । ७ । २३ । “कर्णावसक्तामलदन्तपत्रं माता तदीयं मुखमुन्नमय्य ॥”) दन्तपत्रकं, क्ली, (दन्त इव शुभ्रं पत्रं दलं यस्य । कप् ।) कुन्दपुष्पम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दन्तपुष्पं, क्ली, (दन्त इव शुभ्रं पुष्पमस्य ।) कतक- फलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दन्तफलं, क्ली, (दन्त इव शुक्लं फलमस्य ।) कत- कम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दन्तफलः, पुं, (दन्त इव शुक्लं फलमस्य ।) कपित्थः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दन्तफला, स्त्री, (दन्तवत् शुभ्रं फलं यस्याः । टाप् ।) पिप्पली । इति राजनिर्घण्टः ॥ दन्तभागः, पुं, (दन्तसहितो भागः । शाकपार्थि- वादिवत् समासः ।) गजाग्रभागः । गजस्य मुखतः स्कन्धपर्य्यन्तो योऽग्रभागः स दन्त- सहितः । इत्यमरभरतौ ॥ दन्तमलं, क्ली, (दन्तलग्नं दन्तस्य वा मलम् ।) दन्तलग्नक्लेदः । तत्पर्य्यायः । पुष्पिका २ । इति हारावली । १९५ ॥ दन्तमूलिका, स्त्री, (दन्त इव शुक्लं मूलमस्याः । कप् + टापि अत इत्वञ्च ।) दन्तीवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ दन्तरोगः, पुं, (दन्तस्य रोगः ।) रदनामयः । तन्निदानादि दन्तशब्दे द्रष्टव्यम् । तस्यौषधं यथा, “काकजङ्घाशिग्रुमूले मुखेन विधृते शिव ! । चर्व्वित्वा दन्तरोगाणां विनाशो हि भवेद्धर ! ॥” दन्तरोगाणामित्यत्र दन्तकीटानामिति पुस्तका- न्तरे पाठः ॥ इति गारुडे १८९ अध्यायः ॥ अपि च गारुडे १९८ अध्याये । “शुष्कमूलकशुण्ठीनां क्षारो हिङ्गुलनागरम् । शतपुष्पी वचा कुष्ठं दारु शिग्रु रसाञ्जनम् ॥ सौवर्च्चलं यवक्षारं सामुद्रं सैन्धवं तथा । भुजग्रन्थि विडं मुस्तं मधु शुक्रं चतुर्गुणम् ॥ मातुलुङ्गरसञ्चैव कदलीरसमेव च । तैलमेभिर्विपक्तव्यं कर्णशूलापहं परम् । वाधिर्य्य कर्णनादश्च पूयस्रावश्च दारुणः । पूरणादस्य तैलस्य कृमयः कर्णयोः खिलाः ॥ क्षिप्रं विनाशमायान्ति शशाङ्ककृतशेखर ! । क्षारतैलमिदं श्रेष्ठं मुखदन्तामयापहम् ॥” अन्यच्च । “तैलं लाक्षारसं क्षीरं पृथक् प्रस्थमितं पचेत् । द्रव्यैः पलमितैरेतैः क्वाथैश्चापि चतुर्गणैः ॥ लोध्रकट्फलमञ्जिष्ठापद्मकेशरपद्मकैः । चन्दनोत्पलयष्ट्याह्वैस्तत्तैलं वदने धृतम् ॥ दालनं दन्तचालञ्च दन्तमोक्षं कपालिकाम् ।

शीतादं पूतिवक्त्रञ्च विरुचिं विरसास्यताम् ॥ हन्यादाशु गदानेतान् कुर्य्याद्दन्तानपि स्थिरान् । लाक्षादिकमिदं तैलं दन्तरोगेषु पूजितम् ॥ इति लाक्षाद्यं तैलम् । जयेद्विस्रावणैः स्विन्नमबलं कृमिदन्तकम् । तथा च पीतैर्व्वातघ्नैः स्नेहगण्डूषधारणैः ॥ भद्रदार्व्वादिवर्षाभूलेपैः स्निग्धैश्च भोजनैः । कृमिदन्तापहं कोष्णं हिङ्गुदन्तान्तरे स्थितम् ॥ बृहतीभूमिकदम्बीपञ्चाङ्गुलकण्टकारिकाक्वाथः । गण्डूषस्तैलयुतः कृमिदन्तकवेदनाशमकः ॥ नीली वायसजङ्घा कटुतुम्बीमूलमेकैकम् । संचूर्ण्य दशनविधृतं दशनकृमिपातनं प्राहुः ॥ स्नेहानां कवलाः कोष्णाः सर्पिषस्त्रैवृतस्य च । निर्यूहाश्चानिलाघ्नानां दन्तहर्षप्रमर्दनाः ॥ त्रैवृतस्य सर्पिषः त्रिवृता पक्वस्य सर्पिषः कवल इत्यर्थः । स्नैहिकोऽत्र हितो धूमो नस्यं स्नैहिकमेव च । पेया रसयवाग्वश्च क्षीरसन्तानिकाघृतम् ॥ शिरोवस्तिहितश्चापि क्रमो यश्चानिलापहः । अत्र दन्तहर्षे । अच्छिद्रदन्तमूलानि शर्करामुद्धरेद्भिषक् । लाक्षाचूर्णैर्म्मधुयुतैस्ततस्तान् प्रतिसारयेत् ॥ दन्तहर्षक्रियां चात्र कुर्य्यान्निरवशेषतः । कपालिका कृच्छ्रतमा तत्राप्येषा क्रिया हिता ॥ अत्र दन्तशर्करायाम् । एषा क्रिया दन्तहर्ष- क्रिया । फलान्यम्लानि शीताम्बु रूक्षान्नं दन्तधावनम् । तथातिकठिनं भक्ष्यं दन्तरोगी विवर्ज्जयेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ दन्तवस्त्रं, क्ली, (दन्तानां वस्त्रमिवाच्छादकत्वात् ।) ओष्ठः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २४५ ॥ दन्तवासाः [स्] पुं, (दन्तस्य वासो वस्त्रमिवा- वरकत्वात् ।) ओष्ठः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ३४ । “अपि त्वदावर्ज्जितवारिसम्भृतं प्रबालमासामनुवन्धि वीरुधाम् । चिरोज्जितालक्तकपाटलेन ते तुलां यदारोहति दन्तवाससा ॥”) दन्तवीजकः, पुं, (दन्ता इव वीजानि यस्य । ततः स्वार्थे कन् ।) दाडिमः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दन्तशटः, पुं, (दन्तेषु शट इव म्लानिजनकत्वात् ।) दन्तशठः । इत्यमरटीकायां मथुरानाथः ॥ दन्तशठः, पुं, (दन्तेषु शठ इव ग्लानिकारक- त्वात् ।) जम्बीरः । कपित्थः । कर्म्मरङ्गकः । नागरङ्गकः । इति मेदिनी । ठे, १९ ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “ऐरावतं दन्तशठमम्लं शोणितपित्तकृत् ॥”) अम्लः । इति हेमचन्द्रः । ६ । २४ ॥ दन्तशठा, स्त्री, (दन्तेषु शठा ।) चाङ्गेरी । इति मेदिनी । ठे, १९ ॥ (यथा, भावप्रकाशे । “चाङ्गेरी चुक्रिका दन्तशटाम्बष्ठाम्ललोणिका ॥”) क्षुद्राम्लिका । इति राजनिर्घण्टः ॥

दन्तशर्करा, स्त्री, (दन्तस्य शर्करेव ।) दन्तरोग- विशेषः । कफवायुशोषितदन्तगतमलम् । पाथुरि इति भाषा ॥ (तस्य लक्षणं यथाह माधवकरः । “मलो दन्तगतो यस्तु कफमारुतशोषितः । शर्करेव खरस्पर्शा सा ज्ञेया दन्तशर्करा ॥” यथा च सुश्रुते निदानस्थाने १६ अध्याये । “शर्करेव स्थिरीभूतो मलो दन्तेषु यस्य वै । सा दन्तानां गुणघ्नी तु विज्ञेया दन्तशर्करा ॥”) तस्यौषधम् यथा, -- “गोरक्षकर्कटीमूलं पिष्टं वास्योदकेन च । पीतं दिनत्रयेणैव नाशयेत् दन्तशर्कराम् ॥” इति गारुडे १९० अध्यायः ॥ दन्तशाणः, पुं, (दन्तानां शाण इव । चिक्कणता- जनकत्वात् ।) निश्चुक्कणम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मिषि इति भाषा ॥ दन्तशिरा, स्त्री, (दन्तानां शिरा यत्र ।) माढी । इति शब्दरत्नावली ॥ दन्तशूलः, पुं, (दन्तस्य शूल इव । शूलवेधनवद्- वेदनादायकत्वात् ।) दशनवेदना । तस्यौषधम् ॥ यथा, -- “त्रिफलानिम्बयष्ट्याह्वं कटुकारग्वधैः शृतम् । पाययेन्मधुना मिश्रं दन्तशूलोपशान्तये ॥” इति गारुडे १७४ अध्यायः ॥ दन्तहर्षः, पुं, (दन्तानां हर्षो यस्मात् ।) दन्त- रोगविशेषः । इति माधवकरः ॥ (अस्य लक्षणं यथा, सुश्रुते निदानस्थाने १६ अध्याये । “दशनाः शीतमुष्णञ्च सहन्ते स्पर्शनं न च । यस्य तं दन्तहर्षन्तु व्याधिं विद्यात् समीरणात् ॥” दन्तग्लानिः । यथा, -- “यस्य वै स्नातमात्रस्य हृदयं पीड्यते भृशम् । जायते दन्तहर्षश्च तं गतायुषमादिशेत् ॥” इति वायुपुराणम् ॥) दन्तहर्षकः, पुं, (दन्तान् हर्षयतीति । हृष + णिच् + ण्वुल् ।) जम्बीरः । इति जटाधरः ॥ दन्तहर्षणः, पुं, (दन्तान् हर्षयतीति । हृष + णिच् + ल्युः ।) जम्बीरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दन्ताघातः, पुं, (दन्तानाहन्तीति । आ + हन + अण् ।) निम्बूकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दशना- घातः । (यथा, गणेशध्याने । “दन्ताघातविदारितारिरुधिरैः सिन्दूरशोभा- करम् ॥”) रतिक्रीडायां तस्य स्थानानि दन्तशब्दे द्रष्टव्यानि ॥ दन्तार्ब्बुदं, क्ली, पुं, (दन्तस्य अर्ब्बुदमिव ।) दन्त- रोगभेदः । तत्पर्य्यायः । दन्तमूलम् २ दन्त- शोफः ३ द्विजव्रणः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ दन्तायुधः, पुं, (दन्त एव आयुधं यस्य ।) शूकरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दन्तालिका, स्त्री, (दन्तान् अलति पर्य्याप्नोतीति । अल + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) वल्गा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दन्तावलः, पुं, (अतिशयितौ दन्तौ अस्य । दन्त + “दन्तशिखात् संज्ञायाम् ।” ५ । २ । ११३ ।

पृष्ठ २/६८४

इति वलच् । “वले ।” ६ । ३ । ११८ । इति दीर्घः ।) हस्ती । इत्यमरः । २ । ८ । ३४ ॥ (यथा, मनुटीकायां कुल्लूकभट्टः । ७ । १०६ । “सिंहः प्रबलमतिस्थूलमपि दन्तावलं हन्तुमा- क्रमति ॥”) दन्तिका, स्त्री, (दन्ती एव । स्वार्थे कन् टाप् पूर्ब्ब- ह्रस्वश्च ।) दन्तीवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । १४४ ॥ दन्तिजा, स्त्री, दन्तिका । इति शब्दरत्नावली ॥ दन्तिनी, स्त्री, (दन्तस्तदाकारो मूलेऽस्त्यस्याः । दन्त + इनिः + ङीप् ।) दन्तीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ दन्तिमदः, पुं, (दन्तिनी मदः ।) हस्तिमदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दन्ती, स्त्री, (दाम्यत्यनयेति । दम + “हसि- मृग्रिण्वेति ।” उणां । ३ । ८६ । इति तन् । ततो गौरादित्वात् ङीष् ।) स्वनामख्यातवृक्षः । तत्- पर्य्यायः । शीघ्रा २ श्येनघण्टा ३ निकुम्भी ४ नागस्फोता ५ दन्तिनी ६ उपचित्रा ७ भद्रा ८ रूक्षा ९ रेचनी १० अनुकूला ११ निःशल्या १२ चक्रदन्ती १३ विशल्या १४ मधुपुष्पा १५ एरण्ड- फला १६ तरुणी १७ एरण्डपत्रिका १८ अणु- रेवती १९ विशोधनी २० कुम्भी २१ उडुम्बर- दला २२ । इति राजनिर्घण्टः ॥ निकुम्भः २३ । दन्तिका २४ प्रत्यक्पर्णी २५ उदूम्बरपर्णी २६ । इत्यमरः । २ । ८ । ३४ ॥ अस्या गुणाः । कटु- त्वम् । उष्णत्वम् । शूलामत्वग्दोषार्शोव्रणाश्मरी- शल्यशोधनत्वम् । दीपनत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अष्ठीलिकाध्मानगुल्मोदरनाशित्वम् । सारकत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अथ लघुदन्ती । “लघ्वी दन्ती विशल्या च स्यादुडम्बरपर्ण्यपि । अथैरण्डफला शीघ्रा श्येनघण्टा घुणप्रिया ॥ वाराहाङ्गी च कथिता निकुम्भश्च मकूलकः ॥” अथ बृहद्दन्ती । “एरण्डपत्रविठपा द्रवन्ती सम्बरी वृषा । चित्रोपचित्रा न्यग्रोधी प्रत्यक्पर्णाखुकर्ण्यपि ॥ * ॥ दन्तीद्वयं सरं पाके रसे च कटु दीपनम् । गुदाङ्कुराश्मशूलास्रकण्डूकुष्ठविदाहनुत् ॥ तीक्ष्णोष्णं हन्ति पित्तास्रकफशोथोदरक्रिमीन् ॥ लघुदन्तीफलगुणाः । क्षुद्रदन्तीफलं तु स्यान्मघुरं रसपाकयोः । शीतलं सृष्टविण्मूत्रगरशोथकफापहम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ दन्ती, [न्] पुं, (प्रशस्तौ दन्तौ स्तः अस्येति । दन्त + इनिः ।) हस्ती । इत्यमरः । २ । ८ । ३४ ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । ९ । ४५ । “मन्त्रिपुत्त्रः स्थितस्तत्र स्थापयामास दन्तिनः ॥” स्त्रियां ङीप् । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ६५२ । “स्नेहक्षतिर्जिगीषा समरः प्राणव्ययावधिः करि- णाम् । न वितनुते कमनर्थं दन्तिनि ! तव यौवनोद्भेदः ॥”) दन्तीवीजं, क्ली, (दन्त्या इव वीजमस्य ।) जय- पालः । इति राजनिर्घण्टः ॥

