वाचस्पत्यम्/स्तावक

पृष्ठ ५३४२

स्तावक त्रि० स्तु--ण्वुल् । स्तुतिकारके प्रर्शंसाकारके । स्तिमित न० स्तिम--भावे क्त । १ आर्द्रतायाम् अमरः । २ अचाञ्चल्ये च मेदि० कर्त्तरि क्त । ३ अचञ्चले ४ आर्द्रे च त्रि० । स्तिम्भि पु० स्तिम--इन् भुक् च । १ समुद्रे २ वायौ च उणा० । स्तीर्वि पु० स्तॄ--क्विन् न वेरित्त्वम् । १ आकाशे २ रुधिरे ३ तृणजातौ ४ अध्वर्य्यौ ५ पयसि ६ शत्रौ सांक्षप्तसा० । स्तुत पु० स्तु--कर्मणि क्त । स्तुतिकर्मणि अमरः । स्तुति स्त्री स्तु--क्तिन् । स्तवे अमरः । स्तुतिपाठक पु० स्तुतिं पठति पठ--ण्वुल् । राजादेर्वन्दिनि अमरः स्तुन्भ रोधनै सौ० क्र्या० स्वा० कार्य्यभागी पर० सक० सेट् उदित् क्त्वावेट् । स्तुभ्नोति स्तुभ्राति । अस्तुम्भीत् । सौत्र । त्वादषोपदेश इत्यन्ये । स्तुतिव्रत पु० स्तुतौ व्रतमस्य । स्तुतिपाठके जटा० । ३६९ पृ० दृश्यम् स्तुत्यर्थवाद पु० ३ त० । प्रशंसया अर्थवादभेदे अर्थवादशब्दे स्तुनक पुं स्त्री० स्व--नकक् । छागे शब्द च० स्त्रियां ङीष् । स्तुभ पुं स्त्री० स्तुन्भ--मूल० क । छ गे भरतः स्त्रियां ङीष् । स्तूप उच्छ्राये अद० चु० अक० उभ० सेट् । स्तूपयति ते अतुस्तूपत् त । बह्वच्कत्वात् अषोपदेश एव । ५१७२ पृष्ठे ष्टूप इति धातुः षोपदेशतया प्रमादात् लिखितः । स्तूप पु० स्तु--पक् पृषो० स्तूप--अच् वा । १ राशोकृते मृत्ति कादो २ संघाते ३ बले ४ निष्प्रयोजने च संक्षिप्त० । स्तृ विस्तार स्वा० उ० सक० अनिट् । स्तृणोति स्तृणुते अस्तार्षीत् अस्तृत अस्तरिष्ट । पर्युदासान्न षोपदेशः । स्तृ प्रीतौ अक० रक्षणे सक० स्वा० प० अनिट् । स्तृणोति अस्तार्षीत् । पर्युदासेन अषोपदेश एव । स्तॄ आच्छादने क्र्या० प्वा० उ० सक० सेट् । स्तृणाति स्तृ- णीते अस्तारीत् अस्तरिष्ट अस्तरीष्ट अस्तीत्त । अयं षोपदेश एव न्याय्यः । स्तेन चोर्य्ये अद० चु० उभ० सक० सेट् । स्तेनयति--ते अतिस्तेनत्--त । बह्वच्कत्वात् अषोपदेशः । स्तेन न० स्तेन--भावे अच् । १ चौर्य्ये । कर्त्तरि अच् । २ चौरे त्रि० अमरः । स्ते(ष्टे)प क्षेपे चु० उभ० सक० सेट् । स्तेपयति--ते अतिस्ति- पन--त अषोपदेशत्वे मूलं चिन्त्यम् । स्तेम पु० स्तिम--घञ् १ आद्रींभावे २ स्नेहे च अमरः ।

स्तेय न० स्तनस्य भावः यप्त नेलोपः । १ चौर्य्ये अमरः । “प्रत्यक्षं वा परोक्षं वा रात्रौ वा यदि वा दिवा । यत् परद्रव्यहरणं स्तेयं तत्परिकीर्त्तितम्” इत्युक्तेः परद्रव्यापहारः स्तेयं तच्च अष्टादशविवादान्तर्गतविवादपद- भेदः तत्स्वरूपादिकं वीरमि० उक्तं चोरशब्दे २९६९ पृष्ठादौ दृश्यम् । स्तेयिन् त्रि० स्तेयमस्त्यस्य इनि । परद्रव्यापहारके स्त्रियां ङीप् । स्तैन(न्य) न० स्तेनस्य भावः अण्, ष्यञ् व । १ चौर्य्ये परद्रव्यापहरणे । स्तेन एव स्वार्थे ण्य । २ चोरे त्रि० भरतः । स्तैमित्य न० स्त्रिमितस्य भावः ष्यवः ष्यञ् । १ जाद्ये २ स्नेहे ३ आर्द्रीभावे च । स्तोक पुंस्त्री० स्तुच--घञ् । १ चातके मेदि० स्त्रियां ङीष् । २ जलविन्दौ ३ अल्पे त्रि० अमरः । स्तोकक पुंस्त्री० स्तोकाय जलविन्दवे कायति शब्दायते कैक । चातके अमरः स्त्रियां ङीष् । स्तोत्र न० स्तु--ष्ट्रन् । १ स्तर्व--गुणकर्मादिभिः प्रशंसने अमरः । द्रव्यस्तोत्र कर्मस्तोत्रं विधिस्तोत्रं तथैव च । तथैवाभि- जनस्तोत्रं स्तोत्रमेतच्चर्विधम्” मत्स्यपु० १२३ अ० द्रव्याद्युपाधिकतया स्तवस्य चातुर्विध्यमुक्तम् । २ स्तुतिसाधने वाक्ये स्तुविश्च मुणिनमुपसर्जनीकृत्य तन्निष्ठानां गुणानां प्राधान्ये न कथनरूपा ऋग्वेदभाष्ये लक्षिता । यथा यो देवदत्तः स चतुर्वेदाभिज्ञ इत्युक्ते सर्व जना स्तुति- मवगच्छन्ति यद्यपि ष्टुञ्स्तुतौ शनसु स्तुतावित्ये करशौ तथापि प्रतिगीतमन्त्रसाध्यं स्तोत्रम अप्रतिगीतमन्त्र- साध्यं शस्त्रमिति तयोर्विवेक इति च तत्रोक्ते प्रति- गीतमन्त्रसाध्ये ३ स्तवने गुणकथने च । शस्त्रशब्दे प्रति- गीतमन्त्रे इति यदुक्तं तत्र अप्रगीतमन्त्रे इत्येव वोध्यम् । प्रगीतमृग्जातं शस्त्रमिति वृ० उ० भष्य- टीकायासानन्दगिरिणीक्ते ४ प्रगीते ऋग्जाते च । स्तोत्रिय त्रि० स्तोत्राय हिते य । स्तोत्रसाधने ऋगादौ “कत्ययमुद्गताऽस्मिन् यज्ञे स्तोत्रियाः स्तोष्यन्तीति तिस्र इति कतमास्तास्तिस्रः इति पुरोऽनुवाक्या च याज्या शस्यैव च तृतीया इति” वृ० उ० । “स्तोत्रिया नाम ऋक्सामसमुदायः” शा० भा० । “स्तोत्रिया नाम गीतिविशिष्टा ऋग्जातयः” शत० ब्रा० १४६ । १ । १२ वाक्यव्याख्यायां सायगबाष्यम् । “यथोक्तस्य स्तोत्रं स्तोत्रियां वर्चं साम वा यजुर्वाऽथर्वान्यत् कृत्वा यजेत” कात्या० श्रौ० २४, ७ २० “एकां स्तोत्रियामेका ऋचामन्यां कुर्य्यात्” कर्कः ।

पृष्ठ ५३४३

स्तोभ पु० स्तुभ--घञ् । १ अथंशून्ये गानादिस्वरपरिपूरणार्थ शब्दभेदे यथा सामवेदे इडा हीआइ प्रभृवयः । २ हेलने ३ स्तम्भने च हेमच० । स्तोभलक्षणादिकं गानशब्दे २५७३ पृ० दृश्यम् । तच्च लक्षणं वर्णमात्रस्तोभस्य । वाक्यस्तोभस्य तु नव विधाः भवन्ति तदुक्तं “आशास्तिः स्तुतिसंख्यामे प्रणवः परिदेवनम् । प्रैषमन्वेषणञ्चैव सृष्टिरास्थानमेव च” एते तु वाक्यस्तोभाः पदस्तोभाश्च पञ्चदश गानग्रन्थेषु दर्शितास्तत एवावगन्तव्याः । स्तोम आत्मगुणाविष्करणे अद० चु० उभ० अक० सेट् । स्तो- मयति--ते अतुस्तोमत्--त । बह्वच्कत्वात् न षोपदेशः । स्तोम पु० स्तोम--अच् स्तु--मन् वा । १ समूहे अमरः । २ यज्ञे हेमच० । ३ स्तवे ४ स्तुतिभेदे ५ मस्तक ६ धने ७ शस्ये ८ लौहाग्रदण्डे च न० ९ वक्रे त्रि० । “नारावशंसेन स्तोमेन” यजु० ३ । ५३ “अयं स्तोमान् पप्रच्छ ऋ० १ । १४ । ९ स्त्यान न० स्त्यै--भावे क्त तस्य नः । १ स्रेहे २ घनत्वे ३ सं । हतौ ४ आलस्ये ५ प्रतिशब्दे च विश्वः । कर्त्तरि क्त । ६ संहतिकारके ७ ध्वनिकारके च त्रि० । स्त्येन पु० स्त्यै--इनच् । १ चौरे अनृते च उणा० । स्त्यै सहतौ ध्वनौ भ्वा० अक० अनिट् । स्त्यायति अस्त्यासीत् पर्य्युदासान्न षोपदेशः । स्त्री स्त्री स्तु--ड्रट् । योषिति नार्य्याम् अमरः । तद्भेदादिकं रतिम० उक्तं यथा “पद्मिनी चित्रिणी चैव शङ्खिनी हस्तिनी तथा । शशो भृगीवृषोऽश्वश्च स्त्रीपुंसोर्जातिलक्षणम् । भवति कमलनेत्रा नासिकाक्षुद्ररन्ध्रा अविरलकुचयुग्या चारुकेशी कृशाङ्गी । मृदुवचनसुशीला गीतवाद्यानुरक्ता सकलतनुसुवेशा पद्मनी १ पद्मगन्धा । भवति रतिरसज्ञा नाति- खुर्वा न दीर्घा तिलकुसुमसुनासा स्निग्धनीलोत्पलाक्षी । घनकठिनकुचाद्या सुन्दरो बद्धलीला सकलगुणसमेता चित्रिणी २ चित्रवक्त्रा । दीर्घातिदीर्घनयना वरसुन्दरी या कामोपभोगरसिका गुणशीलयुक्ता । रेखात्रयेण च विभूषितकण्ठदेशा सम्भोगकेलरसिका किल शङ्खिनी ३ सा । स्थूलाधरा स्थूलनितम्बभागा स्थलाङ्गुली स्थू- लकुचा सुशीला । कामोत्सुका गाढ़रतिप्रिया या नितम्बखर्वा करिणी ४ मता सा । शशके पद्मिनी तुष्टा चित्रिणी रमते मृगे । वृषभे शङ्खिनी तुष्टा हस्तिनी रमते हये । पद्मिनी पद्मगन्धा च मीनगन्धा च चित्रिणी । शङ्खिनी क्षारगन्धा च मदगन्धा च हास्तनी । बाला च तरुणी प्रौढ़ा वृद्धा भवति नायिणा । गुणयोगेन रन्तव्या नारो वश्या भवेत् तदा ।

आ षोड़शाद् भवेद् बाला तरुणी त्रिंशका मता । पञ्चपञ्चाशका प्रौढ़ा भवेद्वृद्धा ततः परम् । फलमूला- दिभिर्बाला तरुणी रतियोगतः । प्रेमदानादिभिः प्रौढा वृद्धा च दृढ़ताड़नात् । बाला तु प्राणदा प्रोक्ता तरुणी प्राणहारिणी । प्रौढ़ा करोति वृद्धत्वं वृद्धा मरणमादिशेत् । अङ्गष्ठे चरणे च गुल्फनिलये जातु- द्वये वस्तिके नाभौ वक्षसि जङ्घयोर्निगदिता कण्ठे कपोलेऽधरे । नेत्रे कर्णयुगे ललाटफलके मौलौ च वामभ्रुवामूर्द्धाधश्चलनक्रमेण कथिता चान्द्री कला पक्षयोः । सीमन्ते नयनेऽघरे च गलके वक्षस्तटे चूचुके नाभौ श्रोणितटे मनोभवगृहे जङ्घातटे गण्डके । गुलफे पादतले तदङ्गुलितटेऽङ्गुष्ठे च तिष्ठ- त्यसौ वृद्धिक्षीणतया समं शशिकला पक्षद्वयोर्योषिताम् । शुक्लपक्षे वसेद्वामे पादाङ्गुलिकनिष्ठके । शुक्लप्रतिपदादौ च कृष्णे चाधः प्रलम्बते । पुंसूः सव्ये स्त्रियोऽवामे शुक्ले, कृष्णे विपर्य्ययः । एतानि कामस्थानानि ज्ञेयानि नागरैः सदा । वलयुक्ता यदा नारी विपरीतरतिर्भवेत् । सञ्चाल्य तु कलास्थानं रन्तव्या कामिनी तदा । नेत्रे कक्षे कपोले च हृदि पार्श्व- द्वयेऽपि च । ग्रीवायां नाभिदेशे च कामी चुम्बति कामिनीम् । मुखे जङ्घे नितम्बे च जघने मदना- लये । स्तनयुग्मे सदा प्रीतः कानी चुम्बति कामिनीम् । प्रेम्णा स्त्रियं समालिङ्ग्य शीत्कारं सुखचुम्बनम् । कण्ठासक्तं पुनः कृत्वा गाढ़ालिङ्गनमाचरेत् । विधृत्य हस्तौ जघनोपविष्टः शीत्कृत्य वक्त्रे च मुदा प्रचुम्ब्य । भगे च लिङ्गं स्तनमर्दनञ्च दत्त्वापि कृत्वा प्ररमेच्च कामी । केतक्यग्रनखं कृत्वा नखांस्त्रीन् पञ्च चैव वा । पृष्ठे च जघने योनौ दत्त्वा कामी रमेत् स्त्रियम् । नखरोमाञ्चितं कृत्वा दन्तेनाधरपीड़नम् । ग्रीवामा- कृव्य यत्नेन योनौ लिङ्गेन ताड़नम् । लिङ्गप्रवेशन कृत्वा धृत्वा गाढ़प्रयोगतः । पार्श्वद्वयेन सम्पीद्ध्य निस्पृहं ताड़येद्भगम् । समालिङ्ग्य स्त्रियं गाढ़ं स्तनयुग्मे च मर्दनम् । योनौ नाभौ च संमर्द्य निष्ठुरं लिङ्ग- ताड़नम् । केशं करेण संगृह्य दृढ़ं सन्ताड़येद्भ- गम् । वदने चुम्बनं कृत्वा भगं हस्तेन मर्दयेत् । कुचं करेण संमर्द्य पीड़येदधरं दृढ़ंम् । रसेन पद्मवन्धेन पद्मनीरतिमादिशेत् । शीत्कारं चुम्बनं पीड़ा गले हस्ते च चुम्बनम् । क्षणे क्षणे स्तने हस्तं चित्रणीरति-

पृष्ठ ५३४४

मादिशेत् । स्त्रीपुंसयोस्तथान्योन्यं भगे लिङ्गे च चुम्बनम् । रमणन्तु तथा गाढ़ं शङ्खिणी रतिमादि शेत् । केशं करेण संनृह्य सदृढ़ं गजवन्धनम् । भगं करेण सन्ताड्य हस्तिनीरतिमादिशेत् । कूर्मपृष्ठं गजस्कन्धं पद्मगन्धं सुगन्धि यत् । अलामकं सुविस्तोर्णं पञ्चैतद् भगनुत्तमम् । शीतलं निम्नमत्युच्चं गोजिह्वा- सदृशं परम् । इत्युक्तं कामशास्त्रज्ञैभगदोषचतुष्टयम्” । स्त्रीशुभाशुभलक्षणन्तु उपयमशब्दे १२७८ पृष्ठादौ दृश्यम् स्त्रीगवी स्त्री० स्त्री चासौ गौश्च षच्समा० । (गाभि) रोहिण्याम । स्त्रीचित्तहारिन् पु० स्त्रियाश्चितं हरति हृ--णिनि । १ शोभाञ्जने त्रिका० । २ स्त्रीमनोहारके त्रि० । स्त्रीचिह्न न० स्त्रिया असाधारणं चिह्नम् । १ योनौ जटा० । २ स्त्रिया असाधारणे चिह्ने स्तनादौ ३ स्त्रीलक्षणे च । स्त्रीचोर पु० स्त्रिया चोर इव । कामुके त्रिका० । स्त्रीजित पु० स्त्रिया जितः जि--क्त । स्त्रीवश्ये । “स्त्रीजितस्पर्शमात्रेण सर्वं पुण्यं प्रणश्यति । न भूमौ पातकी पापात् पापिनां स्त्रीजितात् परः” ब्रह्मवै० ज० ४ अ० तस्य निन्दोक्ता । स्त्रीधन न० ६ त० । स्त्रीस्वत्वाश्रये द्रव्यमात्रे इति मिताक्षरा- दयः । “अध्यग्न्यव्याषाहनिकं भर्तृदायस्तथैव च । भ्रात्रादतं पितृभ्याञ्च षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतम्” नारद- परिगणिते स्त्रीस्वत्वाश्रये धने इति दायभागादयः । स्त्रीधनस्वरूपादिकं मिताक्षरामतानुसारेण वीरमि० मिरूपितं यथा “अथ स्त्रीधनविभागं वक्तुन्तत्स्वरूपं तावन्निरूप्यते तत्र मनुः “अध्यग्न्यध्यावहनिकन्दत्तञ्च प्रीतिकमेणि । भ्रातृ मातृपितृप्राप्तं षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतमिमि” षड्वि- धमितिन्यूनसंख्याव्यवच्छेदपरन्नाधिक्यनिरासाय । अत एव योगाश्वरण “पितृमावृपतिभ्रातृदत्तमध्यग्न्युपा- गतम् । आधिवेदनिकाद्यञ्च स्त्रीधनं परिकीर्त्तितम्, इत्याद्यशब्द उपात्तः । विष्णुनापि षडधिकानि स्त्रीधना- भ्युक्तानि । स यथाह “पितृमातसुतभ्रावृदत्तमध्यग्न्य- पागतम् । आधिवेदनिकं बन्धुर्दत्तं शुल्समन्व धेयमिति स्त्रीधनम” इति । मारद “अध्यग्न्यध्यावाहनि- कम्भर्त्तृदायस्तथैव च । भ्रातृदत्तं पितृभ्याञ्च षाड्वध स्त्रीधनं स्मृतमिति । षाड्रधत्वं मानववदेव व्याख्येयम् । स्त्रीधनशब्दश्चायं यौगिकः स्त्रीखामिकन्धनमिति न तु

पारिभाषिकः योगसम्भवे परिभाषाया अन्याय्यात्वात् । अत एव योगोश्वरेण रिक्थक्रयादिसाधारणस्वत्वो- पायसंग्रहायाद्यपदं प्रयुक्तम् । ननु च क्वचित् स्त्री- धनत्वनिषेधौऽनुपपन्न एवं सति स्यात् । न हि स्त्री- स्वामिकत्वं तत्र निषेद्धुं शक्यते बाधात् । यथाह कात्यायनः “तत्र सोपधि यद्दत्तं यच्च योगवशेन वा । वित्रा भ्रात्राऽथ वा पत्या न तत् स्त्रीधनसुच्यते इति । उपधिरुत्सवादाविवेदं मया दत्तं त्वया धार्य्यमलङ्कारादि- नान्यदेति नियमस्ततपूर्वकं दत्तं सोपधि योगवशेन दाया- दानां कन्यायै दत्तमिदन्तद्धनङ्कथं विभाज्यमिति । शिल्पप्राप्तं सख्यादिभ्यः प्रोत्या प्राप्रन्तदपि न स्त्रीधन मित्यप्याह स एव “प्राप्तं शिल्पैस्तु यत्किञ्चित्- प्रीत्या चैव यदन्यतः । भर्त्तुः स्वाम्यन्तदा तत्र शेषन्तु स्त्रीधनं स्मृतम्” इति । पारिभाषिकत्वे भ्रात्रादिदत्तत्वेन प्राप्तं स्त्रीधनं प्रतिषिध्यते । तेनैतस्माद्भिन्नमेव पित्रादि- दत्तं शिल्पादिपाप्तभिन्नं वा स्त्रीषनमिति परिभाष्यते इति चेत् । उच्यते । नात्र स्त्रीधनत्वनिषेधः । किन्तु तत्कार्य्य विभागादि निषेधः । अत एवोत्तरश्लोके तत्र- भर्त्तुः स्वाम्यमित्युक्तम् । भर्त्तुस्तद्विनियोगे स्वातन्त्र्यण स्त्रिया इत्यर्थः । प्रथमश्लोके तु स्त्रीस्वत्वनिषेधोऽपि सम्भ- वति उपवियागपदयोरुपादानात् । तादृशदाने च स्वत्वाभावस्य प्रसिद्धत्वात् । “योगाधमनविक्रोतं योगदान प्रतिग्रहम् । यत्र चाप्युपधिम्पश्येत्तत्सर्वं विनिवर्त्तये- दिति” मनुवचनात् “भार्य्या पुत्त्रश्च दासश्च त्रय एवाधनाः स्मृताः । यत्ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनमित्यपि वचनम्भार्य्याविषये शिल्पादिप्राप्तपरमेव एकमूलकल्प- नालाघवात् । अध्यग्न्यादिस्वरूपन्निरूपितं कात्या- यनेन “विवाहकाले यत् स्त्रीभ्यो दीयते ह्यग्नि सन्निधौ । तदध्यग्निकृत सङ्गिः स्त्राधनं परिकीत्तितम् । यत्पुनर्ल्लभते नारी नीयमाना पितुर्गृष्ठात् । अध्यावा- हभिकन्नाम स्त्रीधनन्तदुदाहृतम् । प्रीत्या दत्तं तु यत्कि- ञ्चिच्छश्ना वा श्वशुरेण वा । पादवन्दनकञ्चैव प्रीतिटत्त- न्तदुच्यत । विवाहात्परतो यत्तु लब्ध भर्त्तृकुलात् स्त्रिया । अन्थाएहेयन्तु तत्प्रोक्तं यल्लब्धं स्वकुलत्तथा । गृहोपस्कारवाह्यानां दाह्याभरणषमंणाम् । मूल्यं लब्धन्तु यत्किञ्चित्तच्छुल्कं परिकोत्तितम् । ऊदया कन्यया वापि पत्युः पितृगृष्टेऽपि या । भ्रातुः सकाशात् पित्रोर्वा लब्धं सौदायिकं स्मृतम्” । भर्त्तुः

पृष्ठ ५३४५

मोक्षस्त्यगोदानमिति यावत् । अननुज्ञातत्यागभोग- विषयमेतत् । तदनुज्ञया त्वनापद्यपि न दोषः “स्वय- मेवेत्येवकारः स्वापत्यानां व्युदासार्थः । भर्तृव्युदा- सस्य पतिर्नाहतीत्यनेनाभिधानात् । भर्तृव्युदासे ततो वहिरङ्गानां ब्रात्रादीनां व्युदासस्यापि दण्डा- पूपिकया सिद्धत्वात् । अनापदीत्यमिधानदापदि न दोषः । अतएव “पुत्रार्त्तिहरणे चापि स्त्रीधनं भोक्तु- मर्हतीति” तस्यैव वाक्यशेषः । पतिरित्यनुषङ्गः । पुत्र- ग्रहणं कुटुम्बोपलक्षकं तस्यार्त्तिर्भक्ष्याद्यभावनिमित्ता पीड़ा तस्या हरणे । चशब्दादन्यस्मिन्नपि धनाभाव निमित्ते सङ्कटे स्त्रीधनमननुज्ञातमपि पतिस्त्यक्तुं भोञ्चार्हतीत्यर्थः । ननु परधने त्यागभोगयोः स्वाम्यनु- ज्ञया विना कथमर्हता वाधिताऽनेन वोध्यते । अनुज्ञायान्त्वनापद्यपि न विरोधः । उच्यते । वचनवला- त्ताद्वशविषये व्यये स्वत्वमेव तस्य तत्रेत्यदोषः । अतएव योगीश्वरोऽपि “दुर्भिक्षे धर्मकार्य्ये च व्याधौ सम्प्रतिरोधके । गृहीतं स्त्रीधनं भर्त्ता नाकामो दातु, मर्हति” । धर्मकार्य्ये आवश्यके नित्ये नैमित्तिके च सम्प्रतिरोधके दण्डाद्यर्थं राज्ञावरोधे कृते । वाचस्पतिस्तु सम्प्रतिरोधक इति व्याधिविशेषणं कार्य्यानुष्ठानबाधके इति च तदर्थ इत्याह । नाकामो दातुमर्हतीत्यपि दारिद्र्यादिकृतदानासामर्थ्ये दुर्भिक्षादिगृहीतमप्यवश्यं देयमेतावतैव वचनोपपत्तौ सामर्थ्येऽसत्यदानमिच्छयेत्यस्य कल्पयितुमनर्हत्वात् । पतिग्रहणादापद्यपि पत्युरेव पत्नीधनग्रहणाधिकारः प्रतिदानञ्चेच्छया नान्यस्येति ज्ञेयम् । भर्त्रा दातुं प्रतिश्रुतं भार्य्यायै तस्मिन् मृते पुत्रादिमिस्तस्यै देयमित्यप्याह स एव “भर्त्रा प्रति- श्रुतं देयमृणवत् स्त्रीधनं सुतैरिति” । सुतग्रहणं पौत्त्रप्रपौत्त्रयोरुपलक्षणमृणवदित्यभिघानात् । अनेन स्त्रीधने जीवन्त्यान्तस्यां सुतानां जन्मना स्वत्वेऽपि नास्ति विभाग इति गम्यते । एवं स्त्रीधनमुक्तम्” । दायभागमतं पारिभाषिकपरत्वपक्ष एव । अनयोर्युक्ता- युक्तत्वं सुधीभिर्भाव्यम् । उत्तराधिकारिशब्दे ११०१ पृ० च तद्विभागो दृश्यः । स्त्रीधव पु० स्त्रियं धुनाति घु--अच् । पुरुषे जटा० । स्त्रीधर्म्म पु० ६ त० । ऋतौ नारीकुसुमविकाशे रजसि हेमच० स्त्रीधर्मिणी स्त्री स्त्रीधर्मोऽस्त्यस्या इनि । ऋतुमत्यां स्त्रि- याम् अमरः ।

