वाचस्पत्यम्/अनन्तशीर्षा

वाचस्पत्यम्

पृष्ठ ०१४९

अनन्तशीर्षा स्त्री अनन्तानि बहूनि शीर्षाणि यस्याः । वासुकिपत्न्याम् । वासुको परमेश्वरे च पु० “सहस्रशोर्षा पुरुष” इति श्रुत्या तस्य बहुशीर्षत्वोक्तेस्तथात्वम् । अनन्तश्री पु० अनन्ता अपरिमिता श्रीः परा शक्तिरस्य । परमेश्वरे “परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते इति” श्रुत्या तस्य बहुशक्तिप्रतिपादनात्तथात्वम् । अनन्ता स्त्री नास्ति अन्तोऽस्याः ब० । विशल्यायामोषधौ (अनन्तमूल) इति ख्याते मूलभेदे, पावत्याम्, पृथिव्याम्, दुरालभायां, दूर्वायां, हरितक्यां, आमलक्याम्, गुडूच्याम्, अग्निमन्थवृक्षे, अग्निशिखावृक्षे, श्यामलतायाम्, पिपपल्यां, नीलदूर्वायाम्, श्वेतदूर्वायां, शारिवोषधौ च । अनन्त्य न० अनन्तस्येदम् यत् । हिरण्यगर्भपदे । अनन्द त्रि० न नन्दयति नन्द--णिच्--अच् न० त० । आनन्दयितृभिन्ने “अनन्दा, नाम ते लोका इति कठ० व० । अनन्न न० न० त० । अदनीयभिन्ने । “न किञ्चिदनन्नं भवति आ श्वभ्यः आ शकुनिभ्य” इति छा० उ० । अनन्य त्रि० न अन्यः सर्वना० । अन्यभिन्ने स्वम्मिन् “अनन्य- रतिरासीन” इति मनुः अनन्यस्मिन् स्वस्मिन् रतिरनु- रागोऽस्येति तदर्थः । नास्ति अन्यो यस्य उपास्यत्वेन विषयत्वेन वा । अन्यासेवके “अनन्याश्चिन्तयन्तोमामिति” अनन्यविषये च । “पुरुषः स परः पार्थ! भक्त्या लभ्यस्त्वनन्ययेति” च गीता । अस्य नञ उत्तरत्र पदान्तरसत्त्वे असमर्थसमासाश्रयणात् तदर्थेनैवान्वयः । यथा “अनन्यदृष्टिः सवितारमैक्षतेत्यादौ” अन्यत्र दृष्ट्यभावस्य, अनन्यचेता इत्यादौ अन्यत्र चेतोऽभावस्य, अनन्यकाम इत्यादौ अन्यत्र कामाभावस्य च बोधनमेवमन्यत्र । अनन्यगतिक त्रि० नास्ति अन्या गतिरस्य कप् । अन्यो- पायरहिते तन्मात्राश्रये च । “अतन्यगतिके जने विगत- पातके चातके” इत्युद्भटः । अनन्यज पु० नास्ति अन्यद्यस्मात् सर्व्ववस्तुभेदानां तदात्मकत्वात् अनन्यो विष्णुः तस्मात् जायते जन--ड ५ त० । कामदेवे । तस्य कृष्णात् रुक्मिण्यां जन्मेति भाग० १० मस्क० “तस्याञ्च तादृशीमवस्थां गतायां जनस्यानन्यजेनेति” दशकु० । अनन्यदेव पु० न अन्यद्यस्मात् सर्व्वात्मकत्वात् तादृशोदेवः । परमेश्वरे विष्णौ “सर्व्वदेवमयोहरिरित्युक्तेस्तथात्वम् । अनन्यपूर्व्वा स्त्री न अन्यः पूर्ब्बो यस्याः सा अन्यपूर्ब्बा न भवति । अन्याभुक्तायां स्त्रियाम् “मनुप्रभृतिभिर्मान्यैर्भुक्ता यद्यपि राजभिः । तथाप्यनन्यपूर्ब्बैव तस्मिन्नासीद्वसुन्धरेति” रघुः ।