दन्तुरः, त्रि, (उन्नता दन्ताः सन्त्यस्येति । “दन्त उन्नत उरच् ।” ५ । २ । १०६ । इति उरच् ।) उन्नतदन्तः । देँतो इति भाषा ॥ “कदाचिद्दन्तुरो मूर्खः कदाचिल्लोमशः सुखी । कदाचित् तुन्दिलो दुःखी कदाचिच्चञ्चलासती ॥” इति सामुद्रकम् ॥ उन्नतानतः । इति मेदिनी । रे, १६६ ॥ दन्तुरच्छदः, पुं, (दन्तुर उन्नतानतश्छदो यस्य ।) बीजपूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दन्तोलूखलिकः, त्रि, (दन्त एव उलूखलः । सोऽस्त्यस्येति । “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति ठन् ।) वानप्रस्थविशेषः । दन्तमात्रेण छित्त्वा यो भक्षति सः । इति श्रीभागवतम् ॥ (यथा, मनुः । ६ । १७ । “अश्मकुट्टो भवेद्वापि दन्तोलूखलिकोऽपि वा ॥”) दन्त्यः, त्रि, (दन्तेषु भवः । दन्त + “शरीरावय- वाच्च ।” ४ । ३ । ५५ । इति यत् ।) दन्तोद्भवः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, शिक्षायाम् । १७ । “स्युर्मूर्द्धन्या ऋटुरषा दन्त्या ऌतुलसाः स्मृताः ॥” दन्तेभ्योहितः । “शरीरावयवाद्यत् ।” ५ । १ । ६ । इति यत् । दन्तहितजनकः । यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “दन्त्योऽग्निमेधाजननोऽल्पमूत्र- स्तन्योऽथ केश्योऽनिलहा गुरुश्च ॥”) दन्दशूकः, पुं, (गर्हितं दशतीति । दन्श + यङ् + “यजजपदशां यङः ।” ३ । २ । १६६ । इति ऊकः ।) सर्पः । (यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “चक्षुःश्रवा दन्दशूको गूढपात् पन्नगोरगाः ॥”) राक्षसः । इति मेदिनी । के, १९३ ॥ (हिंस्रे, त्रि । यथा, भट्टिः । १ । २६ । “इषुमति रघुसिंहे दन्दशूकान् जिघांसौ धनुररिभिरसह्यं मुष्टिपीडं दधाने ॥”) दन्भ, उ न दम्मे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां- परं-अकं-सेट् । उदित्त्वात् क्त्वावेट् ।) दम्भः परवञ्चनहेतुव्यापारः । उ, दम्भित्वा दब्ध्वा । न, दभ्नोति खलश्छलयति इत्यर्थः । इति दुर्गा- दासः ॥ दन्भ, क ङ संघाते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- आत्मं-सकं-सेट् ।) क ङ, दम्भयते । सङ्घातो राशीकरणम् । इति दुर्गादासः ॥ दन्श, औ दंशने । इति कविकल्पद्रमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-अनिट् ।) औ, अदाङ्क्षीत् । दशति विम्बफलं शुकशावकः । दंशनमित्यनुस्वारहीनं पठित्वा तन्निर्द्देशात् अनटि नकारलोप इत्याहुः । अतएव दशनो दन्तः । नाहिर्द्दंशयते कञ्चि- द्विद्यया गरुडाख्यया । इति हलायुघः । भट्ट- मल्लमते दंशनमिह सन्नाहः । तेन अदंशयन्न- वहितशौर्य्यदंशनास्तनूरयं नय इति वृष्णिभू- भृतः । इति माघः । तनूः कवचवृताश्चक्रुरि- त्यर्थः । अत्र परस्मैपदं चिन्त्यमिति वल्लभः । वस्तुतस्तु दंशं फरोतीति ञौ साध्यम् । इति दुर्गादासः ॥

दभ, इ क नोदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) इ क, दम्भयति । नोदः प्रेरणम् । इति दुर्गादासः ॥ दभ, क नोदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट् ।) क, दाभयति । इति दुर्गादासः ॥ दभ्रं, त्रि, (दभ्नोतीति । दन्भ दम्भे + “स्फायि- तञ्चीति ।” उणां । २ । १३ । इति रक् ।) अल्पम् । इत्यमरः । ३ । १ । ६१ ॥ (यथा, निघण्टुः । ३ । २ । “ऋहन् । ह्रस्वः । निघृष्वः । मायुकः । प्रतिष्ठा । कृधु । वम्रकः । दभ्रम् । अभकः । क्षुल्लकः । अल्प इत्येकादशह्रस्वनामानि ॥” यथा, ऋग्वेदे । १ । ८१ । २ । “असि दभ्रस्य चिद्वृधः ॥”) समुद्रे, पुं । इत्युणादिकोषः ॥ दम, भ य उ इर् शमे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- परं-अकं-सकञ्च-सेट् । उदित्वात् क्त्वावेट् ।) भ य, दाम्यति । उ, दमित्वा दान्त्वा । इर्, अदमत् अदमीत् । अस्मात् पुषादित्वात् नित्यं ङ इत्यन्ये । शमः शान्तीभावः । दाम्यति मुनिः । शम इतिपदस्य ञ्यन्तस्यापि सम्भवे शान्ती- करणेऽप्ययमिति धातुप्रदीपः । दमित्वाप्यरि- सङ्घातान् । इति दुर्गादासः ॥ दमः, पुं, (दमनमिति । दम + भावे घञ् । “नो- दात्तोपदेशस्येति ।” ७ । ३ । ३४ । इति वृद्ध्य- भावः ।) दण्डः । इत्यमरः । २ । ८ । २१ ॥ दण्डस्य लक्षणं यथा, -- “दमनाद्दण्डनाच्चैव तस्माद्दण्डं विदुर्ब्बुधाः । यत्र श्यामो लोहिताक्षो दण्डश्चरति निर्भयः । प्रजास्तत्र न मुह्यन्ति नेता चेत् साधु पश्यति ॥” इति मत्स्यपुराणम् ॥ (यथा, मनुः । ८ । १९२ । “निक्षेपस्यापहर्त्तारं तत्समं दापयेत् दमम् ॥”) तपःक्लेशसहिष्णुता । तत्पर्य्यायः । दान्तिः २ दमथः ३ । इत्यमरः । ३ । २ । ३ ॥ दमनम् । तत्तु वाह्येन्द्रियनिग्रहः । इति वेदान्तसारः ॥ विषयाद्व्यावृत्तस्य मनसो यथेष्टविनियोगयोग्यता । इति केचित् ॥ दमस्य लक्षणं यथा, -- “कुत्सितात् कर्म्मणो विप्र ! यच्च चित्तनिवारणम् । स कीर्त्तितो दमः प्राज्ञैः समस्ततत्त्वदर्शिभिः ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारः ॥ (यथा, मनुः । ६ । ९२ । “धृतिःक्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः । धीर्विद्या सत्यमक्राधा दशकं धर्म्मलक्षणम् ॥”) कर्द्दमः । इति मेदिनी । मे, १४ ॥ (गृहम् । इति निघण्टुः । ३ । ४ ॥ यथा, ऋग्वेदे । १ । ७५ । ५ । “अग्ने यक्षि स्वं दमम् ॥” महर्षिविशेषः । यथा, महाभारते । १३ । २६ । ५ । “विश्वामित्रः स्थूलशिराः सम्बर्त्तः प्रमतिर्दमः ॥” मरुत्तस्य राज्ञः पुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । २ । २९ । “मरुत्तस्य दमः पुत्त्रस्तस्यासीद्राजवर्द्धनः ॥” मरुत्तस्य पौत्त्रः । इति मार्कण्डेयपुराणम् । यथा तत्रैव । १३४ । १ -- ५ ।

पृष्ठ २/६८५

“एवं स राजा धर्म्मात्मा नरिष्यन्तोऽभवत् पुरा । मरुत्ततनयो विप्र ! विख्यातबलपौरुषः ॥” “नरिष्यन्तस्य तनयो दुष्टारिदमनो दमः । शक्रस्येव बलं तस्य दयाशीलं मुनेरिव ॥ वाभ्रव्यामिन्द्रसेनायां स जज्ञे तस्य भूभृतः । नववर्षाणि जठरे स्थित्वा मातुर्महायशाः ॥ यद्ग्राहयामास दमं मातरं जठरे स्थितः । दमशीलश्च भविता यतश्चायं नृपात्मजः ॥ ततस्त्रिकालविज्ञानः स हि तस्य पुरोहितः । दम इत्यकरोत् नाम नरिष्यन्तसुतस्य तु ॥ स दमो राजपुत्त्रस्तु धनुर्व्वेदमशेषतः । जगृहे नरराजस्य सकाशाद्वृषपर्व्वणः ॥” अस्य विशेषविवरणन्तु तत्रैवाध्याये विशेषतो द्रष्टव्यम् ॥ भीमस्य राज्ञः पुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ५३ । ९ । “कन्यारत्नं कुमारांश्च त्रीनुदारान् महायशाः । दमयन्तीं दमं दान्तं दमनञ्च सुवर्च्चसम् ॥” विष्णुः । यथा, तत्रैव । १३ । १४९ । १०५ । “धनुर्धरो धनुर्व्वेदो दान्तो दमयिता दमः ॥”) दमकः, त्रि, (दमयतीति । दम + णिच् + ण्वुल् ।) दमनकर्त्ता । इति व्याकरणम् ॥ (यथा मनुः । ३ । १६२ । “हस्तिगोऽश्वोष्ट्रदमको नक्षत्रैर्यश्च जीवति ॥”) दमघोषः, पु, चन्द्रवंशीयराजविशेषः । स चेदि- देशपतिः शिशुपालपिता च । इति पुराणम् ॥ (यथा, भागवते । ९ । २४ । ३९ । “दमघोषश्चेदिराजः श्रुतश्रवसमग्रहीत् ॥”) दमघोषसुतः, पुं, (दमघोषस्य सुतः ।) शिशु- पालः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दमथः, पुं, (दमु उपशमे + “बाहुलकात् दॄशमि- दमिभ्यश्च ।” ३ । ११४ । इति अथः । इत्युज्ज्वल- दत्तः ।) दमः । दण्डः । इत्युणादिकोषः ॥ दमनं, क्ली, (दम + भावे ल्युट् ।) दण्डः । यथा, “अत्युच्छ्रितस्य दमनमुचितञ्च श्रुतौ श्रुतम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ दमनः, पुं, (दाम्यतीति । दम + ल्युः ।) पुष्प- विशेषः । दोना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पुष्पचामरः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, “दमनस्तु वरस्तिक्तो हृद्यो वृष्यः सुगन्धिकः । ग्रहणाद्विषकुष्ठास्रक्लेदकण्डूत्रिदोषजित् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वीरः । उपशान्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुन्दवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (ऋषि- विशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ५३ । ६ । “तमभ्यच्छत् ब्रह्मर्षिर्दमनो नाम भारत ! । तं स भीमः प्रजाकामस्तोषयामास धर्म्मवित् ॥” अस्य भीमस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, तत्रैव । ३ । ५३ । ९ । “कन्यारत्नं कुमारांश्च त्रीनुदारात् महायशाः । दमयन्तीं दमं दान्तं दमनञ्च सुवर्च्चसम् ॥” विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ३४ । “मरीचिर्दमनो हंसः सुपर्णो भुजगोत्तमः ॥”