स्त्रीपण्योपजीविन् पु० स्त्रीरूपेण पण्येन जीयति जीवणिनि । धनं गृहीत्वा सम्भोगार्थमन्यस्मै स्त्रियं दत्त्वा तल्लब्धधनोपजीविनि । स्त्रीपुंधर्म्म पु० स्त्रियाः पुंसश्च धर्मः तमधिकृत्य व्यवहारो वा । स्त्रीपुं सयोः यथाशास्त्राचाररूपे धर्मे तद्विषयके अष्टा- दशसु विवादपदेषु मध्ये विवादपदभेदे स्त्रीपुंसयोगोऽ- प्यत्र । वीर० तत् न्यरूपि यथा “तत्स्वरूपमाह नारदः “विवाहादिविधिः स्त्रीणां यत्र पुंसाञ्च कीर्त्त्यते । स्त्रीपुं सयोगसंज्ञं तद्विवादपदमुच्यते” इति । विवा- हादिशब्देन स्त्रीपुंधर्मा गृह्यन्ते । अतएव मनुर्व्यवहारपदोद्देशकाले स्त्रीपुंधर्मोविभागश्चेत्युद्दिश्य प्रतिज्ञापूर्वंकं तेषां निरूपणं चकार “पुरुषस्य स्त्रि- याश्चैव धर्म्ये वर्त्मनि तिष्ठतोः । संयोगे विप्रयोगे च धर्मान् वक्ष्यामि शाश्वतान् इत्यादिना संयोगे अन्यो- न्यसन्निधाने विप्रयोगे देशतः कालतो वा व्यव- धाने । शाश्वतान्नित्यान् अवश्यानुष्ठेयानिति यावत् । के ते धर्मा इत्याकाङ्क्षायामाह स एव “अस्वतन्त्राः स्त्रियः कार्याः पुरुषैः स्वैर्दिवानिशम् । विषयेषु च सज्जन्त्यः संस्थाप्या ह्यात्मनो वशे” इत्यादि । पुरुषैः भर्तृपुरुषैः । विषथे दण्डहेतुभूतचाञ्चल्यादिविषये । नारदोऽपि “स्वातन्त्र्याद्विप्रणश्यन्ति कूले जाता अपि स्त्रियः । अस्वातन्त्र्यमतस्तासां प्रजापतिरकल्पयत्” इति । अतोऽन्यैरपि स्वस्त्रीणामस्वातन्त्र्यं यथा भवति तथा कल्पयितव्यमित्याशयः । पुरुषेण स्वस्त्री व्यभिचारादवश्यं रक्षणीया । तथा च हारीतः “एकव्रत्सकन्नभावात् परेन्द्रियोपहतत्वाच्च दुष्ठाः कुलसङ्करकारिण्यो भवन्ति जीवति जारजः कुण्डोमृते भर्त्तरि गोलकस्तस्माद्रेतोपाघाताज्जायां रक्षेज्जाया- नाशे कुलनाशः कुलनाशे तन्तु नाशस्तन्तुनाशे देवपिवृ- यज्ञनाशो देवपितृयज्ञनाशे आत्मनाशः आत्मनाशे सर्वस्वनाशः” इति । एकव्रतम्कन्नभावात् स्त्रीणां एकभर्त्तेति नियमनाशात् । परेन्द्रियोपहतत्वात् परस्मिन् पुंसि इन्द्रियम्य मनसोरागादिना उपहतत्वात् । कुलसङ्करकारिण्यस्तज्नातिस्वभावानुगत पजो त्पादनेन कुलसाङ्कर्य्यकारिण्यः । अतएव शङ्खलिखितौ “यस्मिन् भावोऽर्पितः स्त्रीणामर्त्तवे तादृशं तस्तुश्रन यन्तीति” । तन्तुः पुत्रादिसन्ततिः । मनुरपि “सूक्ष्म भ्योऽपि प्रसङ्गेभ्यः स्त्रियो रक्ष्या विशेषतः । द्वयोर्हि

पृष्ठ ५३४६

सकाशादिति कल्पतर्वादौ पाठः । अध्याग्न्यादिशब्दास्तु योगरूदास्तादृशस्त्रोधनादावेव प्रयोगात् । गृहोपस्कर- णादोनां यन्मूल्यं कन्यार्पणापाधित्वेन यरादिभ्यः कन्या- भरणरूपेण सृह्यते तच्छुल्कमिति मदनरत्ने व्याक्या- तम् । मिताक्षरायां तु यद्गृहीत्वा कन्या दीयते तच्छुल्कमित्युक्तम् । उभयत्रापि पित्रादीनां कन्याया इदमित्युद्ध्वेशो विवक्षितः अन्यथा तत्स्वत्वाभावेन स्त्रीधनत्वव्यपदेशत्वानुपपत्तेः । जीमूतवाहनेन तु कर्मि- णामिति पठित्वा गृहादिकर्मिभः शिल्पिभिस्तत्कर्म- करेणे भर्त्रादिप्रेरणार्थं स्त्रियै यदुत्काचदानं तच्छु- ल्कं तदव सुल्यं प्रकृत्यर्थत्वादिति व्याख्यातम् । पुनश्चोक्तम् “यदानेतुं भर्तृरृहे शुल्कन्तत्परिकीर्त्तिं- तमिति” व्यासोक्तं वा । भर्तृगृहगमनार्थमुत्काचादि यद्दत्तं तच्छुल्कमित्यर्थ इति । तदुभयमपि स्त्रा स्वामिकं भवत्येव तस्या एव दत्तत्वादिति तत्र स्त्री- धनत्वव्यपदेशोऽन्यस्त्रीधनवत् सुगम एव । आधिवेदनिकं स्त्र्यन्तरविवाहकाले पूर्वभार्य्यायै यद्दीयते । यदाह याज्ञवल्क्यः “अधिविन्नस्त्रयै दद्यादाघि- वेदनिकं समम् । न दत्तं स्त्रीधनं वासां दत्ते त्वर्द्धं प्रकल्पयेत्” इति । पित्रादिभिर्ज्जीवनाद्यर्थं स्त्रीभ्यो धनदाने विशेषमाह कात्यायनः “पितृमातृपति भ्रातृज्ञातिभिः स्त्राधनं स्त्रियै । यथाशक्त्याद्विसा- हस्राद्दातव्यं स्थावरादृते” । स्थावरेतरद्धनं यथाशक्ति आकार्षापणसहस्रद्वयपर्य्यन्तं देयमित्यर्थः । व्यासोऽपि “द्विसहस्रः परो दायः स्त्रियै देयो धनस्य तु” । आद्वि- सहस्रादिति कात्यायनेन, पर इति च व्यामेनोक्ते- रितोऽधिकमिति धनिनापि न स्त्रीभ्यो देयमिति दर्शितम् । अयञ्च नियमः प्रतिवनसरमसकृटर्पणे ज्ञेयस्ते- नानेकवत्सरेषु जीवनार्थं दीयमानमिगोऽधिकमपि भवति चेन्न दोषः । जीवनार्थत्वाद्दानस्य तावज्जीवञ्च द्विसाहस्रमात्रेण तन्निर्वाहासम्भषात् । स्त्रीधनेऽपि मर्वनुमतिमन्तरेण स्त्रीणान्न स्वातन्त्र्यमित्याह मनुः “न निर्हारं स्त्रियः कुर्युः कुदुम्बाद्बहुमध्यकात् । स्रमदपि च वित्ताद्धि स्वस्य भर्त्तुरनाज्ञया” इति निर्हारो व्ययः । कचित्तु स्त्रीधने तामां स्वातन्त्र्य- मस्ति यदाह सौदायिकस्वरूपसक्त्वा कात्यनः “सादायिकं धनं प्राप्य स्त्रीणां स्वातन्त्र्यमिष्येते । यस्मात्तदानृशस्यार्थं तैदत्तमुपजीवनम् । सौदायिके

सदा स्त्रीणां स्वातन्त्र्यं परिकीर्त्तितम् । विक्रये दाने च यथेष्टं स्थावरेष्वपि” । भर्त्तृदत्ते तु स्थाव- रेतरत्रैव स्वातन्त्र्यमित्याह नारदः “भर्त्रा प्रातन यद्दत्तं स्त्रियै तास्मन् मृतऽपि तत् । सा यथा काममश्नीयाद्दद्याद्वा स्थावरादृते” । स्थावरे भत्तृदत्ते स्त्रिया निवासाद्युपभोगमात्रं न दानविक्रयादिकमित्यर्थः । अपुत्रा शयनं भतुरित्यादि कात्यायनवचोऽपि भर्तृ- दत्तस्थावरविषयमेव नारदेकवाक्यतयेति केचित् । अस्माभिस्तु पत्नी दुहितर इति व्याख्यानावसरेऽम्य विषयः प्रपञ्चितः । पुरुषाणामपि कस्मिन्नपि स्त्रीधने न स्वातन्त्र्यं स्वाम्याभावादित्याह कात्यायनः “न भर्त्ता नैव च सुती न पिता भ्रातरो न च । आदाने वा विसर्गे वा स्त्रीधने प्रभविष्णवः । यदि त्वेकतरो- ऽप्येषां स्त्रीधनं भक्षयेद् बलात् । सवृद्धिकं म दाप्यः स्याद्दण्डञ्चैव समाप्नुयात् । तदेव यद्यनुज्ञाप्य भक्षयेत् प्रोतिपूर्वकम् । मूलमेव तदा दाप्यो यदा स धनवान् भवेत् । अथ चेत् स द्विभार्य्यः स्यान्न च तां भजते पुनः । प्रीत्या विसृष्ठमपि चेत् प्रतिदाप्यः स तद्वलात् । ग्रासाच्छादनवासानामुच्छेदो यत्र योषितः । तत्र स्वमा- ददीत स्त्री विभागं रिक्थिनान्तथा” । स्त्रिया धनं गृहीत्वा यद्यपरभार्य्यया सह वसत्येनाञ्चावमन्यते तदा गृहीतं तद्धनं राज्ञा बलाद्दाप्यः । भक्ताच्छा- दननिवासान् यदि भर्त्ता न ददाति तदा तेऽपि स्त्रिया बलाद्ग्राह्यःस्तत्पर्य्यप्तं घनं वा ग्राह्यमिति श्लोकद्वयन्यार्थः । इदमपि तस्या दोषराहित्ये बोध्यं दुष्टा पुनः किमपि स्त्रीधनं न लभते इत्याह स एव “अपकारक्रियायुक्ता निर्लज्जा चार्थना- शिका । व्यभिचाररता या च स्त्रीधनं न तु सार्हति” । नार्हतोत्यनेन तया लब्धमप्याच्छिद्य ग्राह्य- मिति सूचितम् । अपकारक्रियायुक्ता सदा भर्तृप्रतिकूला- चरणपरा “निर्मर्य्यादार्थनाशिका” इत्यपि पाठः । देवलः “वृद्धिराभरणं शुल्कं लाभश्च स्त्रीधनं भवेत् । मुङ्क्ते तत् स्वयमेवेदं पतिर्नार्हत्यनापदि । वृथा मोक्षे च भोगे च स्त्रियै दद्यात् सवृद्धिकम्” इति । वृद्धि- र्वर्द्धनार्थं पित्रादिना दर्त्तामति द्मृतचन्द्रिकायाम् । मदनरत्ने तु वृत्तिरिति पठितम् । वृत्तिर्ज्जीवतार्थं पित्रादिभिर्दत्तमिति व्याख्यातञ्च । लाभो गौर्य्यादि- प्रीव्यर्थं यवभ्यते कुतश्चित् । वृथा आपदमन्तरेण ।

पृष्ठ ५३४७

कुलयो शोकमावहेयुररक्षिताः । इमं हि सर्ववर्णानां पश्यतो धर्ममुत्तमम् । यतन्ते रक्षितुं भार्य्यां भर्त्तारो दुर्बला अपि । स्वां प्रसूतिं चरित्रञ्च कुलमात्मानमेव च । स्यधमं हि प्रयत्नेन जायां रक्षन् हि रक्षितः” इति । द्वयोः कुलयोः भर्त्तृपितृकुलयोः । अनेन कुलद्वयवृद्धैरपि रक्ष्या इति शोककथनसुखेन दर्शितम् । अतएव वृहस्पतिः “सूक्ष्मेभ्योऽपि प्रसङ्गेभ्यो निवार्या स्त्री स्वबन्धुभिः । श्वश्वादिभिः पालनीया गुरुस्त्रीभिर्दिवा- निशम्” । मनुरपि “कालेऽदाता पिता वाच्यो वाच्य श्चानुपयन् पतिः । मृते भर्त्तरि पुत्रस्तु वाच्यो मातुर- रक्षिता” इति । काले कन्यादानयोग्ये काले । वाच्यो- निन्द्यः । अनुपयन् अननुगच्छन् । स एव “पिता रक्षति कौमारे भर्त्ता रक्षति यौवने । पुत्रस्तु स्थाविरे भावे न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति” । याज्ञवलक्योऽपि “रक्षेत्- कन्यां पिता, विन्ना पतिः, पुत्रस्तु वार्द्धके । अभावे ज्ञातयस्तेषान्न स्वातन्त्र्यं क्वचित् स्त्रियाः” इति । विन्ना विवाहिता । पतिपुत्रविहीनायास्तु रक्षणं पतिपक्षान्त- र्गतेन प्रत्यासन्नेन कार्य्यम् । तथा च नारदः “मृते भर्त्तर्य्यपुत्रायाः पतिपक्षः प्रभुः स्त्रियः । विनियोगात्म रक्षासु भरणेषु च ईश्चरः । परिक्षीणे पतिकुले निर्मनुष्ये निराश्रये । तत्सपिण्डेषु चासत्सु पितृपक्षः प्रभुः स्त्रियः” । पितृपक्षस्याप्यभावे स एवाह “पक्षद्वया- वसाने तु राजा भर्त्ता स्मृतः स्त्रियः । स तस्या भरणं कुर्य्यान्निगृह्णीयात्पथश्च्युताम्” इति । विनियोगः कर्मणि नियोजनम् । भर्त्ता षोषकः स्त्रीस्वभावं दर्श- यति दक्षः “जलौकावत् स्त्रियः सर्वा भूषणाच्छादना- शनैः । सुहितापि कृता नित्यं पुरुषं ह्यपकर्षति । जलौका रक्तमादत्ते केवलं सा तपस्विनी । इतरा तु धनञ्चित्तं मांसं वीर्य्यं बलं सुखम् । साशङ्का बालभावे तु यौवनेऽभिमुखी भवेत् । तृणवन्मंन्यते नारी वृद्धभावे स्वकम्पातम् । स्वकांम्ये वर्त्तमाना सा स्नेहान्न च निवारिता । अपथ्या नु भवेत् पश्चाद् यथा व्याधि- रुपेक्षितः” इति । सुहिता तृप्ता कृतापीत्यन्वयः । अपकर्षति सततमाज्ञामात्रं करोति स्वकाम्ये स्वेच्छा- याम् । अपथ्या अर्त्यन्ताहितहेतुभूता । मनुरपि “नैता रूपं प्रतीक्षन्ते नासां वयसि संस्थितिः । सुरूपं वा विरूपं वा पुमानित्येव भुञ्जते । पौंश्चल्याच्चलचित्त्वत्वात् नैःस्नेह्याच्च स्वभावतः । रक्षिता यत्रतोऽपीह भर्तृ-

ष्वेता विकुर्वते । शय्यासनमलङ्कारं कामं क्रोधमनार्ज- वम् । द्रोहभावं कुचर्याञ्च स्त्रीभ्योमनुरकल्पयत् । नास्ति स्त्रीणां क्रिया मन्त्रैरिति धर्मो व्यवस्थितः । निरिन्द्रिया ह्यमन्त्राश्च स्त्रियोऽनृतमिति स्थितिः । तथा च श्रुतयो बह्व्या निगीता निगमेष्वपि । स्त्रीलक्षणपरीक्षार्थन्तासां शृणुत् निष्कृतीः । यन्मे मोता प्रलुलुभे विचरन्त्यऽ- पतिव्रता । तन्मे रेतः पिता वृङ्क्तामित्युक्तैतन्निदर्शनम् । ध्यायत्यनिष्टं यत्किञ्चित्पाणिग्राहस्य चेतसा । तस्यैष व्यभिचारस्य निह्नवः सम्यगुच्यत । एवं स्वभार्वं ज्ञात्वा- ऽऽसाम्प्रजापतिनिसर्गजम् । परमं यत्नमातिष्ठेत् पुरुषो रक्षणं प्रति” इति । निरिन्द्रिया निर्वीर्य्यां धैर्य्यप्रज्ञा- दिरहिता इति यार्वत् । स्त्रियोऽनृतमिति प्रायशो- ऽनृतवदनशोलत्वादुच्यन्ते । श्रुतयः श्रुतिवाक्यानि । निगमेषु वेदेषु स्त्रीलक्षणं स्वरूपं तासां श्रुतीनाम्मध्ये या निष्कृतिरूपा व्यभिचारप्रायश्चित्तरूपास्ताः श्रुतीः शृणुत स्त्रीस्वभावज्ञानार्थमित्यर्थः । महाभारतेऽपि “कुलीना रूपवत्यश्च नार्थवत्यश्च योषितः । मर्यादासु न तिष्ठन्ति स दोषः स्त्रीष नारद! । अनर्थित्बन्पनुष्यस्य भयात्परिजनस्य च । मर्यादायाममर्यादाः स्त्रियस्ति- ष्ठन्ति भर्तृषु । यौवने वर्त्तमानानां मृष्टाभरणवाससाम् । नारीणां स्वैरवृत्तीनां स्पृहयन्ति कुलस्त्रियः । यदि पुंसाम्मतिर्व्रह्मन्! कथञ्चिन्नोपपद्यते । अन्योन्यञ्च प्रवर्त्तन्ते न च तिष्ठन्ति भर्तृषु । अलाभात् पुरुषाणाञ्च भयात्परिजनस्य च । बधबन्धभयाच्चैव स्वयं गुप्ता भवन्ति ताः । नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः । नान्तकः सर्वभूतानान्न पुंसां वामलोचना । कामा- नामपि दातासं दादारं मानसान्नयोः । रक्षितारन्न मृष्यन्ति भर्त्तारं यत्नतः स्त्रियः” इति । श्रीरामायणे- ऽपि “नैवाङ्गनानान्दयितो नापि द्वेष्योऽस्ति कसन । सर्वमेवावलम्बन्ते लता गहनजा इवेति” । अथ रक्षण- प्रकारः । तत्र मनुः “न कश्चिद्योयितः शक्तः प्रसह्य परिरक्षितुम् । एतैरुपाययौगैस्तु शक्यास्ताः परिरक्षि- तुम्” । इति । प्रसह्य आक्रम्य अवरुह्येति यावत् । यद्यप्यवरोधेन शरीरव्यभिचाराद्रक्षणं शक्यन्तथापि मानसव्यभिचाराद्रक्षणमशक्यमित्याशयेन मनुना न कश्चिद्योषितः शकः पसह्य परिरक्षितुमित्युक्तम् । न च मानसव्यभिचाराद्रक्षणमनर्थकमन्यजत्वाभावेन प्रजा- विशुद्धिविघाताभावादिति वक्तव्यम् । यत आह स

पृष्ठ ५३४८

एव “यादृशं भजते स्त्री हि सुतं सूते तथाविधम् । तस्मात् प्रजाविशुद्ध्यर्थं स्त्रियो रक्षेत् प्रयत्नतः” इति । यादृशं पुरुषमृतुकाले स्त्री मनसा भजते तत्समान- शीलं पुत्रं जनयतीति पूर्वार्द्धार्थः । अतएवाहतुः शङ्खलिखितौ “यस्मन् भावेओऽर्पतः स्त्रीणामार्त्तव तच्छीलं जनयन्तीति” । मानसव्यभिचारादपि स्त्रियं रक्षेदिति शेषः । तथां च मनुना तस्मादत्यादिनोत्त रार्द्धेनायमेवार्थो दर्शितः । परिरक्षणोपायानाह मनुरेव “अर्थस्य संग्रहे चनां व्यये चैव नियोजयेत् । शौचे धर्मे च पक्त्याञ्च पारिणाह्यम्य चक्षण” इति । अर्थस्य संग्रहे स्वेन समानीतार्थसंविधाने । व्यये स्वेनोक्त- व्यये । शौचे गृहादिशुद्धिकरसंमाजनापलेपनादौ । धर्मे अग्निहोत्राद्यनुकूललौकिकव्यापारे । पक्त्यां पाकव्या- परे । पारिणाह्यं पीटादि गृहोपकरणं तस्य ईक्षणे विचारणे । निरन्तरगृहव्यापारनियोजनात पुरुषान्तरचिन्ताराहित्यं यथा भवति भार्यायाः तथा कुर्यादिति तात्पर्यार्थः । वृहस्पतिरपि “आयव्ययेऽथ संम्कारे गृहोपसकररक्षणे । शौचाग्निकार्य्ये संयोज्याः स्त्रीणां शुद्धिरियं स्मृता” इति । एवविधव्यापारा- सक्तचित्ततया साध्व्य इति व्यपदिश्यन्त इत्याह मनुः “आत्मानमामना यास्तु रक्षेयुस्ताः सुरक्षिताः” इति । आत्मना गृहव्यापारासक्तेनान्तःकरणेन सुरक्षिताः साध्यः । आप्तपुरुषारक्षितस्तु स्त्रियो न सम्यग्रक्षिता इत्याह स एव “अरक्षता गृहे रुद्धाः पुरुषैराप्तकारिभिः” इति । आप्तकारिभिः पुरुषैः गृहे रुद्धा इत्यन्वयः । आप्ताश्च ते कारिणश्चाप्तकारिणः । अरक्षिताः सम्यग्रक्षाविहीना इत्यर्थः । भर्त्तुर्द्धर्म- निष्ठत्वमोपि स्वीणां रक्षणोपाय इति दर्शयितुं स एवाह “यादृग्गुणेन भर्त्ता स्त्री संयुज्य त यथाविधि । तादृग्गुणा सा भवति समुद्रेणेव निमग्ना । अक्षमाला वसिष्ठेन संयुक्ताऽधमयोनिजा । शारङ्गी मन्दपालेन जगामाभ्यर्हणीयंताम्” इति । मार्याया भरणमप्या- वश्यकमित्याह स एव “देवदत्तां पतिर्भार्गां विन्दते- नेच्छयात्मनः । तां साध्वीं विभृयान्नित्यं देवानां प्रिय- माचरन्” । देवैर्दत्ता देवदत्ता दैववशादायातेति यावत् । तां भार्यां स्वयंवरे पतिर्विन्दते । तत्र स्वव्यापाराभावा- द्देवदत्तामित्यनेन विवाहलक्षणस्य स्त्रीपुंसयोः सम्बन्धस्य न स्वाधीनत्वं किन्तहि देवकृतत्वमिति दर्शितम् । देव-

दत्तत्वञ्च स्त्रीणाम् “सोमोददद्गन्धर्वाय गन्धर्वो दददग्नये । रयिश्च पुत्रांश्चाददग्निर्मह्यमथो इमाम्” इत्यादिभ्यः श्रुति- वाक्यभ्योऽवगम्यते । तेन देवैर्दत्ताया अभरणेन दातॄणां देवालां द्राह आपाद्यत इत्यर्थवाद इत्युक्तं मदनरत्न । न च साध्वोमित्यस्य पतिब्रतामित्यर्थपरत्वेन व्यभि- चारिण्या भरणमनावश्यकमिति वक्तव्यम् । तस्या अपि कदन्नादिनाऽवश्यभरणायत्वात् । तथा च नारदः “व्यभिचारे स्त्रियामौण्ड्यमधःशयनमेव च । कदन्नञ्च कुवासश्च कर्म चावस्करोज्झनम” इति । स्त्रियार- त्यर्थं व्यभिचारे जाते मुण्डनमधःशयनञ्च साधयेत । कदन्नं कवासश्च भरणार्थं दद्यात् । अमेध्यशोधनरूपं कर्म कारयेदिर्त्यर्थः । दोषरहिताया भार्यायाः परित्यागिभं प्रत्याह नारदः “अनुकूनाभवाग्दष्टां दक्षां साध्वों प्रजावतीम् । त्यजन् भार्यामवस्थाप्या राज्ञा दण्डेन भूयसा” इति । विष्णुरपि “निर्दीषां परित्यजन् पत्नीञ्चेति” चौरवच्छास्य इत्यनुषङ्गः । निर्दोषा- न्त्यागहेतुभूतदाषरहिताम् । दण्डेन स्थापयितु- मशक्ये त्वाच योमीश्वरः “आज्ञामम्पादिनीं दक्षां वीरसू प्रियवादिनीम् । त्यजन् दाप्यस्तृतीयांशमद्रव्योभरणं स्त्रियः” इति । तृतीयांशन्तद्धनतृतीयांशम् । राज्ञा भार्याया दाप्यः । अल्पधनः भरणमात्रपर्य्याप्तं धनं दाप्य इत्यथः” । स्त्रीपुंस पु० द्विव० स्त्री च पुमांश्च अच्समा० । सिलितयोः स्त्रीपुरुषयोः । स्त्रीपुंसलक्षणा स्त्री स्त्रीपुंसयोर्लक्षणमस्याम् । स्तनश्मश्रु- प्रमृतिस्त्रीपुरुषचिह्नधारिण्यां स्त्रियाम् पोटायाम् अमरः स्त्रीप्रिय पु० ६ त० । १ आम्रवृक्षे त्रिका० । २ नारीप्रियमात्रे त्रि० स्त्रीमुखप पु० स्त्रीसुखं पाति पा--क । दोहलशब्दार्थे राजनि० । स्त्रीरोग पु० ६ त० । स्त्रीणां रोगे योनिरोगादौ सुश्रुतः । स्त्रीलिङ्ग पु० स्त्रिया इव लिङ्गं तत्कार्य्यं यस्य । स्त्रीयिङ्ग- विहितव्याकरणोक्तसंस्कारयुक्ते १ शब्दभेदे । ६ त० स्त्री- २ चिह्न स्तनादौ न० । स्त्रीवश पु० ६ त० । स्त्रीवशीमूते । स्त्रीविधेय पु० ६ त० । स्त्रीवशीभूते । स्त्रीसग्रहण न० स्त्रियाः सग्रहणं यत्र । परस्त्रीहरणरूपे विवादपदमेदे । तत्स्वरूपादिक वोरमि० दर्शितं यथा “अथ स्त्रीसंग्रहणाख्य व्यवहारपदम् । तस्य त्रैवि- व्यमाह वृहस्पतिः “पापमूलं संग्रहणं त्रिप्रकारं