अनन्यभाज् त्रि० न अन्यम् अन्यां वा भजते भज--ण्वि अस० स० पुंवद्भावः । अन्यस्यान्यस्या वा सेवनाकारिणि । “भजते मामनन्यभागिति” गीताः “अनन्यभाजं पतिमाप्नुहीति” कुमा० । अनन्यवृत्ति त्रि० न अन्या विभिन्ना एकरूपा वृत्तिर्मनोवृत्ति- रस्य । एकतानचित्ते । न अन्या वृत्तिर्जीवनोपायोऽस्य । एकमात्रजीवने त्रि० । अनन्यसाधारण त्रि० न अन्यस्यान्यधर्म्मस्य साधारणः सदृशः । अन्यधर्म्मासदृशे “अनन्यसाधारणमेव कर्म्मेति” कुमा० । अनन्वय त्रि नास्ति अन्वयो यत्र ब० । अन्वयशून्ये । शाब्दबोधे परस्परं संसर्गशून्ये अन्वयश्चान्वयशब्दे वक्ष्यते अर्थालङ्कारभेदे पु० । तल्लक्षणं यथा “उपमानोपमेयत्वे एकस्यैव त्वनन्वय” इति सा० द० । “राजीवमिव राजीवं जलं जलमिवाजनी” त्यादौ च अनन्वयात् तदलङ्कारत्वं तथा हि उपमानोपमेयभावे सादृश्यज्ञानावाश्यकत्वेन तस्य बोधने नियते तद्भिन्नत्वे सति तद्गतभूयोधर्म्मवत्त्व रूपसादृश्यस्य भेदगर्भिततया स्वप्रतियोगिकभेदस्य स्वस्मिन्नसम्भवेनापाततोऽनन्वय एव तात्पर्य्येण तु इतरसा- दृश्याभावपरत्वलक्षणयान्वयस्तथा च राजीवं राजीवे- तरासदृशमिति बोधात्तस्योत्कर्षो व्यज्यते । एवं “राम- रावणयोर्युद्धं रामरावणयोरिवे” त्यत्रापि । अनप त्रि० न सन्ति आधिक्येनापो यत्र नञ्पूर्ब्बकत्वेऽपि बहुव्रीहौ अच्समा० । स्वल्पजले पल्ललादौ । अनपकर्म्मन् न० अपकर्म्म अपाकरणं अभावार्थे न० त० । त्यागाभावोपलक्षिते दत्तस्य आदाने “दत्तस्यानपकर्म्म चेति” मनुः अपकर्म अपात्रे पात्रबुद्ध्या क्रोधादिना वा दत्तस्यानपकर्म, पुनर्ग्रहणम् । “ऋणस्यापकर्म चेति” स्मृतिः । अनपकर्म अपाकरणाभावः अशोधनमित्यर्थः । अनपक्रियाप्यत्र स्त्री । अपाकरणाभावे । “ऋणानाम- नपक्रियेति” स्मृतिः । अनपच्युत त्रि० अप + च्यु--भावे क्त न० ब० । विनाशरहिते “स्वर्य्यं सुवज्रमनपच्युतमिति” ऋ० ४, १७, ४, अनपच्युतं विनाशरहितमिति” भा० । अनपत्य त्रि० नास्ति अपत्यं यस्य । अपत्यशून्ये । न हितमपत्यानामिति, पताय पतनाय हितं पत + यत् वा न० त० ततः न० त० । अपत्याहिते, पतनकारणे च “युयोत नो अनपत्यानीति ऋ० ३, ५४, १८, अनपत्यानि अपत्यानां पुत्त्राणामहितानि, पतनकारणं न भवत्यपत्यं तदन्यानि पतनकारणानीति” भाष्यम् ।

पृष्ठ ०१५०

अनपत्रप त्रि० नास्ति अपत्रपा अन्यहेतुका लज्जा यस्य । अन्यहेतुकलज्जाहीने । अनपभ्रंश पु० न अपभ्रंशः न० त० । अपभ्रंशभिन्ने व्याकरणप्रतिपाद्यसंस्कारवति साधुशब्दे “अनभ्रंशता- नादिर्यद्वाभ्युदयोन्यता । व्याक्रियाव्यञ्जनीया वा जातिः कापीह साधुतेति” हरिः । अनपाकर्म्मन् न० अपाकर्म अपाकरणम् अभावार्थे न० त० । अपाकरणाभावे ऋणादेरशोधने । अनपायिन् त्रि० न अपैति अप--इण--णिनि न० त० । निश्चले स्थिरे “अनपायिनि संश्रयद्रुमे गजभग्ने इति” कुमा० । अनपावृत् त्रि० अपावर्त्तनमपावृत् अप + आ + वृत--भावे क्विप् न० ब० । पुनरावृत्तिशून्ये । “इत्था सृजानाह अनपावृद- र्थमिति ऋ० ६, ३, ५, “अनपावृत् अपावृत् अपावर्त्तनम् पुनरागमनं न भवतीति” भा० । अनपिहित त्रि० न अपिहितमावरणं भावे क्त तन्नास्ति यस्य । आवरणशून्ये । “एष वानपिहितस्तस्यैव तदपिधानं यच्छिखेति ब्रा० “अनपिहित आवरणशून्य” इति रघु० । अनपेक्ष त्रि० न अपेक्षते अनुरुध्यते अच् न० त० । अपेक्षा- शून्ये अननुरोविनि । “उत्सृज्य प्रमदामेतामनपेक्षो यथामखमिति” रामा० । अनपेत त्रि० न अपेतः वहिर्गतः अपगतो वा । अवहिर्गते अपेतभिन्ने अनुगते । “धर्मपथ्यर्थन्यायादनपेते” इति पा० “धर्म्मादनपेतम् धर्म्यमित्यादि” सि० कौ० । अनप्त त्रि० न आप्तः वेदे पृ० ह्रस्वः । आप्तभिन्ने । “अनप्त- मप्सु दुष्टरमिति” ऋ० ८, १६, ३, “अनप्तं शत्रुभिरनाप्त- मिति” भा० । अनप्नम् त्रि० नास्ति अप्नो रूपं यस्य । रूपहीने “जम्माया अनप्नस इति” ऋ० २, ३, ९, “अनप्नसः कर्म्महीना” इति भाष्योक्तेः कर्म्महीने च । अनफा पु० (चन्द्रात्) “रविवर्ज्जं द्वादशगैरनफेति” दीपिकोक्तेः योगभेदे “सच्छीलं सुखान्वितं प्रभुं ख्यातियुक्तमन- फायामिति” दीपिका । अनभिज्ञ त्रि० न अभिजानाति । अज्ञे ज्ञानशून्ये । अनभिधेय न० न अभिधेयः । अवाच्ये । अनभिभव पु० न अभिभवः अभावार्थे न० त० । अभिभवा- भावे पराजयाभावे । अनभिभवनीय त्रि० न अभिभवनीयः । अपराजेये । अनभिभूत त्रि० न अभिभूतः । अपराभूते ।

