वाचस्पत्यम्/दरिद्रा
|
दरिद्रा दुर्गतौ अदा० स्वपा० पर० अक० सेट् ।
दरिन् त्रि० दॄ--भये विदारे वा इनि । १ भीरौ २ विदारणशीले च । दरोदर पु० दुरोदर + पृषो० । पाशके “आश्रित्य दुर्गं
दर्त्तृ त्रि० दॄ--विदारे वेदे इड़भावः । दारयितरि “स
दर्त्नु पु० दॄ--विदारे बा० त्नु इड़भावश्छान्दसः । दारके ।
दर्दर पु० दॄ--यङ् अच् पृषो० । १ पर्वते । २ ईषद्भग्नभाजने
दर्दरार्द्र न० व्यञ्जनभेदे शब्दच० । दर्दरीक न० दॄ--विदारे फर्फरीका० नि० । १ वाद्यभेदे । दर्दुर न० दृणाति कर्णौ शब्देन उरच् नि० । १ भेके २ मेघे
दर्दुरकं पु० दर्दुराय कायति दर्दुर इव कायति शब्दायते वा
दर्दुरच्छदा स्त्री दर्दुर इव छदो यस्याः । ब्राह्म्यां पारस्करनिघण्टुः । दर्द्रु(र्द्रू) पु० दरिद्रा--दरिद्रातेर्यालोपश्च उणा० ऊ उवा
|
दर्द्रु(र्द्रू)घ्न पु० दद्रुं(र्द्रूं) हन्ति हन--ठक् । चक्रमर्द्दकेशब्दर० । दर्द्रु(र्द्रू)नाशिनी स्त्री दद्रुं(द्रूं)नाशयति नश--णिच् णिनि
दर्प पु० दृप--भावे घञ् कर्त्तरि अच् वा । १ अहङ्कारे पराव-
दर्पक पु० दर्पयति दृप--हर्षमोहनयोः णिच्--ण्वुल् । मोहका-
दर्पण पु० चु० दृप--सन्दीपने ल्यु । १ आदर्शे (आयना) ।
|
दर्पद त्रि० दर्पं ददाति दा--क । १ गर्वदायकपदार्थे । २ विष्णौ
दर्पहन् त्रि० दर्पं हन्ति हन--क्विप् । १ गर्वहारके २ विष्णौ
दर्भ पु० दृभ--घञ् अच् वा । कुशभेदे तल्लक्षणादिकं कुशशब्दे २१४३ पृ० उक्तम् । दर्भट न० दृभ--संदर्भे बा० अट्न् । निभृतगृहे त्रिका० । दर्भपत्र पु० दर्भस्येव पत्रमस्य । काशे राजनि० । दर्भपुष्प पु० सर्पभेदे अहिशब्दे सुश्रुतवाक्यं दृश्यम् । दर्भमय त्रि० दर्भात्मकः शरा० मयट् । कुशनिर्म्मिते ब्राह्मणादौ दर्भमूला स्त्री दर्भस्येव मूलमस्याः पाककर्णेति ङीष् ।
दर्भर त्रि० दर्भस्य सन्निकृष्टदेशादि दर्भ + अश्मा० रः । दर्भादूरदेशादौ । दर्भानूप पु० दर्भप्रचुरोऽनूपः संज्ञात्वेऽपि क्षुम्नादिपाठात्
दर्भाह्वय पु० दर्भमाह्वयते सादृश्यात् आ + ह्वे--श । मुञ्जे
दर्भि पु० ऋषिभेदे अर्द्धकीलाख्यं तीर्थं तेन निर्म्मितं यथाह भा० व० ८३ अ० ।
|
दर्म्म त्रि० दॄ--विदारे वा० म । दारके । “पुरां दर्मो
दर्य्य त्रि० दरस्य हितम् गवा० यत् । दरहिते भयसाधने । दर्व पुंस्त्री दॄ--व । १ राक्षसे उज्ज्वलद० । स्त्रियां ङीष् ।
दर्वट पु० दर्वाय हिंसायै अटति अट--अच् शक० । दण्डवा-
दर्वरीक पु० दॄ--विदारे फर्फरीकादि० नि० । १ इन्द्रे २ वाते ३ वाद्यभेदे संक्षिप्तसा० । दर्वि(र्वी) स्त्री दॄ--विन् वा ङीप् । व्यञ्जनदारके (हाता)