पृष्ठ ५३४९

निथोघत । बलोपधिकृते द्वे तु तृतीयमनुरागजम्” इति । एतेषां स्वरूपं दर्शयति स एव “अनिच्छन्त्या यत् क्रियत मत्तोन्मत्तप्रमत्तेया । विलपन्त्या वा रहसि बलात्कारकृतन्तु तत् । छद्मना गृहमानीय दत्त्वा स्वं मदकारणम् । संयोगः क्रियते यत्र तचूपधिकृतं विदुः । अन्योन्यञ्चक्षूरागेण दूतीसंप्रेषणेन वा । कृतं रूपार्थलोभेन ज्ञेयं तदनुरागजम्” इति । अनुरागज संग्रहस्य त्रिविधत्वं दर्शयति स एव “तत्पुनस्त्रि- विधं प्रोक्तं प्रथमं मध्यमोत्तमम्” इति । व्यासोऽपि “संग्रहस्त्रिविधोज्ञेयः प्रथमोमध्यमस्तथा । उत्तमश्चेति शास्त्रेषु लक्षणं च पृथक् पृथक” इति । एतेषां स्वरूप- माहतुर्व्यासवृहस्पती “कटाक्षावेक्षणं हास्यं दूतीसंप्रेषणं तथा । स्पर्शोभषणवस्त्राणां प्रथमः संग्रहः स्मृतः । प्रे- षणं गन्धमाल्यानां फलधूपान्नवाससाम् । सम्भाषणञ्च रहसि मध्यमं संग्रहं विदुः । एकशय्यासनं क्रीड़ा चुम्बनालिङ्गनं तथा । एतत् संग्रहणं प्रोक्तमुत्तमं शास्त्रवेदिभिः” इति । स्त्रीसंग्रहणस्य ज्ञानोपायमाह याज्ञवल्क्यः “पुमान् संग्रहणे ग्राह्यः केशाकेशि परस्त्रिया । सद्यो वा कामजैश्चिह्नैः प्रतिपत्तौ द्वयो- स्तथा” इति । परभार्यया सद केशाकेशि क्रीड़नेन सद्यः अभिनवैः कामजैः कररुहदशनादिकृतव्रणा- दिलिङ्गैर्द्वयोः सम्प्रतिपत्तावयं स्त्रीसग्रहणवान् इति प्रतिपत्तव्य इत्यर्थः । उपायान्तरमाह स एव “नीवीस्तनप्रावरणसक्थिकेशावमर्शनम् । अदेशकाल सम्भाषः सहैकस्थानमेव च” इति । कुर्वाण इति शेषः सक्थि ऊरुः । मनुरपि “स्त्रियं स्पृशेददेशे यः स्पृष्टो वा मर्षयेत् तया । परस्परस्यानुमते सर्वं संग्रहणं स्मृतम्” । यस्तु दर्पादिना मयेयं भुक्तेति वदति सोऽपि तथाविघत्वेन ग्राह्य इत्याहतुर्मनुनारदौ “दर्पाद्वा यदि वा मोहात् श्लाघया वा स्वयं वदेत् । पूर्वं मयेयं भुक्तेति तच्च संग्रहणं स्मृतम्” इति । बलात्कारकृतस्य स्त्रीसंग्रहणस्य साहसान्तर्भूतत्वेन तत्रैव दर्शितत्वादुप- धिकृत दण्डमाह वृहम्पतिः “दर्पान्ना कामयेद्यस्तु तस्य सर्वहरोदमः । अङ्कयित्वा भगाङ्केन पुरान्निर्वासये- त्ततः” इति । सर्वहरः सर्वस्वहरः एतत् सजातीय विषयम् । हीनोतकृष्टागमने तु क्रमेणार्द्धं धनं सर्वस्व- हरणरूपो बधसहितसर्वस्वहरणरूपो व्य दण्डाऽवग- न्तव्यः । “दमानेयः समायान्त्रिति” साहगवादनिरूपण-

दर्शितवचनात् । तत्र वचने पुरुषस्यापकर्षाभावे युको दण्डा न स्त्रिया इति नोक्तस्तस्याः दण्डः तेन साधस स्त्रासंग्रहणवत् प्रकृतऽपि सजातीयापभुक्तायाः सव्यव- हार्य्याव्याः प्रायश्चित्ताचरणानन्तरं पुनरपि तेनोपभुक्ताया इति ज्ञातव्यमित्युक्तं मदनरत्ने । अनुरागजत्रिविघ सग्रहणे दण्डमाहा स एव “त्रयाणामपि चैतेषां प्रथमो मध्यमोत्तमौ । विनयः कल्पनीयः स्यादाधकोद्रदिणा- धिकः” इति । अधिकः प्रथमसाहसादिभ्याऽधिकः । सम्भोगे दण्डमाह याज्ञवल्क्यः “स्वजातावुत्तमो दण्ड आनुलोम्ये तु मध्यमः । प्रातिलोम्ये बधः पुंमो नार्याः” कर्णादिकर्त्तनम्” इति । चतुर्णामपि वर्णानां बलात्कारेण सजातोयपरभार्यावमने साशीतिपणस- हस्नो दण्डः । यदा त्वानुलोम्येन हीनजातीयागमनं तदा मध्यममाहसः । उतकृष्टजातीयागमने गन्तुर्बधः । तस्याः कर्णादिकर्त्तनमित्यर्थः । एतच्चानुरागजग्रहण- विषयं स्त्रिया अपि दण्डाभिधानात् । वलात्कारोप- धिकृतयोस्तु स्त्रिया अनपराधत्वेन दण्डाभावात् । अस्मादेव प्रातिलोम्येन गमने पुरुषस्य बघं विधाय स्त्रि- यास्तदर्द्धतुल्यकर्णनासादिकर्त्तनविधानात् सजाती- यागमने पुरुषस्य यावुक्तावुत्तममध्यभसाहसौ दण्डौ तदर्द्धं स्त्रियादण्ड इति सूचितम् । अतएव कात्या- यनः “सर्वेषु चापराधेषु पुंसोह्यर्थदमस्तथा । तदर्द्धं योषिता दद्युर्बधे पु सोऽङ्गकर्त्तनम्” । इति । स्त्रिया इति शेषः । यदा पुनः सवर्णामगुप्तां आनुलोम्येन गुप्तां वा व्रजति तदा विशेषमाह मनुः “सहस्रं व्राह्मणो दण्ड्योऽगुप्तां विप्रां बलाद् व्रजन् । शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यादिच्छन्त्या संह सङ्गतः । सहस्रं ब्रह्मणी दण्डं दाप्यो गुप्ते तु ते व्रजन् । शूद्रायां क्षत्रयविशोः सहस्रन्तु भवेद्दमः” इति । ते क्षत्रियवैश्ये । एतच्च गुरुसखिभार्य्यादिव्यातिरिक्तविषयम् । तत्र दण्डान्तर- विधानात् । तदाह नारदः “माता मातृष्वसा श्वश्रू- र्मातुलानी पितृष्वसा । पिवव्यसखिशिष्यस्त्री भगिनी तत्सखी स्नुषा । दुहिता चार्यभार्य्या च सगोत्रा शरणागता । राज्ञी प्रव्रजिता धात्री साध्वी वर्णोत्तमा च या । शिश्नस्योत्कर्त्तनात्तत्र नान्योदण्डो विधीयते” इति । यत्तु प्रातिलोम्येन गमने क्षत्रियादेः पुरुषस्य वध इत्युक्तं योगोश्वरवचने । तद्गुप्ताविषयमन्यथा- ऽर्थदण्डः । तथा च मनुः “उभावपि हि तावेव ब्रा-

पृष्ठ ५३५०

ह्मण्या गुप्तया सह । विप्लुतौ शृद्रवद्दण्ड्यौ दग्धव्यौ वा कटाग्निना । ब्रह्मणीं यद्यगुप्तान्तु सेवेतां वैश्य पार्थिवौ । वैश्यम्पञ्चशत कुर्य्यात् क्षात्रयन्तु सहस्निणम्” इति । पञ्चशतम्पणशतपञ्चकदण्डभाजमित्यर्थः । एव सहस्रिणमित्यत्रापि । क्षत्रियस्य गुप्तवैश्यागमने वैश्यम्य च गुप्तक्षत्रियागमने क्रमेण पणसहस्रपणशतपञ्चकं तयोर्दण्ड इत्याह स एव “वैश्यश्चेत् क्षत्रियाङ्गुप्तां वैश्यां वा क्षत्रियो व्रजेत् । यो ब्राह्मण्यामगुप्तायान्ता वुभौ दण्डमहेतः” इति । शूद्रस्यागुप्तोत्कृष्टस्त्रीगमने लिङ्गच्छेदनसर्वस्वापहरणे गुप्तागमने तु बधसर्वस्वाप हारौ । तथा च स एव “शूद्रो गुप्तमगुप्तं वा द्वैजातं वर्णमाचरन् । अगुप्तैकाङ्गसर्वस्वो गुप्तौ सर्वेण हीयते” इति । अयञ्च बधाद्युपदेशः प्रजापालनाधिकाराद्राज्ञ एव न द्विजातिमात्रस्य । “व्राह्मणः परीक्षार्थमपि शस्त्रं नाददीतेति” शस्त्रग्रहणस्य निषिद्धत्वात् । यदा तु राज्ञो निवेदने कालविलम्बेन कार्य्यातिपातस्तदा द्विजा- तिमात्रस्यापि शस्त्रग्रहणेऽधिकारोऽस्त्येव “शस्त्रं द्विजातिभिर्ग्राह्यं धर्मो यत्रोपरुध्यते । नातता- यिबधे दोषो हन्तुर्भवति कश्चन । प्रच्छन्नं वा प्रकाशं वा मन्युस्त मन्युमृच्छति” इति शस्त्र ग्रहणाभ्यनुज्ञानात् । परस्त्रिया सह सम्भषण कर्तुर्दण्डमाह मनुः “परस्य पत्न्या पुरुषः संलापं योजयेत् सूह । पूर्वमाक्षारितो दोषैः प्राप्नुयात् पूर्व- साहसम्” इति । आक्षारितः अभिशस्तः । दोर्षः नानास्त्युपमोगवाञ्छाभिः । पापबुद्ध्या यः सम्भाषणं करोति तद्विषयमेतत् । अतएव “यस्त्वनाक्षारितः पर्वमभिभाषेत कारणात् । न दोषं प्राप्नुयात् किञ्चिन्न हि तस्य व्यतिक्रमः” इति । मनुवृहस्पत्युक्तपूर्वसाहस मध्यमसाहसयोरुत्कृष्टसजातीयासम्भाषणादिविषयत्वेन व्यवस्था परिकल्पनीया । परपुरुषेण सह पित्रादिभिः र्निषिद्धं सम्भाषणं या करोति सा पणशतं दण्ड्या परस्त्रिया सह पित्रादिभिर्निषिद्धसम्भाषणं यः पुरुषः करोति पणशतद्वयं दण्डनीयः । द्वयोरपि निषिद्ध- परस्परसम्भाषणादि कुर्वतोः सम्भोगे यो दण्डः स एव दण्ड इत्याह याज्ञवल्क्यः “स्त्री निषेधे शतं ष्टद्याद् द्विशतन्तु दमं पुमान् । प्रतिषेधे तयोर्दण्डो यथा सङ् ग्रहणे तथा” इति । निषिध्यत इति निषेधः कर्भणि हलश्चेति घञ् । चारणादिस्त्रीव्यतिरिक्तविपयमेतत्

“नैष चारणदरेर्षु विधिर्नात्मोपजीविषु । सज्जयन्ति हि ते नारीर्निगूढाश्चारयन्ति च” इति मनुस्मरणात् नटाः आत्मोपजीविनः वेशोपजीविनः । एतेषा दारषु एष विधिन अभिभाषणादिनिमित्तकदण्डविधिर्न । परनरे नारीः स्वभार्य्याः सज्जयन्ति पुरुषान्तरे संयोजन्ति प्रच्छन्नीकृत्य चारयन्ति वेत्यर्थः । माधारणस्त्रीगमने दण्डमाह याज्ञवल्क्यः “अवरुद्वासु दासीषु भुजिष्यासु तथैव च । गम्यास्वपि पुमान्दाप्यः पञ्चाशत्पणिकन्दमम्” इति । स्वामिना या शुश्रूषार्थं गृहे एव स्थातव्य- मित्येव पुरुषान्तरोपभागतो निरुद्धास्ताः अवरुद्धाः । पुरुषान्तरेणावरुध्य भुज्यमाना भुजजिष्याः या दास्यो भुजिष्या अवरुद्धा वा तासु सर्वपुरुषगम्यास्वपि गमने पञ्चाशत्पणं दण्ड्यः तामाम्परपरिगृहीतत्वेन परस्त्री- तुल्यत्वात् । चशब्दाद्वेश्यास्वरिणीनामपि ग्रहणम् । तास्वपि सर्वपुरुषसाधारणीसु परपरिगृहीतासु गमने- ऽयमेव दण्ड इति मन्तव्यम् एतदवाभिप्रेत्याह नारदो- ऽपि “स्वैरिण्डब्राह्मणी वेश्या दासौ निष्कासिनी च या । गम्याः स्युरानुलोम्येन स्त्रियो न प्रतिलोमतः । आस्वेव तु भुजिष्यासु दोषः म्यात्पादारवत् । गम्या- स्वपि हि नोपेयाद्यत्ताः परपरिग्रहाः” इति । अब्राह्म- णीति स्वैरिण्यापिशेषणम् । स्वैरिणी स्वतन्त्रा पुंश्चली । निष्कासिनी कुटुम्बान्निर्गतेति मदनरत्ने । स्वाम्यनवरुद्धा दासीति विज्ञानेश्वरमाधवाचार्य्यप्रभृतयः । भुजिष्या स्वा स्वेति सम्बन्धः । व्यासोऽपि “परोपरुद्धागमने पञ्चा- शत्पणिको दमः । प्रस्ह्य वेश्यागमने दण्डो दशपणः स्मृतः” इति । प्रमह्य वेतनदानं विना अत्रानवरु- द्धासु पेश्यादिपु गम्यत्वाभिधानन्न पापाभावप्रतिपाद- नार्थं किन्तु राजदण्डाभावप्रतिपादनार्थम् । “पशु- वेथ्यादिसमने प्राजापत्यं विधीयते” इत्यादिवचनैः प्राय- थित्तस्यरणात् । बलात्कारेण अनवरुद्धदास्यभिगमने दण्ड- माह याज्ञवल्क्यः “प्रसह्य दास्यभिगमे दण्डो दशपसः स्मृतः । वहूनां यद्यकामासौ चतुर्विंशतिकः पुथक्” इति । पुरुषसम्भोगजीविकासु दासीषु स्वैरि- ण्यादिषु शुल्कदानमन्तरेण वलात्कारेणामिगच्छतो दशपणो दण्डः । यद्यनिच्छन्तीमेकाम्बलात्कारेण बहवो गवर्वान्त तर्हि प्रत्येकं चतुर्विशतिपणात्मको दण्ड इत्त्यर्थः । यदि पुनः सा स्वेच्छया भाटकं गृहीत्वा पश्चान्नेच्छति तदा बलाद्व्रजतामपि बहूनामदोषः यदि

पृष्ठ ५३५१

तस्या व्याध्याद्यभिभवो न भवेत् । अतएव नारदः “व्याधिता सश्रमा व्यग्रा राजकर्मपरायणा । आमन्त्रिता चेन्नागच्छेददण्ड्या बड़वा स्मृता” इति । पारदार्य प्रसङ्गात् कन्यायामपि दण्डमाह याज्ञवल्क्यः “अलङ्कृतां हरन् कन्यामुत्तमं त्वन्यथाऽधमम् । दण्डं दद्यात् सवर्णासु प्रतिलोम्ये बधः स्मृतः” इति । अलङ्कृतां विवाहाभिमुखीं तां सवर्णां कन्यामपहरन् उत्तम साहसं दण्डनीयः । तदनभिमुखीं हरन् प्रथमसाह सम् । उत्कृष्टवर्णजातां हरतः क्षत्रियादेबध इत्यर्थः । आनुलोम्येन--सकामाहरणे न दण्डस्तथा च स एव “सकामास्वनुलोमासु न दोषस्त्वन्यथा दमः” इति । कन्यादूषणे दण्डमाह स एव “दूषणे तु करच्छेद उत्त- मायां बधः स्मृतः । शतं स्त्रीदूषणे दद्यात् द्वे तु मिथ्या- भिशंसने” इति । “पशून् गच्छन् शतं दाप्यो हीनां स्त्रीङ्गाञ्च मध्यमम्” इति । यद्यकामां कन्यान्नखक्षता- दिना प्रसह्य दूषयति तदा करच्छेदः । यदा तु अङ्गुलि प्रक्षेपेण तामेव योनिक्षतां कुर्वन् दूषयति तदा विशेष- माह मनुः “अभिषह्य तु यः कन्यां कुर्य्याद्दर्पेण मानवः । तस्याशु कर्त्त्ये अङ्गुल्यौ दण्डञ्चार्हति षट् शतम” इति । सकामदूषणेऽप्याह स एव “सकामां दूषयन् कन्यां नाङ्गुलिच्छेदमर्हति । द्विशतं तु दमं दाप्यः प्रसङ्गविनिवृत्तये” इति । यदा कन्या विदग्धा वा कन्यां दूषयति तदाप्याह स एव “कन्यैव कन्यां या कुर्य्यात्तस्यास्तु द्विशतो दमः । या तु कन्यां प्रकुर्य्यात् स्त्री सा सद्यो मौण्ड्यभर्हति । अङ्गुल्योरेव वा छेदः खरेणोद्वहनन्तथा” इति कुर्य्यात् योनिक्षतवतीमिति शेषः । यदा पुनरुत्कृष्टजातीयां कन्यां सकामामकामां वाभिगच्छति तदा हीनस्य क्षत्रियादेर्बधः । यदा सकामां सवर्णामभिगच्छति तदा शुल्कं गोमिथुनं तत्पित्रे दद्यात् । अनिच्छति तस्मिन् दण्डरूपेण राज्ञे दद्यात् । सवर्णामकामाङ्गच्छतो बध एव । तदाह मनुः “उत्तमां सवमानस्तु जघन्योबर्धमर्हति । शुल्कं दद्यात् सवमानः समामिच्छेत् पिता यदि । योऽकामां दूषयेत् कन्यां स सद्यो वधमर्हति । सकामां दूषयं स्तुल्यो न बधं प्राप्नुयान्नरः” इति । चाण्डाल्यादिगमने दण्डमाह याज्ञवल्क्यः “अन्त्याभिगमने त्वङ्क्यं कुबर्णेन प्रवासयेत् । शूद्रस्तथान्त्य पव स्यादन्त्यस्यार्यागमे बधः” इति । अन्त्या चाण्डाली तद्गमने त्रबर्णिकान् प्रायश्चित्तानभिमुखान्

“सहस्रं त्रन्त्यौ । १ यमिति” मनुवचनानुसारेण पणसहस्रं दण्डयित्वा कुत्सितवर्णेने भागाकारेणाङ्कयित्वा स्वराष्ट्रान्निर्वासयेत् शूद्रः पुनश्चाण्डालीङ्गच्छश्चण्डाल एव । अङ्क्य एवेति माधवीये पाठः । चाण्डालस्य तूत्- कृष्टजातिस्त्र्याभिगमने बध एवेत्यर्थः । योनिव्यतिरिक्त स्थले गच्छतो दण्डमाह स एव “अयोनौ गच्छतो योषां पुरुषं वाऽभिमेहतः । चतुर्विंशतिको दण्डस्तथा प्रव्रजितागमे” इति । यस्तु योषां मुखादावभिगच्छति पुरुषं वभिमुखं मेहति तथा प्रव्रजतां वा गच्चहति असौ चतुर्विंशतिपणा दण्डनीय इत्यर्थः । स्त्रीकृते संग्रहणे दण्डमाह वृहस्पतिः “गृहमागत्य या नारी प्रलोभ्य स्पर्शनादिना । कामयेत् तत्र सा दण्ड्या नरस्यार्द्धदमः स्मृत” इति वचसा स्त्रियं प्रलोभ्य गच्छतः पुरुषस्य यो दण्डस्तदर्द्धं दण्ड्या” । स्त्रीसभ । न० स्त्रीणां समा क्लीवत्वम् । स्त्रीसमाजे । स्त्रीसेवा स्त्री ६ त० । स्त्रीसम्भोगे व्यवायमधर्मेण नारोसेवने स्त्रीस्वभाव पु० स्त्रिया इव खभावो यस्य । १ अन्तःपुररक्षके महल्लके शब्दमा० ६ त० । २ स्त्रीणां शीले च । स्त्रीपुं- धर्मशब्दे दृश्यम् । स्त्रैण न० स्त्रिया इदम् अण् नञ् । १ स्त्रीस्वभावे “स्त्रैणेन नीता विकृतिं लघिम्ना” भट्टिः । २ स्त्रीविधेये स्त्रिया अपत्यं स्त्रीणां समूहो वा अण् । २ स्त्र्यपत्ये स्त्री- समूहे न० । स्थ त्रि० स्था--कृ । १ स्थितिशीले प्रायेण उत्तरपदस्थित एवाथ प्रयुज्यते यथा पदस्थः मार्गस्थः । २ स्थले पु० शब्दर० । स्थग संवरणे भ्वा० पर० सक० सेट् घटा० सिचि न व्र्द्धिः । स्थगति अस्थगीत् । अषोपदेशत्वमस्य चिन्त्यमूलम् । स्थग त्रि० स्थग--अच् । धूर्त्ते शब्दर० । स्थगन न० स्थग-ल्युट् । आच्छादने हेमच० । स्थगित त्रि० स्थग-क्त । १ आवृते २ तिरोहिते हेमच । स्थगी स्त्वी स्थग्यतेऽनया घञर्थे क गौरा० ङीष् । ताम्बूल- पात्रे करङ्गे हेमच० । स्थगु न० स्थग--उन् । गड़ौ (कुज) “तदेव स्थगु यद्दीर्घं रथघोणमिवायतम् । लब्धार्था च प्रतीता च लेपयिष्यामि- ते स्थगु” रामा० बा० ९ अ० । स्थण्डिल न० स्थल--इलच् नुक् लस्य डः । १ चत्वरे उन्नत्यव- नतिशून्ये समीकृते प्रदेशे अमरः । “निषेदुषी स्थण्डिल एव केवले” कुमारः । २ यज्ञार्थं परिष्कृतस्थाने शब्दर०

पृष्ठ ५३५२

३ होमार्थे कुण्डप्रतिनिधित्वेन वालुकादिभिः कर्त्तव्ये मण्डलभेदे च “नित्यं नेमित्तिकं कर्म स्थण्डिले वा समाचरेत् । हस्तमात्रं तु तत् कुर्य्यात् बालुकाभिः समन्ततः” शा० ति० । “अथ वापि मृदा सुवर्णभासा करमात्रं चतुरङ्गुलोच्चमल्पे । हवने विदधीत वाङ्गुलोच्चं विबुधः स्थण्डिलमेववेदकोणम् कुण्डोद्द्यातः । अथ वाकुण्ड करणाशक्तौ । तन्त्रान्तरे च “मृदा सुवर्णभासा वासूक्ष्म बालुकयाऽपि वा । अङ्गुलोन्नतया वेदाङ्गुलोच्चं स्थण्डिलं विदुः । चतुःकोणमुदक्प्राचोप्लवमल्पाहुतौ शुभम् । पञ्चाङ्गुलोच्चमथ वा रम्यं त्र्यङ्गुलमुन्नतम् । तस्मात् सम्यक् परीक्ष्यैव कर्त्तव्यं शुभवेदिकम् । हस्तमात्रं स्थण्डिलं वा संक्षिप्ते होमकर्मणि” । वसिष्ठः “कुण्डमेवंविघं न स्यात् स्थण्डिलं वा समाश्रयेत्” क्रियासारे । तत्करण- प्रकारादि सं० त० दृश्यम् । स्थण्डिलशायिन् पु० स्थण्डिले चत्वरे शेते व्रतवशात् शीणिनि । व्रतार्थं चत्वरे शयितरि अमरः । “स्थण्डिल- शायिनश्च” भट्टिः । स्थण्डिलेशय पु० स्थण्डिले शेते अच अलुक्समा० । व्रतार्थं चत्वरे शयितरि शब्दर० । स्थपति पु० स्था--क तस्य पतिः । १ कञ्चुकिनि मेदि० २ शिल्पि- भेदे (छुतार) अमरः ३ कुवेरे अजयः ४ अधीशे ५ वृहस्पातिसवनामकयागकर्त्तरि च अमरः । ६ सत्तमे त्रि० मेदि० तत्र अधीशपरत्वे “निषादस्थपतिर्गावेधुकेऽधिकृतः” कात्या० श्रौ० १ । १ । १२ “निषादर्स्थपतिर्गावेधुके चरावधि- कृतः अधिकारी भवति” । एवं हि श्रूयते “यस्य रुद्रः प्रजाः शमयेत्स वास्तुमध्ये रौद्रं गावेधुकम् चरुं निर्व- पेत्” इत्येतामिष्टिं प्रक्रम्य श्रुतम् “एतया निषादस्थपतिं याजयेदिति” निषादस्थपतिर्यजतेत्यर्थः । तत्रायं सन्देहः किमत्र षष्ठीसमासः निषादस्य स्थपतिर्निषादस्थपतिरिति निषादश्चासौ स्थपतिश्च निषादस्थपतिरिति कर्मधारयो वा । तत्र यदि षष्ठीसमासः तदा यो द्विजातिरेव विद्वान्निषादानामाधिपत्यं करोति तस्यात्राधिकारः यदि च कमधारयः तदा निषाद एव यः स्थपतिस्तस्यात्राधि- कार इति । तत्र त्रैवर्णिकस्यैव समर्थत्वाद्विद्वात्त्वादग्नि- मत्त्वाच्चात्राधिकारो युज्यते अन्तजातीयस्य निषादस्या- विद्वत्त्वेनानग्निमत्त्वेन चासमर्थत्वात्, तस्मात् षष्ठीसमास एवायमिति पूर्वपक्षः । सिद्धान्तस्तु कर्मधारयोऽयम् निषादसायं स्थपतिश्चेति कुतः? षष्ठीसमासपक्षे निषाद- पद लक्षणाप्रसक्तेः न ह्यत्र षष्ठी श्रूयते यतः सम्बन्धः