अनभिमत त्रि० न अभिमतः । असम्मते, विमते च । अनभिम्लातवर्ण्ण त्रि० अभि + म्ला--तन् न अभिम्लातः क्षीणोवर्ण्णो यस्य । दीप्यमाने । “सो अपां नपादनभि- म्लातवर्ण” इति ऋ० २, ३५, १३ अनभिम्लातवर्णः दीप्यमान इति भा० । शिवा० अण् । आनभिम्लातः तदपत्ये पु० स्त्री । अनभिलाष पु० न अभिलाषः अभावे न० त० । अभिलाषा- भावे । न० ब० । अभिलाषशून्ये त्रि० । अनभिव्यक्त त्रि० न अभिव्यक्तः न० त० । अपरिस्फुटे । अनभिशस्त त्रि० अभि + शन्स--क्त न० त० । अनिन्दिते । “परास्यानभिशस्ता दिव्या” इति ऋ० ९, ८८, ७, “अनभिशस्ता अनिन्दिता” इति भा० । परिवादाग्रस्ते च । अनभिशस्त्य त्रि० अभिशस्तिं निन्दामर्हति अभिशस्त्यः न० त० । अनिन्दनीये प्रशस्ये निरुक्तकारः । अनभिसंहित त्रि० न अभिसंहितः न० त० । अभिसन्धिना फलोद्देशेन अकृते “विमुक्तिदा येऽनभिंसंहिते- ष्विति” रुचि० । अनभिहित त्रि० न अभिहितः । अनुक्ते प्रत्ययादिना उक्तार्थभिन्ने “अनभिहिते इति पा० अस्य उपकादिगणे पाठात् तत्कार्य्यम् । अनभीष्ट त्रि० न अभीष्टः । अभीष्टभिन्ने “अनभीष्टदक्षिणवातमृगगमनामिति” का० द० । अनभ्यावृत्ति स्त्री न अभ्यावृत्तिः अभ्यासः अभावार्थे न० त० । अभ्यासाभावे । “मनागनभ्यावृत्त्या वा कामं क्षाम्यतु यः क्षमीति” माघः । अनभ्यासमित्य त्रि० न अभ्यासे निकटे इत्यः इण--कर्म्मणि क्यप् मुम् । दूरतः परिहर्त्तव्ये सि० कौ० । अनमित्र त्रि० नास्ति अमित्रोऽस्य । शत्रुशून्ये “इन्द्रोयां चक्रे आत्मने अनमित्रां शचीपतिरिति” अर्थ० १२, १, नृपभेदे पु० । अनमीव त्रि० अमीवः रोगः न० ब० । रोगहोने “अनमीवा इषस्करदिति” ऋ० ३, १६२, १४, अनमीवा “रोग- वर्जितानि इषोऽन्नानीति” भा० “प्रदानमीवस्य शुष्मिण्य” इति ता० ब्रा० । “अरोगोऽमीवस्तद्रहितस्येति” भा० । अनम्बर पु० नास्ति अम्बरं कच्छसहितं यस्य । बौद्धभेदेऽस्य मुक्त- कच्छतया तथात्वम् दिगम्बरशब्देऽस्य विवरणम् । नग्ने त्रि० । अनय पु० अयः शुभावहो विधिस्तदन्यः न० त० । अशुभ- दैवे । नयोद्यूते दक्षिणावर्त्तेन शाराणामिष्टस्थान- नयनं विरोधे न० त० । (दुगडीति) ख्याते द्यूतभेदे शाराणा वामावर्त्तेनाभीष्टस्थाननयने पु० । नयोनीतिः