“स्वाधिकारात् प्रमाद्यन्तीः प्रजा दमयितुं शीलं यस्य वैवस्वतादिरूपेण स दमनः ।” इति तद्भाष्ये शङ्कराचार्य्यः ॥ महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १३६ । “महाप्रसादो दमनः शत्रुहा श्वेतपिङ्गलः ॥”) दमनकः, पुं, (दमन एव । स्वार्थे कन् ।) वृक्ष- विशेषः । दोना दति भाषा । तत्पर्य्यायः । दमनः २ दान्तः ३ गन्धोत्कटा ४ मुनिः ५ जटिला ६ दण्डी ७ पाण्डुरागः ८ ब्रह्मजटा ९ पुण्डरीकः १० तापसपत्री ११ पत्री १२ पवि- त्रकः १३ देवशेखरः १४ कुलपत्रः १५ विनीतः १६ तपस्विपत्रः १७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ मुनि- पुत्त्रः १८ तपोधनः १९ गन्धोत्कटः २० ब्रह्म- जटी २१ कुलपुत्त्रकः २२ । इति भावप्रकाशः ॥ अस्य गुणाः । शीतलत्वम् । तिक्तत्वम् । कषाय- त्वम् । कटुत्वम् । कुष्ठदोषद्बन्द्बत्रिदोषविष- विस्फोटविकारहरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ हृद्यत्वम् । वृष्यत्वम् । सुगन्धित्वम् । ग्रहण्यस्र- क्लेदकण्डूनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ (क्ली, षडक्षरच्छन्दोविशेषः । यथा, चिन्तामणिधृत- वचनम् । “द्विगुणनगणमिह वितनु हि । दमनकमिति गदति शुचि हि ॥” एकादशाक्षरच्छन्दोविशेषोऽपि । यथा, तत्रैव । “द्विजवरगणयुगममलं तदनु च कलय कर- तलम् । फणिपतिवरपरिगदितं दमनकमिदमति- ललितम् ॥”) दमनकारोपणोत्सवः, पुं, (दमनकस्य आरोप- णार्थं य उत्सवः ।) श्रीकृष्णस्य दमनकार्पणार्थ- महापूजारूपोत्सवः । यथा, -- “चैत्रस्य शुक्लद्बादश्यां दमनारोपणोत्सवम् । विदध्यात्तद्बिधिर्बौधायनाद्युक्तोऽत्र लिख्यते ॥ मधोः सितैकादश्याञ्च प्रातःकृत्यं समाप्य च । गत्वा दमनकारामं तत्राशोकं स्मरं यजेत् ॥ तत्र मन्त्रः । अशोकाय नमस्तुभ्यं कामस्त्रीशोकनाशन ! । शीकार्त्तिं हर मे नित्यमानन्दं जनयस्व मे ॥ नेष्यामि कृष्णपूजार्थं त्वां कृष्णप्रीतिकारकम् । इति संप्रार्थ्य नत्वा च गृह्णीयाद्दमनं शुभम् ॥ प्रोक्ष्य तत् पञ्चगव्येन प्रक्षाल्याद्भिः प्रपूज्य च । वस्त्रेणाच्छाद्य वेदादिघोषेण गृहमानयेत् ॥ * ॥ अथ दमनकाधिवासविधिः । कृष्णस्याग्रे समुद्धृत्य सर्व्वतोभद्रमण्डलम् । निघाय दमनं तत्र रात्रौ तदधिवासयेत् ॥ तत्र मन्त्रः । पूजार्थं देवदेवस्य विष्णोर्लक्ष्मीपतेः प्रभोः । दमन ! त्वमिहागच्छ सान्निध्यं कुरुते नमः ॥ इति सबीजं कामदेवञ्च तथा भस्मशरीरकम् । अनङ्गं मन्मथञ्चैव वसन्तसखमेव च ॥ स्मरं तथेक्षुचापञ्च पुष्पबाणञ्च पूजयेत् । प्रागादिदिक्षु रत्याढ्यं विधिवद्दमने क्रमात् ॥

अष्टोत्तरशतं कामगायत्त्र्या चाभिमन्त्र्य तत् । दत्त्वा पुष्पाञ्जलिं कामदेवं वन्देत मन्त्रवत् ॥ मन्त्रश्चायम् । नमोऽस्तु पुष्पबाणाय जगदाह्लादकारिणे । मन्मथाय जगन्नेत्रे रतिप्रीतिप्रदायिने ॥ इति ॥ आमन्त्रितोऽसि देवेश ! पुराणपुरुषोत्तम ! । प्रातस्त्वां पूजयिष्यामि सान्निध्यं कुरु केशव ! ॥ निवेदयाम्यहं तुभ्यं प्रातर्द्दमनकं शुभम् । सर्व्वथा सर्व्वदा विष्णो ! नमस्तेऽस्तु प्रसीद मे ॥ इत्थमामन्त्र्य देवेशं दत्त्वा पुष्पाञ्जलिं पुनः । गोतनृत्यादिना रात्रौ कुर्य्याज्जागरणं मुदा ॥ * ॥ अथ दमनकार्पणविधिः । प्रातःस्नानादि निर्व्वर्त्य नित्यपूजां विधाय च । दमनारोपणार्थञ्च महापूजां समाचरेत् ॥ ततो दमनकं भक्त्या पाणिभ्यां परिगृह्य च । घण्टादिवाद्यघोषेण श्रीकृष्णाय समर्पयेत् ॥ तत्र मन्त्रः । देवदेव जगन्नाथ वाञ्छितार्थप्रदायक ! । कृत्स्नान् पूरय मे कृष्ण कामान् कामेश्वरीप्रिय ! ॥ इदं दमनकं देव गृहाण मदनुग्रहात् । इमां सांवत्सरीं पूजां भगवन्निह पूरय ॥ इति ॥ ततो दामनकीं मालां गन्धादीनि समर्प्य च । गीतादिनोत्सवं कृत्वा श्रीकृष्णं प्रार्थयेदिदम् ॥ मणिविद्रुममालाभिर्म्मन्दारकुसुमादिभिः । इयं सांवत्सरी पूजा तवास्तु गरुडध्वज ! ॥ वनमालां यथा देव ! कौस्तुभं सततं हृदि । तद्बद्दामनकीं मालां पूजाञ्च हृदये वहेत्यादि ॥ भगवन्तं प्रणम्याथ गुरुं संपूज्य भक्तितः । संपूज्य ब्राह्मणान् शक्त्या भूञ्जीत सह बन्धुभिः ॥ पारणाहे न लभ्येत द्वादशी घटिकापि चेत् । तदा त्रयोदशी ग्राह्या पवित्रा दमनार्पणे ॥ न कृष्णे दमनारोपः स्यान्मधौ विघ्नतो यदि । वैशाख्यां श्रावणे मासि कर्त्तव्यं वा तदर्पणम् ॥ अतएवोक्तं ब्रह्मणा देवीपुराणे । चैत्रादौ कारयेत् पूजां सम्यग्वत्स ! यथाविधि ॥ गन्धधूपार्घ्यनैवेद्यैर्म्माल्यैर्द्दमनकोद्भवैः । सहोमं पूजयेद्देवं सर्व्वान् कामानवाप्नुयात् ॥ सर्व्वतीर्थाभिषेकस्य फलं प्राप्नोति मानवः ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १४ विलासः ॥ दमनी, स्त्री, (दम्यतेऽग्निरनया । दम + ल्युट् । स्त्रियां ङीप् ।) अग्निदमनीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ दमयन्ती, स्त्री, (दमयति नाशयति अमङ्गलादिक- मिति । दम + णिच् + शतृ + ङीप् ।) भद्र- मल्लिका । इति शब्दमाला ॥ नलराजपत्नी । सा विदर्भदेशीयभीमराजकन्या । (यथा, महा- भारते । ३ । ५३ । ५-९ । “तथैवासीद्विदर्भेषु भीमो भीमपराक्रमः । शूरः सर्व्वगुणैर्युक्तः प्रजाकामः स चाप्रजः ॥ स प्रजार्थे परं यत्नमकरोत् सुसमाहितः । तमभ्यगच्छद्ब्रह्मर्षिर्दमनो नाम भारत ! ॥ तं स भीमः प्रजाकामस्तोषयामास धर्म्मवित् ।

पृष्ठ २/६८६

महिष्या सह राजेन्द्र ! सत्कारेण सुवर्च्चसम् ॥ तस्मै प्रसन्नो दमनः सभार्य्याय वरं ददौ । कन्यारत्नं कुमारांश्च त्रीनुदारान् महायशाः ॥ दमयन्तीं दमं दान्तं दमनञ्च सुवर्च्चसम् । उपपन्नान् गुणैः सर्व्वैर्भीमान् भीमपराक्रमान् ॥ दमयन्ती तु रूपेण तेजसा यशसा श्रिया । सौभाग्येन च लोकेषु यशः प्राप सुमध्यमा ॥” अस्या विशेषविवरणन्तु तमेवाध्यायमारभ्य विस्तरशो द्रष्ठव्यम् ॥) दमितः, त्रि, (दम्यते स्म इति । दम + क्तः । “वा दान्तशान्तेति ।” ७ । २ । २७ । इति पक्षे इट् ।) दान्तः । इत्यमरः । ३ । १ । ९७ ॥ (यथा, हरिवंशे । ६७ । ५६ । “यथेयं सरिदम्भोदा भवेच्छिवजलाशया । व्रजोपभोग्या च यथा नागे वै दमिते मया ॥”) क्लेशसहमात्रम् । इति भरतः ॥ भारवाहनादि- क्लेशसहः । इति सुभूतिः ॥ दमी, [न्] त्रि, (दमोऽस्यास्तीति । दम + इनिः ।) दमनविशिष्टः । (तीर्थविशेषे, क्ली । तत्प्रव- र्त्तक-ऋषिभेदे, पुं, । यथा, महाभारते । ३ । ८२ । ७१ -- ७४ । “प्रदक्षिणमुपावृत्य गच्छेत भरतर्षभ ! । तीर्थं कुरुवरश्रेष्ठ ! त्रिषु लोकेषु विश्रुतम् ॥ दमीति नाम्ना विख्यातं सर्व्वपापप्रमोचनम् । यत्र ब्रह्मादयो देवा उपासन्ते महेश्वरम् ॥ तत्र स्नात्वार्च्चयित्वा च रुद्रं देवगणैर्वृतम् । जन्मप्रभृति यत् पापं तत् स्नातस्य प्रणश्यति ॥ दमी चात्र नरश्रेष्ठ ! सर्व्वदेवैरभिष्टुतः । तत्र स्नात्वा नरश्रेष्ठ ! हयमेधमवाप्नुयात् ॥” दमीत्यत्र द्रिमीति क्वचित् पाठः ॥) दमुनाः, [स्] पुं, (दाम्यतीति । अन्तर्भूतण्यर्थात् दमधातोः + “दमेरुनसिः ।” उणां । ४ । २३४ । इति उनसिः ।) अग्निः । इत्यमरः । १ । १ । ५९ ॥ शुक्राचार्य्यः । इत्युणादिकोषः ॥ दमूनाः, [स्] पुं, (दमुनस् + अन्येषामपि दृश्यते इति पत्त्रे दीर्घः । यद्वा, दमेरूनसिरिति पठित्वा ऊनसिप्रत्ययः ।) अग्निः । इति शब्दरत्नावली ॥ (त्रि, दमनीयः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १४१ । ११ । “अस्मे रयिं न स्वर्थं दमूनसं भगं दक्षं न पपृचासि धर्णसिम् ॥” दानमनाः । दान्तचित्तः । यथा, तत्रैव । ५ । ४ । ५ । “जुष्टो दमूना अतिथिर्दुरोण इमं नो यज्ञ- मुपयाहि विद्वान् ॥”) दम्पती, पुं, (जाया च पतिश्च । राजदन्तादिगणे पाठात् जायाया दम्भावो वा निपात्यते ।) भार्य्यापती । इत्यमरः । २ । ६ । ३८ ॥ (यथा, मनुः । ३ । ११६ । भुक्तवत्स्वथ विप्रेषु स्वेषु भृत्येषु चैव हि । भुञ्जोयातां ततः पश्चादवशिष्टन्तु दम्पती ॥”) दम्भः, पुं, (दभ्यते इति । दम्भ दम्भे + घञ् ।) कपटः । (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । २२२ । “मुगुप्तस्यापि दम्भस्य ब्रह्माप्यन्तं न गच्छति ॥”