दर्विका स्त्री स्वार्थे क । दर्व्यां रायमुकुटः । दर्मक पु० तत्रार्थे द्विरूपकोषः । दर्वि(र्वी)होम पु० ६ त० । दर्वीमाधने होमभेदे “दर्वीहोमानु-
दर्वीकर पु० दर्वी फणा कर इवास्य । सर्पे अहिशब्दे दृश्यम् । दर्वीसंक्रमण न० तीर्थभेदे । “दर्वीसंक्रमणं प्राप्य तीर्थं
दर्श पु० दृश्येते शास्त्रदृष्ट्या सूर्य्यचन्द्रौ एकत्र स्थितौ यत्र ।
दर्शक त्रि० पश्यति दृश--ण्वुल् दर्शयति दृश--णिच् ण्वुल्
|
दर्शत पु० दृश्यतेऽसौ दिवि दृश--कर्म्मणि अतच् । १ सूर्य्ये
दर्शन न० दृश--भावकरणादौ ल्युट् । १ नेत्रे २ स्वप्ने ३ बुद्धौ
|
|
दर्शनप्रतिभू पु० दर्शनाय प्रतिभूः । प्रतिभूभेदे “दर्शने प्राति-
|
|
दर्शनीय त्रि० दृश--कर्म्मणि अर्हादौ वा अनीयर । १ मनोहरे,
दर्शप पु० दर्शेन दर्शनेन पिबन्ति पा--क । दर्शन-
दर्शयामिनी स्त्री दर्शस्येव यामिनी । अन्धकारयुक्तायां रात्रौ हेमच० । दर्शयितृ त्रि० दृश--णिच्--तृच् । १ दर्शनकारके दर्शके “पथः
दर्शविपद पु० दर्शे अमावास्यायां विपद् नाशोऽदर्शनमस्य ।
|
दर्शित त्रि० दृश--णिच्--क्त । १ प्रकटिते २ प्रकाशिते ३ प्रतिपादिते च हेमच० । दर्शिन् त्रि० दृश--णिनि । १ द्रष्टरि २ विवेचके ३
दर्शिवन् त्रि० दृश--“अन्येऽपि दृश्यन्ते” इति पा० इवनिप् ।
दल भेदे भ्वा--पर० अक० भेदने सक० सेट् । दलति अदालीत्
दल भेदने चुरा० उभ० सक० सेट् । दालयति--ते अदीदलत् त ।
दल न० दल--अच् १ उत्सेधे २ खण्डे ३ पत्रे च्छदे मेदि० । ४ घने
दलकोष पु० दलान्थेव कोषो यस्य । कुन्दपुष्पवृक्षे शब्दमा० ।
दलतृ त्रि० दल--बा अतृन् । द्विधाकारके । तेन निर्वृत्त
दलनिर्मोक पु० दलतीति दलं वल्कलं निर्मोक इव यस्य
दलन न० दल--करणे ल्युट् । १ दलनकारणे (डेला) २ लोष्ट्रे
दलप न० दल--कपन् । १ प्रहरणे उज्ज्वलद० । २ विदारक-
|
|
दलपुष्पा स्त्री दल इव पुष्पमस्याः । केतक्याम् राजनि० । सा हि दलाकार पुष्पा” दल(मा)शाली स्त्री दलेन मलति सम्बध्नाति मल--णिनि
दलसारिणी स्त्री दले पत्रे सारोऽस्त्यस्या इनि । केमुके रत्नमा० दलसूचि(ची) स्त्री दलस्य सूचिरिव । कण्टके हारा० । दलस्नसा स्त्री ६ त० । पत्नसिरायाम् हेमत्न० । दलाढ़क पु० दलेनाढ़क इव । १ स्वयंजाततिलवृक्षे, २ पृश्न्याम्,
दलाढ्य पु० दलेन द्वैधेनाढ्यः । पङ्ककर्वटे (दलदलिया) कर्द-