पृष्ठ ०१५१

नी--अच् न० त० । नयाभावे अनीतौ दुर्नये, दुष्टे, कर्म्मणि च । “विजानतोऽपि ह्यनयस्य रौद्रतेति” भार० । न० ७ ब० । आपदि “जीवेदेतेन राजन्यः सर्वेषामनयं गत इति” मनुः । “सर्वतः प्रतिगृह्णीयात् ब्राह्मण- स्त्वनयं गतः” इति मनुः “अनयमापदमिति” कुलॢ० । ६ ब० । नयहीने त्रि० । अनरण्य पु० सूर्य्यवंश्ये नृपभेदे तत्कथा रामा० उत्तराकाण्डे स रावणेन परिभूतो मृतः । अनर्काभ्युदित पु० न ईषत्, अर्कोऽभ्युदितो यस्मिन् । ईषदर्कोदयकाले । “अनर्काभ्युदिते काले माघे कृष्णचतुर्दशी- इति” यमः “माघे मासि रटन्त्यापः किञ्चिदभ्युदिते रवौ” इत्यनेनैकवाक्यत्वात् नञ ईषदर्थता । अनर्गल त्रि० नास्ति अर्गलं प्रतिबन्धकं यस्य । अप्रतिबन्धके प्रतिबन्धकशून्ये “तुरङ्गमुत्सृष्टमनर्गलं पुनरिति” रघुः । अनर्घ त्रि० अर्घो मूल्यं न० ब० । अमूल्ये । अनर्घराघव न० राघवचरितख्यापके मुरारिमिश्ररचिते नाटकभेदे । अनर्घ्य त्रि० न अर्घ्यः पूज्यो यस्य, यस्माद्वा । अन्यपूज्यशून्ये अत्यन्तपूजनीये च “अनर्घ्यमर्घेण तमदिनाथ” इति कुमा० । अनर्थ पु० अर्थः प्रयोजनं विरोधे न० त० । अनिष्टे । “एकैकमप्यनर्थाय किमु तत्र चतुष्टयमिति” हितो० । “नोदनालक्षणोऽर्थो धर्म्म” इति सूत्रे निषेधलक्षणोऽनर्थो- ऽधर्म इति भङ्ग्या सूचिते नरकादिसाधनत्वादनिष्टहेताव- धर्म्मे च । “दातुर्भवत्यनर्थाय परत्रादातुरेव चेति” मनुः । ब० । अभीष्टरहिते विष्णौ पु० आप्तकामत्वात्तत्त्वम् । अर्थोऽभिधेयः प्रयोजनं वा नास्ति यस्य ब० कप् । अर्थ- रहितमात्रे त्रि० । अनर्थक न० अर्थोऽभिधेयोऽप्राशस्त्ये न० ब० कप्समा० । समुदायार्थशून्ये प्रलापे, असम्बद्धे वाक्ये च । व्यर्थे त्रि० । “धिगिदं जीवितं लोके किमु? सार्थमनर्थकमिति” । अनर्थलुप्त त्रि० दृष्टेनार्थेन अलुप्तः असम० स० । दृष्टार्थे- नालुप्ते “अनर्थलुप्ता इति” कात्या० ६, १०, २०, । अनर्थान्तर त० अन्योऽर्थः अर्थान्तरं मयूर० त० ततः न० त० । अभेदे, एकार्थे । अनर्व त्रि० ऋ--व अर्वः गतिः शैथिल्यं स नास्ति यस्य । अशिथिले “त्रिनाभि चक्रमजरमनर्वमिति ऋ० १, १६४, २, “अनर्वमशिथिलमिति” भा० । अनर्वन् त्रि० अर्व--हिंसायां कनिन् “अर्वा भ्रातृव्य” इति श्रुतेः अर्ला सपत्नः न० त० । शत्रुभिन्ने । “जनो- ऽनर्वाणं त परित” इति ऋ० १, १३६, ५, “अनर्वाणमद्वे- ष्यमिति” भा० । अर्वा अश्वः । तच्छून्ये त्रि० । न त्रादेशः ।

