वाचस्पत्यम्/दण्डहस्त
दण्डहस्त पु० दण्ड इव हस्तो वृन्तमस्य । तगरपुष्पे राजनि० । दण्डाक्ष न० चम्पानदीसमीपस्थे तीर्थभेदे । “तथा चम्पां
दण्डाजिन न० दण्डश्चाजिनञ्च समा० द्व० । १ दण्डचर्मणोः
दण्डादण्डि अव्य० दण्डैश्च दण्डैश्च प्रहृत्येदं प्रवृत्तं युद्धम्
दण्डादि न० “दण्डादिभ्यो यत्” पा० अर्हार्थे यत्प्रत्ययनि-
दण्डापूप पु० दण्डे दण्डाकर्षे अपूपस्य तत्सम्बद्धस्या-
दण्डार त्रि० दण्डमृच्छति ऋ--अण् उप० स० । दण्डप्राप्ते ।
दण्डार्त्त न० चम्पानदीसमीपस्थे तीर्थभेदे “अथ चम्पां
|
दण्डावतानक पु० सुश्रुतोक्ते वातरोगभेदे “कफान्वितो
दण्डासन न० आसनभेदे हेमच० । दण्डाहत न० दण्डेन मन्थानयष्ट्याऽऽहतम् । (घोल) मन्थन-
दण्डिक त्रि० दण्डोऽस्त्र्यस्य ठन् । १ दण्डधारके (डाडिकोणा)
दण्डिन् पु० दण्ड + अस्त्यर्थे इनि । १ यमे, हेमच० २ नृपे
दण्डिमन् पु० दण्डस्य भावः कर्म वा पृथ्वा० इमनिच् ।
दण्डोत्पल न० दण्डयुक्तमुत्पलमिव । १ वृक्षभेदे, (डानिकोणा)
दण्ड्य त्रि० दण्ड--कर्म्मणि यत् । १ दण्डनीये । दण्डमर्हति
दत् पु० दन्त + पृषो० । १ दन्ते शब्दरत्ना० । “दत् दतौ
दत्त त्रि० दा--कर्म्मणि क्त । १ त्यक्ते कृतदाने उत्सृष्टे
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
दत्तशत्रु पु० अधिदेवनृपपुत्रभेदे दत्तशर्म्मापि तत्पुत्रभेदे हरिवं० ३९ अ० दत्तशब्दे दृश्यम् । दत्तात्मन् पु० द्वादशपुत्रान्तर्गते बुत्रभेदे “दत्तात्मा तु स्वयं-
दत्तात्रेय पु० दत्तसंज्ञकः आत्रेयः । योगाचार्य्ये अनुसूया-
दत्तात्रेयेश्वर पु० काशीस्थे शिवलिङ्गभेदे “भीष्मकेशवना-
दत्तानपकर्म्मन् न० दत्तस्य न अपकर्म्म यत्र । दत्ताप्रदानि-
दत्ताप्रदानिक न० दत्तस्य असम्यक्तया दत्तत्वात्
|
|
|
|
|
|
दत्तामित्र पु० सौवीरे नृपभेदे । “दत्रामित्र इति ख्यातं
दत्ति स्त्री दा--क्तिन् ददादेशः । दाने “अनुगृह्णीष्व निवापदत्तिभिः” रघुः दत्तिक त्रि० अल्पो दत्तः ठक् । अल्पदत्ते । दत्तान्तशब्दात्
दत्तेय पुंस्त्री० दत्ताया अपत्यम् ढक् । १ दत्ताया दत्तककन्याया
दत्तोलि पु० पुलस्त्यमुनौ विष्णुपु० । दत्र न० दा--बा० कत्रन् । १ धने “इन्द्र! यत्ते माहिनं
दत्त्रिम त्रि० दानेन निर्वृत्तः दा--क्त्रि--क्तेर्मप् च । १
दद दाने धृतौ च भ्वा० आ० सक० सेट । ददते अददिष्ट
दद त्रि० दा--वा० श । दातरि । पक्षे आदन्तग्वात् णः दाय तत्रार्थे । ददन न० दद--भावे ल्युट् । दाने शब्दर० । ददि त्रि० दा--कि द्वित्वम् । दानकर्त्तरि । ददृत् त्रि० दीर्य्यति दॄ--क्विप् ह्रस्वः द्वित्वं तुकम् । दीर्य्यति । विदारणशीले । |