अयन्तु अधर्म्मात् मृषागर्भे संजोतः । यथा, भागवते । ४ । ८ । २ । “मृषाऽधर्म्मस्य भार्य्यासीद्दम्भं मायाञ्च शत्रुहन् ! । असूत मिथुनं तत्तु निरृतिर्जगृहेऽप्रजाः ॥”) कल्कम् । शाटोपाहङ्कतिः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, गीतायाम् । १६ । १७ । “आत्मसम्भाविता स्तब्धा धनमानमदान्विताः । यजन्ते नाम यज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्ब्बकम् ॥” धर्म्मानुत्साहः । यथा, मनुः । ४ । १६३ । “नास्तिक्यं वेदनिन्दाञ्च देवतानाञ्च कुत्सनम् । द्वेषं दम्भञ्च मानञ्च क्रोधं तैक्ष्ण्यञ्च वर्जयेत् ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ७८ । “दम्भो ह्यदम्भो वैदम्भो वश्यो वशकरः कलिः ॥”) दम्भोलिः, पुं, (दम्भ नोदे + भावे असुन् । दम्भसि प्रेरणे अलति पर्य्याप्नोतीति । अल + इन् ।) वज्रम् । इत्यमरः । १ । १ । ५० ॥ दम्यः, पुं, (दम्यते इति । दम + यत् ।) वत्स- तरः । स तु प्राप्तदमनकालो गौः । इत्यमरः । २ । ९ । ६२ ॥ अनड्वान् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ६६ । ४ । “शकटं दम्यसंयुक्तं दत्तं भवति चैव हि ॥”) दमनीये, त्रि ॥ दय, ञि ङ ग्रहणे । गतौ । वधे । दाने । अवने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-सकं-सेट् ।) अवनं पालनम् । ञि, दयितोऽस्ति । ङ दयते दीनं दयालुः । तेषां दयसे न कस्मात् । अत्र कर्म्मणि षष्ठी । इति दुर्गादासः ॥ दयः, पुं, (दय + बाहुलकात् अप ।) दया । इति शब्दरत्नावली ॥ दया, स्त्री, (दय + भिदाद्यङ् । ततष्टाप् ।) करुणा । अस्या लक्षणं यथा, पाद्मे क्रियायोगसारे । “यत्नादपि परक्लेशं हर्त्तुं या हृदि जायते । इच्छा भूमिसुरश्रेष्ठ ! सा दया परिकीर्त्तिता ॥” अपि च मत्स्यपुराणे । “आत्मवत् सर्ब्बभूतेषु यो हिताय शुभाय च । वर्त्तते सततं हृष्टः क्रिया ह्येषा दया स्मृता ॥” * ॥ “परे वा बन्धुवर्गे वा मित्रे द्बेष्टरि वा सदा । आत्मवद्वर्त्तितव्यं हि दयैषा परिकीर्त्तिता ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ (इयं हि शक्तीनामन्यतमा । यथा, देवीभाग- वते । १ । १५ । ६० । “श्रद्धा मेधा स्वधा स्वाहा क्षुधा निद्रा दया गतिः । “संस्थिताः सर्व्वतः पार्श्वे महादेव्याः पृथक् पृथक् ॥”) दयाकूर्च्यः, पुं, (दयायां कूर्च्यः शीर्षमिव प्रधानम् ।) बुद्धः । इति हेमचन्द्रः । २ । १४८ ॥ दयालुः, त्रि, (दयते इति । दय + “स्पृहिगृहीति ।” ३ । २ । १५८ । इति आलुच् ।) दयायुक्तः । तत्पर्य्यायः । कारुणिकः २ कृपालुः ३ सूरतः ४ । इत्यमरः । ३ । १ । १५ ॥ (यथा, रघुः । १० । १९ । “दयालुमनघस्पृ ष्टं पुराणमजरं विदुः ॥”)

दयितं त्रि, (दय्यते स्मेति । दय + क्तः ।) प्रियम् । इत्यमरः । ३ । १ । ५३ ॥ (यथा, आर्य्यासप्त- शत्याम् । २८८ । “दृष्टमदृष्टप्रायं दयितं कृत्वा प्रकाशितन्त्वनया । हृदयं करेण ताडितमथ मिथ्याव्यञ्जितत्रपया ॥” यथा च पञ्चतन्त्रे । २ । १८९ । “दयितजनविप्रयोगो वित्तवियोगश्च केन सह्याः स्युः । यदि सुमहौषघकल्पो वयस्यजनसङ्गमो न स्यात् ॥”) दयितः, पुं, (दय + क्तः ।) पतिः । इति जटा- धरः ॥ दयिता, स्त्री, (दयित + टाप् ।) भार्य्या । इति हलायुधः ॥ (यथा, रघुः । २ । ३ । “निवर्त्त्य राजा दयितां दयालु- स्तां सौरभेयीं सुरभिर्यशोभिः ॥”) दर, व्य, (दीर्य्यते इति । दॄ + अप् ।) ईषदर्थः । इति मेदिनी । रे, ४७ ॥ (यथा, आर्य्यासप्त- शत्याम् । ३०० । “दरतरलेऽक्षिणि वक्षसि दरोन्नते तव मुखे च दरहसिते । आस्तां कुसुमं वीरः स्मरोऽधुना चित्रधनु- षापि ॥” “अक्षिणि नेत्रे ईषच्चञ्चले सति । तवेषदुन्नमिते वक्षसि मुखे च किञ्चिद्धसितवति सति ।” इति तट्टीका ॥) दरं, क्ली, शङ्खः । यथा । विष्णुं वन्दे दरकमल- कौमोदकीचक्रपाणिमिति क्रमदीपिका ॥ दरः, पुं क्ली, (दीर्य्यते वक्षोऽनेन । दॄ + “ग्रहवृदॄ- निश्चिगमश्च ।” ३ । ३ । ५८ । इति अप् ।) भयम् । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । २९५ । “दरनिद्राणस्यापि स्मरस्य शिल्पेन निर्गता- सून् मे । मुग्धे ! तव दृष्टिरसावर्ज्जुनयन्त्रेषुरिव हन्ति ॥”) गर्त्तः । इत्यमरः । ३ । ३ । १८४ ॥ (शङ्खः । यथा, भागवते । १ । ११ । २ । “स उच्चकाशे धवलोदरो दरो- ऽप्युरुक्रमस्याधरशोणशोणिमा । दाध्मायमानः करकञ्जसंपुटे यथाब्जषण्डे कलहंस उत्स्वनः ॥”) कन्दरे, पुं स्त्री । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (स्त्रियां ङीप् । यथा, ऋतुसंहारे । १ । २५ । “ध्वनति पवनविद्धः पर्व्वतानां दरीषु स्फुटति पटुनिनादः शुष्कवंशस्थलीषु ॥”) दरकण्टिका, स्त्री, (दर ईषत् कण्टो यस्याः कप् । टापि अत इत्वम् ।) शतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ दरणिः, पुं, (दॄ विदारणे + “दृणातेरप्यनिः ।” २ । १०३ । इति उज्ज्वलदत्तोक्त्या अनिः ।) कूल- भङ्गः । भाङ्गन इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कूलहण्डः २ । इति शब्दरत्नावली ॥ कूल- तण्डुलः ३ । इति भूरिप्रयोगः ॥

पृष्ठ २/६८७

दरत्, [द्] स्त्री, (दृणातीति । दॄ विदारणे + “शॄदभसोऽदिः ।” उणां । १ । १२९ । इति अदिः ।) प्रपातः । भयम् । पर्व्वतः । इति मेदिनी । दे, ३० ॥ म्लेच्छजातिः । इति लिङ्गादिसंग्रहे अमरः ॥ (देशविशेषः । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १५७ । “दरत्तुरस्काधिपयोर्यः केशरिवराहयोः । हिमवद्बिन्ध्ययोरासीदार्य्यावर्त्त इवान्तरे ॥”) हृत् । तीरम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादि- वृत्तिः ॥ दरदं, क्ली, (दर ईषत् दायति शुध्यतीति । दै + कः ।) हिङ्गुलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (क्वचित् पुंलिङ्गेऽपि दृश्यते । अस्य पर्य्यायो यथा, -- “रक्तं मर्कटशीर्षञ्च हिङ्गुलं दरदो रसः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ पर्य्यायान्तरं यथा, -- “हिङ्गुलन्दरदं म्लेच्छं चित्राङ्गञ्चूणपारदम् । दरदस्त्रिविधः प्रोक्तश्चर्म्मारः शुकतुण्डकः ॥ हंसपादस्तृतीयः स्याद्गुणवानुत्तरोत्तरम् । चर्म्मारः शुक्लवर्णः स्यात् सपीतः शुकतुण्डकः ॥ जवाकुसुमसङ्काशो हंसपादो महोत्तमः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बस्वण्डे प्रथमे भागे ॥ “दरदं तण्डुस्थूलं कृत्वा मृत्पात्रके त्रिदिनम् । भार्ञ्च जम्बीररसैश्चाङ्गेर्य्या वा रसैर्बहुधा ॥ ततश्च जम्बीरवारिणा चाङ्गेर्य्या रसेन परिप्लुतम् । कृत्वा स्थालीमध्ये निधाय तदुपरिकठिनीघृष्टम् ॥ चारु शरावं तत्र त्रिंशद्वारं जलं देयं उष्णे हेयं तथैव तदूर्द्ध्वपातनेन निर्म्मलं शिवजः ॥” “हिङ्गुले हिङ्गुलुर्याति दरदः शुकतुण्डकः । रसगन्धकसम्भूतो हिङ्गुलो दैत्यरक्तकः ॥ अम्लवर्गद्रवैः पिष्ट्वा दरदो माहिषेण च । दुग्धेन सप्तधा पिष्टः शुष्कीभूतो विशुध्यति ॥ अन्यच्च । मेषीदुग्धेन दरदमम्लवर्गैर्विभावितम् । सप्तवारं प्रयत्नेन शुद्धिमायाति निश्चितम् ॥ अन्यमतम् । दरदं दोलिकायन्त्रे पक्वं जम्बीरजैर्द्रवैः । सप्तवारमजामूत्रैर्भावितं शुद्धिमेति हि ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥) दरदः, पुं, (दरं भयं ददातीति । दा + कः ।) देश- विशेषः । भयम् । म्लेच्छजातिभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ (अयन्तु पूर्ब्बं क्षत्त्रिय आसीत् पश्चात् क्रमशः उपनयनादिक्रियालोपात् शूद्र- त्वादिकं प्राप्तः । यदुक्तं मनौ । १० । ४३-४४ । “शनकैस्तु क्रियालोपादिमाः क्षत्त्रियजातयः । वृषलत्वं गता लोके ब्राह्मणादर्शनेन च ॥ पौण्ड्रकाश्चौड्रद्रविडाः काम्बोजा जवनाः शकाः । पारदा पह्नवाश्चीनाः किराता दरदाः खशाः ॥”) दरिः, स्त्री, (दॄ + इन् ।) दरी । इति शब्द- रत्नावली ॥ (तक्षककुलोत्पन्ने सर्पे, पुं । इति महाभारतम् ॥)

दरितः, त्रि, (दरो भयमस्य सञ्जातः । दर + तारकादित्वात् इतच् ।) भीतः । इति हेम- चन्द्रः । ३ । २९ ॥ दरिद्रः, पुं, (दरिद्राति दुर्गच्छतीति । दरिद्रा + अच् ।) निर्धनः । तत्पर्य्यायः । निस्वः २ दुर्विधः ३ दीनः ४ दुर्गतः ५ । इत्यमरः । ३ । १ । ४९ ॥ कीकटः ६ दुस्थः ७ । इति जटाधरः ॥ अस्तमितः ८ । इति दानधर्म्मः । तस्य कारणं यथा, -- “अनुपोष्य त्रिरात्राणि तीर्थान्यनभिगम्य च । अदत्त्वा हेमधेनूश्च दरिद्रो जायते नरः ॥” इति पाद्मे भूखण्डम् ॥ “दरिद्रो यस्त्वसन्तुष्टः कृपणो योऽजितेन्द्रियः ॥” इति श्रीभागवतम् ॥ दरिद्रा, क्ष लु दुर्गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदां-परं-अकं-सेट् ।) दुर्गतिरकिञ्चनीभावः । क्ष लु, उपर्य्युपरि पश्यन्तः सर्व्व एव दरिद्रति । इति दुर्गादासः ॥ दरिद्रायकः, त्रि, (दरिद्रातीति । दरिद्रा + ण्वुल् ।) दरिद्रः । इति मुग्धबोधम् ॥ दरिद्रितः, त्रि, (दरिद्रा + कर्त्तरि क्तः ।) दरिद्रः । दारिद्र्ययुक्तः ॥ दरिद्रिता, [ऋ] त्रि, (दरिद्रा + तृच् ।) दरि- द्रायकः । दरिद्राधातोः कर्त्तरि तृन्प्रत्ययः ॥ दरोदरं, क्ली, (दरो भयं तज्जनकं उदरं यस्य । प्रायशः सर्व्वग्रासकत्वादेवास्य तथात्वम् ।) दुरोदरम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ दरोदरः, पुं, (दरजनकमुदरं यस्य ।) दुरोदरः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, उणादि- सूत्रटीकायां उज्ज्वलदत्तधृतगोवर्द्दनः । ५ । १९ । “आश्रित्य दुर्गं गिरिकंदरोदरं क्रीडन्त्यमुस्मिन् सततं दरोदरम् ॥”) दर्द्दरः, पुं, पर्व्वतः । (यथा, रामायणे । २ । ९१ । २४ । “मलयं दर्द्दरञ्चैव ततः स्वेदनुदो निलः ॥” क्वचित् दर्दुरोऽपि पाठः ॥) ईषद्भग्नभाजने, त्रि । इति मेदिनी । रे, १६६ ॥ दर्द्दराम्रः, पुं, व्यञ्जनविशेषः । तत्पर्य्यायः । मीना- म्रीणः २ । इति शब्दमाला ॥ दर्द्दरीकं, क्ली, (दारयतीव कर्णौ । दॄ + णिच् + “फर्फरीकादयश्च ।” उणां । ४ । २० । इति ईकन्प्रत्ययेन साधुः ।) वाद्यम् । इत्युणादि- कोषः ॥ दर्द्दरीकः, पुं, (दारयतीव कर्णौ इति । दॄ + णिच् + “फर्फरीकादयश्च ।” उणां । ४ । २० । इति ईकन्प्रत्ययेन साधुः ।) मेघः । वाद्यभेदः । भेकः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ दर्द्दुरं, क्ली, ग्रामजालम् । इति मेदिनी । रे, १६७ ॥ दर्द्दुरः, पुं, (दृणाति कर्णौ शब्देनेति । दॄ + “मकुरदर्द्दुरौ ।” उणां । १ । ४१ । इति उरच् प्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) भेकः । इत्यमरः । १ । १० । २४ ॥ (यथा, --