अनर्विश् त्रि० अनसा शकटेन विशति प्राप्नोति विशक्विप् ३ त० अहरा० रुः, ऋ--कर्मणि विच् अरं गन्तव्यं प्रति विशति विश--क्विप् वा न० त० । शकटेन काष्ठाद्या- हरणाय वनप्रवेशिनि, गन्तव्यं स्थलं गन्तुमशक्ते च । “अनू द्यूनमनर्विशे पश्चिषे तुरायेति” ऋ० १, १२१, ७, अनर्शराति त्रि० अनर्शाय अपापिष्ठाय रातिर्दानं यस्य । अपापिष्ठे दातरि “अनर्शरातिं वसुदामुपस्तुहीति ऋ० ८, ९९, ४, अनर्शरातिमनश्लीलदानमश्लीलं पापमिति निरुक्त० अनर्ह न अर्हः । अयोग्ये । “तान् हव्यकव्ययोर्विप्राननर्हान् मनुरब्रवीदिति” मनुः । अनल पु० नास्ति अलः पर्य्याप्तिर्यस्य बहुदाह्यदहनेऽपि तृप्ते- रभावात् न० ब० । वह्नौ, “व्यभिचचार न तापकरोऽनल” इति नैषधम् अनलः नलाभावोवह्निश्च अनुपलम्भव- दभावार्थे न० त० । अव्ययीभावसिद्धत्वे क्लीवता स्यात् । “ऊचे नलोऽयमिति तं प्रति चित्तमेकं ब्रूतेऽस्य चान्य- दनलोऽयमितीदमीयमिति” “आवर्ज्जनं तमनु ते ननु साधु नामग्राहं मयानलमुदीरितमेतदत्र” इति “सैषानलं सहजरागभरादिति” च नैषधम् “वयोभिः खादयन्त्यन्ये प्रक्षिपन्त्यनलेऽप्सु वेति” स्मृतिः । जठरानलस्य पित्तजात- त्वात् देहस्थे पित्तधातौ च । अष्टवसुमध्ये पञ्चमे वसौ, मेदिनिः तच्च “धरोध्रुवः सोमनामा तथाऽपोऽप्यनिलोनल” इति वसुभेदबोधकवचने नलैत्यत्नानलैत्यकारप्रश्लेषभ्रान्त्यै- वोक्तं किन्तु वसूनां स्वरूपख्यापके विष्णुधर्म्मोत्तरवचने “स्रुवाक्षमालिके दक्षे वामे शक्तिकपालभृत् सव्योर्द्धादि- क्रमाद्योऽसौ नलाख्यस्तु वसुः स्मृत” इति नलनामत्वस्यैव प्रतीतेर्नलएव वसुभेद इत्यवधेयम् । अनलदैवतत्वात् कृत्तिका- नक्षत्रे “अनलविधिशताख्येति ज्योति० । (चिता) इति ख्याते चित्रके वृक्षे, पु० । तस्य सर्व्वतः पर्य्याप्तत्वेऽपि पर्य्याप्तेः सीमाभावात्तत्त्वम्, (भेला) इति ख्याते भल्लातके वृक्षे च । अन--कलच् । षष्टिवर्षमध्ये पञ्चाशत्संख्याते वर्षे षष्टिवर्षगणननामभेदादि वर्षशब्दे वक्ष्यते । पितृ- देवभेदे “कव्यवालोऽनलः सोमः यमश्चैवार्य्यमा तथा अग्निष्वात्ताः वर्हिषदः सोमपाः पितृदेवता” इति वायु पुरा० । अनान् प्राणान् लाति आत्मत्वेन अनलः जीवः । तद्रूपेण सर्वान्तर्यामितया स्थिते विष्णौ णल--गन्धे बन्धे वा न नलति न बध्यते वा अच् । गन्धशून्ये परमेश्वरे विष्णौ “अगन्धनस्य शर्म्म रस” इति “तथा रसं नित्यमगन्धवच्चेति”