ददृशान त्रि० दृश--शानच् । दृष्टे “अस्य शुष्मासो ददृशानपवे-
दद्धि(ग्धि) अव्य० याच्ञायाम् निघण्टुः । अयं धातुरित्यन्ये । दद्रु पु० ददते कण्डूं दद--रु । रोगभेदे । “सकर्ण्डुरागपिड़कं
दद्रुघ्न पु० दद्रुं हन्ति हन--टक् । १ चक्रमर्द्दके (दादमर्द्दन) । अमरः २ हाकुचेरत्नमा० । दद्रुण त्रि० दद्रू + पामा० अस्त्यर्थे न ह्रस्वश्च । दद्रुरोग-
दद्रू स्त्री दरिद्रात्यनयाङ्गम् दरिद्रा--ऊ नि० । त्वगरोगभेदे (दाद्) । दध दाने धारणे च आ० भ्वा० सक० सेट् । दधते अदधिष्ट । दधन्वत् त्रि० दधि--मतुप् वेदे नि० दधन्नादेशे मस्य वः ।
दधि त्रि० धा--कि द्वित्वम् । १ धारणकर्त्तरि किप्रत्ययान्तत्वेन
|
|
दधिकूर्च्चिका स्त्री “दध्ना सह पयः पक्वं यत् स्यात् सा
दधिक्रा पु० दधिः दधदन्यं धारयन् सन् क्रामति क्रम--विट्
दधिक्रावन् पु० दधिः दधत् क्रामति क्रम--वनिप् अन्तस्यात् ।
दधिघर्म्म पु० दधिसंस्कारके वैदिके कर्म्मभेदे । “दधिघर्म्मेण
|
दधिचार पु० दधि चारयति चालयति चर--णिच्--अण
दधिज न० दध्नो जायते जन--ड । १ नवनीते राजनि० २ दधिजातमात्रे त्रि । दधित्थ पु० दधीव तद्वर्णवत् द्रवे तिष्ठति स्था--क पृषो० ।
दधित्थाख्य पु० दधिमाख्याति आ + ख्या--क । सरलद्रवे
दधिधेनु स्त्री दानार्थं कल्पितदधिकुम्भनिर्मिते धेनुभेदे
|
दधिपयस् न० द्वि० व० । दधि च पयश्च । “जातिरप्राणिनाम्
दधिपयआदि न० समाहारद्वन्द्वनिषेधनिमित्ते शब्दद्वयगण-
दधिपुष्पिका स्त्री दधीव शुभ्रं पुष्पमस्याः कप् अत
दधिपुष्पी स्त्री दधीव शुम्रं पुष्पमस्याः जातित्वात् ङीष् ।
दधिपूप पु० दधिपक्वः पूपः । अपूपभेदे । “शालिपिष्टं
दधिफल पु० दधीव द्रवः फलेऽस्य । कपित्ये अमरः
दधिमण्ड पु० ६ त० । दध्नः मस्तुनि (मात) ख्याते पदार्थे । रत्नमाला । दधिमण्डोद(क) पु० दधिमण्ड इवोदकमत्र उदकस्य वा
|
दधिमुख पु० १ रामसेनापतिवानरभेदे “श्रीमान् दधिमुखो
दधिवत् त्रि० दधि अस्त्यत्र मतुप् वेदे मस्य वः ।
दधिवामन न० १ शालग्राममूर्त्तिषु वामनमूर्त्तिभेदे ब्रह्मवै०
दधिवारि न० ६ त० । दधिमस्तुपदार्थे (दधिर मात) हेमच० । दधिवाहन पु० अङ्गनामकनृपपुत्रे “अङ्गपुत्रो महानासीत्
दधिशोण पु० वानरे त्रिका० । दधिषाय्य पु० दधि स्यति सो--आय्य षत्वम् । १ घृते उज्ज्वल० ।
दधिसक्तु पु० व० व० । “दध्युपसिक्ताः सक्तवः “अन्नेन
दधिसार पु० ६ त० । नवनीते हेमच० । दधिस्कन्द पु० तीर्थभेदे । दधिस्नेह पु० ६ त० । दधिसारे त्रिका० । दधिस्य(ध्यस्य) अतिगार्द्ध्येन दधीच्छति क्यचिक् असु