“भद्रं कृतं कृतं मौनं कोकिलैर्जलदागमे । दर्द्दुरा यत्र वक्तारस्तत्र मौनं हि शोभनम् ॥” इत्युद्भटः ॥) मेघः । वाद्यभाण्डभेदः । पर्व्वतविशेषः । इति मेदिनी । रे, १६७ ॥ (यथा, रघौ । ४ । ५१ । “स निर्विश्य यथाकामं तटेष्वालीनचन्दनौ । स्तनाविव दिशस्तस्याः शैलौ मलयदर्द्दुरौ ॥”) राक्षसः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ (अभ्रकधातुभेदः । यथा, भावप्रकाशे । “पिनाकं दर्द्दुरं नागं वज्रञ्चेति चतुर्व्विधम् ॥” “दर्द्दरं स्वग्निनिक्षिप्तं कुरुते दर्द्दुरध्वनिम् । गोलकान् बहुशः कृत्वा स स्यान्मृत्युप्रदायकः ॥”) दर्द्दुरा, स्त्री, (दृणाति दारयति वा असुरानिति । दॄ + उरच् प्रत्ययेन निपातनात् साधुः । तत- ष्टाप् ।) चण्डिका । इति मेदिनी । रे, १६७ ॥ दर्द्दूः, पुं, (दरिद्राति दुर्गच्छत्यङ्गमनेनेति । दरिद्रा + “दरिद्राते र्यालोपः ।” उणां । १ । ९० । इति ऊः । रकारेकारयकाराणां लोपश्च ।) दद्रुरोगः । इति शब्दरत्नावली ॥ दर्द्रुः, पुं, (दरिद्रा + बाहुलकात् उः । र्यालोपश्च ।) दद्रुरोगः । इत्युणादिकोषः ॥ दर्द्रुघ्नः, पुं, (दर्द्रुं हन्तीति । दर्द्रु + हन् + टक् ।) चक्रमर्द्दकः । इति शब्दरत्नावली ॥ दर्द्रुणः, त्रि, (दर्द्रुरस्यास्तीति । दर्द्रु + “लोमादि- पामादिपिच्छिलादिभ्यः शनेलचः ।” ५ । २ । १०० । इति पामादिषु पाठात् नः । ततो णत्वञ्च ।) दद्रुरोगी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ दर्द्रूः, पुं, (दरिद्रा + ऊः । र्यालोपश्च ।) दद्रुरोगः । इत्युणादिकोषः ॥ दर्द्रूणः, त्रि, (दर्द्रूरस्यास्तीति । दर्द्रू + नः ।) दद्रु- रोगी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ दर्द्रूरोगी, [न्] त्रि, (दर्द्रूरोगोऽस्यास्तीति । दर्द्रू- रोग + इनिः ।) दद्रुरोगी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ दर्पः, पुं, (दृप्यते इति । दृप् + भावे घञ् ।) उच्छृङ्खलत्वम् । इति नीलकण्ठः । कस्तूरी । इति मेदिनी । पे, ७ ॥ उष्मा । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ अहङ्कृतिः । तत्पर्य्यायः । गर्व्वः २ अह- ङ्कारः ३ अवलिप्तता ४ अभिमानः ५ ममता ६ मानः ७ चित्तोन्नतिः ८ स्मयः ९ । इति हेम- चन्द्रः । २ । २३१ ॥ * ॥ “अहङ्कारश्च सर्व्वेषां पापबीजममङ्गलम् । ब्रह्माण्डेषु च सर्व्वेषां गर्व्वपर्य्यन्तमुन्नतिः ॥ येषां येषां भवेद्दर्पो ब्रह्माण्डेषु परात्परे । विज्ञाय सर्व्वं सर्व्वात्मा तेषां शास्ताहमेव च ॥ क्षुद्राणां महताञ्चैव येषां गर्व्वो भवेत् प्रिये ! । एवंविधमहं तेषां चूर्णीभूतं करोमि च ॥ चकार दर्पभङ्गञ्च महाविष्णोः पुरा विभुः । ब्रह्मणश्च तथा विष्णोः शेषस्य च शिवस्य च ॥ धर्म्मस्य च यमस्यापि शाम्बस्य चन्द्रसूर्य्ययोः । गरुडस्य च वह्नेश्च गुरोर्दूर्व्वाससस्तथा ॥ दौवारिकस्य भक्तस्य जयस्य विजयस्य च ।

पृष्ठ २/६८८

सुराणामसुराणाञ्च भवतः कामशक्रयोः ॥ लक्ष्मणस्यार्ज्जुनस्यापि बाणस्य च भृगोस्तथा । सुमेरोश्च समुद्राणां वायोश्च वरुणस्य च ॥ सरस्वत्याश्च दुर्गायाः पद्मायाश्च भुवस्तथा । सावित्र्याश्चैव गङ्गाया मनसायास्तथैव च ॥ प्राणाधिष्ठातृदेव्याश्च प्रियायाः प्राणतोऽपि च । प्राणाधिकाया राधाया अन्येषामपि का कथा । हत्वा दर्पञ्च सर्व्वेषां प्रसादञ्च चकार सः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ दर्पकः, पुं, (दर्पयति हर्षयति मोहयति वेति । दृप हर्षमोहनयोः + णिच् + ण्वुल् ।) काम- देवः । इत्यमरः । १ । १ । २३ ॥ दर्पणं, क्ली, (दर्पयति सन्दीपयतीति । दृप् + णिच् + ल्युः) चक्षुः । इति जटाधरः ॥ (भावे ल्युट् ।) सन्दीपनम् । इति दृपधात्वर्थदर्शनात् ॥ दर्पणः, पुं, क्ली, (दर्पयति सन्दीपयतीति । दृप् + णिच् + “नन्दिग्रहीति ।” ३ । १ । १३४ । इति ल्युः ।) रूपदर्शनाधारः । आर्शि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मुकुरः २ आदर्शः ३ । इत्यमरः । २ । ७ । १४० ॥ आत्मदर्शः ४ नन्दरः ५ दर्शनम् ६ प्रतिविम्बातम् ७ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ कर्कः ८ कर्करः ९ । दति जटाधरः ॥ (यथा, चाणक्ये । १०९ । “यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् । लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति ॥”) अस्य गुणः । आयुःश्रीकारित्वम् । पापनाशि- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ पुं, पर्व्वतभेदः । नद- विशेषः । यथा, -- और्व्व उवाच । “ततः पूर्ब्बं महाराज ! दर्पणो नाम पर्व्वतः । कुवेरो यत्र वसति धनपालैः समं सदा । यस्मिन्नास्ते मध्यभागे रोहिणो रोहिताकृतिः । यस्मिँल्लोहादिकं स्पृष्टं स्वर्णतां याति तत्क्षणात् ॥ यन्नातिदूरे स्रवति दर्पणो नाम वै नदः । हिमाद्रिप्रभवो नित्यं लौहित्यसदृशः फले ॥ समुत्पन्नं हि लौहित्यं सर्व्वैर्देवगणैर्हरिः । सर्व्वतीर्थोदकैः सम्यक् स्नापयामास तं सुतम् ॥ तस्य स्नानसमुद्भूतः पापदर्पस्य पाटनः । तेनायं दर्पणो नाम पुरा देवगणैः कृतः ॥ तस्मिन् स्नात्वा नदवरे योऽर्च्चयेद्दर्पणाचले । कुवेरं प्रतिपत्तिथ्यां कार्त्तिके शुक्लपक्षतः ॥ स याति ब्रह्मसदनमिह भूतिशतैर्युतः ॥” इति कालिकापुराणे ८१ अध्यायः ॥ दर्पारम्भः, पुं, (दर्पस्य आरम्भः) अहङ्कारा- रम्भः । तत्पर्य्यायः । मटस्फटिः २ । इति जटाधरः ॥ दर्भः, पुं, (दृणाति विदारयतीति । “दॄदलिभ्यां भः ।” उणां ३ । १५१ । इति भः ।) कुशः । इत्यमरः । २ । ४ । १६६ ॥ उलपतृणम् । इति रत्न- माला ॥ काशः । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ (“कुशो दर्भस्तथा बर्हिः सूच्यग्रो यज्ञभूषणः । ततोऽन्यो दोधेपत्रः स्यात् चुरपत्रस्तथैव च ॥

दर्भद्वयं त्रिदोषघ्नं मधुरन्तुवरं हिमम् । मूत्रकृच्छ्राश्मरीतृष्णावस्तिरुकप्रदरास्रजित् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) “हरिताः सपिञ्जलाश्चैव पुष्टाः स्निग्धाः समा- हिताः । गोकर्णमात्रास्तु कुशाः सकृच्छिन्नाः समूलकाः ॥ पितृतीर्थेन देयाः स्युर्दूर्व्वाश्यामाकमेव च । काशाः कुशा बल्वजाश्च तथान्ये तीक्ष्णरोमशाः । मौञ्जाश्च शाद्बलाश्चैव षड्दर्भाः परिकीर्त्तिताः ॥ सपिञ्जलाः साग्राः तीक्ष्णरोमशा इति बल्व- जानां विशेषणम् । शाद्वला इति सर्व्वेषां विशे- षणम् । तेन तेषामभावे शूकतृणशरशीर्य्यवल्वज- नलशुण्ठवर्जं सर्व्वतृणानीति गोभिलेन तद्ब्यति- रिक्तवल्वजानां निषेधो बोद्धव्यः । शूकानि फलपुष्पमञ्जर्य्यस्तानि येषां तृणानां सन्ति तानि शूकतृणानि इति भट्टनारायणचरणाः ॥ गो- कर्णमिता विस्तृताङ्गुष्ठानामिकापरिमाणाः । रत्निप्रमाणाः शस्ता वै पितृतीर्थेन संस्कृताः । उपमूले तथा लूनाः प्रस्तरार्थे कुशोत्तमाः ॥ इति वायुपुराणम् ॥ * ॥ वज्यप्रतिप्रसवमाह हारीतः । पथि दर्भाश्चितौ दर्भा ये दर्भा यज्ञभूमिषु । स्तरणासनपिण्डेषु षड्दर्भान् परिवर्जयेत् ॥ पिण्डार्थं ये स्तृता दर्भा यैः कृतं पितृतर्पणम् । मूत्रोच्छिष्टप्रलिप्ते च त्यागस्तेषां विधीयते ॥ धृतैः कृते च विण्मूत्रे त्यागस्तेषां विधीयते । धृतैरित्युपलक्षनेन तृतीया धृतैर्दर्भैरुपलक्षितेन पुरुषेण ॥ नीवीमध्ये च ये दर्भा ब्रह्मसूत्रे च ये धृताः । पवित्रांस्तान् विजानीयाद्यथा कायस्तथा कुशाः ॥ आचम्य प्रयतो नित्यं पवित्रेण द्बिजोत्तमः । नोच्छिष्टन्तु भवेत्तत्तु भुक्तशेषं विवर्जयेत् ॥ कृतं समापितमित्यर्थः ॥ * ॥ दर्भवटुलक्षणमाह रत्नाकरे गृह्यसंग्रहः । ऊर्द्ध्वकेशो भवेद्ब्रह्मा लम्बकेशस्तु विष्टरः । दक्षिणावर्त्तको ब्रह्मा वामावर्त्तस्तु विष्टरः ॥ शान्तिदीपिकायाम् । सप्तभिर्नवभिर्वापि सार्द्धद्बितयवेष्टितम् । ॐकारेणैव मन्त्रेण द्बिजः कुर्य्यात् कुशद्बिजम् ॥ नवभिरित्यत्र पञ्चभिरिति कर्म्मोपदेशिन्यां पाठः । दर्भसंख्याविशेषाभिधानं छन्दोगेतर- परम् । यज्ञवास्तुनि मुष्ट्याञ्च स्तम्भे ब्रह्मवटौ तथा । दर्भसंख्या न विहिता विष्टरास्तरणेष्वपि ॥ इति गोभिलपरिशिष्टीयवचनात् ।” इति श्राद्ध- तत्त्वम् ॥ दर्भटं, क्ली, (दृभ्यते निभृतस्थाने विरच्यते इति । दृभ ग्रन्थने + बाहुलकात् अटन् ।) निभृत- गृहम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दर्भपत्रः, पुं, (दर्भस्य कुशस्येव पत्राणि यस्य ।) काशः । इति राजनिर्घण्टः ॥