दलामल न० दलेनामलम् । १ मरुवके मेदि० । २ मदनवृक्षे ३ दमनवृक्षे च पु० शब्दर० । दलाम्ल न० दलेनाम्लम् । चुक्रे (चुकापालङ्ग) राजनि० । दलि स्त्री दल--इन् । १ लोष्ट्रे उज्ज्वल० तत्रार्थे पुंस्त्री
दलित त्रि० दल--क्त । १ विकशिते । २ खण्डिते ३ अर्द्धीकृते ।
दलिन् त्रि० दल--सुखा० मत्वर्थे इनि । दलयुक्ते स्त्रियां ङीप् । दलेगन्धि पु० दले गग्धो यस्याः इत् समा० सप्तम्या अलुक् ।
दलोद्भव त्रि० दलादुद्भवति उद् + भू--अच् ५ त० । दलजाते
दल्भ पु० दल--भ । १ ऋषिभेदे २ चक्रे च उज्ज्वल० ततो० गर्गा०
दल्मि पु० दल--मि । १ इन्द्रे २ वज्रे उज्ज्वलद० । ततो
दल्य त्रि० दलस्यादूरदेशादि दल + चतुरर्थ्यां बला० य । दलस्यादूरदेशादौ । दव गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । दन्वति अदन्वीत् ।
दव पु० दुनोति दु--अच् । १ वने, २ वनानले च अमरः । भावे
दवथु पु० दु--उपतापे भावे अथुच् । उपतापे । “स दवथु
|
दवदग्धक न० दवेन दग्धं सत् कायति प्रकाशते कै--क । रोहिषतृणे राजनि० । दवदहन पु० दवजातो वनजातो दहनः । दावानले ।
दवि दूरीकरोति दूर + णिच्--स्थूलदूरेत्यादिना दवादेशः
दविष्ठ त्रि० इदमेषामतिशयेन दूरम् इष्ठन् दवादेशः ।
दश दीप्तौ चु० उभ० अक० सेट् इदित् । दंशयति--ते अददंशत्--त । दश दंशने चुरा० आत्म० सक० सेट् इदित् । दंशयते अददंशत दशक न० दश परिमाणमस्य कन् । दशति, दशसङ्ख्याम् ।
दशकण्ठ पु० दश कण्टा यस्य । १ रावणे हेमच० । दशकण्ठजित् पु० दशकण्ठं जयति जि--क्विप् । १ रामे
दशकन्धर पु० दश कन्धरा यस्य । रावणे हेमच० । पृषो०
दशकन्धरजित् पु० दशकन्धरं जयति जि--क्विप् । रामे चिका० । दशकर्म्मन् न० दशविधम् कर्म्म । गर्भाधानादिश्मशानान्ते
दशकुलवृक्ष पु० दशगुणितः कुलवृक्षः संज्ञात्वात् कर्मधा०
|
|
दशक्षीर व० दशविधं क्षीरम् । नृगीगर्द्दभीक्षीरसहिते
दशग्रामपति पु० दशानां ग्रामाणां पतिः उत्तरपदद्विगुः ।
दशग्रामिक त्रि० दश ग्रामा अधिकृतत्थेन सन्त्यस्य ठन् ।
दशग्रामिन् पु० दश ग्रामा अधिकृतत्वेन सन्त्यस्य इनि ।
दशग्रीव पु० दश ग्रीवा अस । १ रावणे ।
|
दशज्योति(स्) पु० सुभ्राजः पुत्रभेदे । “सुभ्राजस्तु त्रयः पुत्राः
दशत् स्त्री दश परिमाणमस्य अति । दशानां वर्गे--दशके
दशतय त्रि० दशावयवा यस्य दशानामवयवा वा संख्यायाः
दशति स्त्री दशावृत्ता दश नि० । दशावृत्तदशके शतसंख्यायां
दशदशिन् त्रि० दशावृत्ता दश परिमाणमस्य डिनि ।
दशधर्म्म पु० दशविधो घर्मः । सर्ववर्णसाधारणे मनूक्ते धर्मभेदे दशकशब्दे दृश्यम् । दशधा अव्य० दशानां प्रकारः धाच् । दशप्रकारे “गायत्रीं