दधिस्वेद पु० दध्नः स्वेद इव । तक्रे (घोल) जटाधरः । दधी(च)चि पु० अथर्वमुनेरौरसे कर्द्दमप्रजापतिकन्यायां
|
दधीचास्थि न० ६ त० । तज्जातत्वात् १ वज्रे २ तन्नामनामके
दधृष् त्रि० धृष--क्विन् नि० । १ धृष्टे क्विन्नन्तत्वात् झलि पदान्ते
दधृष्वणि त्रि० दधृगिवाचरति ददृष् + क्विप् ततो बा०
दध्न पु० दध--बा० न । यमभेदे । “औडुम्बराय दध्नाय नीलाय परमेष्ठिने” यमतर्पणमन्त्रः । दध्यन्च् पु० दधिं धारकमञ्चति अन्च--क्विप् । अथर्वर्षिपुत्रे
|
दध्यन्न न० दध्युपसिक्तमन्नम् “अन्नेन व्यञ्जनम्” पा० समासः ।
दध्याकर पु० ६ त० । दधिसमुद्रे शब्दार्थकल्पतरुः । दध्यानी स्त्री दधि--दधिरसमानयति आ--नी--क गौरा०
दध्युत्तर न० ६ त० । दधिस्नेहे शब्दच० । “पयसः सर्पिष-
दध्युत्तरग न० दध्न उत्तरं गच्छति गम--ड । दधिस्नेहे
दध्युद(क) पु० दधि उदकमिवास्य वा उदादेशः । दधिसमुद्रे जटाधरः । दनायुस् पु० दक्षकन्याभेदे सा च कश्यपपत्नीभेदः दनुशब्दे
दनु स्त्री दक्षकन्याभेदे सा च कश्यपर्षिपत्नी दानवमाता ।
|
दनायु पु० दानवभेदे दानवशब्दे दृश्यम् । अयं शब्दः
दनुज पु० दनोर्जायते जन--ड । दनोरपत्ये असुरे अमरः । दनुजद्विष् पु० दनुजान् द्वेष्टि द्विष--क्विप् । देवे हेम० ।
दनुसूनु पु० ६ त० । दानवे जटाधरः । दन्त पु० अन्तर्भावितण्यर्थे दम--तन् । १ मुखान्तःस्थचर्वण-
|
दन्तक त्रि० दन्ते दन्तमार्ज्जने प्रसितः कन् । १ दन्तमार्जनप्र-
दन्तकर्षण पु० दन्तान् कर्षति कृष--ल्यु । जम्बीरे शब्दर० । दन्तकाष्ठ न० दन्तंधावनार्थं काष्ठम् । १ दन्तधावने काष्ठे ।
|
दन्तकाष्ठक न० दन्तधावनोपयोगि काष्ठमस्मात् । आहुल्यवृक्षे राजनि० । दन्तकूर पु० दन्ताः कूरमन्नमिव चर्व्यत्वात् यत्र । संग्रामे
दन्तक्रूर पु० दन्ताः क्रूरा यत्र । १ देशभेदे २ तन्नृपे च नीलक० ।
दन्तघर्ष पु० ६ त० । दन्तानां परस्परघर्षभेदे । “यस्य वै भुक्तमा-
दन्तचाल पु० दन्तानां चालश्चलनमत्र । सुश्रुतोक्ते
दन्तच्छद पु० दन्ताश्छाद्यन्तेऽनेन छद--णिच्--घ ह्रस्वः ।
दन्तच्छदोपमा स्त्री दन्तच्छद ओष्ठ उपमीयतेऽनया अङ् ।
दन्तजात त्रि० जातो दन्तोऽस्य निष्ठान्तत्वात् परनिपातः ।
दन्तजाह न० दन्तानां मूलं कर्णा० जाह । दन्तमूले । दन्तदर्शन न० दन्तानां दर्शनम् दृश--णिच्--ल्युट् । युद्धस्यादौ
|
दन्तधावन पु० दन्तान् धावयति शोधयति धाव--ल्यु ।
|
दन्तपत्र न० दन्त इव पत्रमत्र । दन्ताकरपत्रयुक्ते कर्ण-