प्रतोयेत । अतो निषादपदेनैव षष्ठ्यर्थो लक्षणीयः इतरस्मिंस्तु पक्षे द्वयोरपि पदयोर्मुख्यार्थतैव न लक्षणा तस्मान्निषाद एव स्थपतिरत्राधिकारी श्रुतिबलात् अविद्वाननग्निमानपीति सिद्धम् । अपि चात्र निषादद्रव्यं दक्षिणा श्रूयेत कूटं दक्षिणा काणो वा गर्दभ इति कूटं हि निषादानामेवोपकारकम् नार्याणामिति” कक० । वृहस्पतिसवकर्त्तरि तु “स्थपतिरित्येनं ब्रूयुः” कात्या० श्रौ० २२ । ५ । २८ सू० । “सराजानो ब्राह्मणा यं पुरस्कु- र्वीरन् एतेन यजेत” “वृहस्पतिसवेन” सू० । राज्ञा सहित ब्राह्मणायं ब्राह्मणं धर्मस्थापकत्वेन चाङ्गीकुर्वीरन् “एतेन स एतेन यजेत वृहस्पतिसवेन्” स० व्या० । वृहस्पतिसवकर्तृ वत् ६ गोसवकर्त्तर्य्यपि यथोक्तं “स्थपतिरित्येनं व्रूयुः” कात्या० श्रो० २२ । ११ । ११ सू० । “गोसवयाजिनं जनाः” । राज्ञा सहिता विशः प्रजाः सर्बे पुरुषा यं पुरस्कर्वीरन् (मुख्यत्वेनाङ्गीकुर्वीरन्” स गोसवेन यजेत २२ । ११ । ८ कर्क० “कारुभेदस्य लक्षणं यथा “वास्तुविद्याविधानज्ञो लघुहस्तो जितश्रम । दीर्घदर्शी च शूरश्च स्थपतिः परिकीर्त्तितः” । स्थपुट त्रि० तिष्ठति स्था--क स्थं पुटं यत्र । १ विषमोन्नत- प्रदेशे हेमच० । “स्थपुटगतमपि क्रव्यमव्यग्रमत्तीति” मालतीमा० । २ विषमस्थाने--सञ्चारिणि--जीवे पु० त्रिका० । स्थल स्थाने भ्वा० पर० अक० सेट् ज्वला० । स्थलति अस्था- लीत् । ष्ठलधातुनैवायं गतार्थ इत्यन्ये । स्थल न० स्त्री० स्थल--अच् । जलशून्ये अकृत्रिमे मूभागे अमरः स्त्रीत्वपक्षे ङीप् । “वनस्थलीर्मर्मरपत्त्रमोक्षः” कुमारः । २ कृत्रिमाकृत्रिमप्रदेशमात्रे ३ कृत्रिमभूभागे तु न० । स्थलकन्द पु० स्थलजः कन्दः । (वनओल) अग्राम्यकन्दे रत्नमा० स्थलकमल न० स्थलजातं कमलम् । स्थलपद्मे भावप्र० । स्थलकुमुद पु० स्थले कुमुदमस्त्यस्य सादृश्येन अच् । करवीरे राजनि० । स्थलपद्म न० स्थलजात पद्म शाक० । स्वनामख्याते पुष्प- प्रधानवृक्षे त्रि० स्थलजं पद्ममिव । २ सानके पु० रत्नमा० स्थलपद्मिनी स्त्री स्थलपद्मानां समूहः तेषां सन्निकृष्टदेशो वा इनि ङीप् । १ स्थलपद्मसमूहे २ तद्युक्तवृक्षे च । “ददर्श दूनः स्थलपद्मिनीं नलः” नैष० । स्थलमञ्जरी स्त्री स्थलस्य मञ्जरीव । अपामार्गे रत्नमा० । स्थलशृङ्गाट पु० स्थलजातः शृङ्गाटः शाक० । १ गोक्षुरे रत्नमा० तस्य कण्टकावृतत्वात तथात्वम् ।

पृष्ठ ५३५३

स्थलेरुहा स्त्री स्थले रोहति रुह--क अलुक्स० । १ घृतकुमार्य्याम् २ दग्धावृक्षे च राजनि० । स्थलेशय पु० स्थले शेते शी--अच् अलुक्स० । वराहरुरु- प्रभृतौ पशौ राजनि० । २ स्थलशायिनि त्रि० । स्थवि पु० स्था क्वि येर्नेत्त्व । १ तन्तुवाये उज्ज्वलद० । २ स्वर्गे ३ जङ्गमे च संक्षिप्त० । स्थविर न० स्था--किरच् स्थवादेशः । १ शैलेये गन्धद्रव्ये राजनि० २ चतुर्मुख ब्रह्माण पु० हेमच० । ३ अचले ४ स्थिरे त्रि० उणा० ५ वृद्धे च त्रि० अमरः । ५ महाश्रावगयां स्त्री राजनि० । स्थविष्ठ त्रि० अतिशयेन स्थूलः इष्ठन् ललोपे गुणः । अतिवृद्धे अमरः । इयसुन् स्थवीयानपि अर्विवृद्धे त्रि० स्त्रियां ङीप् । स्थाणु पु० स्था नु पषो० णत्वम् । १ शिवे २ शाखाशून्यवृक्षे च अमरः ३ आयुधभेदे पु० नीलक० । ४ वृद्धे त्रि० धरणिः शिवस्य स्थाणुशब्दवाच्यत्वे कारणमुक्तं वामनपु० ४६ अ० । यथा “समुत्तिष्ठन् जलात्तस्मात् प्रजास्ताः सृष्टवानहम् । ततोऽहं ताः प्रजा दृष्ट्वा रहिता एव तेजसा । क्रोधेन महता युक्तो लिङ्गमुत्पाट्य चाक्षिपम् । उत्क्षिप्तं सरसो मध्ये ऊर्द्ध्वमेव यदा स्थितम् । तदाप्रभृति लोकेषु स्थाणुरित्येव विश्रुतम्” । स्थाणुतीर्थ न० शैवे तीर्थभेदे वामनपु० १३ अ० । स्थाण्डिल पु० स्थण्डिले शयिताऽण् । व्रतार्थं स्थण्डिले शयितरि अमरः । स्थाण्वाश्रम पुंन० ६ त० । हिमाचलस्थिते शिवस्य तपश्चरणा- श्रमभेदे “स्थाण्वाश्रमं हैमवतं जगाम” कुमारः । स्थाण्वीश्वर पु० शिवलिङ्गभेदे “स्थाणुर्नाम्ना हि लोकेषु पूजनीयो दिवौकसाम् । स्थाणावीशः स्थितो यस्मात् स्था- ण्वीश्वरस्ततः स्मृतः” वामने ४२ अ० तन्माहात्म्यादिकम् । तत्र दृश्यम् । स्थान न० स्था--ल्युट् । १ स्थितौ २ सादृश्ये ३ अवकाशे मेदि० ४ सन्निबेशे ५ वसतौ हेअम्च० ६ ग्रन्थसन्धौ त्रिका० ७ भाजने हला० ८ निकटे ९ व्याकरणोक्ते प्रसङ्ग आदिश्यमानस्य यणादेः कारणभूते इगादौ । १० नीतिवेदिनामुपचयाप- चयहीने साम्यावस्थाने च अमरः । उपचयापचयौ च अष्टवर्गशब्दोक्तस्य कृष्यादेरेव भरतः । बसभिश्च लोकभेदः । सम्यग्वात्त नां स्वस्वधर्मानुष्ठायिनां जनानां लोकविशेषा- त्मकं स्थानञ्च अग्निपु उक्तं यथा “प्राजापत्यं ब्राह्मणानां स्मृतं स्थानं क्रियावताम् । क्षत्रिवाणां तथा चैन्द्रं

संग्रामेष्वनुवर्त्तिनाम् । गान्धर्वं शूद्रजातीनां परिचर्य्यानुकारिणाम् । अष्टाशीतिसहस्राणां यतीनामूर्द्ध्व- रेतसाम् । स्मृत तेषान्तु यत् स्थानं तदेव गुरुवासिनाम् । सप्तर्षीणान्तु यत् स्थानं स्मृतं तद्वत् वनौकसाम् । प्राजा- पत्यं गृहस्थानां गृहधर्मानुवर्त्तिनाम् । न्यासिनान्तु परं ब्रह्म योगिनाममृतं स्मृतम् । एकान्तवादिनां ब्रह्म- ध्यायिनां परमं पदम् । तामस्रमन्धतामिस्रमहारौरव रौरवम् । असिपत्रवनं घोरं कालपत्रमरीचिमत् । वेदस्य निन्दकानान्तु यज्ञव्याघातकारिणाम् । स्थान- मेतत् समाख्यातं स्वधर्मविनिवर्त्तिनाम्” श्रुतिलिङ्गाधि- करणोक्ते ११ क्रमे मीमां० । “स्थानं क्रमो योगबलं समाख्या पार्थसारथिः । १२ ज्ञापके निग्रहस्थानमित्यादि । स्थानक न० स्वार्थ क । १ स्थानशब्दार्थे । स्थाने कं जलमत्र । २ आलवाले हेमच० । स्थानचञ्चला स्त्री स्थाने स्थितावपि चञ्चला । १ वर्वरीवृक्षे शब्देच० । अल्पवातेन चञ्चलत्वात्तस्यास्तथात्वम् । स्थानच्युत त्रि० स्थानात् स्वस्थानात् च्युतः । पदच्युते “स्थान- स्थितस्य पद्मस्य सित्रे वरुणभास्करौ । स्थानच्युतस्य तस्यैव क्लेदशोषणकारकौ” गरुड़पु० ११५ अ० । स्थानभ्रष्टा- दयोऽप्यत्र । “स्थानस्थिताश्च पूज्यन्ते पूज्यन्ते च पदस्थिताः । स्थानभ्रष्टा न पूज्यन्ते केशा दन्ता नखा नराः” गरुड़पु० ११५ अ० । स्थानाध्यक्ष त्रि० स्थाने अध्यक्षः । स्थानरक्षके हेमच० । स्थानिक त्रि० स्थानेऽधिकृतः ठक् । स्थानाध्यक्षे हेमच० । स्थानिन् त्रि० स्थानमस्यास्ति रक्ष्यत्वेन इनि । १ स्थानरक्षके स्थानं प्रसङ्गः अस्त्यर्थे इनि । व्याकरणाक्ते आदिश्य- मानस्य यणादेः कारणे इगादो “स्थानिवदादेशोऽनल्वि- धाविति” पाणिनिः । स्थानीय न० स्थीयतेऽस्मिन् स्था--आधारे अनीयर् । १ नगरे अमरः । स्थानं सादृश्यं वासं वाऽर्हति स्थानस्येदम् वा छ । २ वासयोग्ये देशे ३ सदृशे ४ स्थानसम्बन्धिनि च त्रि० । स्थाने अव्य० स्था--ने । १ योग्यत्वे २ औचित्ये च “स्थाने भवानेकनराधिपः सन्निति” रघुः । ३ सत्ये ४ सादृश्ये ५ करणार्थे च शब्दर० । स्थापत्य पु० स्थपतिरेव स्वार्थे ष्यञ् । १ चन्तःपुररक्षक कञ्चु- किप्रभृतौ अमरः । तस्य भावः ष्यञ् । २ स्थपतिधर्म न० स्थापक त्रि० स्थापयति स्था--णिच्--पुक् ण्वुल् । यथाव- स्थानमुचितं तथा निवेशके । स्थितिस्थापकः ।

पृष्ठ ५३५४

स्थापनं न० स्था--णिच्--पुक् ल्युट् । १ आरोपणे २ पुंसवनाख्ये गर्भसंस्कारे च मेदि० । ३ समाधौ । युच । स्थापनाप्यत्र स्त्री सा च निवेशने वादे भावपक्षस्य प्रमाणादिना व्यवस्थापने च । स्थापनी स्त्री स्थाप्यतेऽनया स्था--णिच्--पुक् करणे ल्युट् ङीप् । पाठायाम् अमरः । स्थापित त्रि० स्था--णिच्--पुक् क्त । १ निश्चिते २ निवेशिते ३ न्यस्ते च मेदि० । स्थामन् न० स्थ--मनिन् । १ सामर्थ्ये अमरः २ बले च । स्थायिन् त्रि० स्था--णिनि । १ स्थितिशीले अलङ्कारोक्ते रसानुकूले रत्यादिभावे पु० । “विभावेनानुभावेन व्यक्तः सञ्चारिणा तथा । रसतामेति रत्यादिः स्थायी भावः सचेतसाम्” “अविरुद्धा विरुद्धा वा यं तिरोधातुमक्षमाः आस्वादाङ्कुरकन्दोऽसौ भावः स्थायीति सम्मतः” । “रतिर्हासश्च शोकश्च क्रोधोत्साहौ भयं तथा । जुगुप्सा विस्मयश्चेत्थमष्टौ प्रोक्ताः शमोऽषि च” सा० द० । एते च क्रमेण शृङ्गारादीनां स्थायिभावाः । स्थायुक त्रि० स्था--उकञ् । १ स्थितिशीले २ एकग्रामाधिकृते पु० अमरः । स्थाल न० स्थलति तिष्ठत्यन्नाद्यत्र आधारे घञ् । (थाल) १ अन्नपात्रभेदे । २ पाकपात्रे (हाँड़ि) स्त्री अमरः गौरा० ङीष् । स्थालीपाक पु० स्थाल्यां पाकः । गव्यदुग्धेन स्थाल्यां कृते १ पाकभेदे । स्थाल्यां पच्यतेऽसौ पच--कर्मणि घञ् २ चरौ तत्पाकप्रकारः चरुशब्दे दिङमात्रमुक्तः गोभि- लोक्तप्रकारः सं० त० दर्शितो यथा तत्र गोभिलः “अथोदूखलमुषले प्रक्षाल्य सूर्पञ्च पश्चा- दग्नेः प्रागग्रान् कुशानास्तीर्य्य उपसादयुति अथ हविर्निर्वपेदिति । ब्रीहीन् यवान् वा कांस्येन चरुस्थाल्या वा अमुष्मै त्वा युष्टं निर्वपामीति देवतानामो- द्देशः सकृद्यजुषा द्विस्तूष्णीम् अथ पश्चादवहन्तुमुपक्रमते दक्षिणोत्तराभ्यां पाणिभ्यां त्रिःफलीकृतांस्तण्डुलां स्त्रिर्देवताभ्यः प्रक्षालयेत् द्विर्मनुष्येभ्यः सकृत पितृभ्य इति । “पवित्रान्तर्हितांस्तण्डुलानावपेत् कुशलशृतमिव स्थालीपाकं स्थापयेत् प्रदक्षिणमुदायुवन् शृतमभिघार्य्य उष्टगुद्वास्य प्रत्यभिघारयेदिति” सू० । अस्यार्थः उपसादयति स्थापयति देवतानामोद्देशं देवतानामोच्चारणं यथा स्यात्तथा अमुष्मै त्वा जुष्ट निर्वपामीत्यनेन उदूखलोपरि व्रीह्यादीन् कांस्यादिना सकृन्निर्वपेत् । अत्रामुष्मा इत्यत्र चतुर्थ्यन्तनामोच्चारणम् । अतएव कात्यायनः “असा-

विति नाम गृह्नाति” । नारायणीयेऽपि “अदः पदं हि यद्रूपं यत्र मन्त्रे हि दृश्यते । साध्याभिधान तद्रूपं तत्र स्थाने नियोजयेत्” । अतोऽदः पद एव नामोहो नतु विरूपाक्षजपादाविदमित्यादौ । एवञ्चा- ग्नये त्वा जुष्टं निर्वपामीति सामगानाम् यजुःप्रयोगो गोभिले निर्वापमात्रश्रुतेः यजुर्वेदिकसमन्त्रकग्रहणप्रोक्षणे सामगेन न कार्य्ये । यजुःपरिभाषामाह जैलिनिः “शेषे यजुःशब्दः इति । शेषे मन्त्रभिन्ने मन्त्रजाते । ततश्च यन्मन्त्रजातं प्रश्लिष्टपठितं गानपादभेदरहित तद्यजुरिति । बहुदैवत्ये च बहुदेवतानामभिः प्रत्येकं निर्वापः । अन्ननिर्वापो मन्त्रेणैव होमोऽपि पृथक् । निर्वापपरि- माणन्तु होमसंख्याविशेषस्थित्यनुसारेणेत्याह छन्दोगपरि- शिष्टम् “देवतासंख्ययागृह्य निर्वापांश्च पृथक् कृथक् । तूष्णीं द्विरेव गृह्णीयाद्धोमश्चापि पृथक् पृथक् । यावता होमनिर्वृत्तिर्भवेद् वा यत्र कीर्त्तिता । शेषञ्चैव भवेत् किञ्चित्तावन्तं निर्वपेच्चरुम्” । यद्यपि देवतासंख्ययेति वचनं चरुसमशनीययोः इत्युपक्रम्य पठितं तथाप्या- ङ्क्षायालाघवेन चरुसामान्यपरमिति । चरुविधौ तु विद्याकरवाजपेयी “यत्र प्रयोजनामावनिश्चयस्तत्रैव तदुपादानादिलोपः । यत्रानुष्ठानवेलायामेव पुरुषदोषेण प्रयोजनाभावो ज्ञायते तदा प्राक् तन्निश्चयात् शास्त्र- प्रापितः पदार्थो नियमापूर्वमात्रार्थमनुष्ठेय” इति । अतएव यदा त्वालस्यादिना व्रीह्यादिस्थाने तण्डुला गृहीताः तदापि अवघातादि समाचारन्ति याज्ञिकाः पठन्ति च । “घाते न्यूने तथा छिन्ने सान्नाय्ये मान्त्रिके तथा । यज्ञे मन्त्राः प्रयोक्तव्यामन्त्रायज्ञार्थसाधकाः” । मान्त्रिके मन्त्र- साध्ये अवघातादौ । न्यूने तत्काले मन्त्रपाठाभावेऽपि यज्ञकाले मन्त्राः पाठ्याः । अस्मिंस्तु मन्त्रार्थज्ञानस्य् नास्त्युपयोगः । चरुस्थालीयपरिमाणमाह छन्दोगपरि- शिष्टम् । “तिर्य्यगूर्द्ध्वसमिन्मात्रा दृढ़ा नातिवृहन्मुखी । मृण्मय्यौडुम्बरी वापि चरुस्थाली प्रशस्यते” । गर्भप्रस्तार दीर्घाभ्यां प्रादेशप्रमाणा चरुस्थाली औडुम्बरी ताम्रमती एषा पायसचरावपि न निषिद्धा “पयोनुद्धृतसारञ्च ताम्र- पात्रे न दुष्यति” स्मृतिसागरधृतवचनाच्च । अतएव शारदातिलके “ततश्च संस्कृते वह्नौ गोक्षीरेण चरुं पचेत् । मन्त्रेण क्षालिते पात्रे नवे ताम्रमयादिके” । दक्षिणो- त्तराभ्यामिति दक्षिण उत्तर उपरि ययोः पाण्यो- स्ताभ्यां मुपलं गृहीत्वा इति शेष । त्रि । फलीकृतान्

पृष्ठ ५३५५

त्रिधा वितुषीकृतान् कण्डनप्रस्फोटनाभ्यामिति शेषः । पवित्रान्तर्हितान् पवित्रम् अन्तार्हतं व्यवहितं येषां तान् । तेन चरुस्थाल्यामुत्तराग्रं पवित्रं निःक्षिप्य तण्डुलान् निक्षिपेत् । कुशलशृतमिवेति कुशलेन पाकनिपुणेन शृतं यथा न दग्धं नातिक्लिन्नं न मन्दपक्वं यथा स्यात्तथा स्थालीपाकं श्रपयेत् । अतएव छन्दोगपरिशिष्टम् । “स्वंशाखोक्त्या चरुः स्विन्नोह्यदग्धोऽकठिनः शुभः । न चातिशिथिलः पाको न च वीतरसो भवेत्” । वीतरसोगालितमण्डः । प्रदक्षिणमुदायुवान्नति प्रद- क्षिणावर्त्तं यथा स्यात्तथा मेक्षणेन ऊर्द्ध्वमीषन्मिश्रयन् । यु मिश्रणे इत्यस्य रूपमेतत् । शृतमित्यभिघार्य्येति स्फुटितम् । चरुमाज्यस्रवेणाप्लाव्य उदगग्नेरुत्तरस्याम् उत्तार्य्य प्रत्यभिघारयेत् पुनर्घृतेन तथा सेचयेत् । वृषोत्- सर्गे तु अभिघारणद्वयात् पूर्वं ज्वलदङ्गारेण विद्योतन- द्वयमाह छन्दोगपरिशिष्टम् “अधिशृतमवद्योत्य सुशृत- ञ्चाभिघारयेत् । घृतेन सेचयेत् पश्चात् पुनरेवाभिथार- येत्” । मेक्षणादीन्याह छन्दोगपरिशिष्टम् “इध्म जातीयमिध्मार्द्धपमाणं मेक्षणं भवेत् । वृत्तं वार्क्षञ्च पृथ्वग्रमवदानक्रियाक्षमम्” । इध्मार्द्धप्रमाणं प्रादेशद्वय- मिध्मस्य प्रमाणं परिकल्पितमिति तदर्द्धम् एषैव दर्वी विशेषस्तु महास्रुवे । “दर्वीद्व्यङ्गुलपृथ्वग्रा तुरीयेण तु मेक्षणम् । मुषलोदूखले वार्क्षे स्वायते सुदृढ़े तथा । इच्छाप्रमाणे भवतः सूर्पं वैणवमेव च” । अत्र तिर्य्य- गूर्द्ध्वेत्यादि वैणवमेब चेत्यन्तेन चर्वङ्गमभिधाय भूमिजप- परिममूहनहस्तविन्यासं कुर्य्यादित्युक्तम्” । स्थाल्यां पाकपात्रे पाकः पच्यमानः । ३ पाकभाजने पच्य- माने । चातुर्षाव्यादौ तत्त्यागे फलं ति० त० दर्शितं “लभते सन्तति दीर्घां स्थालीपाकमभक्षयन्” । स्थालीपुलाक पु० स्थालीस्थाः पुलाकास्तण्डुलाः सन्त्यत्र एकधर्मतोन्नायकत्वेन अच् । मीमांसकोक्ते “स्थली- स्थास्तण्ड ला एते सर्वे विकॢत्तिभागेनः । समकाला- ग्निसंयोगभागित्वात् प्रतिपन्नवत्” इत्यनुमानकल्थके न्याय- भेदे यथा एकस्य पाकदर्शनेन अन्येषां पाकज्ञानम् एवं एकरूपाणां सर्वेषामेकधर्माक्रान्तत्वमित्येवंरूपोद्भावनम् । स्थालीबिल न० ६ त० । स्थालीस्थे शून्यभागे तदर्हति छ यत् वा । स्थालीबिलीय (ल्य) तण्डुलादौ त्रि० सि० कौ० स्थालीवृक्ष पु० स्थाल्यै--वृक्षः । १ अश्वत्थाकारे स्थालीनर्माण साधने २ वृक्षभेदे । “स्थालीवृक्षो लघुः स्वादुस्तुवरस्तिक्त उष्णकः । कटुपाकरसः ग्राही विषपित्तकफापहृत्” भावप्र०

स्थावर त्रि० स्था--वरच । १ अचञ्चले २ स्थिर वृक्षादौ व्यादौ च अमरः । “स्थावरं जङ्गमञ्चैव यद्यपि स्वयमाजतम्” स्मृतिः । ३ पर्वते पु० ४ धनुर्गुणे न० त्रिका । स्थाकरसर्गश्च षड्विधः सर्गशब्दे ५२५० पृ० दृश्यः । ख्यावरभमं च सन्निकृष्टे क्रेतरि सति असन्निकृष्टाय न विक्रेयं यथोक्तं महानिर्वा० १२ प० “स्थावरं धनमन्यस्मै स्थिते सान्निध्य- वर्त्तिनि । योग्ये क्रेतरि विक्रेतुं न शक्तः स्थावरा- धिपः । सान्निध्यवर्त्तिनां जातिः सवर्णो वा विद्वेष्यते । तयोरभावे सुहृदो विक्रेत्रिच्छा गरीयसी । निर्णीत- मूल्ये पण्येन स्थावरस्य क्रयोद्यमे । तन्मूल्यञ्चेत् सनीपस्थो राति क्रेता न चापरः । मूल्यं दातुमशक्तश्चेत् सम्मतो विक्रयेऽपि वा । सन्निधिस्थस्तदान्यस्मै गृही शक्नोति विक्रये । क्रीतञ्चेत् स्थावरं देवि! परोक्षे प्रति- वासिनः । श्रवणादेव तनूल्यं दत्त्वाऽसौ प्राप्तुमर्हति । क्रेता तत्र गृहारामान् विनिर्माति भुनक्ति वा । मूल्यं दत्त्वाऽपि नाप्नोति स्थावरं सन्निधिस्थितः । “स्थावरे विक्रयो नास्ति कुर्य्यादाधिमनुज्ञया” स्मृतिः । स्थावरस्य केवलविक्रयनिषेधात् विक्रयेऽपि कर्त्तव्ये सहिरण्यमुदकं दत्त्वा दानरूपेण विक्रयः कर्त्तव्य इति” मिता० । “एकोऽपि स्थावरे कुर्य्यात् दानाधमनविपयम् नापतकाले कुदुम्बार्थ धर्मार्थे च विशेषतः” स्मृतिः । “संविभाग- क्रयप्राप्तं पिच्यं लब्धञ्च वान्यतः । स्वावरं सिद्धि- माप्नोति भुक्त्या, हानिरुपेक्षया” । “सोदायिके सदा स्त्राणां स्यातन्त्र्यं परिकीर्त्तितम् । विक्रये चैव दाने च यषेष्टं स्थावरेष्वपि” कात्या० । “भर्त्त्रा पीतेन व्यद्वर्त्त स्त्रियै तस्मिन् मृतेऽपि च । सा यथाकाममश्नीयात् दद्याद्वा स्थावरादृते” नारदः । “अविभक्तं स्थावर यत् सर्वेषामेव तद्भवेत् । विभक्तं स्थावरं ग्राह्यं नान्योदर्य्यैः कथञ्चन” यमः । “सर्वेषां तुल्यरूपाणां सोदरासोदरा णामिति” श्रीकृष्णः । स्थावरादि पुंन० स्थावरमादिर्हेतुर्वा यस्य । १ वतसनाभविषे राजनि० २ स्थावरप्रमूतौ त्रि० । स्थाविर न० स्थविरस्य भावः अण् । वृद्धत्वे अमरः । तच्च सप्ततिवर्षापगमे भवति “आषोड़शात् भवेद्बाल स्तरुणस्तत उच्यते । वृद्धः स्यात् सप्ततेरूर्ध्वं वर्षीयान् नवतेः परम्” स्मृतिः । स्थासक पु० स्था--स--स्वार्थादौ क । १ अमङ्कारे २ चार्चिक्ये अमरः ३ जलवुदुपुर च मेदि । स्थास्नु त्रि० स्था--स्नु । १ स्वितिशीमे अमीरः “च्युसादिवः स्था- स्नुरिवाचिरप्रभा” भट्टिः । २ शाश्वते भरतः । ३ वृक्षे श्रीधरः