|
|
दशन् त्रि० दत्श बा०--कनिन् । संख्याविशेषे १ द्विगुणितपञ्चके
दशन न० दश्यतेऽनेन वा दन्श--भाषे करणादौ वा ल्युट् नि०
दशनच्छद पु० दशनान् दन्तान् छादयति छादि--घञ् ह्रस्वः ।
दशनपद न० दशनस्य दशनक्षतस्य पदम् । दशनक्षतस्थाने तदङ्के
दशनवासस् न० दशनस्य वास इवाच्छादकत्वात् । ओष्ठ-
दशनवीज पु० दशन इव वीजमस्य । दाड़िमीवृक्षे पारस्करनि० दशनाङ्क पु० ६ त० । दशनक्षते । दशनाढ्या स्त्री दशन आढ्यी यस्याः सेवनात् । चुक्रिकायां (चुकापालङ) शब्दच० । दशनोच्छिष्ट न० दशनेनोच्छिष्टं यत्र । अधरादिचुम्बने
दशप पु० दश ग्रामान् पाति रक्षति पा--क । दशग्रामी
|
दशपञ्चतपस् पु० दशसु इन्द्रियेषु पञ्चसु वह्निषु च तपो
दशपारमिताध्वर पु० दशभिर्बलैः पारमितोऽध्वरो येन । बुद्धे । हेमच० दशपुर न० दश दिशः पिपर्त्ति पॄ--क । १ कैवर्त्तीमुस्तके अमरः ।
दशपुरुष पु० दशगुणितः पुरुषः । स्वजनकावधिपुरुषदशके ।
दशपूर न० दश दिशः पूरयति पूर--अण् । कैवर्त्तीमुस्तके
दशपेय पु० दशभिः पुरुषैश्चमसंपेयमत्र । यागभेदे । “संसृपे-
|
दशबल पु० दश बलानि यस्य । वुद्धदेवे अमरः तानि च
दशबाहु स्त्री दश बाहवोऽस्याः । दशभुजायां दुर्गायाम् । दशबाहुयुक्ते त्रि० दशभुजा स्त्री दश भुजा अस्याः । दुर्गायां “इतिवृत्तं पुरा
दशभूमिग पु० दशसु भूमिषु दानादिबलेषु गच्छति गम--ड ।
दशभूमीश पु० दशानां दानादीनां भूमीनामीशः । बुद्धे त्रिका० । दशम त्रि० दशानां पूरणे डटि नान्तत्वात् मट् । दशसं-
दशमभाव पु० कर्म० जन्मवर्षादिलग्नांशविशेषानीतेषु तन्वादि-
|
|
|
दशमहाविद्या स्त्री दशावृत्ता महाविद्या । “कालो तारा
दशमालिक पु० १ देशभेदे २ तन्नृपे ३ तद्वासिजने च ब० व० ।
दशमास्य पु० दश मासान् गर्भे स्थितः यत् । दशमासान्
दशमिन् त्रि० तवतेरुर्द्धं दशमी साऽवस्थाभेदाऽस्त्यस्य
|
|
दशमीस्थ त्रि० दशम्यामवस्थायां तिष्ठति स्था--क ।
दशमुख पु० दश मुखान्यस्य । १ रावणे “गत्वा चोर्द्ध्वं
दशमुखरिपु पु० ६ त० । रामे “सीतां हित्वा दशमुखरिपु-
दशमूत्रक न० दशानां मूत्राणां समाहारा । दशानां
दशमूल न० दशसंख्यकानां मूलानां समाहारः पात्रा० न वा
|
दशमूलघृत न० चक्रदत्तोक्ते ज्वरध्ने घृतभेदे ।
दशमूलतैल न० चव्रदत्तोक्ते बाधिर्य्यनाशके तैलभेदे ।
दशमूलषट्पलघृत न० चक्रदत्तोक्ते कासादिघ्ने घृतभेदे ।
दशमूलाद्यघृत न० चक्रदत्तोक्ते कासनाशके घृतभेदे
दशयोग पु० दशानामङ्गानां योगः । विवाहादौ वर्ज्ये