दन्तपत्रक न० दन्त इव शुभ्रं पत्रं दलं यस्य कप् । कुन्दपुष्पे
दन्तपवन न० दन्तं पुनाति अनेन पू--करणे ल्युट् । १ दन्त-
|
दन्तपात पु० ६ त० । १ दन्तानां पतने । २ वर्षभेदे अश्वानां स्वतो
दन्तपाली स्त्री ६ त० । दन्ताग्रे “ताल्वोष्ठदन्तपालीजिह्वा-
दन्तपुप्पुटक पु० दन्तरोगभेदे दन्तरोगशब्दे सुश्रुतवाक्यम् । दन्तपुष्प न० दन्त इव शुभ्रं पुष्पमस्य । १ कुन्दे, २ कतकफले
दन्तफल न० दन्त इव शुभ्रं फलमस्य । १ कतकफले शब्दच०
दन्तभाग पु० दन्तसम्बन्धी भागः । गजस्य मुखात् स्कन्ध-
दन्तमल न० ६ त० । दन्तलग्नक्लेदे हारा० । दन्तमांस न० दन्तसंलम्बं मांसम् । दन्तसंलग्नमांसे (मेड़े)
दन्तमूल न० दन्तरोगभेदे दन्तरोगशब्दे दृश्यम् । दन्तमूलिका स्त्री दन्त इव शुभ्रं मूलं यस्याः कप् । दन्ता-
दन्तमूलीय पु० दन्तमूले भवः छ । तवर्गादौ । दन्त्यशब्दे दृश्यम । |
दन्तरोग पु० ६ त० । मुखरोगान्तर्गते दन्तदन्तमूलगते
|
दन्तलेखक त्रि० दन्तान् लिखति जीविकार्थम्
दन्तवक्र पु० करूषाधिपे द्वापरयुगोद्भवे हिरण्यकशिपोरव-
दन्तवल्क पु० दन्तस्य वलकमिव । दन्तावरकचर्मात्मके मांस-
दन्तवर्त्ति स्त्री दन्तनिर्मिता वर्त्तिः । “दन्तैर्हस्तिवराहोष्ट्र
दन्तवस्त्र न० दन्तस्य वस्त्रमिव च्छादकत्वात् । दन्तवाससि ओष्ठे हेम० । दन्तवासस् न० दन्नस्य वास इवाच्छादकत्वात् । ओष्ठे त्रिका०
|
दन्तवीज(क) पु० दन्त इव वीजमस्य वा कप् । दाड़िनीवृक्षे राजनि० । दन्तवेष्ट पु० सुश्रुतोक्ते दन्तरोगभेदे दन्तरोगशब्दे दृश्यम् । दन्तवैदर्भ पु० सुश्रुतोक्ते दन्तरोगभेदे दन्तरोगशब्दे दृश्यम् । दन्तशङ्कु पु० “वडिशो दन्तशङ्कुश्चानताग्रे तीक्ष्णकण्टकप्रथम-
दन्तशठ पु० दन्तान् शठति क्लेदयति शठ--अच् । १ जम्बीरे
दन्तशर्करा स्त्री दन्तस्य शर्करेव । दन्तरोगभेदे दन्तरोगशब्दे
दन्तशाण पु० दन्तस्य शाण इव चिक्कणताहेतुत्वात् (मिषि) ख्याते चूर्णभेदे त्रिका० । दन्तशूल न० दन्तस्य शूलमिव । दन्तवेदनायाम् । “शीर्ष-
दन्तशोफ पु० दन्तस्य शोफ इव । दन्तार्बुदे (दाँतेर आव)
दन्तसिरा स्त्री दन्तस्य सिरा यत्र । (मेड़े) ख्याते दन्ताधोभागे मांसपिण्डे शब्दच० । दन्तहर्ष पु० सुश्रुतोक्ते दन्तरोगभेदे दन्तरोगशब्दे दृश्यम् । दन्तहर्षक पु० दन्तान् हर्षयति हृष--णिच्--ण्वुल् । जम्बीरे
दन्ताग्र न० ६ त० । दन्तस्याग्रे ततः गहा० भवादौ छ । दन्ताग्रीय तद्भवादौ त्रि० । दन्ताघात पु० दन्तानाहन्ति आ + हन--अण् उप० स० ।
दन्ताद पु० “केशरोमनखादाश्च दन्तादाः चिक्कशा-