पृष्ठ ०१५२

च श्रुतेस्तस्य गन्धशून्यत्वात् तथात्वम् । अल पर्य्याप्तौ अच् न० त० । अपर्य्याप्ते अपरिमिते परमेश्वरे “पवनः- पावनोऽनल” इति वि० सह० । भाष्यकृता च उक्तव्युत्- पत्तिः विष्णुविषयत्वे दर्शिता । अनलदीपन त्रि० अनलं जठरानलं पित्तधातुवर्द्धनेन दीपयति वर्द्धयति दीप--णिच्--ल्यु । जठरानलोद्दीपके “मधुरो मधुरः पाके दीषघ्नोऽनलदीपन इति” “सौग- न्ध्यात् पूतिकोष्ठघ्नः सौक्ष्म्याच्चानलदीपन” इति च सुश्रुतोक्ते द्रव्यभेदे । अनलप्रभा स्त्री अनलस्य प्रभेव प्रभा यस्य ब० । ज्योतिष्मतीनामिकायां लतायाम् । अनलप्रिया स्त्री ६ त० । स्वाहाख्यायां दक्षकन्यायाम् वह्निपत्न्याम् । अनलि पु० अनिति अन--अच् अनः अलिर्यत्र ब० शक० । वकवृक्षे तत्पुष्पस्य बहुमधुमत्त्वेन तन्मधुभिर्भ्रम- राणां जीवनधारणात्तथात्वम् । अनल्प त्रि० न अल्पः । प्रचुरे भूयिष्ठे । अनवकाश पु० न० त० । अवकाशाभावे । ब० । अवकाश शून्ये त्रि० । अनवगीत त्रि० अव + गै--क्त न० त० । अनिन्दिते । अनवग्रह त्रि० नास्ति अवग्रहो यस्य । प्रतिबन्धशून्ये “अवश्यभव्येष्वनवग्रहग्रहेति” नैष० । न० त० । वृष्टिप्रति- बन्धाभावे । अनवद्य त्रि० न अवद्यं निन्द्यम् । निन्द्यभिन्ने दोषशून्ये च “अनवद्यतृणार्द्दिनो मृगानिति” नैष० । “अनवद्यवि- द्योद्द्योतेनेति” दायभा० । “अनवद्योरिशादा” इति ऋ० ९, ६९, १०, “अनवद्योगर्हारहित” इति भा० । “अग्निः शर्द्धमनवद्यं युवानमिति” ऋ० १, ७१, ८ । अनवधान न० न अवधीयते मनः संयुज्यते कर्त्तव्यकर्म्मणि यथावस्थितं प्रवर्त्त्यतेऽनेन अव + धा--करणे ल्युट् अवधानम् चित्तवृत्तिभेदः अभावे न० त० । अवधानाभावे मनःसंयोगविशेषाभावे प्रमादे, न० ब० । तद्वति त्रि० । अनवधानता स्त्री अवधानं नास्ति यस्य तस्य भावः । प्रमादे । कर्त्तव्येऽकर्त्तव्यताबोधेन ततोनिवृत्तिः, अकर्त्तव्ये कर्त्तव्यताबोधेन तत्र प्रवृत्तिश्च प्रमादः । “कर्त्तव्याकरणं यत्राकर्त्तव्यस्याथवा क्रिया । उच्यते द्वितयं तत्र प्रमा- दोऽनवधानतेति” । अनवपृग्ण त्रि० अव + पृच् संपर्के क्त इडभावादि छान्दसम् न० त० । असम्पृक्ते । “अनवपृग्णा वितता वसानमिति” ऋ० १, १५२, ४ ।

अनवब्रव पु० अव + ब्रू--अच् न वचादेशः न० त० । अपवादवर्जिते “विजेष कृदिन्द्र इवानवव्रवोऽस्माकमिति” ऋ० १०, ८४, ५ । अनवभ्र त्रि० न भ्रंशते बा० ड । अवभ्रंशशून्ये “प्रस्कम्भदेष्णा अनवभ्रराधस” इति ऋ० १, १६६, ७ । “अनवभ्रराधसः अनवभ्रष्टहविरादिधना” इति भा० । अनवम त्रि० न अवमः । न्यूनताहीने श्रेष्ठे “सुधर्म्मानवमां सभामिति” रघुः । अनवर त्रि० न अवरः । अवरभिन्ने श्रेष्ठे अजघन्ये “सोऽ- यमिन्द्रादनवरो वासुदेवश्च भारतेति भार० । अनवरत त्रि० अव + रम + भावे क्त अवरतम् विरामः तन्नास्ति यस्य ब० । निरन्तरे विश्रामशून्ये । अनवरार्द्ध्य त्रि० अवरस्मिन् अर्द्धे भवः यत् न० त० । उत्कृष्टे श्रेष्ठे च शीर्षभागे स्थापनीयतयास्य तत्त्वम् । अनवलम्ब त्रि० नास्ति अवलम्बो यत्र । आलम्बनहीने । “न परं पथि पक्षपातिताऽनलम्बे किमु? मादृशेऽपि सेति” नैष० । अनवलोभन न अवलुप्यते पुमान् येन अव + लुप--ल्युट् पृ० पस्य भः । गर्भसंस्कारभेदे । “उपनिषदि गर्भलम्बनम् पुंस- वनमनवलोभनञ्चेति” आ० गृ० । अनवस त्रि० अव--प्रीणनादौ असच् अवसः भोजनं प्रीति करत्वात् न० ब० । पथ्याशनहीने “अनवसो अनभीशु” इति ऋ० ६, ६६, ७, “अनवसः षथ्याशनरहित” इति भा० । अनवसर त्रि० अवसरः उचितः कालः नास्ति यम्य ब० । उचितकालविहीने । “अतर्क्यैश्यर्य्ये त्वय्यनवसरदुःस्था- हतधिय इति महि० स्तो० । न० त० । अवसराभावे । अनवसित त्रि० अवसितः समाप्तो निश्चितो वा न० त० । अनिश्चिते असमाप्ते च । “अनवसितान्यौ भ्गौ गुरुरन्ते- इति (वृत्त०) उक्ते छन्दोभेदे स्त्री । अनवस्कर त्रि० अवस्क्रियते शोध्यते अव--कॄ--अप् सुडा- गमः अवस्करो मलः स नास्ति यस्य ब० । मलहीने । अनवस्था स्त्री अव + स्था--अङ् अवस्थितिः न० त० । अवस्थाभावे, तर्कदोषविशेषे उपपाद्यस्य समर्थनाय उपपाद- कस्यानुसरणं तर्कः यत्र तर्के उपपाद्योपपादकयोर्विश्रान्ति र्नास्ति तादृशतर्कस्यानवस्थादोषः तत्र स तर्को न ग्राह्यः । अधिकं तर्कशब्दे वक्ष्यते “प्रामाणिकी अनवस्था न दोषायेति” जग० । नास्ति अवस्था यस्य । अवस्थिति- शून्ये त्रि० । “अशरीरं शरीरेषु अनवस्थेष्ववस्थितसिति”