पृष्ठ ५३५६

स्थित त्रि० स्था--क्त । १ ऊर्द्ध्वस्थतया दण्डायमाने “स्थितायां स्थानमाचरेः” रघुः । २ निश्चले ३ प्रतिज्ञायुक्ते मेदि० । ४ स्थितिशालिनि च । स्थिति स्त्री स्था--क्तिन् । १ मर्य्यादायां मेदि० २ न्याय्यपथाव- स्थाने अमरः । ३ स्थाने च । स्थानभेदे स्थितिनिषेधो यथा “नास्थिभस्मकपालानि न केशान् वा कथञ्चन । तुषा- ङ्गारकविष्ठाद्यं नाधितिष्ठेत् कदाचन” कौर्मपु० १५ अ० । स्थितिस्थापक स्थितिं स्थापयति स्था--णिच्--पुक् ण्वुल् । न्यायाक्ते संस्कारविशेषे “संस्कारभेदो वेगोऽथ स्थिति- स्थापकभावने” “स्थितिस्थापकसंस्कारः क्षितौ केचिच्च- तुर्ष्वपि । अतीन्द्रियोऽसौ विज्ञेयः क्वचित् स्पन्देऽपि कारणम्” भाषाप० । तल्लक्षणं पृथिवीमात्रसमवेतसंस्कारत्वव्याप्यजातिमत्त्वम् । संस्कारत्वस्याजातित्वे तु तद्व्याप्यधमवत्त्वम् । तथा च पूर्वसंयागजनितसंयोगनाशकत्वे सति पूर्वसंयोगजातीय- संयोगजनकत्वं तत्त्वम् । स च क्रियाविशेषजन्यः क्रिया- विशेषजनकः स्वजन्यक्रियानाश्यो गुणविशेषः । अन्य- थाकृतस्य पुनस्तदस्यतया स्थापकः गुणविशेष इत्यन्ये । यथाऽऽकृष्टज्ञास्वादीनां त्यागे पुनस्तथावस्थिततया अव स्थापकः । स च अतीन्द्रियः । स्थिर पु० स्था--किरच् । १ पर्वते २ देवे ३ वृक्षे ४ कार्त्तिकेये शब्दर० । ५ शनौ ६ मोक्षेमेदि० । ७ वृषे राजनि० । ८ धववृक्षे भावप्र० । ज्योतिषोक्तेषु ९ वृपसिंहवृश्चिककुम्भराशिषु च । १० कठिने ११ निश्चले च त्रि० । १२ शाल्मलौ स्त्री शब्दच० एवं १३ काकोल्यां जटा० १४ पृथिव्यां १५ शालपर्ण्याञ्च स्त्री अमरः । पृथिव्याः स्थिरत्वं मतभेदेन अचलशब्दे ८२ पृ० दर्शितम् । स्थिरतया वर्ण्याः पदार्थाः कविकल्प० उक्ता यथा युद्धे प्रधागभटः साध्वोयनः सज्जनमनः । धर्माधर्मो मनः भोगा सम्पादनभावे तयोर्बहुकालस्थितत्वात् स्थिरत्वम् । स्थिरगन्ध पु० स्थिरा गन्धा यस्य १ चम्पकवृक्षे २ पाटलायां ३ केतक्याञ्च स्त्री राजनि० । ४ स्थिरगन्धयुक्ते द्रव्यमात्रे त्रि० स्थिरच्छद पु० स्थिरश्छदा यस्य । भूर्जपत्त्रवृक्ष रत्नमा० । स्थिरच्छाय पु० स्थिरानियताच्छया यस्य । १ वृक्षमात्रे शब्दमा० २ छायाप्रधाने वटादौ त्रिका० । स्थिरजिह्व पु० स्थिरा अचञ्चला जिह्वा यस्य । मत्स्ये हेमच० । स्थिरजीविता स्त्री स्थिरं जीवितमायुव्यं यस्याः । १ शाल् मलीदृक्षे शब्दर० । २ चिरजीवले त्रि० ।

स्थिरतर त्रि० अतिशयेन स्थिरः तरप् । १ अत्थन्तखिरे अमर २ ईश्वरे पु० । स्थिरदंष्ट्र पुंस्त्री० स्थिरा दंष्ट्रा यस्य । १ सर्पे स्थ्रियां ङीप् २ वराहाकृतिविष्णौ पु० मेदि० ३ ध्वनौ अजयः । स्थिरपत्त्र पु० स्थिराणि पत्त्राण्यस्य । हिन्ताले राजनि० । स्थिरपुष्प पु० स्थिरं पुष्पमस्य । १ चम्पकवृक्षे २ बकुलवृक्षे च राजनि० । स्थिरपुष्पिन् पु० स्थिरं पुष्पमस्त्यस्य बाहुल्यन इनि । तिलकवृक्षे राजनि० । स्थिरमति स्त्री स्थिरा--मतिः । १ स्थिरबुद्धौ स्थिरा मतिर्यस्य । २ स्थिरबुद्धियुक्ते त्रि० । “अनिकेतः स्थिरमतिः” गीता । स्थिरयीवन न० पु० स्थिरं यौवनमस्य । १ विद्याधरादौ देवयानिभेदे त्रिका० २ चिरस्थायियौवनयुक्ते त्रि० । स्थिररङ्गा स्त्री स्थिरो रङ्गो रागो यस्याः । नील्याम् राजनि० । स्थिररागा स्त्री स्थिरो रागो रञ्जनं यस्याः । १ दारुहरिद्रायाम् राजनि० । २ निश्चलरागयुते त्रि० । स्थिरसाधनक पु० स्थिरं साधयति ल्यु ततः स्यार्शं क । सिन्दुवारवृक्षे राजनि० । स्थिरसार पु० स्थिरः सारो यस्य । (सेगुण) शाकवृक्षे राजनि० स्थिराङ्घ्रिप पु० कर्म० । हिन्तालवृक्षे राजनि० । स्थिरायुस् पु० स्थिरमायुर्यस्य । १ शाल्मलिवृक्षे असरः दीर्घ- कालस्थायित्वात्तस्य तथात्वम् । २ चिरजीविनि त्रि० । स्थुड वरणे तुदा० कुदा० पर० सक० सेट् । स्युडति अल्यु- ङीत् तुस्थोड । षोपदेश एव न्याय्यः । स्थूणा स्त्री स्था--नक् ऊदन्तादेशः पृषो० । (खुँदी) १ मृहस्तम्भे “स्थूणावशेषं गृहम्” साहि० २ लौहप्रतिमायाञ्च अमरः स्थूलानिखननन्याय पु० न्यायशब्दोब्दे ४१७ पृ० न्यायभेदे । स्थूर पु० स्था--ऊरन् किच्च । १ वृषे संक्षिप्तसा० । २ मनुष्ये सि० कौ० । स्थूरिन् पु० स्था--ऊरन् किच्च स्थूरो वृषादिर्भारवाहकः स्थूरोऽस्त्यस्य सादृश्येन इति । वृषादिवत्पृष्ठेन भारवाहकेऽश्वे खरे च स्थूरस्य भावः अण् स्थौरं तदस्यास्ति इनि स्थौरीत्यप्यत्र अमरः । स्थूल वृंहणे अद० चु० उभ० अक० सेट् । स्यूलयति--ते अतुस्थूलत्--त । वह्वच्कत्वान्न सोपदेशः । स्थूल त्रि० स्थ्ल--अच् । १ पीवरे (मोटा) अमरः २ कूटे ३ समहे च न० मेदि० । ४ पनसे पु० राजनि० । ५ गजपि- प्पल्याम् स्त्री शब्दच० । एवं ६ एवांरौ राजनि० । ७ वृहदेलायाञ्च रत्नमा० स्वार्थे क । पीवरे त्रि० । संज्ञायां कन् (उलुड़) तृणभेदे पु० रत्नमालाकोषः ।

पृष्ठ ५३५७

स्थूलकङ्गु पु० कर्म० । वरकधान्ये (वोरधान) राजनि० । स्थूलकणा स्त्री कर्म० । १ स्थूलजीरके राजनि० ६ ब० । २ पीनकणयुते त्रि० । स्थूलकण्टक पु० स्थूलः कण्टकोऽस्य । जालवर्वुरे राजनि० कप् अत इत्त्वम् । स्थूलकण्टकिका शाल्मलीवृक्षे स्त्री । स्थूलकण्टा स्त्री स्थूलः कण्टः कण्टकोऽस्याः । वृहत्याम् राजनि० । स्थूलकन्द पु० स्थूलः कन्दोऽस्य । १ रक्तलशुने २ शूरणे ३ हस्तिकन्दे ४ मानके च राजनि० । स्थूलक्ष्वेड़ पु० स्थूलः क्ष्वेड़ो यत्र । वाणे त्रिका० । स्थूलचञ्चु पु० स्थूला चञ्चुरिव शिस्वाऽस्य । १ महाचञ्चुशाके राजनि० २ वृहच्चञ्चुयुते त्रि० । स्थूलजीरक पु० कर्म० । जीरकभेदे (कालजिरा) भावप्र० । स्थूलताल पु० कर्म० । हिन्ताले राजनि० । स्थूलत्वचा स्त्री स्थूला त्वचा यस्य । काश्मर्थ्याम् राजनि० । स्थूलदण्ड पु० स्थूलो दण्डोऽस्य । देवनले राजनि० । स्थूल- नालोऽप्यत्र । स्थूलदर्भ पु० स्थूलं दृढ़ं दृभ्यतेऽनेन दृभ--थञ् । मुञे (मुज) राजनि० । स्थूलदला स्त्री स्थूलानि दलानि यस्याः । घृतकुमार्व्याम् राजनि० । स्थूलनास पुंस्त्री० स्थूला नासाऽस्य । १ शूकरे हेमच० स्त्रियां ङीष् । २ वृहन्नासायुते त्रि० स्त्रियां ङीप् । स्त्रियां टाप् स्थूलनासिकोऽप्यत्र । स्थूलपट्ट पु० स्थूलं पट्टं यस्मात् । कार्पासे शब्दर० तत्सूत्रज- पट्टस्य स्थूलत्वात्तथामम् । पृषो० स्थूलपट्टाक तत्रार्थे पु० शब्दर० । स्थूलपाद पुंस्त्री० स्थूलाः पीनाः पादा अस्य नान्त्यलोपः समा० । १ गजे शब्दमा० स्त्रियां ङीष् । ७ त० । २ श्लीपद- रोगे च । स्थूलपुष्प पु० स्थूलं पुष्पं यस्य । १ वकवृक्षे २ पर्वतजातापरा- जितायां स्त्री रत्नमा० । ३ यवतिक्तायां स्त्री राजनि० ङीप् । स्थूलफल पु० स्थूलं फलमस्य । १ शालमलीवृक्षे राजनि० । २ वृहत्फलान्विते त्रि० । ३ शणपुष्यां स्त्री राजनि० । स्थूलभूत न० कर्म० । येदान्तोक्ते प्रत्येकं पञ्चात्मकतामापन्ने पृथिव्यादौ भूते । स्थूलमरिच न० नित्यकर्म० । कल्लोले राजनि० । स्थूलमूल न० । ६ व० । चाणक्यमूले राजनि० ।

स्थूललक्ष(क्ष्य) त्रि० स्थूलं लक्षयति दानाय संकल्पते लक्ष- अण् स्थूलंलक्ष्यं वाऽस्य । बहुदातरि अमरः । स्थूलवर्त्मकृत् पु० स्थूलं वर्त्म कंरोति कृ--क्विप् । ब्राह्मण- यष्टिकायाम् शब्दर० । स्थूलवल्कल पु० स्थूलं वल्कलमस्य । १ रक्तलोध्रे जटा० । २ स्थूलत्वचान्विते त्रि० । स्थूलवृक्षफल पु० स्थलस्य वृक्षस्येव फलमस्य । ऐग्ध- पिण्डीतकवृक्षभेदे (मयना) राजनि० । स्थूलवैदेही स्त्री विदेहे भवा अण् कर्म० । गजपिप्पल्याम् राजनि० । स्थूलशाटक पु० कर्म० । स्थूलवस्त्रे अमरः स्थूलशाटिका- दयाऽप्यत्र स्त्री जटा० । स्थूलशालि पु० कर्म० । महाशालौ राजनि० । स्थूलशीर्षिका स्त्री स्थूलं शीर्षं यस्याः कप् अत इत्त्वम् । क्षुद्रपिपीलिकायाम् हेमच० । २ वृहन्मस्तकयुते त्रि० । स्थूलषट्पद पु० षट्पद इव स्थूलः राज० । वरेलायाम् स्थूलस्कन्ध पु० स्थूलः स्कन्धोऽस्य । लकुचे (मान्दार) राजनि० । स्थूलहस्त न० स्थूलः हस्त इवाकारेऽस्य । गजशुण्डे त्रिका० स्थूलांशा स्त्री स्थूलः अंशोऽवयवोऽस्याः । १ गन्धपत्रायाम् राजनि० २ स्थूलावयवे त्रि० । स्थूलाम्र पु० कर्म० । आम्रभेदे राजाम्रे राजनि० । स्थूलास्य पुंस्त्री० स्थूलमास्यं यस्य । १ सर्षे शब्दच० स्त्रियां जातित्वेऽपि योपधत्वात् टाप् । २ वृहस्मुखयुते त्रि० । स्थूलैरण्ड पु० कर्म० । वृहदेरण्डवृक्षे राजनि० । स्थूलैला स्त्री कर्म० । वृहदेलायाम् (वड़ एलाइच) राजनि० । स्थूलोच्चय पु० स्थूलानासुपलानासुच्चयो यत्र । १ गण्डशैले स्थूलस्य गजस्य उच्चयः । २ गजमध्यगतौ ३ वरण्डे ४ असा कल्ये मेदि० ५ गजदन्तच्छिद्रे च शब्दमा० । स्थेय पु० स्थीयते विवादनिर्णायकतयासौ स्था--कर्मणि यत् । विवादे १ संशयनिर्णायके (जुरी) २ पुरोहिते च मेदि० ३ स्थिरे त्रि० हेमच० । स्थेयस् त्रि० अतिशयेन स्थिरः ईयसुन् स्थादेशः । १ स्थिरतरे २ शाश्वते त्रि० भरतः । स्त्रियां ङीप् । इष्ठन् स्थेष्ठोऽप्यत्र त्रि० स्थैर्य्य न० स्थिरस्य भावः ष्यञ् । स्थिरतायाम् । स्थौणेय(क) पु० स्थूणायां तत्समोपे मवः ढक् दसञ् वा । ग्रन्थिपर्णनामगन्धद्रव्ये (गाँठिमाला) अमरः । “स्थौणेगकं वहिंवर्हं शुकवर्हञ्च कुक्कुरम् । शीर्णं रोमशूकं चापि शुकपुष्पं शुकच्छदम् । स्थौणेयकं कदु स्वादु तिक्तं सिग्धं त्रिदोषनुत् । मेधाशुक्रकरं त्वच्यं रक्षोऽश्रीज्वरजन्तु- जित् । हन्ति कुष्ठास्नतृड्दाहदौर्गन्ध्यतिलकासकान्

पृष्ठ ५३५८

ग्रन्थिपर्णस्यैव भेदो, भण्डि उर इति नेपालदेशे भवति । निशाचरो धनहरः कितवो गणहासकः । रोचको मधुरस्तिक्तः कर्टुः पाके कटुर्लघुः । तीक्ष्णो हृद्यो हिमो हन्ति कुष्ठकण्डूकफानिलान् । रक्षोऽश्रीस्वेद- मेदोऽस्रज्वरगन्धविषव्रणान्” भावप्र० । स्थौल्य न० स्थूलस्य भावः ष्यञ् । पीवरत्वे । स्नपन पु० स्ना--णिच्--पुक् ल्युट् । जलादिनाऽभिषेककरणे स्नव पु० स्नु--भावे अप् । १ सवर्णे २ क्षरणे च अमरः । स्नसा स्त्री स्नस--निरासे अच् । स्रायौ हेमच० । स्नातक पु० स्ना--भावे क्त स्नानं वेदाध्ययनानन्तरं समावर्त्तना- ङ्गस्नानं तदस्यास्ति कन्, कर्त्तरि क्त स्वार्थे क वा । वेदा- ध्ययनानन्तरं गार्हस्थ्याय कृतसमावर्त्तनांङ्गस्नाने गृहस्थ- भेदे तच्च व्रतं मिता० आचराध्याये दर्शितं यथा “स्नानादारभ्य ब्राह्मणस्यावश्यं कर्त्तव्यानि विधिप्रति- निषेधकात्मकानि मानससंकल्परूपाणि स्नातकव्रतान्याह “न स्वाध्यायविरोध्यर्थमीह्नेत न यतस्ततः । न विरुद्ध- प्रसङ्गेन सन्तोषी च भवेत् सदा” याज्ञ० । ब्राह्मणस्य प्रति- ग्रहादयोऽर्थप्राप्त्युपाया दर्शिताः । अत्र विशेष उच्यते । स्वाध्यायविरुद्धमर्थमप्रतिषिद्धमपि नेहेत नान्विच्छेत् । न यतस्ततो न यतः कुतश्चिदविदिताचारात्, न विरुद्धप्रसङ्गेन विरुद्धोऽयाज्ययाजनादिप्रसङ्गो नृत्यगीतादि विरुद्धं वा तत्र प्रसङ्गश्च विरुद्धप्रसङ्गः तेन नार्थमीहेत इति सम्ब ध्यते । तत्र आवृत्तिः प्रत्येकं पर्युदासार्था । सर्वत्राप्यस्मिन् स्नातकप्रकरणे नञ्शब्दः पर्युदासार्था एव । किञ्च । “अर्थालाभेपि सन्तोषी परितृप्तो भवेत् । चकारात् संयतश्च “सन्तोषं परमास्थाय सुखार्थी संयतो भवेत्” इति मनुस्नरणात् । कुतस्तर्हि धनमन्विच्छेदित्यत आह” मिता० । “राजान्तेवासियाज्येभ्यः सीदन्नच्छेद्धनं क्षुघा । दम्भि हैतुकपाषण्डिवकवृत्तींश्च वर्जयेत्” याज्ञ० । “क्षुधा सीदन् पीह्यमानः स्नातको राज्ञो विदितवृत्तान्तादन्तेवासिनो वक्ष्य- माणलक्षणाद्याज्याद्याजनार्हाच्च धनमाददीत । क्षुधा सीदन्नत्यमेन विभागादिप्राप्तकुटुम्बपोषणपर्य्याप्तधनो न काणवेमान्वच्छेदिति गम्यते । किञ्च । दम्मिहेतुकादीन् सकलकार्य्येषु लौकिकशास्त्रीयेषु वर्जयेत् । लोकरञ्जनार्थमेव कर्मानुष्ठायी दम्भी युक्षिबलेन सर्वत्र संशयकारी हैतुकः त्रैविद्यवृद्धापरिगृहीताम्रमिणः पाषण्डिनः । पकटदस्य वर्त्तनमिति वकवृत्तिः । यथाह मढः “अधो दृष्टिर्नैकृतिकः स्वार्थसाधनतत्परः । शठो मिथ्याविनी-

तश्च वकवृत्तिरुदाहृतः” इति । प्रतिषिद्धसेविनो विकर्मस्याः विड़ालमार्जारस्तस्व स्वभावो व्रतं यस्यासौ वैड़ाल- व्रतिकः “धर्मध्वजी सदा लुब्धश्छाद्मिको लोकदाम्भिकः । वैड़ालव्रतिको ज्ञेयो हिंस्रः सर्वाभिसन्धकः” इति मनुस्मरणात् । चकाराद्विकर्मस्थवैड़ालब्रतिकशठान् यथाह मनुः “पाषण्डिनो विकर्मस्थान् वैड़ालव्रतिकान् शठान् । हैतुकान् वकवृत्तींश्च वाङ्मात्रेणापि नार्चयेत्” इति । शठः सर्वत्र वक्रः । एतैः संसर्गनिषेधादेव स्वयं एवंविधो न भवेदिति गम्यते” मिता० । किञ्च “शुक्लाम्बर धरोनीचकेशस्मश्रुनखः शुचिः । न भार्य्यादर्शनेऽश्नीया- न्नैकवासा न संस्थितः” याज्ञ० “शुक्ले धौते अम्बरे वाससी धारयतीति शुक्लाम्बरधरः । केशाश्च श्मश्रुणि च नखाश्च केशश्मश्रुनखन्नीचं कृत्त कशश्मश्रुनखं यस्यासौ तथाक्तः शुचिरन्तर्बहिश्च स्नानानुलेपधूपस्रगादिभिः सुगान्धिश्च भवेत् । यथाह गौतमः “म्नातको नित्य शुचिः सुगन्धिः स्नानशीलः” इति । सुगन्धवत्त्वविधानादेव निर्गन्ध- माल्यस्य निषेधः । तथा च गोभिलः “नागन्धां स्रज- न्धारयेदन्यत्र हिरण्यरत्नस्रजः” इति । “सदा स्नातक एवम्भूतो भवेत्” एतच्च सति सम्भवे “न जीर्णमलवद्वासा भवेच्च विभवे सतीति” मनुस्मरणात् । न च भार्याया दर्शने तस्यां पुरतोऽवस्थितायां नाश्नीयादवीर्यवदपत्योत्पात्तम- यात् तथा च श्रुतिः “जायाया अन्ते नाश्नीयादवीर्य्य- वदपत्यं भवति” इत्यतस्तया सह भोजनं दूरादेव निरस्तम् । न चैकवासाः । नापि संस्थितः उत्थितः अश्नोयादिति संवध्यते मिता० । “न संशयं प्रपद्येत नाकस्मादप्रियं वदेत् । नाहितं नानृतञ्चैव न स्तेनः स्यान्न बार्द्धुषी” याज्ञ० । “कदाचिदपि संशयं प्राणविपत्तिसशयावह कर्म न प्रप- द्येत न कुर्य्यात् । यथा व्याघ्रचौराद्युपहतदेशाक्रम- णादि । अकस्मान्निःकारणं किञ्चिदपि परुषमप्रियम् उद्वेगकारि वाक्यं न वदेत् । न चाहितमनृत वा प्रिय- मपि । चकारादसभ्यं बीभत्सकरञ्चाकस्मन्न वदेदिति संबध्यते । एतच्च परिहासादिव्यतिरेवेण “गुरुणापि समं हास्यं कर्त्तव्यं कुटिलं विना” इति स्मरणात् । न च स्तेनः अन्यदीयस्यादत्तस्य ग्रहीता स्यात् न बार्द्धुषी स्यात् प्रतिषिद्धवृद्धूपजीवी वाद्धुंषी न स्यात्” मिता० । “दाक्षायणी ब्रह्मसूत्री बेणुमान् स्रकरण्डलुः । कुर्य्यात् प्रदक्षिणं देवमृद्गोविप्रवनस्पतीन्” याज्ञ० । दाक्षायणं सुवर्णं तदस्यस्तीति दाक्षायणी । ब्रह्मसृत्रे यज्ञोप्रवीतं यस्या-

पृष्ठ ५३५९

स्तीति ब्रह्मसूत्री वैणवयष्टिमान् कमण्डलुमान् स्यादिति सर्वत्र सम्बन्धनीयम् । अत्र ब्रह्मचारिप्रकरणोक्तस्यापि यज्ञोपवीतस्य पुनर्षचनं द्वितीयप्राप्त्यर्थमृ । यथाह वसिष्ठः “स्नातकानां द्वितीयं स्यादन्तर्वासस्तथोत्तरम् । यज्ञोपवीते द्वे यष्टिः सोदकश्च कमण्डलुः” इति । उत्र च दाक्षायणीति सामान्यामिधानेऽपि कुण्डलधारण- मेव कार्य्यम् “वैणवीं धारयेद् यष्टिं सोदकञ्च कमण्ड- लुम् । यज्ञोपवीतं वेदञ्च शुभे रौक्मे च कुण्डले” इति मनुस्मरणात् । देवं देवप्रतिमां मृदमुद्धृताम् । गां ब्राह्मणं वनस्पतिं चाश्वत्थादिकं प्रदक्षिणं कुर्य्यात् एतान् दक्षिणतः कृत्वा व्रजेत् । एवञ्चतुष्पथादीनपि “मृदं गां दैवतं विप्रं घृतं मधु चतुष्पथम् । प्रदक्षिणानि कुर्वीत प्रज्ञातांश्च वनस्पतीन्” इति मनुस्मरणात् मिता० । “न तु मेहेन्नदीच्छायावर्त्मगोष्ठाम्बुभस्मसु । न प्रत्यग्न्य- र्कगोसोमसन्ध्याम्बुस्त्रीद्विजन्मनः” याज्ञ० । “नद्यादिषु न मेहेत् न मूत्रपुरीषोत्सर्गं कुर्य्यात् । एवं श्मशानादा- वपि यथाह शङ्खः “न गोमयकृष्टोप्वशाद्बलचिति श्मशानवर्त्मखलपर्वतपुलिनेषु मेहेत् भूताधारत्वा- दिति” । तथाग्न्यदीन् प्रति अग्न्यादीनामभिमुखं न मेहेत् । नाप्येतान् पश्यन् यथाह गौतमः “न वाय्वग्निविप्रादित्यापोदेवतागाश्च प्रति पशृन् वा मूत्र पुरीषामेध्यानि कुर्य्यान्न देवताः प्रति पादौ प्रसारयेत्” । एतद्देशव्यतिरेकेण भूमिमयज्ञियैस्तृणैरन्तर्द्धाय मूत्रपुरीषे कुर्य्यादिति यथाह वशिष्ठः “परिवेष्टितशिरा भूमिम- यज्ञियैस्तृणैरन्तर्द्धाय मूत्रेपुरीषे कुर्यादिति” मिता० । “नेक्षे- तार्कं न नग्नां स्त्रीं न च संसृष्टमैथुनाम् । न च मूत्रं पुरीषञ्च नाशुचीराहुतारकाः” याज्ञ० । “नैवार्कमोक्षेतेति यद्यपिसामान्येनोक्तं तथापि उदयास्तमयराहुग्रह्स्तोदक- प्रतिबिम्बमध्याह्ववर्त्तिन एवादित्यस्यावेक्षणं निषिध्यते न सर्वदा । यथोक्तं मनुना “नेक्षेतोद्यन्तमादित्यं नास्तं यान्तं कदाचन । नोपसृष्टं न वारिस्थं न मध्यं नभसो गतम्” इति । उपभोगादन्यत्र नग्नां स्त्रियं नेक्षेत “न नग्नां स्त्रियमीक्षेतान्यत्र मैथुनात्” इत्याश्वलायनः । संसृष्ट मैथुनां कृतोपभोगाम् । उपभोगान्ते अनग्नामपि नेक्षेत । चकाराद्भोजनादिकर्माचरन्तीम् । तथा च मनुः “नाश्नीयाद् भार्य्यया सार्द्धं नैनामीक्षेत चाश्न- तीम् । क्षुवन्तीं जृम्भमाणाञ्च न चासीनां यथासुखम् । नाञ्जयन्तीं खके नेत्रे न चाभ्यक्तामनावृताम् । न पश्येत्