दन्तादन्ति त्रि० दन्तैश्च दन्तैश्च प्रहृत्य प्रवृत्तं युद्धम्
दन्तायुध पुंस्त्री० दन्ता युधमिवास्य । शूकरे त्रिका० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । दन्तार्बुद पु० दन्तस्यार्वुदमिव । दन्तरोगभेदे राजनि० । |
दन्तालिका स्त्री दन्तान् अलति भूषयति, तेभ्यो वा पर्य्या-
दन्तावल पु० दन्त + अस्त्यर्थे वलच् पूर्वपददीर्घः । हस्तिनि अमरः । दन्तिका स्त्री दम--तन् + गौरा० ङीष् स्वार्थे क ह्रस्वः ।
दन्तिजा स्त्री दन्तिका + पृषो० । दन्त्योषधौ शब्दर० । दन्तिन् पु० दन्त + अस्त्यर्थे इनि । हस्तिनि अमरः “अनि-
दन्तिनी स्त्री दन्तस्तदाकारोऽस्त्यस्याः मूले इनि ङीप् । दन्तीवृक्षे राजनि० । दन्तिमद ६ त० । हस्तिमदे गन्धद्रव्यभेदे शब्दार्थचि० । दन्तिमूलिका स्त्री दन्ति गजदन्तयुक्तमिव मूलमस्याः
दन्ती स्त्री दम--तन् गौरा० ङीष् । १ उदुम्बरपर्ण्यां, प्रत्यक्
दन्तीवीज न० दन्त्या इव वीजमस्य । जयपाले राजनि० । दन्तुर त्रि० उन्नताः दन्ताः सन्त्यस्य दन्त + उरच् । १ उन्नत-
दन्तुरक पु० देशभेदे स च देशः वृ० स० १४ अ० कूर्म्मवि-
दन्तुरच्छद पु० दन्तुर उन्नतानतः छदी यस्य । वीजपूरे राजनि० । दन्तोलुखलिक पु० दन्ता एव उलूखलः कण्डनसाधनं
|
दन्तौष्ठ न० दन्ताश्च ओष्ठौ च तेषां समाहारः । दन्तौष्ठानां
दन्त्य पु० दन्ते दन्तमूले वा भवः यत् । दन्तदन्तमूलयीर्जाते
दन्त्यरिष्ट न० दन्त्यम् अरिष्टं रिष्टाभावो यत्रौषधे । चक्रद-
दन्दशूक पुंस्त्री गर्हितं दशति दन्श--गर्हार्थे यङ्--ऊक ।
दन्द्रम्यमाण त्रि० द्रम--यङ् शानच् । कुटिलगतियुक्ते । दन्भ दम्भे स्वा० पर० अक० सेट् । दम्नोति अदम्भीत् ।
दन्भ संघाते चुरा० आत्म० अक० सेट् । दम्भयते अददम्भत । दन्श हिंसने रदकरणकव्यापारभेदे दंशने (कामड़ान)
दभ प्रेरणे चु० उभ० सक० सेट् इदित् । दम्भयति ते
दभ्र न० दन्भ--रक् । १ अल्पे २ तद्वति त्रि० अमरः ३ समुद्रे
दम् अव्य० दम--विच् । कलत्रे शब्दार्थचि० । |
दम शमे दण्डे च दिवा० शमा० अक० सेट् । दाम्यति
दम पु० दम--भावे घञ् । १ दण्डे, २ बाह्येन्द्रियाणां स्वस्व-
दमघीष पु० श्रुतस्रवोऽपरनामके शिशुपालपितरि राजभेदे
दमघोषज पु० दमघोषाज् जायते जन--ड । शिशुपाले “सुदमो
दमघोषसुत पु० ६ त० । शिशुपाले “दमघोषसुतो वीरः
दमथ पु० दम--भावे उणा० अथच् । १ दण्डे २ तपःक्लेशसहने च । दमथु पु० दम--भावे अथु । १ दमे दमने अमरः । दमन न० दम--भावे ल्युट् । १ दण्डे २ इन्द्रियादीनां बाह्यवृत्ति-
|