दशरथ पु० सूर्य्यवंश्ये अजनृपात्मजे रामचन्द्रपितरि नृपभेदे
दशरथसुत पु० ६ त० । रामे दशरथात्मजादयोप्यत्र । दशरश्मिशत पु० दश रश्मिशतान्यस्य । सहस्रकिरणे सूर्य्ये
दशरात्र पु० दशभिः रात्रिभिर्निर्वृत्तः ठञ् तस्य लुकि
दशरूपक न० दश रूपकाणि दृश्यकाव्यानि प्रतिपाद्य-
|
|
दशरूपभृत् पु० दश मत्स्यादीनि रूपाणि बिभर्त्ति
दशलक्षणक पु० दश लक्षणान्यस्य कप् । धर्म्मे “दश लक्षण-
दशवाजिन् पु० दश वाजिनो रथेऽस्य । १ चन्द्रे हेमच० ।
दशवार्षिक त्रि० दशसु वर्षेषु भवः ठञ् उत्तरपदवृद्धिः ।
दशविध त्रि० दश विधा प्रकारा यस्य । दशप्रकारे “भेदस्त-
दशवीर न० दश वीरा यत्र । सत्रभेदे । “तदेतच्छाक्त्यानां
दशव्रज पु० ऋषिभेदे । “याभिः कण्व मेधातिथिं यज्ञं याभिर्वशं दशव्रजम्” ऋ० ८ । ८ । २० दशशत न० दशगुणितं शतम् । १ सहस्रसंख्यायां २ तत्सं-
दशशतरश्मि पु० दशशतं सहस्रं रश्मयोऽस्य । सूर्य्ये हेमच० । दशशताङ्घ्रि स्त्री दश शतमङ्घ्रयोऽस्य । १ शतमूल्यां २ शता
दशसप्ता स्त्री दश च सप्त चास्यां विष्टुतौ । साम्नो
|
दशसाहस्र न० दश गुणितं सहस्रं परिमाणमस्य अण्
दशसाहस्रिक त्रि० दश सहस्राणा प्रमाणमण्ठञ् उत्तरपद-
दशस्य त्रि० दशं दानमिच्छति यक् सुक् च नामधातुः दाने-
दशहरा स्त्री दश पापानि हरति हृ--ट । गङ्गाजन्मदिने
|
दशा स्त्री दन्श--अङ नि० नलोपः । १ अवस्थायां २ दीपव-
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
पूर्वमनुक्तत्वात् योगिन्यामन्तर्दशाचक्रमत्र प्रदर्श्यते
दशाकर्ष पु० दशया तैलादिकमाकर्षति आ + कृष--अण् ।
दशाक्षर न० दश अक्षराणि पादेऽत्र । १ पङ्क्तिनामके
दशाङ्गधूप पु० त्रिदीषघ्ने अवग्रहपिशाचादिनाशके
|
दशाङ्गुल न० दश अङ्गुलय इव फलत्वगुपरि सन्त्यस्य अच् ।
दशाधिपति पु० ६ त० ज्योतिषोक्ते १ दशापतौ रव्यादिग्रहे
दशानन पु० दश आननान्यस्य । रावणे शब्दर० । “दशानन
दशानिक पु० आने जीवने हितः आनिकः दशाभेदे
दशान्त पु० ६ त० । १ वार्द्धके २ वर्त्तिकान्ते च । “निर्विष्ट-
दशामय पु० दशामया यस्मात् । रुद्रे हेमच० । दशापवित्र न० दशा वस्त्राञ्चलं पवित्रमिव । श्राद्धादिदेये
|
दशारुहा स्त्री दशसु दिक्षु आरोहति आ + रुह--क ।
दशार्ण पु० दश ऋणानि दुग्संणि भूमयो जलाधारा वा
दशार्णेयु पु० पौरवरौद्राश्वनृपस्य पुत्रभेदे “दशार्णेयुर्जले-
दशार्द्ध न० दशानामर्द्धम् । १ पञ्चसंख्यायां २ तत्संख्येये च
|
|
दशार्ह पु० क्रोष्टृवंश्यधृष्टनृपस्य पुत्रभेदे “धृष्टस्य जज्ञिरे पुत्रात्रयः