प्रसवन्तीं च श्रेयस्कामो द्विजोत्तमः” इति । मूत्रपुरीषे च न पश्येत् । तथा अशुचिः सन् राहुतारकाश्च न पश्येत् । चकारादुदके स्वप्रतिबिम्बम् । “न चोदके निरीक्षेत स्वरूपमिति धारणा” इति वचनात्” मिता० । “अयं मे वज्र इत्येवं सर्वं मन्त्रमुदीरयन् । वर्षत्यप्रावृतो गच्छेत् स्वपेत् प्रत्यकशिरा न च” याज्ञ० । वर्षति सति अयं मे वज्रः पाप्मानमपहन्त्विति मन्त्रमुच्चारयन् अप्रा- वृतोऽनाच्छादितो न गच्छेन्न धावेत “न प्रधार्वच्च वर्ष- तीति” प्रति षेधात् । न च प्रत्यक्शिराः स्वप्यात् । चकारान्नग्नो न शयीत । एकश्च शून्यगृहे । “न च नग्नः शयीतेति” “नैकः स्वप्यात् शून्यगृहे” इति मनुस्मारणात्” मिता० “ष्ठीवनासृक् शवृन्मूत्ररेतांस्यप्सु न निक्षिपेत । पादौ प्रतापयेन्नाग्नौ न चैनमभिलङ्घयेत्” याज्ञ० । ष्ठीवनमुद्गिर- णम् । असृग्रक्तम् । शकृत् पुरीषं शेषं प्रसिद्धम् । एतान्यासु न निक्षेपेत् । नापः पादेन ताड़येत् । एवन्तुषादी- नपि । यथाह शङ्खः “तुषकेशकरीषभस्मास्थिश्लेष्म- नखलोमान्यप्सु न निक्षेपेत् । न पादेन पाणिना वा जलमभिहन्यादिति” । अग्नौ च पादौ न प्रतापयेत् । नाप्यग्निं लङ्घयेत् । चकारात् ष्ठीयनानृग्नौ न क्षिपेत् । मुखोपधमनादि चाग्नेर्न कुर्य्यात् तथा च मनुः “नाग्निं मुखेनोपधमेन्नग्नां नेक्षेत च स्त्रियम् । नामेध्यं प्रक्षपेदग्नौ न च पादौ प्रतापयेत् । न चैनं पादतः कुर्य्यान्न प्राणबाधमाचरेत्” इति मिता० । “जलं पिबेन्नाञ्जलिना न शयानं प्रवोधयेत् । नाक्षैः क्रीडेन्न धर्म- घ्नर्व्याधितैर्वा न संविशेत्” याज्ञ० । “जलमञ्जलिना संहताभ्यां पाणिभ्यां न पिवेत् । जलग्रहणं पेयमात्रोपलक्षणम् । विद्यादिभिरात्मनोऽधिकं शयानं न प्रवोधयेत् नोत्थाप- येत् “श्रेयांसन्न प्रवोधयेदिति” विशेषात् । अक्षादि- भिर्न्न क्रीडेत । धर्मघ्नैः पशुलङ्घनादिभिः कर्मभिर्न्न क्रीडेत् । व्याधितैर्ज्वराद्यभिभूतैरेकत्र न संविशेत् न शयीत” मिता० । “विरुद्धं वर्जयेत् कर्म प्रेतधूमं नदीतरम् । केशमस्मतुपाङ्गारकपालेषु च संस्थितिम्” याज्ञ० । “जनपदकुलाचारग्रामविरुद्धञ्च कर्म वर्जयेत् । प्रेतधूमं वाहुभ्यां नदीतरणञ्च वर्जयेदिति संबध्यते । वेशादिषु संस्थितिं वर्जयेत् । चकारादस्थिकार्पासामेध्येषु च” मिता० । “नाचक्षीत धयन्तीं गां नाद्वारेण विशेत् क्वचित् । न राज्ञः प्रतिगृह्णीयाल्लुब्धस्योच्छास्त्रवर्त्तिनः” याज्ञ० । “परस्य क्षी- रादि पिबन्तीं गां परस्मै माचक्षोत न च निवर्चयेत् ।

पृष्ठ ५३६०

अद्वारेण कापथेन क्वचिदपि नगरे ग्रामे मन्दिरे वा न प्रविशेत् । न कृपणस्य शास्त्रातिक्रमकारिणो राज्ञः सकाशात् प्रतिगृह्णीयात्” मिता० । “प्रतिग्रहे सूनिचक्रि- ध्वजिवेश्यानराधिपाः । दुष्टा दशगुणं पूर्वात् पूर्वादेते यथाक्रमम्” याज्ञ० । प्रतिग्रहेषु साध्येषु सूत्यादयः पञ्च पूर्व- स्मात् पूर्वस्मात् परःपरो दशगुणं दुष्टाः । सूनाप्राणिहिंसा सा अस्याऽस्तीति सूनी प्राणिहिंसापरः चक्री तैलिकः । ध्वजी सुराविक्रयी । वेश्या पण्यस्त्री । नराधिपः अनन्तरोक्तः” मिता० । “देवत्विक्स्नातकाचार्य्यराज्ञां छायां परस्त्रियाः । माक्रमेद्रक्तविण्मुत्रष्ठीवनोद्वर्त्तनादि च” याज्ञ० । “देवाना मृत्विक् स्नातकाचार्य्यराज्ञां परस्त्रियाश्च छायां नाक्रा- मेत् नाधितिष्ठेन्न लङ्घयेद् बुद्धिपूर्वम् यथाह मनुः “देवतानां गुरो राज्ञः म्नातकाचार्य्ययोरपि । नाक्रा- मेत् कामतश्छायां वभ्रुणो दीक्षितस्य च” इति । वभ्रुणो नकुलवर्णस्य यस्य कस्य चिद्गारन्यस्य वा सोमादेर्वभ्रुण इति नपुंसकलिङ्गनिर्देशात् । रक्तादीनि च नाधिति- ष्ठेत् । आदिग्रहणात् स्नानोदकादेर्ग्रहणम् “उद्वर्त्तन- मपःस्नानं विण्म्त्रं रक्तमेव च । श्लेष्मनिष्ट्यूतवान्तानि नाधितिष्ठेत कामतः” इति मिता० । “विप्राहिक्षत्रि- यात्मानो नावज्ञेयाः कदाचन । आमृत्योः श्रियमाका- ङ्क्षेन्न कञ्चिन्मर्मणि स्पृशेत्” याज्ञ० । “विप्रो बहुश्रुतोऽहिः सर्पः क्षत्रिया नृपतिः । एते कदाचिदपि नावमन्तव्या आत्मा च स्वयं नावमन्तव्यः । आमृत्योर्यावज्जीवं श्रिय- मिच्छेन्न कञ्चिन्मर्मणि स्पृशेन्न कस्यचिदपि मर्म दुश्चरितं प्रकाशवेत्” मिता० । “दूरादुच्छिष्टविणमुत्रपादाम्भांसि ससुत्सृजेत् । श्रुतिस्मत्युदितं सम्यक् नित्यमाचारमाचरेत्” याज्ञ० । “भोजनाद्युच्छिष्टं विण्मूत्रे पादप्रक्षालनजलञ्च गृहाद् दूरात् समुत्सृजत् । श्रौतं स्मार्त्तं चाचारं नित्यं सम्यगनुतिष्ठेत्” मिता० । “गोब्राह्मणानलान्नानि नोच्छिष्टो न पदा स्पृशेत् । न निन्दाताड़ने कुर्य्यात् पुत्रं शिष्यं च ताड़येत्” याज्ञ० । गां ब्राह्मणमग्निमन्नमदनीयं विशेषतः पक्वमशुचिर्न स्मृशेत् । पादेन त्वनुच्छिष्टोऽपि “यदा पुनः प्रमादात् स्पृशति तदाचमनोत्तरकालं मनूक्तं कार्य्यम् “स्पृष्ट्वैतानशुचिर्नित्यमद्भिः प्राणानुपस्पृशेत् । गात्राणि चैव सर्वाणि नाभिं पाणितलेन तु” इति एवं प्राणादीनुपस्पृशेत् । कस्यचिदपि निन्दाताड़ने न कुर्य्यात् । एतच्चानपकारिणः “अयुध्यमानस्योत्पाद्य

ब्राह्मणस्यासृगन्ततः । दुःखं सुमहदाप्नोति प्रेत्याप्राज्ञ- तया नरः” इति । पुत्रशिष्यौ शिक्षार्थमेव ताड़येत् । चकाराद् दासादीनपि । ताड़नञ्च रज्वादिनोत्तमाङ्ग व्यतिरेकेण कार्य्यम् “शिष्यशिष्टिरबधेनाशक्तौ रज्जु येणुदलाभ्यां तनुभ्यामन्येन घ्नत् राज्ञा शास्यः” इति गोतमवचनात् । “पृष्टतस्तु शरीरस्य नोक्तमाङ्गे कथञ्चन” इति मनुवचनात्” मिता० । “कर्मणा मनसा वाचा यत्नाद्धर्मं समाचरेत् । अस्वर्ग्यं लोकविद्विष्टं धर्ममप्या- चरेन्न तु” याज्ञ० । कर्मणा कायेन यथाशक्ति धर्ममनुतिष्ठेत् । तमेव मनसा ध्यायेत् । वाचा वदेत् । धर्मं विहितमपि लोकविद्विष्टं लोकाभिशस्तिजनकं मधुपर्के योबवादिकं नाचरेत् । यस्मादस्वर्ग्यमग्नोषोमीयवत् स्वर्गसाधनं न भवति” मिता० । “मातृपित्रतिथिभ्रातृजामिसम्बन्धिमातुलैः । वृद्धबालातुराचार्य्य वैद्यसंश्रितबान्धवैः । ऋत्विक्पुरोहि- तापत्यभार्य्यादाससनाभिभिः । विवादं वर्जयित्वा तु सर्वाँल्लोकाञ्जयेद् गृही” याज्ञ० । माता जननी । पिता जनकः । अतिथिरध्वनीनः । भ्रातरो भिन्नोदरा अपि । जामयो विद्यमानभर्त्तृकाः स्त्रियः । सम्बन्धिनो वैब ह्याः । मातुलो मातुर्भ्राता । वृद्धः सप्तत्युत्तरव- यस्कः । बालः आषोड़शाद्वर्षात् । आतुरो रोगी । आचार्य्य उपनेता । वैद्यो विद्वान् भिषग्वा । संश्रित उपजीवी । बान्धवाः पितृपक्षा मातृपक्षाश्च । मातुलस्य पृथगुपादानम् आदरार्थम् । ऋत्विग्याजकः । पुरोहितः शान्त्यादेः कर्त्ता । अपत्यं पुत्रादि । भार्य्या सहधर्म- चारिणी । दासः कर्मकरः । सनाभयः सोदराः भ्रा- तृभ्यः पृथगुपादनं अजामिभगिनीप्राप्त्यर्थम् । एतैर्मात्रादिभिः सह वाक्कलहं परित्यज्य सर्वान् प्राजा- पत्यादीन् लोकान् प्राप्नोति” । “पञ्चपिण्डाननुद्धृत्य न स्नायात् परवारिणि । स्नायान्नदीदेवखातह्रदप्रस्रवणेषु च” याज्ञ० । परवारिषु परसम्बन्धिषु सर्वस्वत्वोद्देशेन त्यक्तेषु तड़ागादिषु पञ्चपिण्डिनिनुद्धृत्य न स्नायात् । अनेनात्मी- योत्सृष्टाभ्यनुज्ञातेषु पिण्डोद्धरमन्तरेणापि स्नानमभ्यनु- ज्ञातम् । नद्यादिषु कथं तर्हीत्याह स्नायान्नदीति । साक्षात् परम्परया वा समुद्रगाः स्रवन्त्यो नद्यः । देवखातं देवनिर्मितं पुष्करादि । उदकप्रवाहाभिघातकृत- जलो महानिम्नप्रदेशो ह्रुदः । पर्वताद्युच्चप्रदेशात् प्रस्रुतम् उदकं प्रस्नवणं एतेषु पञ्चपिण्डानुद्धरणेनैव स्नायात् । एतच्च नित्यस्नानविषयम् सति सम्भवे

पृष्ठ ५३६१

“?न}दीषु देवखातेषु तड़ागेषु सरःसु च । स्नानं समाचरे- न्नित्यं गर्त्तप्रस्रवणेषु च” इति नारदस्मरणात् । शौचा । द्यर्थन्तु यथासम्भवं परवारिषु पिण्डानुद्धरणेऽपि सर्वस्य न निषेधः” मिता० । “परशय्यासनोद्यानगृहयानानि वर्जयेत् । अदत्तान्यग्निहीनस्य नान्नमद्यादनापदि” याज्ञ० । शय्या कशिपुः । आसनं पीठादि । उद्यानमाम्रव- णादि । गृहं प्रसिद्धन् । यानं रथादि परसम्बन्धोन्ये तान्यदत्तान्यननुज्ञातानि वर्जयेन्नापभुञ्जीतः अभोज्यान्नान्याह । अग्निहीनस्येति । श्रौतस्मार्त्ताग्न्यधि काररहितस्य शूद्रस्य प्रतिलोमजस्य बाधिकारवतोऽप्यग्नि- रहितस्यान्नमनापदि न भुञ्जीत न प्रतिगृह्णायाच्च । “तस्मात् प्रशस्तानां स्वकर्मणा शुद्धजातीनां ब्राह्मणो भुञ्जीत गृह्णीयांच्चेति” गौतमवचनात्” मिता० । “कदर्य्य वद्धचौराणां क्लोवरङ्गावतारिणाम् । वैणाभिशस्तबार्द्धुष्य गणिकागणदोक्षिणाम्” याज्ञ० । कदर्य्यो लुब्धः “आत्मानं धर्मकृत्यञ्च पुवदारांश्च पीड़येत् । लोभाद् यः पितरौ भृत्यान् स कदव्ये इति स्मृतः” इत्युक्तः । बद्व्हो निगड़ा दिना वाचा सन्निरुद्धश्च । चौरो ब्राह्मणसुवर्णव्य- तिरिक्तपरस्वापहारी । क्लीवो नपुंसकः । रङ्गावतारो नटचारणमल्लादिः । वेणुच्छेदजीवो वैणः । अभिशस्तः पतनीयैः कर्ममिरभियुक्तः । वाद्र्वुष्यो निषिद्धवृद्ध्युप- जीवी । गणिका पण्यस्त्री गणदीक्षी बहुयाजकः । एतेषामन्नं नाश्रीयादित्यनुवर्त्तते” मिता० । “चिकित्सकातुरक्रुद्ध पुश्चलीमत्तविद्विषाम् । क्रूरोग्रपतितव्रात्यदाम्भिकोच्छिष्ट- भोजिनाम्” याज्ञ० । “चिकित्सकोभिषग्वृत्त्युपजीवी । आतुरा महारोगोपसृष्टः । “वातव्याध्यश्मरीकुष्ठमे- होदरभगन्दराः । अर्शांसि ग्रहणोत्यष्टौ महारोगाः पसीर्त्तिताः” इति । क्रुद्धः कुपितः! पुंश्चली व्यभि- चारिणी । मत्तो विद्यादिना गर्वितः । विद्विट् शत्रुः । क्रूरो दृढ़ाभ्यन्तरकोपः । वाक्कायव्यापारेणोद्वेजकः उग्रः । पतितो ब्रह्महादिः । व्रात्यः पतितसावि- त्रीकः । दाम्भिको वञ्चकः । उच्छिष्टभोजी परभुक्तोज्झि- ताशो । एतेषाञ्चिकित्सकादीनामन्नं नाश्नीयात्” मिता० । “अवीरास्त्रीस्वर्णकारस्त्रीजितग्रामयाजिनाम् । शस्त्र विक्रयकर्मारतन्तुवायश्ववृत्तिनाम्” याज्ञ० । “अवीरास्त्रो स्वतन्त्रा व्यभिचारमन्तरेणापि । पतिपुत्ररहितेत्यन्ये । स्वर्णकारः सुवर्णस्य विकारान्तरकृत् । स्त्रीजितः सर्वत्र स्त्रीवशवर्द्धी । ग्रामयाजी ग्रामस्य शान्त्यादिकर्त्ता वहूना-

मुपनेता च । शस्त्रविक्रयी शस्त्रविक्रयोपजीवी । कर्मारो लोहकारः तक्षादिश्च । तन्तुवायः सूचीशिल्पोपजीवी । श्वभिर्वृत्तं जीवनमस्यास्तीति श्ववृत्ती । एतेषामन्नं नाश्नीयात्” मिता० । “नृशंसराजरजककृतघ्नवधजोविनाम् । चैलधावसुराजोवसहापपतिवेश्मताम् । पिशुनानृतिनो- श्चैव तथा चाक्रिकवन्दिनाम् । एषामन्नं न भोक्तव्यं सोमविक्रयिणस्तथा” याज्ञ० । “नृशंसो निर्दयः । राजा भूपतिः । तत्साहचर्य्यात्पुरोहितश्च । यथाह शङ्खः “भीतावगीतरुदिताक्रन्दितावघुष्टक्षुधितपरिभुक्तविस्मितो- न्मत्तावधूतराजपुराहितान्नानि वर्जयेत्” । रजको वस्त्रा- दीनां नीलादिरागकारकः । कृतध्न उपकृतस्य हन्ता । बधजीवी प्राणिनां बधेन वर्त्तकः । सुराजीवी मद्यवि- क्रयजीवी । उपपतिर्जारः सहोपपतिना वेश्म यस्यासौ सहोपपतिवेश्मा । पिशुनः परदोषस्य ख्यापकः । अनृती मिथ्यावादी । चाक्रिकस्तैलिकः । शाकटिकश्चेत्येके “अभिशस्तपतितचाक्रिकतैलिकः” इति भेदेनाभिधानात् । वन्दिनः स्तावकाः सामविक्रयी सोमलताया विक्रेता । एतेषामन्नं न भोक्तव्यम् । सर्वे चैते कदर्व्यादयो द्विजा एव कदर्य्यत्वादिदोषदुष्टा अभोज्यान्ना इतरेषां प्राप्त्य- भावात् प्राप्तिपूर्वकत्वाच्च प्रतिषेधस्य । अग्निहीनस्य नान्न- मद्यादनापदींत्यत्र शूद्रस्याभोज्यान्नत्वमुक्तम् । तत्र प्रति- प्रसवमाह” मिता० । “शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्राद्धेसी- रिणः । भोज्यान्ना नापितश्चैव यश्चात्मानं निवेदयेत्” याज्ञ० । “दासागर्भदासादयः गोपालो गवां पालकः गवां पालनेन यो जीवति । कुलमित्रं पितृपितामहादिक्रमागतः । अर्द्धसीरी हलपर्य्याय सीरापलक्षितकृषिफलभागग्राही । नापितः गृहव्यापारकारयिता नापितश्च । यश्च वाङ्- मनःकायकर्ममिरात्मानं निवेदयति तवाहमिति । एते दासादयः शूद्राणां मध्ये भोज्यान्नाः । चकारात् कुम्भ- कारश्च । “गोपनापितकुम्भकारकुलमित्रार्द्धिकनिवेदिता- त्मानो भोज्यान्ना” इति वचनात् । स्नातकश्च त्रिविधः व्रतस्नानतकः विद्यास्नातकः उभयस्नातकश्चेतिभेदात् । तत्र विहितकालपर्य्यन्तं व्रह्मचर्य्यं कृत्वा वेदमसमाप्यैव व्रतकालोत्तरं कृतसमावर्त्तन आद्यः । विहितकालमध्येऽपि वेदविद्यां लब्ध्वा स्नातो द्वितीयः । विहितकालपर्थ्यन्तं ब्रह्मचर्य्यं कृत्वा वेदमक्षब्ध्वा तं लब्ध्वैव तत्कालोत्तरं कृतस्नानस्तृतीयः । स्नातकव्रत न० ६ त० । स्नातककर्त्तव्ये स्मृत्युक्ते व्रतभेदे “अलाभे चैव कन्यायाः स्नातकव्रतमाचरेत्” स्मृतिः ।

पृष्ठ ५३६२

स्नान न० स्ना--भावे ल्युट् । १ शोधने २ अवगाहने ३ मज्जने च तच्च मन्त्रादिकारणभेदादष्टविधं आ० त० तत्प्रकार- भेदादिकं च दर्शितं यथा “दक्षः “चतुर्थे च तथा भागे स्नानार्थं मृदमाहरेत् । तिलपुष्पकुशादीनि स्नानार्थञ्चाकृत्रिमे जले” । कुर्य्यादिति शेषः । तथा च “अस्नात्वा चाप्यहुत्वा च भुङ्क्ते- ऽदत्त्वा च यो नरः । देवादीनामृणी भूत्वा नरकं प्रतिपद्यते” । “अस्नात्वा नाचरेत् कर्म जपहोमादि किञ्चन । लालास्वेदसमाकीर्णः शयनादुत्थितः पुमान् । अत्यन्तमलिनः कायो नवच्छिद्रसमन्वितः । स्रव- त्येव दिवारात्रौ प्रातःस्नानं विशोधनम् । प्रातःस्नानं प्रशसन्ति दृष्टादृष्टफ हि तत् । सरमर्हति पूतात्मा प्रातःस्नायी जपादिनाम् अज्ञानाद् यदि वा मोहात् रात्रौ दुश्चरितं कृतम्। प्रातः स्नानेन तत् सर्वं शोधयन्ति द्विजातयः”! दृष्टं मलापकर्षादि अदृष्टं प्रत्य- वायपरीहारादि । प्रातः सूर्य्योदयात् प्राक्कालः “प्रातः स्नाय्यरुणकिरणग्रस्तां प्राचीमवलोक्य” इति विष्णूक्तेः । प्रातःस्नाने मध्याह्नस्नानधर्मातिदेशमाह कात्यायनः “यथाहनि तथाप्रातर्नित्यं स्नायादनातुरः । दन्तान् प्रक्षाल्य नद्यादौ गेहे चेत्तदमन्त्रवत्” । यथा तथेतिकर्त्तव्यतया । सा च “आचरेदुषसि स्नानं तर्प- येद्देवमानुषान्” इति जावाल्युक्ता । वैदिके कर्मणि वामहस्ते वहुतरकुशान् दक्षिणेन पवित्रं धारयेत् । तथा च छन्दोगपरिशिष्टम् “ह्रस्वाः प्रचरणीयाः स्युः कुशा दीर्घाश्च वर्हिषः । दर्भाः पवित्रमित्युक्तमतः सन्ध्या- दिकर्मसु । सव्यः सोपग्रहः कार्य्यो दक्षिणिः सपवित्रकः” । प्रचरणीयाः पार्वणपञ्चयज्ञादिकर्मानुष्ठानार्हाः । बर्हिषः यज्ञाद्यास्तरणार्थाः । यत स्तत्तत्कमंसु कुशविशेषा उक्ताः । अतः सन्ध्यादिकर्मसु अवस्थाविशेषशून्याः कुशाः पवित्रम् । सोपग्रहः बहुतरकुशयुक्तः सपवित्रको विशिष्टद्विदल- युक्तः । विशेषमाह स एव “अनन्तर्गर्भिणं साग्रं कौशं द्विदलमेव च । प्रादेशमात्रं विज्ञेयं पवित्रं यत्र कुत्र- चित्” । अनन्तर्गर्भिणं अन्तर्गर्भशून्यम् । तथा च शौनकः “अनन्तस्तरुणौ यौ तु कुशौ प्रादेशसम्मितौ । अनखच्छेदिनौ साग्रौ तौ पवित्राभिधायकौ” । “एतद- भावे कुशपत्रचतुष्टयं त्रय वा समुद्रकरधृतवचनात । तद् यथा “चतुर्भिर्दर्भपत्रैश्च त्रिभिर्द्वाभ्यामथापि वा ।

पवित्रं कारयेन्नित्यं प्रशस्तं सर्वकर्मसु” । विद्याकर- वाजपेयिधृतम् “पावत्रन्तु द्विजः कुर्य्यात् कुशपत्रद्वयेन वा । पत्रत्रयेण वा कार्य्यं नैकपत्रण कुत्रचित्” । एतद्दर्शनात् दर्भापवित्रमित्यत्रैवमपि व्याख्येयस् मार्कण्डेयः “सर्वकालं तिलैः स्नानं पुण्यं व्यासोऽव्र- वीन्मुनिः । श्रीकामः सर्वदा स्नानं कुर्वीतामलकैर्नरः । सप्तनीं नवमीञ्चैव पर्वकालञ्च वर्जयेत्” । विष्णुधर्मोत्तरे “त्वराक्रोधौ तथा वर्ज्यौ देवकर्मणि पण्डितैः । इक्षुरापः पयश्चैव ताम्बूलं फलमौषधम् । भक्षयित्वा तु कर्त्तव्याः स्नानदानादिकाः क्रियाः” । भविष्योत्तरे “स्नातुस्तु वरुणस्तेजो जुह्वतोऽग्निः श्रियं हरेत् । भुञ्जानस्य यमस्त्वायुस्तस्मान्न व्याहरेत् त्रिषु” । स्नातुः स्नानं कुर्वतः । अशुचेरवगाहनानन्तरं स्नानमाह योगियाज्ञवल्क्यः “तूष्णीमेवावगाहेत यदा चेदशुचिर्नरः । आचम्य तु ततः पश्चात् स्नानं विधिवदाचरेत्” । वामनपुराणम् “नाभिमात्रजले गत्वा कृत्वा केशान् द्विधा द्विजः । निरुध्य कर्णौ नासाञ्च त्रिःकृत्वो मज्जनं ततः” । तत्रैव वृद्ध- याज्ञवल्क्यः “स्रीतसां संमुखो मज्जेत् यत्रापः प्रव- हन्ति वै । स्थावरेषु गृहे चैव सूर्य्यसम्मुख आप्लवेत्” । हारीतः “नातुरो न भुक्त्वा न जीर्णवासा न बहुवासा न नग्नी नाश्नन् नावसक्थिको नालङ्कृतो नाजस्रं नाज्ञाते जले नाकुले नाशुचौ न प्रभूतजले न नाभ्रल्प- जले न चत्वरे नोपद्वारे न सन्ध्यायां न निशायां स्नाया- दिति” । चत्वरे काकादिवलिस्थले इति श्रीदत्तः । उपद्वारे द्वारसमीपे । अत्रैकेन मुनिना नग्नबहुवाससो- र्निषेघस्याभिधानात् स्नाने द्विवासस एवाधिकारः प्रती- यते । एकवस्त्रस्नाने दोषमाह समुद्रकरधृतभविष्ये गोतमः “एकवस्त्रेण यतस्नानं मूच्या विद्धेन चैव हि । स्नातस्तु न भवेत् शुद्धः श्रिया च परिहीयते” । अतएव “स्नानं तर्पणपर्य्यन्तं कुर्य्यादेकेन वाससा” इति यदि समूलं तदा प्रेततर्पणपरमिति “तत्रैकवस्त्रा ज्ञातयः” इत्यादिना एकवस्त्रत्वावधानात् “एकेन एकजातीयेन” इति वाचस्पतिमिश्राः । “येन वाससा स्नानं कृतं जलस्थस्य तेनव तर्पणम्” इति कृत्यतत्त्वार्णवः । न च “स्नानशाट्यान्तु दातव्या मृदस्तिस्रो विशुद्धये । जलमध्ये तु यः कश्चित् द्विजातिर्ज्ञानदुर्वलः । निष्पीड़यति यद्वस्त्रं स्नानं तस्य वृथा भवेत्” इति वशिष्ठवचने स्नानशाट्यामिति तद्वस्त्रमिति एकवचननिर्देपेन च सानेऽप्येकवस्त्रत्वमिति