दमनक पु० स्वार्थे क । १ दमनवृक्षे “द्विगुणनगणमिह
दमनी स्त्री दम्यतेऽग्निरनया--करणे ल्युट् ङीप् । अग्निद-
दमन्य दमन इवाचरति दमन--क्यच् वेदे अन्त्यलोपः
दमयन्ती स्त्री विदर्भाधिपभीमनृपस्य कन्याभेदे तत्कथा
|
दमयितृ त्रि० दम--णिच्--तृच् । १ शासनकर्त्तरि २ विष्णौ पु० “दण्डो दमयिता दमः” विष्णुस० । दमाय दमं दमनमिच्छति क्यच्--आत्मनोदमनेच्छायां पर०
दमित त्रि० दम्यते स्म दम--णिच्--क्त वा दान्तेत्यादि
दमिन् त्रि० दम--शमा० शीलार्थे घिणुन् । १ दमनशीले स्त्रियां
दमु(मू)नस् पु० दम--ऊनसि पृषो० वा ह्रस्वः । १ अग्नौ, अमरः
दमे अव्य० दम--बा० के । मृहे निघण्टुः । दम्प्रती पु० द्वि० ब० । जाया च पतिश्च द्वन्ये जाया-
|
दम्भ पु० दन्भ--घञ् । १ कपटे २ शाट्ये अधार्मिकेणात्मनो
दम्भक पु० दन्भ--ण्वुल् । प्रतारके । “धर्म्मध्वजी सदालुब्ध-
दम्भन पु० दन्भ--भावे ल्युट् । १ दम्भे २ मोहने च । “व्रतेन
दम्भिन् त्रि० दन्भ--णिनि । दम्भकर्त्तरि । “दम्भिहैतुक-
दम्भोद्भव पु० १ सार्वभौमे नृपभेदे । “राजा दम्भोद्भवो नाम
दम्भोलि पु० दभ्नोति खेदयति दन्भ--ओलि । १ वज्रेऽस्त्रे । २ हीरके अमरः । |
दम्य त्रि० दम--पवर्गान्तत्वात् यत् । १ प्राप्तभारवहनयोग्यावस्थे
दय गतौ बधे, दाने पालने च भ्वा० आत्म० सक० सेट् ।
दया स्त्री दय--भिदा० भावे अङ् । १ दुःखितेषु भूतेष्वनुक-
दयाकूट पु० दयायाः कूट इव । बुद्धे हेम० । दयालु त्रि० दय--आलुच् । कृपायुक्ते । “दयामुरपि म
|
दयावीर पु० दयया वीरः । १ दयासहिते वीरे रसे २ तद्युक्ते
दयित पु० दय--क्त । १ पत्यौ अमरः । २ प्रियमात्रे त्रि० ।
दयित्नु त्रि० दय--इत्नु । दयाशीले । दयू त्रि० देव--क्विप् ऊठ् । देवनकर्त्तरि । दर अव्य० दॄ--भये अप् । १ ईषदर्थे । २ भये, ३ गर्त्ते चपुंन० ।
दरक त्रि० दर + भये “कृञादिभ्यो वुन्” पा० वुन् । भीरौ शब्दार्थचि० । दरकण्टिका स्त्री दर ईषत् कण्टो यस्याः कप् क्वापि अत
दरणि पुंस्त्री दॄ--अनि । नद्यादेः कूनभङ्गे (भाङ्गन)
दरथ पु० दॄ--विदारे “दॄगमिदमिभ्यश्च” उज्ज्वलदत्तधृत-
दरद् स्त्री दॄ--विदारणे “शृदॄभसीऽदिः” उणा० अदि ।
दरद त्रि० दरं भयं ददाति दा--क दर ईषत् दायति शुध्यति
|
दरवर प० दरेषु शङ्खेषु वरः । पाञ्चजन्ये भगवतः शङ्खे
दरसान पु० दॄ--विदारणे असानच् । द्योते उज्ज्वलद० । दरि(री) स्त्री दॄ--विदारे इन् वा ङीप् । १ कन्दरे शब्द-
दरित त्रि० दरो जातोऽस्य तार० इतच् । जातभये हेमच० । दरिद्र त्रि० दरिद्रा--क । १ दुर्गते २ निःस्वे अमरः । “प्रणीय
|