पृष्ठ ०१५३

अनवस्थान न० अव + स्था--ल्युट् न० त० । अवस्थानाभावे । व० । वायौ पु० । चञ्चलमात्रे त्रि० । अनवस्थित त्रि० न अवस्थितः । चञ्चले, अस्थिरे “दयितास्व- नवस्थितं नृणामिति” कुमा० । व्यभिचारवति च । “चतु- र्णामपि वर्णानां नारीर्हत्वानवस्थिता” इति मनुः अनवस्थिताव्यभिचारिणीरिति कुल्लू० । व्यभिचारिण्याश्च पत्यौ नितान्तावस्थानाभावात् तथात्वम् । अवस्थातु मक्षमे च “प्रस्थितं तमनवस्थितं प्रिया” इति रघुः अनवस्थितम् अवस्थातुमक्षममिति मल्लि० । अनवस्थिति न० न अवस्थितिः । अभावार्थे न० त० । अवस्थानाभावे । अनवह्वर त्रि० अव + ह्वृ--कौटिल्ये अच् न० त० । अकुटिले सरले “सचेते अनवह्वरमिति” ऋ० २, ४१, ६ । “अनवह्वरमकुटिलमिति” भा० । अनवाप्त त्रि० न अवाप्तः । अप्राप्ते “नानवाप्तममाप्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चनेति” गीता । अनवाय त्रि० अव + इण् वञ् अवायः अवयवः न० ब० । निरवयने “अनवायं किमीदिने” इति ऋ० ७, १०४, २ । अनवेक्षक त्रि० न अवेक्षकः न० त० । पर्य्यालोचना हीने सदसद्विवेकहीने । अनवेक्षा स्त्री न अवेक्षा अपेक्षा अभावार्थे न० न० । अपेक्षाभावे । अनशन अश--ल्युट् न० त० । भक्षणाभावे, उपवासे, स च भोजनविषयनिवृत्तिरूपः व्रतभेदः अहोरात्रभोजनाभाव एव तस्य प्रयोगोपाधिता । तेन यत्किञ्चित्क्षणे अभोजनेऽपि न उपवासपदप्रयीगः । त्रिरात्रादिपदसमभिव्य- हारे तु भोजनाभावमात्रपरतेति भेदः । न० ब० । भोजनशून्ये त्रि० । अनश्वर त्रि० न नश्वरः । नश्वरभिन्ने, स्थायिनि, नित्ये च । अनस् न० अनिति शब्दायते अन--असुन् । शकटे “दूरा- दनसा रथेन” ऋ० ३, ३३, १० । अनिति जीवत्यनेन करणे ल्युट् । ओदने, ओदनस्थाने, षितरि च मातरि स्त्री । उत्तरपदस्यः अव्ययी० शरदा० टच्समा० । अध्यनसम् तत्पुरुषेऽपि संज्ञायां जातौ च टच्समा० । उपानसं महानसम् अनोऽत्र भक्तस्थानम् । “अपोषा अनस” इति ऋ० ४, ३०, १० । अनसूय त्रि० नास्ति असूया यस्य । परगुणेषु दोषारोपशून्ये “श्रद्धावाननसूयश्चेति” गीता “श्रद्धधानोऽनसूयश्चेति” मनुः । अनसूयक न असूयकः । असूयाशून्ये “यथा तथा हि सद्धृत्तमातिष्ठत्यनसूयक” इति मनुः ।