पृष्ठ ५३६३

वाच्यम् अ व विशुद्धय इत्यभिधानेनाधोधृतवस्त्रस्यैव मृत्त्र येण प्रक्षालणं नतूत्तरीयस्य एतदर्थमेकवचनम् । अतएव “मृत्त्रयेणाधरीयवस्त्र” प्रक्षाल्यं वशिष्ठवचनैकवाक्यतया । इत्याह्निकचिन्तामणिः । “म्नातो नाङ्गानि निर्मृज्यात् स्नानशाट्या न पाणिना” इति विष्णुपुराणीयेनाध- रीयवस्त्रेणैव गात्रमार्जनं निषिध्यते । “एतेन निष्पीद्ध्य स्नानवस्त्रमिति” कात्यायनवचने एकत्वमविक्षितमिति निरस्तम् । अतएव सर्वत्रैकत्वं निर्दिष्टम् । शिष्टानाम् आचारोऽपि तथा इति । “नाजस्रमिति पुनः पुनः स्नाननि- षेधः रागप्राप्तस्नानविषयो दृष्टार्थकत्वात् । एवञ्चैकस्मिन् दिने नानातीर्थादिनिमित्तप्राप्तस्नानावृत्तिर्भवत्येव वैधत्वात् । अत्रापि तन्त्रप्रसङ्गयोः सत्त्वे सकृदेविते । अहः स्नान- प्रधानकालमाह दक्षः “चतुर्थे च तथा भागे स्नानार्थं मृदमाहरेत् । तिलपुष्पकुशादीनि स्नानञ्चाकृत्रिमे जले” । विष्णुः “कुशाभावे कुशस्थाने काशं दूर्वा वा दद्यादिति विद्याकरधृतम् “तर्जनी रूप्यसंयुक्ता हेमयुक्ता त्वनामिका । सैव युक्ता तु दर्मेण कार्य्या विप्रेण सर्वदा” । मतस्य सूक्ते “शस्ताः समूला दर्भाश्च गुच्छेन चाधिकं फलम् । सव्यः गोपग्रहः कार्य्यो दक्षिणः सपवित्रकः” इति रोगिणश्चाण्डालादिस्पर्शोऽपि न दोषायेत्थाह रत्नाकरे वृहस्पतिः “तीर्थे विवाहे यात्रायां संग्रामे देशविल्पवे । नगरग्रामदाहे च स्पृष्टास्पृष्टि न दुष्यति । आपद्यपि च कष्टायां रुग्भये र्पड़ने सदा । मातापित्रोर्गुरोश्चैव निदेशे वर्त्तने तथा” । स्पृष्टास्पृष्टीत्यव्ययम क्रिया- व्यतिहारे । तथेति न दुष्यतीत्यर्थः । गारुड़े “सर्वतीर्था- भिषेकाद्धि पवित्रं विदुषां वचः । धर्मश्रवणवेलायां विप्रो व्याससमः स्थितः” । तथाविधातुरं प्रति जावालः “अशिरस्कं भवेत् म्नानं स्नानाशक्तौ तु कर्मिणाम् । आर्द्रेण वाससा वापि दैहकं मार्जनं स्मृतम्” कर्मि- णाम् “शिरः स्नातस्तु कुर्वीत देवं पैत्र्यमथापि वा” इति मार्कण्डेयपुराणोक्तकर्म चिकीर्षूणां मार्जनमिह- प्रोञ्छनं, योगियाज्ञवल्क्यः “असामर्थ्याच्छरीरस्य कालशक्त्याद्यपेक्षया । मान्त्रस्नानादितः सप्त केचिदिच्छन्ति सूरयः । मान्त्रं भौमं तथाग्नेयं वायव्यं दिव्यमेव च । वारुणं मानसञ्चैव सप्त स्नानं प्रकीर्त्तितम् । “आपी हिष्ठेति” वै मान्त्रं मृदालम्भस्तु पार्थिवम् । आग्नेयं भस्मना सानं वायव्यं गोरजः स्मृतम् । यत्तु सातपवर्षेण स्नानं तद्दिव्यमुच्यते । वारुणञ्चावगाद्यङ्घ मानसं विष्णु-

चिन्तनम् । समस्तं स्नानमुद्दिष्टं मन्त्रस्नानक्रमेद्य तु । कालदोषादसामर्थ्यात् सर्वं तस्य फलं स्मृतम्” । आपो हिष्ठेति अपो हिष्ठादि ऋक्त्रयमत्र विवक्षितम् । एवञ्च “कालदोषादसामर्थ्यात् न शक्नोति यदाम्भसि । तदा ज्ञात्वा तु ऋषिभिर्मन्त्रैर्दृष्टन्तु मार्जनम् । शन्न आपस्तु १ द्रुपदा २ आपो हिष्ठा ३ ऽथमर्षणम् ४ । एभिश्चतुर्भि रृग्- मन्त्रैर्मन्त्रस्नानमुदाहृतम् । इति योमिश्राज्ञवल्कीयंयन्मन्त्र स्नानान्तरं तत् प्राधान्यख्यापनाय । अतएव पितृदयितायां सन्ध्यातः पूर्वं तल्लिखितम् । मृदालम्भस्तु गङ्गामृत्तिका- तिलकरूपः । भस्मना संस्कृतभस्मना इति छन्दोगा- ह्निकः । अवगाह्यं मन्त्राड्यङ्गशून्यावगाहनमात्रं विवक्षितम् अतो मुख्यावगाहनरूपस्नानानुकल्पत्वमप्यु- क्तम् । कालदोषोऽतिवृष्ट्यादिः असामर्थ्यं शरीरापाट- वहेतुः अल्पत्वेन सम्पूर्णवारुणस्नानविधिकालायोग्यत्वं वेतिं । एतन्मूलकं “गेहे चेत्तदमन्त्रवदिति” छन्दोग- परीशिष्टीयं प्रागुक्तम् अन्यथा मूलभूतश्रुत्यन्तरकल्पना- पत्तेः सामर्थ्ये तूद्धृतजलेनापि समन्त्रकस्म्नमाह पराशरभाष्ये व्यासः “शीतास्त्वपो निषेव्योष्णा मन्त्रस म्भारसंस्कृताः । गेहेऽपि शस्यते सानं तद्धीनमफल स्मृतम्” । पद्मपुराणम् “नैर्मल्यं भावशुद्धिश्च विना म्नानं० न जायते । तस्मान्मनोविशुद्ध्यर्थं स्नानमादौ विधीयते । अनुद्धृतै रुद्धृतैर्वा जलैः स्नानं सदाचरेत् । तीर्थं प्रकल्पयेद्विद्वान् मूलमन्त्रेण मन्त्रवित् । नमो नारायणायेति मूलमन्त्र उदाहृतः । दर्मपाणिस्तु विधिजा आचान्तः प्रयतः शुचिः । चतुर्हस्तसमायुक्तं चतुरस्रं समन्ततः । प्रकल्प्यावाहयेद्गङ्गां गभिर्मन्त्रैविचक्षणः” । काशीख० अन्यप्रकारो दर्शितो यथा “प्रातःस्नानं चरित्वाथ शुद्ध्यै तीर्थे विशेषतः । प्रातः- स्नानाद् यतः शुद्ध्येत् कायोऽयं गलिनः सदा । छिद्रितो नवभिश्छिद्रैः स्नवत्येव दिवानिशम् । उत्साह- मेधासौभान्यरूपसम्पत्प्रवर्त्तकम् । मनाप्रसन्नताहेतुः प्रातःस्नानं विशिष्यते । प्रस्वेदलालाद्याक्लिन्नो निद्रा- धीनो यतो नरः । प्रातःस्नानात्ततोऽर्हः स्यान्मन्त्रस्तोत्र- जपादिषु । प्रातः प्रातस्तु यः स्नानं संजाते वारुणो- दये । प्राजापत्यसमं प्राहुस्तन्महाघविधातकृत् । प्रातः- स्नानं हरेत् पापमलक्ष्मीं ग्लानिमेव च । अशुचित्वञ्च दुःस्वप्नं तुष्टिं पुष्टिं प्रयच्छति । नोपसर्पन्ति वै दुष्टाः प्रातःस्नायिजनं क्वचित् । दृष्टादृष्टफलं तस्मात् प्रातः-

पृष्ठ ५३६४

स्नानं समाचरेत् । प्रसङ्गतः स्नानविधिं वक्ष्यामि कलसो द्भव! । विधिस्नानं यतः प्राहुः स्नानाच्छतगुणोत्तरम् । विशुद्धां मृदमादाय वर्हींषि तिलगोमयम् । शुचौ देशे परिस्थाप्य चाचम्य स्नानमाचरेत् । उपग्रही वद्धशिस्वो जलमध्ये समाविशेत् । उरूस्पाहीति मन्त्रेण तोयमावर्त्त्य सृष्टितः । ये ते शतं ततो जप्यात् तोयस्या मन्त्रणाय च । सुमित्रायानो मन्त्रेण पूर्वं कृत्वा जलाञ्जलिम् । क्षिपेद् द्वेष्यं समुद्दिश्य जपन् दुर्मत्रिया इति । इदं विष्णुरिदं जप्त्वा लिम्पेदङ्गानि मृत्स्नया । मृदैकया शिरः क्षाल्यं द्वाभ्यां नाभेस्तथोपरि । नाभे- रधस्तु तिसृभिः पादौ षड्भिर्विशोधयेत् । मज्जेत् प्रवा- हाभिमुख आपो अस्मानिम जपन् । उदित्राभ्यः शुचि रिति मन्त्र उन्मज्जने मतः । मानस्तोकमिमं जप्त्वा लिम्पेद्गात्राणि गोमयैः । इमं मे वरुणेत्यादिमन्त्रैः स्वात्माभिषेचनम् । तत्त्वा यामि तथा त्वन्नः स त्वन्नश्चाप्यु- दुत्तमम् । धाम्नाधाम्नस्तथामापो मौषधीरिति संजपेत् । यदा दुरघ्न्या मुञ्चन्तु सेतिमावमृतेति च । अष्टावेता इमे मन्त्राः प्रोक्ताः स्वात्माभिषेचने । प्रणवेन ततो विप्रो महाव्याहृतिभिस्ततः । आत्मानं पावयेद्विद्वान् गायत्र्या च ततः कृती । आपो हिष्ठेति तिसृमिः प्रत्यृचं पावनं स्मृतम् । एते वै पावना मन्त्रा इदमाप्नोह्वविष्मती । देवीराप आपो देवा द्रुपदादिवसंज्ञकः । शन्नो देवी रपो देवीरपाञ्च वरमित्यपि । पुनर्नमेति च नव पावमान्यः प्रकीर्त्तिताः । ततोऽघमर्षणं जप्त्वा द्रुपदां च ततो जपेत् । प्राणायामं च विधिवदथ वान्तर्जलं जपेत् । प्रणवं त्रिर्जपेद्वापि विष्णुं वा संस्मरेत् सुधीः । स्नात्वेत्थं वस्त्र- मापीड्य गृह्णीयाद्धौतवाससी” । स्नानतृण न० स्नानार्थें तृणम् । कुशे शब्दर० । स्नानीय त्रि० स्नानाय हितम् छ । स्नानसाधने तैलोद्वर्त्तनादौ स्नायु स्त्री स्नाति--शुध्यति दोषोऽनया स्ना उण् । शरीरादि- बन्धननाड़ीमेदे तत्स्वरूपसंख्यादि भावप्र० उक्तं यथा “तत्र स्नायोः स्वरूपमाह । मेदसः स्नेहमादाय सिरा स्नायुत्वमाप्नुयात् । सिराणां हि गृदुः पाकः स्नायू- नान्तु ततः खरः । स्नायवो बन्धनानि स्युर्देहमांसास्थि मेदसाम् । सन्धीनामपि यत्तास्तु सिराम्यः सुदृढाः स्मृताः । नीर्यथा फलकास्तीर्णा बन्धने बहुमिर्युता । मिर्मुक्ताऽगाधसलिले भवेद्भारसहा भृशम् । एवमेव शरीरऽस्मित् यावन्तः सन्धया स्मृताः । स्नायुभिर्बहुमिर्बेद्धा

स्तेन भारसहा नराः” । फलकै काष्ठपट्टैः सस्तीर्णा व्याप्ताः “शतानि नव जायन्ते शरीरे स्नायवो नृणाम् । तासां विवरणं ब्रूमः शिष्याः शृणुत यत्नतः । शाखासु षटशतानि स्त्रुः कोष्ठे त्रिंशत् शतद्वयम् । ग्रीवायां मूर्द्धदेशे तु स्नायूनां सप्ततिः स्मृताः” । तत्र शाखागताः प्राह । एकैकस्यां प दाङ्गल्यां षट् षट् तास्त्रिंशत् । तावन्त्य एव तलकूर्चगुल्फेषु । तावन्त्य एव जङ्घायां दश जानुनि । चत्वारिंशदूरौ । दश वङ्क्षणे । एवं सार्द्धशतमेकस्मित् सक्थिनि भवन्ति । एतेनेतरसक्थि वाहू च व्याख्यातौ । अथ कोष्ठगताः प्राह षष्टिः कट्यां तावन्त्य एव पार्श्वयोः । अशीतिः षट्त्रिंशदुरसि । अथ ग्रीवोर्द्धगताः प्राह षट् त्रिंशद् ग्रीवायाम् । चतुस्त्रिशन् मूर्घ्नि एवं स्नायूनां नवशतानि भवन्ति” । स्नायुरोग पु० ६ त० । स्नायुस्थे रोगभेदे तन्निदानादि भावप्र० उक्तं यथा “तत्र स्नायुरोगस्य विप्रकृष्टं सामान्यलक्षणमाह “शाखासु कुपितो दाषः शोथं कृत्वा विसर्पवत् । भित्त्वैव तं क्षते तत्र सोष्ममांसं विशोष्य च । कुर्य्यात्तन्तुनिभं सूत्रं तत्पिण्डैस्तक्रसक्तुजैः । शनैः शनैः क्षताद् याति छेदात्तत्कोपमावहेत् । तत्पाताच्छोथशान्तिः स्यात् पुनः स्थानान्तरे भवेत् । स्नायुरोग इतिख्यातः क्रियोक्तात्र विसर्पवत् । वाह्वोर्यदि प्रमादेन त्रुद्यते जङ्घयोरपि । सङ्कोचं खञ्जताञ्चापि छिन्नो नूनं करोत्यसौ” । स्नाय्वर्म्मन् न० नेत्ररोगभेदे “स्थिरं प्रस्तारिमांसाढ्यं शुष्कं स्नाष्वर्म पञ्चमम्” माधवनिदानम् । स्निग्ध त्रि० स्निह--क्त । स्नेहयुक्ते वयस्ये २ मसृणे चिक्कणे अमरः । ३ रक्तैरण्डे ४ सरलवृक्षे च पु० राजनि० ५ भक्त- मण्डे न० ६ मेदायां स्त्री राजनि० । स्निग्धतण्डुल पु० ६ ब० । षष्टिधान्ये राजनि० । शब्दर० । स्निग्धता स्त्री स्निंग्धस्य भावः । १ म्नेहे राजनि० २ प्रियत्वे च शब्दर० । स्निग्धदारु पु० स्निग्धं दारु कष्ठिमस्य । १ सरलवृक्षे जटा० २ देवदारुवृक्षे च राजनि० । स्निग्धपत्त्रक पु० स्निग्धं पत्त्रमस्य कप् । १ घृतकरञ्जे २ गुच्छ- करञ्जे ३ गर्जरतृणे च राजनि० ४ वदर्य्यां स्त्री जटाः । ५ पालक्यां ६ काश्मर्य्याञ्च स्त्री राजनि० । स्निग्धपिण्डीतक पु० कर्म० । १ मदनवृक्षभेदे २ पिण्डीतकवृक्षे च राजने० । स्निग्धफला स्त्री स्निग्धं फलमस्याः । नाकुल्याम् राजनि० । स्निट स्नेहे चु० उम० सक० सेट् । स्नेटयति--असिस्रिटत्- त । दन्त्यान्तसादितयायं षोपदेश एव न्याय्यः ।

पृष्ठ ५३६५

स्नु पु० सानु + स्नु आदेशः स्ना--कु वा । १ पर्वतस्य समभू- भागे अमरः २ स्नायौ च । “त्रिष्टुप् मांसात् स्नुतोऽनु ष्टुप्” भाग० ३१२ अ० । “स्नुतः स्नायुतः” इति श्रीधरः । स्नुक्छद पु० स्नुह्यति स्नुह--क्विन् कुत्वम् स्नुक् छदोऽस्य । क्षीरकञ्चुकीवृक्षे रत्नमा० । स्नुत पु० स्नु--क्त । क्षरिते जलादो अमरः । स्नुषा स्त्री स्नु--सक् । १ पुत्रबध्वाम् अमरः २ स्नुहीवृक्षे च शब्दर० । स्नुह्(हा) स्त्री स्नुह--क्विन् वा टाप् । स्नहीवृक्षे अमरः । स्नुहि(ही) स्नुह--इन् वा ङीप् । (मनसासिजु) वृक्षे अमरः “स्नुहीविटपसंश्रिताम्” ति० त० देवीपु० । स्नेह पु० स्निह--घञ् । १ प्रेम्णि अमरः २ तैलादिरसभेदे ३ न्यायाक्ते गुणभेदे च यद्वशात् दाहानुकूत्यम् । स च गुणः जलस्य चूर्णादिपिण्डोभावहेतुः । “जले मधुरशीतलौ । स्नेहस्तत्र द्रव्यत्वन्तु सांसिद्धिकमुदा- हृतम्” भाषा० । “घृतादावपि तदन्तर्वर्त्तिजलस्यैव स्नेहः जलस्य स्नेहसमवायिकारणत्वात् तेन जल एव स्नेह इति मन्तव्यम्” नुक्ता० “स्नेहो जले स नित्योऽणावनित्यो- ऽवयविन्यसौ । तैलान्तरे तत्प्रकर्षात् दहनस्यानुकूलता” भाषा० । “ननु पृथिव्यामपि तैले स्नेह उपलभ्यते न चासौ जलीयः तथा सति दहनप्रातिकूल्यं स्यादत आह तैलान्तरे इति तत्प्रकर्षात् स्नेहप्रकर्षात् । तैले उपलभ्यमानः स्ने- होऽपि जलीय एव तस्य प्रकर्षादग्नेरानुकूल्यम् । अपकृष्टस्नेहं हि जलं वह्निं नाशयतीति भावः” मुक्ता० । प्रमरूपस्नेहश्च वत्सलरसस्य स्थायिभावः स च रसः भरतसम्माः सा० द० उक्तो यथा “स्फुटं चमत्कारितया वत्स- लञ्च रसं विदुः । स्थायी वत्सलता स्नेहः पुत्राद्या- लम्बनं मतम् । उद्दीपनानि तच्चेष्टा विद्याशौर्य्योदया- दयः । आलिङ्गनाङ्गसंस्पर्शशिरश्चुम्बनमीक्षणम् । पुलः- कानन्दवाष्पाद्या अनुभावाः पकीर्तिताः । सञ्चारिणो- ऽनिष्टशङ्काहर्षगर्वादया मताः । पद्मगर्भच्छविर्वर्णो दैवतं लोकमातरः” । “अपेक्षन्ते म च म्नेह न पात्रं न दशान्तरम् । परोपकारनिरतामणिदीपा इवोत्तमाः” उद्ध० । स्नेहन् पु० स्निह कनिन् नि० गुणरागभेदे उणा० । स्नेहन न० स्निह--णिच्--ल्युट् । १ तैलादिमदेने अभ्यङ्गे राजनि० २ स्नाधासाधने क्रियाभेदे भा० प्र० तत्प्रकार उक्तो यथा “स्नेहनविधिः “स्नेहश्चतुर्विधः प्रोक्तो घृतं तेलं वसा तथा मज्जा च तं प्रिवेन्मर्व्यः किञ्चिदभ्युदिते रवौ ।

स्थावरो जङ्गनश्चैव द्वियोनिः स्नेह उव्यते । तिलतैल स्थावरेषु जङ्गमेषु घृतं वरम् । द्वाभ्या त्रिभिश्चतुर्भिर्वा यमकस्त्रिवृतो महान्” । अस्यायमर्थः द्वाभ्यां स्ने हाभ्यां घृततैलाभ्यां यमक ख्यः स्नेहः स्यात् । त्रिभिः स्नेहैः घृततैलवसारूपै स्त्रिवृताख्यः स्यात् । चतुर्भिर्घृततैलव- सामज्जामिर्महान्महास्नेहः स्यादित्यर्थः । “पिबेत् त्र्यहं चतुरहं पञ्चाहं षड़हानि वा” । मृदुमव्य- क्रूरकोष्ठापेक्षया त्र्यहं चतुरहं पञ्चाहं षड़हानि चेति । यदुक्तम् “मृदुकोष्ठस्त्रिरात्रेण स्निग्धस्नेहोप सेवया । मध्यकोष्ठश्चतुर्भिश्च दिवसैः स्निह्यति ध्रुवम् । पञ्चभिर्वाथ षड्भिर्वा दिनैः क्रूरो विशुद्ध्यति । सप्त- रात्रात्परं स्नेहः सात्मोभवति सेवितः” । मृदुमध्यक्रूर- कोष्ठानां सर्वेषां सप्तरात्राप्तरं सात्मीभवति वाता- नुलोम्याह्निदीप्तिकोष्ठशुद्धिमृदुस्निग्धाङ्गातास्वरवचनाङ्गला- घवधातुपुष्टिद्विजदार्ट्यनिर्जरताबलवर्णकारी भवति । न तु मक्तद्वये वातानुलोम्यादीन् करोति । “दोष- कालवयोवह्निवलान्यालोक्य याजयेत् । हीनाञ्च मध्यमां ज्येष्ठां भात्रां स्नेहस्य बुद्धिमान् । अमात्रया तथाऽकाले मिथ्याहारविहारतः । स्नेहः करोति शोथार्शस्तन्द्रानिद्राविसंज्ञिताः । देया दीप्ताग्नये मात्रा म्नेहर्यैकपलोन्मिता । मध्यमाय त्रिकार्षा स्याज्जवन्याय द्विकार्षिकी” । मव्यमाय मध्यमाग्नये जघ त्याय हीना- ग्नये “अय वा स्नेहमत्राः स्युस्तिस्रोऽन्याः सर्वसम्मताः । अहोरात्रेण महती जीर्यत्यह्नि तु मध्यमा । जीर्य्य- त्यल्पा दिनार्द्धेन सा विज्ञेया सुखावहा” । अयमर्थः याहोरात्रेण जीर्य्यति सा मात्रा महती । एवं मध्यमा कनिष्ठा च ज्ञेया “अल्पा स्याद् दीपनी वृव्यां स्वल्पदोषे प्रपूजिता । मध्यमा स्नेहनी ज्ञेया वृंहणी भ्रम- हारिणी । ज्येष्ठा कुष्ठविषोन्मादग्रहापस्मारना- शिनी” । सुश्रुतः पुनरेवमाह “या मात्रा प्रथमे यामे गते जीर्य्यति वासरे । सा मात्रा दीपयत्यग्निमल्पदोषे च पूजिता । या सत्रा वासरस्यार्द्धे व्यतीते परिजीर्य्यति । सा वृष्या वृंहणी च स्यान्मव्यदोषे प्रपू- जिता । या मात्रा चरमे यामे स्थितेऽह्नः परिलीर्य्यति । सा मात्रा स्नेहनी ज्ञेया बहुदोषेषु पूजिता । केवलं पैत्तिके सर्पिर्वातिके लवणान्वितम् । देयं वहुकफे वह्नि- व्योषक्षारसमन्वितम् । रूक्षक्षतविषार्त्तानां वातपित्त विकारिणाम् । हीनमेध स्मृतीनाञ्च सपिःपानं प्रश-

पृष्ठ ५३६६

स्यते । कृमिकोष्ठानिलाविष्टाः प्रवृद्धकफमेदसः । पिबेयु स्तैलसात्म्यामे तैलं दार्ढ्यार्थिनस्तु ये । व्यायामाक- र्षिताः शुष्करेतोरक्तामहारुजाः” । क्रूराशयाः क्रूर- कोष्ठाः सर्वतः सर्वस्मात् मेहात् । “शीतकाले दिवा मेह मुष्णकाले पिवेन्निशि । वातपित्ताधिके रात्रौ वातश्लेष्मा- धिके दिवा । नस्याभ्यञ्जनगण्डूषमूर्द्धकर्णाक्षितर्पणे । तैलं घृतं वा युञ्जीत दृष्ट्वा दोषवलाबलम् । घृते कोष्ण जलं पेयं तैले यूषः प्रशस्यते । वसामज्जे पिबेन्मण्ड मनुपानं सुखावहम् । स्नेहद्विषः शिशून् वृद्धान् सुकु मारान् कृशानपि । तृष्णालुकानुष्णकाले सह भक्तेन पाययेत् । सर्पिष्मती बहुतिला यवागूः स्वल्पतण्डुला । सुखोष्णा सेव्यमाना तु सद्यः स्नेहनकारिणी । शर्करा- चूर्णसंयुक्ते दोहनस्थे घृते तु गाम् । दुग्ध्वा क्षीरं पिबेद्रूक्षः सद्यः स्नेहनमुत्तमम् । मिथ्याचाराद् बहुत्वाच्च यस्य स्नेहो न जीर्य्यति । विष्टम्भो वापि जीर्य्येत वारिणोष्णेन वामयेत् । स्नेहस्याजीर्णशङ्कायां पिवे- दुष्णोदकं नरः । तष्टोद्गारो भवेच्छुद्धो भक्तं प्रति रुचि- स्तथा । स्नेहेन पैत्तिकस्याग्निर्यदा तीक्ष्णतरीकृतः । तदास्योदीर्य्यते तृष्णा विषमा तस्य पाययेत् । शीतलं पायसं, तन तृष्णा तस्य प्रशाम्यति । दुर्बलोऽरोचकी स्थूलो मूर्च्छालुर्मेहपीड़ितः । दत्तवस्तिर्विरिक्तश्च वान्त- स्तृष्णाश्रमान्वितः । अकालप्रसवा नारी दुर्दिने च विवर्जयेत् । स्वेद्यसंशोध्यमद्यस्त्रीव्यायामासक्तचित्तकाः । वृद्धवालकृशा रूक्षाः क्षीणास्राः क्षीणरेतसः । वाता- र्त्तास्तिमिरार्त्ता ये तेषां स्नेहनसुत्तमम् । वातानुलोम्य दीप्तोऽग्निर्वर्चः स्निग्धमसंहतम् । मृदुस्निग्धाङ्गता म्लानिः स्नेहद्वेषोऽथ लाथवम् । विमलेन्द्रियता सम्यक् स्निग्धे रूक्षे विपर्य्ययः । भक्तद्वेषो मुखस्रावो गुदे दाहः प्रवा- हिका । तन्द्रातीसारखण्डत्वं भृशं स्निग्धस्य लक्ष- णम् । रूक्षस्य स्नेहनं स्नेहैरतिस्निग्धस्य रूक्षणम् । श्यामाकचणकाद्यैश्च तिलपिण्याकसक्तुभिः । दीप्ताग्निः शुद्धकोष्ठश्च पुष्टधातुर्दृढेन्द्रियः । निर्जरो बलवर्णाद्यः स्नेहसेवी भवेन्नरः । स्नेहे व्यायामसंशीतवेगाघात प्रजागरान् । दिवास्वप्नमभिष्यन्दि रूक्षान्नञ्च विषर्जयेत्” । करणे--ल्युट् । स्नेहसाधने त्रि० । स्त्रियां ङीप् । उदा० अत्रैव दृश्यम् । स्नेहप्रिय पु० स्नेहः तैलादिः प्रियोऽस्य । प्रदीपे हेमच० । स्नेहभू स्त्री ६ त० । १ श्लेष्माख्ये देहस्थे धातुमेदे हेमच० २ स्नेहपात्रे च शब्दर० ।