दर्भाह्वयः, पुं, (दर्भं आह्वयते स्पर्द्धते सदृशत्वात् । आ + ह्वे + अच् ।) मुञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मुञ्जशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) दर्व्वः, पुं, (दृणाति विदारयतीति । दॄ + “कॄगॄशॄदॄ- भ्यो वः ।” उणां १ । १५५ । इति वः ।) राक्षमः । हिंस्रः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ (जातिविशेषः । यथा, महाभारते । २ । ५१ । १३ । “कैरता दरदा दर्व्वाः शूरा वैयामकास्तथा । औदुम्बरा दुर्व्विभागाः पारदाः सह वाह्लिकैः ॥” स्त्रियां टाप् । उशीनरपत्नीभेदः । यथा, हरि- वंशे । ३१ । २२ । “उशीनरस्य पत्न्यस्तु पञ्च राजषिवंशजाः । नृगा कृमी नवा दर्व्वा पञ्चमी च दृषद्वती ॥”) दर्व्वरीकः, पुं, (दॄ विदारे + “फर्फरीकादयश्च ।” उणां । ४ । २० । इति ईकन्प्रत्ययेन निपा- नात् साधुः ।) इन्द्रः । वायुः । वाद्यभेदः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ दर्व्वटः, पुं, (दर्व्वाय हिंसायै अटतीति । अट + अच् । शकन्ध्वादित्वात् अलोपः ।) दण्डवादी । इति हारावली । १२८ ॥ दर्व्विः, स्त्री, (दृणाति विदारयत्यनेनेति । दॄ + “वृदॄभ्यां विन् ।” उणां ४ । ५३ । इति विन् ।) व्यञ्जनादिदारकः । हाता इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । कम्बिः २ खजाका ३ । इत्यमरः । २ । ९ । ३४ ॥ दर्व्वी ४ कम्बी ५ स्वजाकजः ६ । फणा । इति शब्दरत्नावली ॥ दर्व्विकः, पुं, (दर्व्वि + स्वार्थे कन् । अभिघानात् पुंस्त्वम् ।) दर्व्वी । इति द्विरूपकोषः ॥ दर्व्विका, स्त्री, (दर्व्वि + स्वार्थे कन् + टाप् ।) दार्व्विका । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ खजाका । इति द्विरूपकोषः ॥ कज्जलम् । यथा, “सौवीरं जाम्बलं तुत्थं मयूरश्रीकरं तथा । दर्व्विका मेघनीलश्च अञ्जनानि भवन्ति षट् ॥” तल्लक्षणम् यथा, कालिकापुराणे ६८ अध्याये । “स्रवद्रूपन्तु सौवीरं जाम्बलं प्रस्तरं तथा । मयूरश्रीकरं रत्नं मेघनीलन्तु तैजसम् ॥ घृष्ट्वा निष्पाद्य चैतानि शिलायां तैजसेऽथवा । प्रदद्यात् सर्व्वदेवेभ्यो देवीभ्यश्चापि पुत्त्रक ! ॥ धृततैलादियोगेन ताम्रादौ दीपवह्निना । यदञ्जनं जायते तु दर्व्विका परिकीर्त्तिता ॥ दर्व्वी, स्त्री, (दर्व्वि + वा ङीष् ।) दर्व्विः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, उत्तरगीतायाम् । २ । ३७ । “आलोच्य चतुरो वेदान् धर्म्मशास्त्राणि सर्व्वदा । योऽहंब्रह्म न जानाति दर्व्वी पाकरसं यथा ॥”) दर्व्वीकरः, पुं, (दर्व्वीं फणां करोतीति कृ + “कृञो हेतुताच्छील्यानुलोम्येषु ।” ३ । २ । २० । इति टः । यद्वा, दर्व्वी फणा कर इवास्य ।) सर्पः । इत्य- मरः । १ । ८ । ८ ॥ (यथा, सुश्रुते कल्पस्थाने चतुर्थाध्याये । “दर्व्वीकरा मण्डलिनो राजिमन्तश्च पन्नगाः । तेषु दर्व्वीकरा ज्ञेया विंशतिः षट् च पन्नगाः ॥”

पृष्ठ २/६८९

“रथाङ्गलाङ्गलच्छत्त्रस्वस्तिकाङ्कुशधारिणः । ज्ञेया दर्व्वीकराः सर्पाः फणिनः शीघ्रगामिनः ॥” तत्र दर्व्वीकरभेदा यथा, -- “दर्व्वीकराः कृष्णसर्पो महाकृष्णः कृष्णोदरः श्वेत- कपोतो महाकपोतो बलाहकी महासर्पः शङ्ख- पाली लोहिताक्षो गवेधुकः परिसर्पः खण्डफणः ककुदः पद्मो महापद्मो दर्भपुष्पो दधिमुखः पुण्ड- रीको भ्रुकुटीमुखो विष्किराः पुष्पाभिकीर्णो गिरिसर्प ऋजुसर्पः श्वेतोदरो महाशिरा अल- गर्द्द आशीविष इति ॥” एतद्विषजनितलक्षणादिकं यथा, -- “तत्र दर्व्वीकरविषेण त्वङ्नयननखदशनमूत्र- पुरीषदंशकृष्णत्वं रौक्ष्यं शिरसो गौरवं सन्धि- वेदना कटीपृष्ठग्रीवादौर्व्वल्यं जृम्भणं वेपथुः स्वरावसादो घुर्घुरको जडता शुष्कोद्गारः कास- श्वासौ हिक्का वायोरूर्द्ध्वगमनं शूलोद्वेष्टनं तृष्णा लालास्रावः फेनागमनं स्रोतोऽवरोधस्तास्ताश्च वातवेदना भवन्ति ॥” दर्व्वीकरदष्टानां विष- वेगादिकमाह यथा, -- “तत्र सर्व्वेषां सर्पाणां विषस्य सप्तवेगा भवन्ति । तत्र दर्व्वीकराणां प्रथमे वेगे विषं शोणितं दूषयति तत् प्रदुष्टं कृष्णतामुपैति तेन कार्ष्ण्यपिपीलिका- परिसर्पणमिव चाङ्गे भवति । द्वितीये मांसं दूषयति तेनात्यर्थं कृष्णता शोफो ग्रन्थयश्चाङ्गे भवन्ति तृतीये मेदो दूषयति तेन दंशक्लेदः शिरोगौरवं स्वेदश्चक्षुर्ग्रहणञ्च । चतुर्थे कोष्ठमनु- प्रविश्य कफप्रधानान् दोषान् दूषयति । तेन तन्द्रा प्रसेकसन्धिविश्लेषा भवन्ति । पञ्चमे अस्थीन्यनु- प्रविशति प्राणमग्निञ्च दूषयति तेन पर्व्वभेदो हिक्कादाहश्च भवति । षष्ठे मज्जानमनुप्रवि- शति ग्रहणीञ्चात्यर्थं दूषयति । तेन गात्राणां गौरवमतिसारो हृत्पीडा मूर्च्छा च भवति । सप्तमे शुक्रमनुप्रविशति व्यानञ्चात्यथं कोपयति । कफञ्च सूक्ष्मस्रोतोभ्यः प्रच्यावयति तेन श्लेष्मवर्त्ति- प्रादुर्भावः कटिपृष्ठभङ्गश्च सर्व्वचेष्टाविघातो लालास्वेदयोरतिप्रवृत्तिरुच्छासनिरोधश्च भवति ॥” अथ दर्व्वीकरदष्टस्य चिकित्सामाह तत्रैव । “फणिनां विषवेगे तु प्रथमे शोणितं हरेत् । द्वितीये मधुसर्पिभ्यां पाययेतागदं भिषक् ॥ नस्य कर्म्माञ्जने युञ्ज्यात् तृतीये विषनाशने । वान्तं चतुर्थे पूर्ब्बोक्तां यवागूमथ दापयेत् ॥ शीतोपचारं कृत्वादौ भिषक् पञ्चमषष्ठयोः । दापयेच्छोधनं तीक्ष्णं यवागूञ्चापि कीर्त्तिताम् ॥ सप्तमे त्ववपीडेन शीरस्तीक्षेण शोधयेत् । तीक्ष्णमेवाञ्जनं दद्यात् तीक्ष्णशस्त्रेण मूर्द्ध्व्नि च ॥ कुर्य्यात् काकपदं चर्म्म सासृग्वा पिशितं क्षिपेत् ॥”) खजाकाकारके, त्रि ॥ दर्शः, पुं, (दृश्येते उपर्य्यधोमावापन्नसमसूत्रपात- न्यायेन राश्येकांशावच्छेदेन सहावस्थितौ चन्द्र- सूर्य्यौ यत्र । दृश् + अधिकरणे घञ् ।) अमा- वस्या । इत्यमरः । १ । ४ । ८ ॥

“अन्योऽन्यं चन्द्रसूर्य्यौ तु दर्शनाद्दर्श उच्यते ॥” इति मत्स्यपुराणम् ॥ (अयं शिनीवाल्यां विधातृपत्न्यां तस्मात् जातः । यथा, भागवते । ६ । १८ । ३ । “धातुः कुहूः शिनीवाली राका चानुमतिस्तथा । सायं दर्शमथ प्रातः पूर्णमासमनुक्रमात् ॥” दृश + भावे घञ् ।) अवलोकनम् । इति मेदिनी । शे, ७ ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १४४ । ४५ । “दुर्द्दर्शाः केचिदाभान्ति नराः काष्ठमया इव । प्रियदर्शास्तथा चान्ये दर्शनादेव मानवाः ॥”) पक्षान्तकृतयागविशेषः । स यागत्रयात्मकः । यथा । “आग्नेयाष्टाकपालैन्द्रदध्यैन्द्रपयोयागा- स्त्रयोऽमावास्यायां स च यावज्जीवं कर्त्तव्यः कौण्डपायिकर्त्तव्यो माससाध्यश्च ।” इति मल- मासतत्त्वम् ॥ दर्शकः, पुं, (दर्शयति नृपादिसमीपगमनपथमिति । दृश् + णिच् + ण्वुल् ।) द्वारपालः । इत्य- मरः । २ । ८ । ६ ॥ (जातिविशेषः । यथा, महाभारते । ६ । ९ । ५३ । “काश्मीरा सिन्धुसौवीरा गान्धारा दर्शकास्तथा ॥”) त्रि, दर्शयिता । (यथा, कुमारे । ६ । ५२ । “विधिप्रयुक्तसत्कारैः स्वयं मार्गस्य दर्शकः ॥”) प्रवीणः । इति मेदिनी । के, १०३ ॥ (प्रका- शकः । यथा, हितोपदेशे । १ । ११ । “अनेकसंशयोच्छेदि परोक्षार्थस्य दर्शकम् । सर्व्वस्य लोचनं शास्त्रं यस्य नास्त्यन्ध एव सः ॥” दृश + ण्वुल् । द्रष्टा । यथा, महाभारते । १ । १४१ । १७ । “एकाग्रः स्यादविवृतो नित्यं विवरदर्शकः । राजन्राज्यं सपत्नेषु नित्योद्विग्नः समाचरेत् ॥”) दर्शतः, पुं, (दृश्यते गगनमार्गे इति । दृश + “भृमृदृशीति ।” उणां । ३ । ११० । इति अतच् ।) सूर्य्यः । चन्द्रः । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (दर्शनीये, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । १४४ । ७ । “यो विश्वतः प्रत्यङ्ङसि दर्शतो रण्वः संदृष्टौ पितु मा इव क्षयः ॥”) दर्शनं, क्ली, (दृश्यतेऽनेनेति । दृश् + करणे ल्युट् ।) नयनम् । स्वप्नः । बुद्धिः । धर्म्मः । उपलब्धिः । दर्पणः । (दृश्यते यथार्थतत्त्वमनेनेति ।) शास्त्रम् । इति मेदिनी । ने, ७३ ॥ शास्त्रन्तु षड्विधम् । वैशेषिकन्यायमीमांसासाङ्ख्यपात- ञ्जलवेदान्तरूपम् । एतानि तत्त्वज्ञानार्थं वेदान् विचार्य्य कणादगोतमजैमिनिकपिलपतञ्जलि- वेदव्यासाख्यैर्मुनिषट्कैः कृतानि ॥ इज्या । इत्य- जयः ॥ वर्णः । दति त्रिकाण्डशेषः ॥ चाक्षुष- ज्ञानम् । देखा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । निर्व्वर्णनम् २ निध्यानम् ३ आलोकनम् ४ ईक्ष- णम् ५ । इत्यमरः । ३ । २ । ३१ ॥ निभा- लनम् ६ । इति जटाधरः ॥ * ॥ (यथा, भाग- वते । १ । ६ । ३४ ।