दशावतार पु० दश अवतारा अस्य । विष्णौ दश अवताराश्च
|
दशाश्व पु० दश अश्वा रथेऽस्य । चन्द्रे शब्दर० ।
दशाश्वमेध(धिक) न० काशीस्थतीर्थभेदे तनमहात्म्या-
|
दशाह पु० दशानामह्रां समाहारः टच समा० समाहारत्वात्
|
दशिन् त्रि० ब० व० दश संख्याः सन्ति वेषाम् डिनि ।
दशीविदर्भ पु० दक्षिणस्थे देशभेदे “अथापरे जनपदा
दशेन्धन पु० दशा वर्त्तिकैव इन्धनं यस्य । प्रदीपे त्रिका० । दशेर त्रि० दश्श--एरक् । हिंस्रे त्रिका० । दशेरक पु० दशेर + संज्ञायां कन् । १ मध्यदेशे सोऽभिजनोऽस्य
दशेश पु० दशानामीशः । दशापतौ १ रव्यादिग्रहे । दशानां
दशैकाशिक त्रि० एकादशार्थत्वादेकादश वस्ततो दश ये
दशोणि पु० दश बहवः उणयोऽस्य । बहुहबिष्के “दशोणये
दशौषधकाल पु० दशविध औषधकालः शा० क० । दशविधे
|
दस उत्क्षेपे उपक्षपे च अपक्षये अक० दि० पर० सक० सेट् ।
दस दर्शने दंशने च चु० आ० सक० सेट् इदित् ।
दस पु० दस उपलपे वेदे भावे अच् । उपक्षेपे “मनुं चक्रु-
दसेरक पु० दशेरकशब्दार्थे मरुदेशे “दसेरकाः केकयाः
|
दस्म त्रि० दस उपक्षेपे मक् १ उपक्षेपके “पुरूणि दस्मो निरि-
दस्यु पु० दस--युच् अनुनासिकत्वात् नानादेशः । १ महासाहसिके
दस्युसात् अव्य० दस्युनामधीनं भवति करोति सम्पद्यते वा
दस्र पुंस्त्री० दस्यति पांसून् दस उत्क्षपे रक् । १ गर्द्धभे
|
दस्रदेवता स्त्री० दस्रौ देवता अस्य । अश्विनीतारायां हेम० ।
दस्रसू स्त्री० दस्रौ सूते सू-क्विप् । सूर्य्यपत्न्यां त्वष्टृकन्यायां
दह दीप्तौ अक० दाहे सक० चु० उभ० सेट् इदित् । दंहयति
दह दाहे भस्मीकरश्चे सक० भ्वा० प० अनिट् । दहति अधाक्षीत्
दहदहा स्त्री कुमारानुचरमातृभेदे “ख्याता दहदहा चैव
दहन पु० दह-ल्यु । १ अग्नौ, “दवदहनस्तुहिनदीधि-
|
दहनकेतन पु० न० दहनस्य केतन इव । धूमे हेमच० । दहनप्लुष्ट त्रि० दहनादिव प्लुष्टं प्लोषणं यस्मात् । वैद्यकप्रसिद्धे
दहनप्रिया स्त्री ६ त० । स्वाहायामग्निभार्य्यायाम् त्रिका० दहनर्क्ष न० ६ त० । कृत्तिकानक्षत्रे “यदा विशाखासु महेन्द्र-
दहनसारथि पु० ६ त० । वायौ । “दक्षिणदहनसारथिरयाह-
दहनागुरु न० दहनस्य दाहाय अगुरु । दाहागुरुणि राजनि० दहनाराति पु० ६ त० । जले राजनि० । तस्य वह्रिनाश-
दहनोपल पु० दहनाय वह्रये हितः उपलः (आतसी)
दहनोल्का ६० । विस्फुलिङ्गरूपायामुल्कायाम् त्रिका० दहर पु० दह--अर । १ मूषिकायां २ स्वल्पे ३ भ्रातरि ४ बालके
दहराकाश पु० कर्म्म० । चिदाकाशे ईश्वरे । दह्न पु० दहन्रक् । १ दावाग्नौ २ जठरे च । “सोऽन्यजन्मनि
|