स्नेहरङ्ग पु० स्नेहेन रज्यते रन्ज--कर्मणि घञ । तिले शब्दच० । स्नेहवत् त्रि० स्नेहोऽस्त्यस्य मतुप् मस्य वः । १ स्नेहयुक्ते स्त्रियां ङीप् । सा च २ मेदायां पुस्त्री० राजनि० । स्नेहविद्ध न० स्नेहेन विद्धम् । देवदारुणि जटा० । स्नेहवस्ति स्त्री स्नेहपूरिता वस्तिः । तैलादिस्नेहयुतद्रव्य- पूरिते अनुवासनाख्ये पदार्थे (पिचकारी) वस्तिशब्दे ४८६४ पृ० दृश्यम् । स्नेहवीज पु० स्नेहाद्यं वीजमस्य । पियाक्षवृक्षे राजनि० । ६ त० । २ सेहकारणे न० । स्नेहाश पु० स्नेहमश्नाति अश--अण् । प्रदीपे त्रिका० । स्नेहिन् पु० स्निह--णिनि । १ वयस्ये बन्धौ त्रिका० । २ स्नेह- युक्ते त्रि० स्त्रियां ङीप् । स्नेहु पु० स्निह--उन् । रोगभेदे उणा० को० २ चन्द्रे संक्षिप्त० स्पद ईषत्कम्पे भ्वा० आ० अक० सेट् इदित् । स्पन्दते अस्प- न्दिष्ट स्पन्दितम् । स्पन्द पु० स्पदि--घञ । १ ईषच्चलने ईषत्कम्पे २ क्रियाभेदे च । ल्युट् । तत्रार्थे न० नेत्रस्पन्दादौ शुभाशुभविवेचनं मत्स्यपु० २४१ अ० उक्तं यथा “ब्रूहि मे त्वं निमित्तानि अशुभानि शुभानि च । सर्व- धर्मभृतां श्रेष्ठ! त्वं हि सर्वविदुच्यसे” मत्स्य उवा च “अङ्गदक्षिणभागे तु शस्तं प्रस्फुरणं भवेत् । अथाशस्त तथा वामे पृष्ठस्य हृदयस्य च” । मनुरुवा च “अङ्गानां स्पन्दनञ्चैव शुभाशुभविचेष्टितम् । तन्मे विस्तरतो ब्रूहि येन स्यान्तद्विदो भुवि” । मत्स्य उवा च “पृथ्वीलाभो भवेन्मूर्घ्नि ललाटे रविनन्दन! । स्थानं विवृद्धिमायाति भ्रूनसोः प्रियसङ्गमः । भृत्यलब्धिश्चाक्षि- देशे दृगुपान्ते धनागमः । उत्कण्ठोपागमो मध्ये दृष्टं राजन्! विचक्षणैः । दृग्बन्धने सङ्गरे च जयं शीघमवाप्नुयात् । योषिद्भोगोऽपाङ्गदेशे श्रवणान्ते प्रिया- श्रुतिः । नासिकायां प्रीतिसौख्यं प्रजाप्तिरधरोष्ठजे । कण्ठे तु भोगलाभः स्याद्भोगवृद्धिरथांसयोः । सुहृत्- स्नेहश्च बाहुभ्यां हस्ते चैव धनागमः । पृष्ठे पराजयः सद्योऽजयो वक्षःस्थले भवेत् । कुक्षिभ्यां प्रीतिरुद्दिष्टा स्त्रियाः संजननं स्तने । स्थानभ्रंशो नाभिदेशे अन्त्रे चैव धनागमः । जानुसन्धौ जातसन्धिर्बलवद्भिर्भवेन्नृपः । दिशै- कदेशनाशोऽथ जङ्घायां रविनन्दन! । उत्तमं स्थान- माप्नोति पद्भ्यां प्रस्फुरणान्नृप! । सलाभञ्चाध्वगमनं भवेत् पादतले नृप! । लाञ्छानं पिटकञ्चैव ज्ञेयं स्फु-

पृष्ठ ५३६७

रणवत्तथा । विपर्य्ययेण विहिता सर्वस्त्रीणां फलागमः । दक्षिणेऽपि पशस्तेऽङ्गे प्रशस्तं स्याद्विशेषतः । अतोऽन्यथा सिद्धिप्रजैल्पनात्तु फलस्य शस्तस्य च निन्दि तस्य । अनिष्टचिह्नोपगमे द्विजानां कार्य्यं सुवर्णेन तु तर्पणं स्यात्” । स्पर्द्ध संहर्षे (पराभिभवेच्छायाम्) भ्वा० अ त्म० अक० सेट् । स्पर्द्धते अस्पर्द्धिष्ट । स्पर्द्धा स्त्री स्पर्द्धं--अ । १ संहर्षे २ पराभिभवेच्छायां ३ साम्ये ४ क्रमोन्नतौ च मेदि० । स्पर्श ग्रहणे स्तेये च चु० आ० सक० सेट् । स्पर्शयते अप स्पर्श त । स्पर्श पु० स्पर्श--स्पृश--वा अच् घञ् वा । न्यावोक्ते १ त्वगि न्द्रियग्राह्ये गुणभेदे २ ग्रहणे “मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेयं गीता । ३ रोगे ४ युद्धे ५ गुप्तचरे मेदि० ६ उपतप्ते अमरः । ७ वायौ पु० ८ स्पर्शके त्रि० मेदि० । स्मृण- णिच--अच् । ९ दाने मेदि० स्पृश्यन्ते वायुना जिह्वाग्रादय उच्चारणाय घञ् । १० कादिषु मावसानेषु वर्ग्यवर्णेषु पु० कादयोमावसानाः स्पर्शः सि० कौ० । “स्पर्शस्त्वगिन्द्रियग्राह्यस्त्वचः स्यादुपकारकः । अनुष्णा शीतशीतोष्णभेदात् स त्रिविधो मतः । काठिन्यादिः क्षितावेव नित्यतादि च पूर्ववत् । एतेषां पाकजत्वन्तु क्षितौ नान्यत्र कुत्रचित् । तथापि परमाणौ स्यात् पाको वैशेषिके नये । नैवयायिकानान्तु नये द्व्यणुकादावपीष्यते” “स्पर्शस्त्व गन्द्रियग्राह्यस्त्वचः स्यादुपकारकः । अनुष्णा- शीतशीतोष्णभेदात् स त्रिविधो मतः । काठिन्यादिः क्षितावेव नित्यतादि च पूववत् । एतेषां पाकजत्वन्तु क्षितौ नान्यत्र कुत्रचित् । तत्रापि परामाणौ स्यात् पाको वैशेषिके नये । नैयायिकानान्तु नये द्व्यणुकादाव- पीष्यते” भाषा० । “उपकारक इति स्पार्शनप्रत्यक्षे स्पर्शः कारणमित्यर्थः । अनुर्ष्णाशीतेति । पृथिव्या वायोश्च स्तर्शोऽनुष्णाशीतः । जलस्य शीतः । तेजस उष्णः । काठिन्येति । कठिनसुकुमारस्पर्शौ पृथिव्या एवेत्यर्थः । कठिनत्वादिकन्तु न संयोगनिष्ठो जातिविशेषः चक्षुर्ग्राह्य- तापत्तेः । पूर्ववदिति । जलतेजोवायुपरमाणूनां स्पर्शा नित्याद्यलुकादेस्त्वनित्या इत्यर्थः । एतेषामिति । एतेषां रूपरसगन्धस्पर्शानाम् । नान्यत्रेति । पृथिव्या हि रूपरसगन्धस्पर्शपरावृत्तिः पावकसंयोगादुपलभ्यते । न हि शतधापि ध्मयमाने जलादौ रूपादिकं परावर्त्तते । नीरे सौरभमौष्णञ्च अन्वयव्यतिरेकाभ्यामौपाधिकमेवेति निर्णीयते पवनपृथिव्योः शीतस्पर्शादिवत् । तत्रापि पृ-

थिवीष्वपि मध्ये परमाणावेव पाक इति वैशेषिकाषदन्ति । तेषामयमाशयः । अवयविनाऽवष्टब्धेष्ववयविषु पाको न सम्भवति । परन्तु वह्निसंयोगेनावयविषु विनष्टेषु स्वत- न्त्रेषु परमाणुषु पाकः । पुनश्च पक्वपरमाणुसंयोगाद्- द्यणुकादिक्रमेण पुनर्महावयविपर्य्यन्तोत्पत्तिः तेजसा- मतिशयितवेगवशात् पूर्वव्यूहनाशो झटिति व्यूहान्तरो- त्पत्तिश्चेति । अथ द्व्यणुकादिविनाशमारभ्य कतिभिः क्षणैः पुनरुत्पत्त्या रूपादिमद्भवतीति शिष्यबुद्धिर्वैशद्याय प्रक्रिया । “तत्र संयीगविभागयोरनपेक्षकारणं कर्म” इति वैशेषिकसूत्रम् । स्वोत्तरवृत्तिभावान्तरानपेक्षत्वं तस्यार्थः । अन्यथा कर्मणाऽप्युत्तरसंयोगस्य जनने पूर्वसं- योगनाशापेक्षणादव्याप्तिः स्यादिति । तत्र विभागजविभा- गानङ्गीकारे नव क्षणाः । तदङ्गीकारेऽपि यिभागः किञ्चित्सापेक्षो विभागं जनयेत् निरपेक्षस्य तत्त्वे कर्मत्वं स्यात् । तत्र यदि द्रव्यारम्भकसंयोगविनाशविशिष्टं कालमपेक्ष्य विभागजविभावः स्यात् तदा दश क्षणाः । अथ द्रव्यनाशविशिष्टं कालमवयवं चापेक्ष्य विभागज- विभागः स्यात् तदा एकादश क्षणाः । तथा हि वह्नि- संयोगात् परमाणौ कर्म । ततः परमाण्वन्तरेण विभागः । तत आरम्भकसंयोगनाशः । ततो द्व्यणुक- नाशः १ । ततः परमाणौ श्यामादिनाशः २ । ततो रक्ताद्यु- त्पत्तिः ३ । ततो द्रव्यारम्भानुगुणक्रिया ४ । ततो विभागा ५ । ततः पूर्वसंयोगनाशः ६ । तत आरम्भकसंयोगः ७ । ततो द्व्यणुकोत्पत्तिः ८ । ततो रक्ताद्युत्पत्तिः ९ । ननु श्यामा- दिनाशक्षणे रक्तोत्पत्तिक्षणे वा परमाणौ द्रव्यारम्भानुगु- णक्रियाऽस्त्विति चेत् । न । अग्निसंयुक्ते परमाणौ यत् कम तद्विनाशमन्तरेण गुणोत्पत्तिमन्तरेण च तत्र परमाणौ क्रियान्तराभावात् कर्मवति कर्मानुत्पत्तेः निर्गणे द्रव्ये द्रव्यारम्भानुगुणक्रियानुपपत्तेश्च । तथापि परमाणौ श्यामादिनिवृत्तिसमकालं रक्ताद्युत्पत्ति स्वादिति चेत् न । पूर्वरूपादिध्वंसस्य रूपान्तरे हेतुत्वात । इति नव क्षणाः । अथः दश क्षणाः । सा च आरम्भक- संयोगविनाशविशिष्टं कालमपेक्ष्य विभागेन विभागस्य जनने पति स्यात् । तथा हि वह्निस योगाद् द्व्यनुका- रम्भके परमाणौ क्रिया । ततो विभागः । ततः आरम्भकसंयोगनाशः । ततो द्व्यणुकनाशविभागजविभागौ १ । ततः श्यामनाशपूर्वसंओगनाशौ २ । ततो रक्तोत्पत्त्यत्तर- संयोगौ ३ । ततो वह्निनोदनजन्यपरमाणुकर्मणो गाशः ४ ।

पृष्ठ ५३६८

ततोऽदृष्टपदात्मसंयोगाद् द्रव्यारम्भानुगुणक्रिया ५ । ततो विभागः ६ । ततः पूर्वसंयोगनाशः ७ । तत आरम्भकसं- योगः ८ । ततो द्व्यणुकोत्पत्तिः ९ । ततो रक्ताद्युत्पत्तिः १० । अथैकादश क्षणाः । वह्रिसंयोगात् परजाणौ कर्ग । ततो विभागः । ततो द्रव्यारम्भकसंयोगनाशः । ततो द्व्यणु- कनाश १ विशिष्टं माननपेक्ष्म विभागजविभागः २ । ततः पूर्वसंयोगमाशः ३ । तत उत्तरसंयोगः ४ । ततः परमाणु- कर्मनाशः ५ । ततोऽदृष्टवदात्मसंयोगादु द्रय्यारम्भानुगुण- क्रिया ६ । ततो विभागः ७ । ततः पूर्वसंयोगनाशः ८ । ततो द्रव्यारम्भकसंयोगः ९ । ततो द्व्यणुकम् १० । ततो रक्तादि ११ । मध्यमशब्दवदेकस्मादग्नसंयोगान्न रूपनाशरक्तोत्पादौ । तावत्कालमेकस्य ग्नेरस्थिरत्वात् । किञ्च यद्युत्पादको नाशकस्तदा नष्टे रूपादावग्निनाशे नीरूपश्चिरं परमाणुः स्यात् । नाशकश्चेदुत्पादकस्तदा रक्तोत्पत्तौ तदग्निना रक्तता न स्यात् । एवं परमाण्वन्तरे कर्मचित्वानात् पञ्च- मादिक्षणेऽपि गुणोत्पत्तिः । तथा हि एकतृ परमाणौ कर्म । ततो विभागः । तत आरम्भकसंयोगनाश- परमाण्वन्तरकर्मणी । ततस्तु द्व्यणुकनाशः । परमाण्व- न्तरकर्मजश्च विभाग इत्येकः कालः १ । ततः श्यामादि- नाशः विभागश्च पूर्वसंयोगनाश इत्येकः कालः २ । ततो रक्तोत्पत्तिर्द्रव्यारम्भकसंयोगश्चेत्येकः कालः ३ । अथ द्व्यणुकोत्पत्तिः ४ । अथ रक्तोत्पत्तिरिति ५ पञ्च क्षणाः । द्रव्यनाशसंमकालं परमाण्वन्तरे कर्मचिन्तनात् पष्ठे गुणोत्पत्तिः । तथा हि परमाणुकसमा परमास्त्वन्तरविभागः । तत आरम्भकसंयननाशः । अथ द्व्यणुकनाशप्ररमाण्वन्तरकर्मणी १ अथ श्यामनाशः परम ण्वन्तरकर्मजश्च विभागः २ । ततो रक्तोत्पत्तिः परमाण्वन्तरे पूर्वसंयोगनाशश्च ३ । ततः परमाण्यन्तरस- यागः ४ । ततो द्व्यणुकोत्पत्तिः ५ । अथ रक्षत्पत्तिरिति ६ । एवं श्य मनाशक्षणे परमाण्वन्तरे कर्मचिन्तमात् सप्त क्षखाः । रक्तोत्पत्तिसमकालं परमाण्वन्तरे कर्मचिन्त नात् अष्ट क्षणाः” इति । नैयायिकानामिगि । नैया- यिकानां मते द्व्यणुकादौ अवयविन्यपि पाको भवति तेषामयमाशयः । अवयविनां साच्छद्रत्वाद्वह्नेः सूक्ष्मा- वयवैरन्तःप्रविष्टैरवयवेष्ववष्टब्धेब्धपि पाको न विरुध्यते । वैशेषिकमतेऽनन्तावयवतन्नाशकल्पने शौरवान् । इत्थञ्च सीऽयं थट इत्यादिप्रत्यभिज्ञाऽपि सङ्गच्छते । थत्र तु न पत्वभिज्ञा तत्रावयविनाशोऽपि स्वीक्रियते” सुक्त०

स्पर्शस्य बहुप्रकारता भा० शा० १८१ अ० उक्ता यथा “वायव्यश्च गुणःस्पर्श स्पर्शस बहुधा स्मृताः । उष्णः १ शीतः २ सुखो ३ दुखः ४ स्निग्धो ५ विशद ६ एव च । तथा खरो ७ मृदू ८ रूक्षो ९ लघु १० र्गुरुतरो ११ऽपि च” । कठिनस्याप्युपलक्षणमिदं यथोक्तं भा० आश्व० ५० अ० । “वायोश्चापि गुणः स्पर्शः स्पर्शश्च बहुधा स्मृतः । रूक्षः १ शीत २ स्तथैवोष्णः ३ स्निग्धो ४ विशद ५ खर ६ एव च । कढिन ७ श्चिक्कणः ८ श्लक्ष्णः ९ पिच्छलो १० दारुणो ११ मृदुः १२ । एवं द्वादशविस्तारो वायव्या गुण एव च” । १३ कादिमावसानवर्णानासुत्पादके आभ्यन्तरप्रयत्ने सि० कौ० । स्पर्शतन्मात्र न० सांख्यमतसिद्धे वायूपदानकारणे स्पर्शमात्र- गुणके सूक्ष्मभूतभेदे तन्मात्रशब्दे दृश्यम्। स्पर्शन न० स्पर्श--स्पृश--वा ल्युट् । १ ग्रहणे २ स्पर्शे च । पृ० दृश्यम् । णिच् ल्युट् । ३ दाने च मेदि० । स्पृश--कर्त्तरि ल्य । ४ वायो पु० अमरः । स्पर्शलज्जा स्त्री स्पर्शमात्रेण लज्जते सङ्कोचात् लज्ज--अच् । लज्जालुवृक्षे शब्दर० । स्पर्शशुद्धा स्त्री स्पशं शुद्धा । शतमूल्याम् शब्दच० । स्पर्शा स्त्री स्पर्श सहणे--कर्मणि घञ् । कुलटायां धरणिः तस्याः सर्वैर्गृह्यमाणत्वातत्थात्वम् । स्पर्शाज्ञता स्त्री त्वक्शून्यत्वाख्ये वातरोगभेदे “स्पृश्यमाना अमु । स्प्रष्टाप्यत्र । त्वचा या तु शीतोष्णं मृदु कर्कशम् । न जानाति बुधैः सा तु त्वक्शून्यत्वेति परिकीर्त्तिता” भा० प्र० । स्पर्ष्टृ त्रि० स्पृश--तृच् । १ उपतापयितरि स्त्रियां ङीष् । २ रोये पु० भरतः । ऋतोरम् स्प्रष्टृ तत्रार्थे त्रि० । स्पश ग्रन्थे वाधने च भ्वा० उभ० सक० सेट् । स्पशात--ते अस्पर्शीत्--अ स्पाशीत् । अस्पशिष्ट । स्पश पु० स्पश--अच् १ चरमात्रे २ अभिसरे (युद्धे) ३ गूढचर च अमरः “राजनीतिरपस्पशा” माघः । स्पष्ट त्रि० स्पश--क्त नि० इड़भावः । १ व्यक्ते २ स्फुटे अमरः स्पृ प्रीतौ अक० प्रीणने रक्षणे पालने च सक० स्वा० पर० अनिट् । स्पृणोति अस्पार्क्षीत् । स्पृक्का स्त्री स्पृश--कक् पृषो० शस्य कः । पृक्व याम् भरतः । स्पृश स्पर्श तु० पर० सक० अनिद् । स्पृशति अस्प्राक्षीत् अस्पार्क्षीत् अस्पृक्षत् । पस्पर्श । स्पृशा स्त्री स्पृश--क । १ सर्पसातिनीवृक्षे (कङ्कालिका) शब्दर- २ कण्टकार्य्यां स्त्री अमरः गौरा० ङीष् । स्पृष्ट त्रि० स्पृश--क्त । १ कृतस्पर्शे । भावे क्त । २ स्पर्शे न० । ३ कादिमावसानवर्णोत्पादके आभ्यन्तरपयत्रे न० ।

पृष्ठ ५३६९

स्पृष्टास्पृष्ट न० स्पृष्टेन आ सम्यक् स्पृष्टम् । परस्मरस्पर्शने स्पृष्टास्पृष्टि न० स्पृश--भावे--क्त कार्मव्यतिहारे इच्समा० पूर्वपददीर्घ । परस्परस्पर्शने “तीथ विवाहे यात्रायां संग्रामे देशविप्लवे । नगरग्र मदाहे च स्पृष्टास्पृष्टि न दुष्यति । आपद्यपि च कष्टायां रुग्भये पीडिते तथा । मातापित्रोर्गुरोश्चैव निदेशवर्त्तने तथा” वृहस्पतिः । स्पृष्टि स्त्री स्पृश--क्तिन् । स्पर्श अमरः । स्पृह इच्छायां अद० चुरा० उभ० सक० सेट् । स्पृहयति--ते अपस्पृहत् । स्पृहणीय त्रि० स्पृह--अनीयर् । १ वाञ्छनीये २ श्लाघ्ये च “अहो वतासि स्पृहणीयवीर्य्यः” कुमारः । स्पृहयालु त्रि० स्पृहि--आलुच् । स्पृहाशीले । स्पृहा स्त्री स्पृह--अङ् । इच्छायाम् उमरः । “मिथुने स्पृहावती” कुमारः । वर्णभेदे विषयभेदे स्पृहौचित्यं यथा “तपोधनं ब्राह्मणानां तपः कल्पतरुस्तथा । तपस्या कामधेनुश्च सन्ततं तपसि ष्पृहा । ऐश्वर्य्य” क्षत्रिया- व्याञ्च बाणिज्ये च तथा विशाम् । शूद्राष्णां विप्रसेवायां स्पृहा वेदेष्वनिन्दिता । क्षत्रियाणाञ्च तपसि स्पृहा- तीव प्रशंसिता । व्राह्मणानां विवादेधु स्पृहातीव विनिन्दिता । क्षत्रियाणां रणो धर्मो रणे मृत्युर्न गर्हितः । रणे स्पृष्ठ ब्र ह्मणानां लोके वेदे विड़म्यना । ब्रह्मवै० ग० ख० ३५ अ० । स्पृह्य पु० स्पृह--कर्मणि यत् १ मातृलङ्गकवृक्षे उणा० २ वाञ्छगीयेत्रि० । स्फट विशोर्णतायाम् अक० भ्वा० पर सेट् । स्फटति अस्फ- टीत्--अस्फाटीत् । इदिदप्युक्तार्थे स्फण्टति रुस्फण्टीत् । स्फट पुंस्त्री० स्फट--अच् । सर्पफणायाम् अमरटीका । स्फटि(टी) स्त्री स्फट--इन् वा ङीप् । (फट्किरी) वणिग् द्रव्यभेदे भावप्र० । स्वार्थे क । तत्रार्थे “स्फटिका तु कषायोष्णा वातपित्तकफव्रणान् । निहन्ति श्वित्रवीसर्पान् योनिसङ्कोचकारिणी” भावप्र० । स्फटि(टी)क पु० स्फटि(टीव)रेव कायति कै--क । १ स्वनामख्याते मणौ हला० प्यार्थे क वा ह्रस्वः । २ स्फट्यां भावप्र० । स्वार्थेऽण् । स्फाटिकमप्यत्र न० शब्दर० । “स्फटकिः समवीर्य्यश्च पित्तदाहार्त्तिदोषणुत् । तस्माक्ष मालां जपतां दत्ते कोटिगुणं फलम्” । तत्परीक्षा यथा “यद्गङ्गातोयविन्दुच्छविनिमलतमं निस्मुर्षं नेत्र हृद्य स्निग्धं शुद्धान्तरालं मधुरमतिहिमं पित्तदाहास्व हारि । पापाणे यन्निवृष्टं स्फुटितमपि निजां स्वच्छतां

नैव जह्यात् तज्जात्यं जातु लभ्यं शुभमुपचिनौते शैव रत्नञ्च रत्नम्” राजनि० । “मुक्ताविद्रुमवज्रेन्द्रवैदूर्य्यस्फटिकादिकम् । मणिरत्न सरं शीतं कषायं स्वादु लेखनम् । चक्षुष्यं धारणात्तच्च वापा- लक्ष्मीविनाशनम्” राजवल्लभः । तस्य उत्पत्तकथादिक यथा “कावेरीविन्ध्ययवनचीननेपालभूमिषु । लाङ्गली व्यकिरन्मेदा दानवस्य प्रयत्नतः । आकाशशुद्धं तैलाख्य मुत्पन्न स्फटिकं ततः । मृप्प लशङ्कधवलं किञ्चिद्वर्णा- न्तरान्वितम् । न तत्तुल्यं हि रत्नानामथ वा पापनाशनम् । संस्कतं शिल्पिना नद्यो मूल्यं किञ्चिल्लभे- त्ततः” गारुड़े ७९ अ० । तथा “हिमालये सिंहले च विन्ध्याटवितटे तथा । स्फटिकं जायते चैव नानारूपं समप्रभम् । हिमाद्रौ चन्द्रसङ्काशं स्फटिकं तत् द्विधा भवेत् । सूर्य्यकान्तञ्च तत्रैकं चन्द्रकान्तं तथाऽपरम् । सूर्य्यांशुस्पर्शमात्रेण वह्निं वमति यत् क्षणात् । सूर्य्य- कान्तं तदाख्यातं स्फटिकं रत्नवेदिभिः । पूर्णेन्दुकर- संस्पर्शादमृत स्रवति क्षणात् । चन्द्रलान्तं तदास्त्रातं दुर्लभं तत् कलौ युगे । अशोकपल्लवच्छायं दाडिमी- वीजसन्निभम् । विन्ध्याटवीतटे देशे जायते पन्दकान्ति- कम् । सिंहले जायते लुष्णमाकरे गन्धनीलके । पद्म- रागभवस्थाने विविध स्फटिकं भवेत् । अत्यन्तनिर्मलं स्वच्छं सृवतीव जलं शुचि । ज्यातिर्ज्यलनमाश्लिष्टं मुक्ताज्योतीरसं द्विज! । तदेय लोहिताकारं राजावार्त्त- समद्भवम । आनीलंतत्तु पाषाणं प्रोक्तं राजमयं शुअभम् । ब्रह्मसूत्रमयं यत्तु प्रोक्तं ब्रह्ममयं द्विज! “युक्तिकल्प० स्फटिकाचल पु० स्फटिक इव शुभ्रत्वात् अचलः । १ कैलासप- र्वते २ स्फाटिकमयपर्वते च । स्फटिकाद्रिप्रभृतयोऽप्यत्र स्फटिकाद्रिभिद्(द) पु० स्फटिकाद्रिं स्फटिकपर्वत भिनत्ति सादृग्यात् भिद--क्विप् क वा । कपूरे राजनि० । स्फटिकाभ्र पु० स्फटिकवर्णः अभ्व इव । कर्पूरे रातनि० । स्फटिकारि पु० ६ त० । (फट्किरि) बणिग्द्रव्यभेदे तस्य स्फटिकतुल्यदीप्तिमत्त्वात्तथात्वम रत्नमा० । स्फड परिहामे चु० उभ० सक० सेट् इदित् । स्फण्डयति- ते अपस्फण्डत्--त । स्फर चले स्फूर्त्तौ च तुदा० प० अक० सेट् । स्फरति अस्फारोत् । स्फरण न० स्फर--भावे ल्युष्ट् । स्फुरणे । स्फल चले स्मूर्नौ च तुदा० पर० अक० सेट । स्फलति अस्फालीत् । स्फाटिकोपल पु० स्फाटकमेस उपखः । स्फाटिके । त्रका० ।