“आहूत इव मे शीघ्रं दर्शनं याति चेतसि ॥”) पुण्यदर्शनानि यथा, -- नन्द उवाच । “येषाञ्च दर्शने पुण्यं पापञ्च यस्य दर्शने । तत् सर्व्वं वद सर्व्वेश ! श्रोतुं कौतूहलं हि मे ॥ श्रीभगवानुवाच । सुब्राह्मणानां तीर्थानां वैष्णवानाञ्च दर्शने । देवताप्रतिमादर्शात् तीर्थस्नायी भवेन्नरः ॥ सूर्य्यस्य दर्शने भक्त्या सतीनां दर्शने तथा । सन्न्यासिनां यतीनाञ्च तथैव ब्रह्मचारिणाम् ॥ भक्त्या गवाञ्च वह्नीनां गुरूणाञ्च विशेषतः । गजेन्द्राणाञ्च सिंहानां श्वेताश्वानान्तथैव च ॥ शुकानाञ्च पिकानाञ्च खञ्जनानान्तथैव च । हंसानाञ्च मयूराणां चासानां शङ्खपक्षिणाम् । वत्सप्रयुक्तधेनूनामश्वत्थानां तथैव च । पतिपुत्त्रवतीनाञ्च नराणां तीर्थयायिनाम् ॥ प्रदीपानां सुवर्णानां मणीनाञ्च विशेषतः । मुक्तानां हीरकाणाञ्च माणिक्यानां महाशय ! ॥ तुलसीशुक्लपुष्पाणां दर्शनं पापनाशनम् । फलानि शुक्लधान्यानि घृतं दधि मधूनि च ॥ पूर्णकुम्भञ्च लाजाञ्च राजेन्द्रं दर्पणं जलम् । मालाञ्च शुक्लपुष्पाणां दृष्ट्वा पुण्यं लभेन्नरः ॥ गोरोचनाञ्च कर्पूरं रजतञ्च सरोवरम् । पुष्पोद्यानं पुष्पितञ्च दृष्ट्वा पुण्यं लभेन्नरः ॥ देवाश्रितं देवघटं सुगन्धिपवनं तथा । शङ्खञ्च दुन्द्वभिं दृष्ट्वा सद्यः पुण्यं लभेन्नरः ॥ शुक्लपक्षस्य चन्द्रस्य पीयुषं चन्दनं तथा । कस्तूरीं कुङ्कुमं दृष्ट्वा नन्द ! पुण्यं लभेन्नरः ॥ पताकामक्षयवटं तरुं देवोत्थितं शुभम् । देवालयं देवखातं दृष्ट्वा पुण्यं लभेन्नरः ॥ शुक्तिं प्रवालं रजतं स्फाटिकं कुशमूलकम् । गङ्गामृदं कुशं ताम्रं दृष्ट्वा पुण्यं लभेन्नरः ॥ पुराणपुस्तकं शुद्धं सबीजं विष्णुयन्त्रकम् । स्निग्धदूर्व्वाक्षतं रत्नं दृष्ट्वा पुण्यं लभेन्नरः ॥ तपस्विनं सिद्धमन्त्रं समुद्रं कृष्णसारकम् । यज्ञं महोत्सवं दृष्ट्वा सुपुण्यं लभते नरः ॥ गोमूत्रं गोमयं दुग्धं गोधूलिं गोष्ठगोस्पदम् । पक्वशस्यान्वितं क्षेत्रं दृष्ट्वा पुण्यं लभेन्नरः ॥ रुचिरां पद्मिनीं श्यामां न्यग्रोधपरिमण्डलाम् । सुवेशकां सुवसनां दिव्यभूषणभूषिताम् ॥ वेश्यां क्षेमङ्करीं गन्धं सदूर्व्वाक्षततण्डुलम् ॥ सिद्धान्नं परमान्नञ्च दृष्ट्वा पुण्यं लभेद्ध्रुवम् ॥ कार्त्तिकीपूर्णिमायाञ्च राधिकाप्रतिमां शुभाम् । संपूज्य दृष्ट्वा नत्वा च करोति जन्मखण्डनम् ॥ हिङ्गुलायां तथाष्टम्यामिषे मासि सिते शुभे । श्रीदुर्गाप्रतिमां दृष्ट्वा करोति जन्मखण्डनम् ॥ शिवरात्रौ च काश्याञ्च विश्वनाथस्य दर्शनम् । कृत्वोपवासं पूजाञ्च करोति जन्मखण्डनम् ॥ जन्माष्टमीदिने भक्तो दृष्ट्वा मां बिल्वमाधवम् । प्रणम्य पूजां कृत्वा च करोति जन्मखण्डनम् ॥ उपोष्य व्रजभूमौ च भाण्डीरे मालतीवने । संपूज्य राधां माञ्चैव करोति जन्मखण्डनम् ॥

पृष्ठ २/६९०

पौषे मासि शुक्लरात्रौ यत्र तत्र स्थले नरः । पद्मायाः प्रतिमां दृष्ट्वा करोति जन्मखण्डनम् ॥ सप्तजन्म भवेत्तस्य पुत्त्रः पौत्त्रो धनेश्वरः ॥ उपोष्यैकादशीं स्नात्वा प्रभाते द्बादशीदिने । दृष्ट्वा काश्यामन्नपूर्णां करोति जन्मखण्डनम् ॥ दत्त्वा विष्णुपदे पिण्डं विष्णुं यश्च प्रपूजयेत् । पितॄणां स्वात्मनश्चैव करोति जन्मखण्डनम् ॥ प्रयागे मुण्डनं कृत्वा यश्च पितॄन् प्रतर्पयेत् । उपोष्य नैमिषारण्ये करोति जन्मखण्डनम् ॥ उपोष्य पुष्करे स्नात्वा किंवा वदरिकाश्रमे । संपूज्य दृष्ट्वा मामेव करोति जन्मखण्डनम् ॥ सिद्धां कृत्वा च वदरीं भुङ्क्ते वदरिकाश्रमे । दृष्ट्वा मत्प्रतिमां नन्द ! करोति जन्मखण्डनम् ॥ दोलायमानं गोविन्दं दृष्ट्वा वृन्दावने च माम् । दृष्ट्वा संपूज्य नत्वा च करोति जन्मखण्डनम् ॥ भाद्रे दृष्ट्वा च मञ्चस्थं मामेव मधुसूदनम् । संपूज्य नत्वा भक्तश्च करोति जन्मखण्डनम् ॥ रथस्थञ्च जगन्नाथं यो द्रक्ष्यति कलौ नरः । संपूज्ज भक्त्या नत्वा च करोति जन्मखण्डनम् ॥ उत्तरायणसंक्रान्त्यां प्रयागे स्नानमाचरेत् । संपूज्य नत्वा मामेव करोति जन्मखण्डनम् ॥ कार्त्तिकीपूर्णिमायाञ्च दृष्ट्वा मत्प्रतिमां शुभाम् । उपोष्य पूजां कृत्वा च करोति जन्मखण्डनम् ॥ चन्द्रभागासमीपे च माघ्याञ्च मां नयेत् शनैः । राधया सह मां दृष्ट्वा करोति जन्मनः क्षयम् ॥ रामेश्वरं सेतुवन्धे आषाढीपूर्णिमादिने ॥ उपोष्य दृष्ट्वा संपूज्य करोति जन्मनः क्षयम् ॥ दीननाथं दिनकरं लोलार्के चोत्तरायणे । उपोष्य दृष्ट्वा संपूज्य करोति जन्मनः क्षयम् ॥ कृषिकोष्ठे सुवसने कलविङ्के सुगह्वरे । विस्यन्दके राजकोष्ठे नन्दके पुष्पभद्रके ॥ पार्व्वतीप्रतिमां दृष्ट्वा कार्त्तिकेयं गणेश्वरम् । नन्दिनं शङ्करं दृष्ट्वा करोति जन्मनः क्षयम् ॥ त्रिकूटे मणिभद्रे च पश्चिमोदधिसन्निधौ । समुपोष्य दधि प्राश्य मां दृष्ट्वा मुक्तिमाप्नुयात् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ दर्शनीयः, त्रि, (दृश्यते इति । दृश् + अनीयर् ।) मनोज्ञः । इति धरणिः ॥ (यथा, महाभारते । ११ । १५ । ३० “अङ्गुल्यग्राणि ददृशे देवी पटान्तरेण सा । ततः स कुनखीभूतो दर्शनीयनखो नृपः ॥”) दर्शनयोग्यः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, पञ्च- तन्त्रे । ४ । ४० । “शूरोऽसि कृतविद्योऽसि दर्शनीयोऽसि पुत्त्रक ! । यस्मिन् कुले त्वमुत्पन्नो गजस्तत्र न हन्यते ॥”) दर्शयामिनी, स्त्री, (दर्शस्यामावास्याया इव यामिनी रात्रिः ।) तमिस्रा । अन्धकाररात्रिः । इति हेमचन्द्रः । २ । ५७ ॥ (दर्शस्य यामिनी इति विग्रहे । अमवास्यारात्रिश्च ॥) दर्शयिता, [ऋ] त्रि, (दर्शयतीति । दृश + णिच् + “ण्वुल्तृचो ।” ३ । १ । १३३ । इति तृच् ।) दर्शकः । (यथा, महाभारते । ६ । ३ । ६१ ।

“प्रसादये त्वामतुलप्रभाव ! त्वं नो गतिर्दशयिता च धीरः ॥”) प्रतीहारः । इति भरतः ॥ दर्शविपत्, [द्] पुं, (दर्शे अमावस्यायां विपत् प्रणाशोऽदर्शनं यस्य ।) चन्द्रः । इति हारा- वली । १३ ॥ दर्शितः, त्रि, (दृश् + णिच् + क्तः ।) दर्शनं कारितः । तत्पर्य्यायः । प्रकाशितः २ आविष्कृतः ३ प्रक- टितः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, आर्य्या- सप्तशत्याम् । २८९ । “दर्शितयमुनोच्छ्राये भ्रूविभ्रमभ्राजि वलति तव नयने । क्षिप्तहले हलधर इव सर्व्वं पुरमर्ज्जितं सुतनु ॥”) दल, क भेदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट् ।) क, दालयति गात्रं वाणः । इति दुर्गादासः ॥ दल, मि भेदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-अकं च सेट् ।) मि, दलयत्यष्टौ कुलक्ष्मा- भृतः । इति मुरारिः । दालयति । भेदो विदा- रणम् । दलति कुठारः काष्ठम् । क्वचिद्विदीर्णी- भावे विकसने चायम् । श्रीमद्राघवबाहुदण्ड- विदलत्कोदण्डचण्डध्वनिरिति महानाटकम् । दरविदलितमल्लीवल्लिचञ्चत्परागेति जयदेवः । इति दुर्गादासः ॥ दलं, क्ली, (दलतीति । दल + अच् ।) उत्सेधः । खण्डम् । (यथा, मनुः । ८ । २९९ । “भार्य्या पुत्त्रश्च दासश्च शिष्यो भ्राता च सोदरः । प्राप्तापराधास्ताड्याः स्यू रज्ज्वा वेणुदलेन वा ॥”) शस्त्रीच्छदः । अपद्रव्यम् । पत्रम् । इति मेदिनी । ले, २६ ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ६९२ । “हृत्वा तटिनि ! तरङ्गैर्भ्रमितश्चक्रेषु नाशये निहितः । फलदलवल्कलरहितस्त्वयान्तरीक्षे तरुस्त्यक्तः ॥”) घनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ तमालपत्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ अर्द्धम् । इति लीलावती ॥ (पुं, इक्ष्वाकुकुलोत्पन्नपरिक्षिन्नामराज्ञः पुत्त्रः । स च मण्डूकराजकन्यासम्भूतः । यथा, महा- भारते । ३ । १९२ । ४४ । “अथ कस्यचित् कालस्य तस्यां कुमारास्त्रय- स्तस्य राज्ञः सम्बभूवुः शलो दलो बलश्चेति ॥” वृक्षविशेषः । तत्पर्य्याया यथा, -- “वातपोतः पलाशः स्याद्वानप्रस्थश्च किंशुकः । राजादनो ब्रह्मवृक्षो हस्तिकर्णो दलोऽपरः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) दलकोषः, पुं, (दलान्येव कोषा यस्य । तस्य पुष्पेषु कोषाभावात् तथात्वम् ।) कुन्दपुष्पवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ दलनिर्म्मोकः, पुं, (दलति विदारयतीति दलं वल्क- लम् । तदेव निर्म्मोक इवास्य ।) भूर्ज्जवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ दलनी, स्त्री, (दल्यते अनेनेति । दल + करणे ल्युट् । ङीप् ।) लोष्टम् । इति शब्दरत्नावली ॥

डेला इति भाषा ॥ (दलति विदारयतीति । दल + कर्त्तरि ल्युः ङीप् च ।) भेदकर्त्तरि, त्रि । यथा, -- “सा दुर्गा भवभीतिरीतिशमनी लोकत्रय- त्रायिणी भूयाद्वः प्रतिपक्षपक्षदलनी वाञ्छाफलोल्ला- सिनी ॥” इति विद्वन्मोदतरङ्गिणी ॥ दलपः, पुं, (दल्यते असौ दल्यते अनेन वा । दल + “उषिकुटिदलिकटिखजिभ्यः कपन् ।” उणां । ३ । १४३ । इति कपन् ।) स्वर्णम् । शस्त्रम् । इत्युणादिकोषः ॥ (दलं यूथं पातीति । पा + कः । दलपतिः ॥) दलपुष्पा, स्त्री, (दलानि पत्रानीव पुष्पाण्यस्याः ।) केतकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (केतकीशब्देऽस्या विवरणं विज्ञेयम् ॥) दलसारिणी, स्त्री, (सारोऽस्त्यस्या इति । सार + इनिः । ङीप् च । दले पत्रे सारिणी ।) केमुकः । इति रत्नमाला ॥ दलसूचिः, पुं, (दलस्य सूचिरिव ।) कण्टकम् । इति हारावली । ९१ ॥ दलस्नसा, स्त्री, (दलस्य स्नसा स्नायुः ।) पत्र- शिरा । तत्पर्य्यायः । माढिः २ । इति हेम- चन्द्रः । ४ । १९० ॥ दलाढकः, पुं, (दलैराढक इव ।) स्वयं जात- तिलः । पृश्नी । गैरिकम् । फेनः । खातकम् । नागकेशरः । महत्तरः । इति मेदिनी । के, १८२ ॥ कुन्दः । करिकर्णः । शिरीषः । वात्या । इति हेमचन्द्रः ॥ दलाढ्यः, पुं, (दलेन भेदेन आढ्यः ।) पङ्ककर्व्वटः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दलदलि इति भाषा ॥ दलामलं, क्ली, (दलेन अमलम् ।) मरुवकवृक्षः । दमनवृक्षः । इति मेदिनी । ले, १५५ ॥ मदन- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ दलाम्लं, क्ली, (दलेषु अम्लो रसो यस्य ।) चुक्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दलिः, स्त्री, पुं, (दल्यते इति । दल + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां । ४ । ११७ । इति इन् ।) लोष्ट्रम् । इति शब्दरत्नावली ॥ दला इति डेला इति च भाषा ॥ दलिकं, क्ली, (दल्यत भिद्यते इति । दल + इन् + संज्ञायां कन् ।) काष्ठम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । १८८ ॥ दलितं, त्रि, (दलमस्य जातम् । दल + तारका- दित्वात् इतच् । प्रफुल्लम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । १९४ ॥ (दल + क्त ।) खण्डितम् । यथा, -- दलिताञ्जनमेघपुञ्जेत्यादि क्रमदीपिका ॥ (यथा च प्रबोधचन्द्रोदये । २ । ३५ । “दलितकुचनखाङ्गमङ्गपालीं रचय ममाङ्कमुपेत्य पीवरोरु ! ॥” विक्षिप्तम् । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३०२ । “दलिते पलालपुञ्जे वृषभं परिभवति गृहपतौ कुपिते ॥”)

पृष्ठ २/६९१

दलेगन्धिः, पुं, (दले गन्धो यस्य समासान्त इत् । सप्तम्या अलुक् च ।) सप्तपर्णवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दल्भः, पुं, (दलति विशीर्णो भवत्यनेनेति । दल + “दृदलिभ्यां भः ।” उणां । ३ । १५१ । इति भः ।) प्रतारणा । पापम् । मुनिभेदः । इत्यु- णादिकोषः ॥ चक्रम् । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः ॥ दल्मिः, पुं, (दलति विदारयति असुरानिति । दल + “दल्मिः ।” उणां । ४ । ४७ । इति मिः ।) इन्द्रः । इति हेमचन्द्रः । २ । ८६ ॥ (दल्यते अनेनेति ।) वज्रम् । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः ॥ दव, इ व्रजे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) इ, दन्व्यते । व्रजो गतिः । इति दुर्गादासः ॥ दवः, पुं, (दुनोति पीडयतीति । दु + अच् ।) वनम् । वनाग्निः । इत्यमरः । ३ । ३ । २०५ ॥ (यथा, भागवते । ८ । ६ । १३ । “दृष्ट्वा गता निर्वृतिमद्य सर्व्वे गजा दवार्त्ता इव गाङ्ग्यमम्भः ॥”) अग्निः । इत्यमरटीकायां नीलकण्ठः ॥ (दु उपतापे + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इत्यप् ।) उपतापः । इति केचित् ॥ दवथुः, पुं, (दवनमिति । टु दु उपतापे + “ट्वितो- ऽथुच् ।” ३ । ३ । ८९ । इति भावे अथुच् ।) परि- तापः । इति जटाधरः ॥ (यथा, काशीखण्डे । २९ । ८९ । “दुरोदरघ्नी दावार्च्चिर्द्रवद्रव्यैकशेवधिः । दीनसन्तापशमनी दात्री दवथुवैरिणी ॥” दूयतेऽनेनेति । करणे अथुच् ।) चक्षुरादि- दाहः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दवाग्निः, पुं, (दवानां वनानां अग्निः । यद्वा, दव एवाग्निः ।) दावानलः । इति द्विरूपकोषः ॥ (यथा, मेघदूते । ५५ । “तञ्चेद्बायौ सरति सवलस्कन्धसंघट्टजन्मा- वाधेतोल्का क्षयितचमरी बालभारोदवाग्निः ॥”) दविष्ठः, त्रि, (अयमेषामतिशयेन दूर इति । दूर + इष्ठन् । “स्थूलदूरयुवेति ।” ६ । ४ । १५६ । इति रस्य लुप् ऊकारस्य च गुणः ।) सुदूरः । अत्यन्तदूरवर्त्ती । इत्यमरः । ३ । १ । ६९ ॥ दवीयान्, [स्] त्रि, (इदमनयोरतिशयेन दूरम् । दूर + ईयसुन् । स्थूलदूरेत्यादिना साधुः ।) सुदूरः । इत्यमरः । ३ । १ । ६९ ॥ (यथा, प्रद्युम्नविजये । २ । १६ । “कोऽस्मिन् दवीयांसमपीन्दुविम्बं न वेद चूडामणिमिन्दुमौलेः । पातालधामानमपि प्रवृद्धं न वाडवं सुन्दरि ! वेद को वा ॥”) दश, इ क त्विषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-अकं-सेट् । इ क, दंशयति । त्विषि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥

दश, इ क ङ दर्शे । दंशने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-आत्मं-सकं-सेट् ।) इ क ङ, दंशयते । दर्शो दर्शनम् । इति दुर्गादासः ॥ दश, [न्] त्रि, (दंशयति दीप्यते इति । दन्शि + बाहुलकात् कनिन् । “दन्श दंशने । न लोपः ।” इत्युज्ज्वलदत्तः । १ । १५६ ।) संख्या- विशेषः । द्विगुणितपञ्च १० । (यथा, महाभारते । ३ । १३४ । १७ । “दिशो दशोक्ताः पुरुषस्य लोके सहस्रमाहुर्दशपूर्णं शतानि । दशैव मासान् बिभ्रति गर्भवत्यो दशैरका दश दाशा दशार्हाः ॥”) दशवाचकानि यथा । हस्ताङ्गुलिः १ शम्भुवाहुः २ रावणमस्तकम् ३ कृष्णावतारः ४ दिक् ५ विश्वदेवः ६ अवस्था ७ चन्द्राश्वः ८ पंक्तिः ९ । इति कविकल्पलता ॥ बहुवचनान्तोऽयं शब्दः । तत्संख्याविशिष्टः । इत्यमरः । २ । ६ । ९१ ॥ दशकण्ठः, पुं, (दश कण्ठा गला यस्य ।) रावणः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । ८ । २९ । “दशपूर्ब्बरथं यमाख्यया दशकण्ठारिरिपुं विदुर्बुधाः ॥”) दशकन्धजित्, पुं, (दशकन्धं रावणं जयतीति । जि + क्विप् तुक् च ।) रामः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ दशकन्धरः, पुं, (दश कन्धरा ग्रीवा यस्य ।) रावणः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३७० ॥ (यथा, भागवते । २ । ७ । २३ । “अस्मत्प्रसादसुमुखः कलया कलेश इक्ष्वाकुवंश अवतीर्य्य गुरोर्निदेशे । तिष्ठन् वनं सदयितानुज आविवेश यस्मिन् विरुध्य दशकन्धर आर्त्तिमार्छत् ॥” दशग्रीवः, पुं, (दश ग्रीवा यस्य ।) रावणः । इति शब्दमाला ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २७४ । १० । “दशग्रीवस्तु सर्व्वेषां श्रेष्ठो राक्षसपुङ्गवः । महोत्साहो महावीर्य्यो महासत्त्वपरा- क्रमः ॥”) एकादशमन्वन्तरीयवृषनामकेन्द्रशत्रुविशेषः । यथा, -- “रुद्रपुत्त्रस्य ते पुत्त्रान् वक्ष्याम्येकादशस्य तु । सर्व्वत्रगः सुशर्म्मा च देवानीकः पुरुर्गुरुः ॥ क्षत्त्रबद्धा दृढायुश्च आर्द्रकः पुत्त्रकस्तथा । हविष्मांश्च हविष्यश्च वरुणो विश्वविस्तरः ॥ विष्णुश्चैवाग्नितेजाश्च ऋषयः सप्त कीर्त्तिताः । विहङ्गमाः कामगमा निर्म्माणरुचयस्तथा ॥ एकैकस्त्रिंशकस्तेषां गणाश्चेन्द्रश्च वै वृषः । दशग्रीवो रिपुस्तस्य स्त्रीरूपी घातयिष्यति ॥” इति गरुडे ८७ अध्यायः ॥ (असुरविशेषः । यथा महाभारते । २ । ९ । १४ । “दशग्रीवश्च बाली च मेघवासा दशारवः ॥” दमघोषस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । ११६ । २२ ।

“दमघोषस्य पुत्त्रास्तु पञ्च भीमपराक्रमाः । भगिन्यां वासुदेवस्य श्रुतश्रवसि जज्ञिरे । शिशुपालो दशग्रीवोरैभ्योऽथोपदिशो बली ॥”) दशतिः, स्त्री, (दशावृत्या दश । निपातनात् साधुः ।) शतम् । इति महाभारते दानधर्म्मः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १६ । १३ । “कालेन महता कद्रुरण्डानां दशतीर्दश । जनयामास विप्रेन्द्र ! द्वे चाण्डे विनता तथा ॥” “यथा नव दशावृत्या नवतिस्तथा दश दशा- वृत्या दशतिः शतमित्यर्थः । दश दशतीर्दश- शतानीत्यर्थः ॥” इति तत्र नीलकण्ठः ॥) दशधा, व्य, (दशानां प्रकारः । दश + “संख्याया विधार्थे धा ।” ५ । ३ । ४२ । इति धा ।) दश प्रकारम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, मनुः । ९ । १५२ । “सर्व्वं वा रिक्थजातन्तु दशधा परिकल्प्य च । धर्म्म्यं विभागं कुर्व्वीत विधिनानेन धर्म्म- वित् ॥”) दशनं, क्ली, (दश्यते इव शरीरमनेनेति । दन्श + करणे ल्युट् । दहदशेति निर्द्देशात् क्वचिद- कित्यपि नलोपः ।) कवचम् । शिखरे, पुं । इति मेदिनी । ने, ७४ ॥ दशनः, पुं, क्ली, (दश्यतेऽनेनेति । दन्श-- ल्युट् । दहदशेति निर्द्देशात् अत्र अकित्यपि न- लोपः ।) दन्तः । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, रघुः । ५ । ५२ । “उवाच वाग्मी दशनप्रभाभिः संवर्द्धितोरःस्थलतारहारः ॥”) दशनवासः, [स्] क्ली, (दशनानां वास इव आच्छा- दकत्वात् ।) ओष्ठः । इत्यमरः । २ । ६ । ९० ॥ दशनाढ्या, स्त्री, (दशनः आढ्यो यस्याः । एतत् सेवनेन हि दन्तस्य दार्ढ्यात् अस्य तथा- त्वम् ।) चुक्रिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दशनोच्छिष्टः, पुं, निश्वासः । (दशनेन उच्छिष्टः ।) अधरचुम्बनम् । इति मेदिनी । टे, ६३ । दन्त- त्यक्ते, त्रि ॥ दशपारमिताधरः, पुं, बुद्धः । इति हेमचन्द्रः । २ । १४७ ॥ दशपुरं, क्ली, (दश दिशः पिपर्त्तीति । पॄ + कः ।) कैवर्त्तीमुस्तकम् । इत्यमरः । २ । ४ । १३१ ॥ (दश पुरो यत्र । “ऋक्पूरब्धूः पथामानक्षे ।” ५ । ४ । ७४ । इति अः ।) देशभेदः । स मालवदेशैकखण्डः । पुरभेदः । इति मेदिनी । रे, २६६ ॥ (यथा, मेघदूते । ४९ । “कुन्दक्षेपानुगमधुकरश्रीयुषामात्मविम्बं पात्रीकुर्व्वन् दशपुरबधूनेत्रकौतूहलानाम् ॥”) दशपूरम् क्ली, (दश दिशः पूरयतीति । पूर + अन् ।) दशपुरम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