अनसूया स्त्री असु--कण्ड्वादित्वात् यक्--भावे अङ् असूया गुणेषु दोषारोपः अभावार्थे न० त० । “न गुणान् गुणि- नोहन्ति स्तौति चान्यगुणानपि । न हसेच्चान्यदोषांश्च साऽनसूया प्रकीर्त्तिते” त्युक्तलक्षणे असूयाभावे । “एकमेव तु शूद्रस्य प्रभुः कर्म्म समादिशत् । एतेषामेव वर्णानां शुश्रू- षामनसूययेति” “यत्किञ्चिदपि दातव्यं याचितेनानसूय- येति” च मनुः । अत्रिमुनिपत्न्यां च शकुन्तलासह- चरीभेदे शकु० । अनसूयु त्रि० असु--उपतापे कण्ष्ट्वा० यक् उ न० त० । असूयाशून्ये “इदन्तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्यास्यमनसूयवे” इतिगीता । अनस्तमित त्रि० न अस्तमितः गतः असम० स० । अस्तमप्राप्ते । अनस्थ पु० नास्ति अस्थि यस्य बा० अच्समा० । अस्थि- वर्जिते अवयवे “पुरस्तादनस्य जरूरवरंवमाण” इति ऋ० ८, १, ३४, अस्थि अवयवः । तच्छून्ये निरवयवे सांख्य- प्रसिद्धे प्रधाने, ईश्वरमायायाञ्च “यदनस्था बिभर्त्ति” ऋ० १, १६४, ४, “अनस्था निरवयवा प्रकृतिरीश्वरायत्तमाया- वेति” भा० । समासान्ताभावे अनस्थि । अस्थिशून्ये त्रि० । अनस्वत् त्रि० अनः शकटमस्त्यस्य मतुप् मस्य वः सान्तत्वान्न पदत्वम् । शकटयुक्ते “अनस्वन्तः श्रव ऐषन्त पज्वाः ऋ० १, १२६, ५ । अनहङ्कार पु० न अहङ्कारः अभावार्थे न० त० । अहङ्कारा- भावे । ब० । तच्छून्ये त्रि० अहङ्कारश्चाहङ्कारशब्दे वक्ष्यते । अनहङ्कारिन् त्रि० । अहमिति गर्वं करोति अहम् + कृ णिनि । न० त० । गर्वशून्ये । अनहंकृत त्रि० अहमिति कृतमहङ्कारः, भावे क्त न० ब० । अहङ्कारशून्ये “मुदु वाप्यनहङ्कृत” इति मनुः । अनहङ्कृति स्त्री अहमिति क्रियते भावे क्तिन् न० त० । अहङ्काराभावे न० ब० । अहङ्कारशून्ये त्रि० । अनहंवादिन् त्रि० अहमिति गर्वेण न वदति वद--णिनि, गर्वरहिते “मुक्तसङ्गोऽनहंवादीति” गीता । अनाकार त्रि० नास्ति आकारोऽस्य । अवयवहीने आकाशादौ, ईश्वरे च । अनाकाल पु० आ सम्यक् अन्नादिसस्पन्नःकालः आकालः न० त० । शश्यादिसस्पन्नकालभिन्ने दुर्भिक्षे काले । अनाकुल त्रि० न आकुलः न० त० । अव्यग्रे, एकाग्रे, स्थिरे, असङ्कीर्णवाक्ये च । अनाकृत न० नेत्यनेन कृतः नाकृतः निराकृतः न० त० । अनिवारिते “न वक्का जरणा अनाकृत” इति ऋ० १, १४१, ७, “अनाकृतः अनिवारित” इति भा० ।

पृष्ठ ०१५४

अनाक्रान्ता स्त्री आक्रमितुमयोग्या सर्वतःकण्ठकावृतत्वात् आ + क्रम--क्त न० त० । कण्टकारिवृक्षे । आक्रान्तभिन्ने त्रि० । अनाक्षारित न० न आक्षारितः अपकृतः । अनपकृते । “अनाक्षारितपूर्ब्बोय” इति कात्यासं० । “अनाक्षा- रितोऽनपकृत” इति प्रा० विवेकः । अनाग त्रि० न आ सम्यग्गच्छति स्वर्गमनेन नागः अधर्म्मः न० ब० । पापरहिते “मित्रोनो अत्रादितिरनागान्” ऋ० १०, १२, ९, “अनागान् अपापान्” इति भा० । अनागत त्रि० न आगतः । भविष्यत्कालवृत्तौ, “हेयं दुःख- मनागतमिति पा० सू० आगतभिन्ने च “अनागतार्त्तवे” त्यमरः “तावद्भयस्य भेतव्यं यावद्भयमनागतमिति” हितो० “अनागतादिलिङ्गेन न स्यादनुमितिस्तदेति” भाषा० । अनागतविधातृ त्रि० अनागतस्य भविष्यतः अनिष्टस्य विधाता प्रतिविधानकर्त्ता । आगामिदुःखस्य लिङ्गद्वारानु- मानेन तन्निवारणोपायानुष्ठातरि “अनागतविधाता च प्रत्युत्पन्नमतिस्तथा । द्वावेतौ सुखमेधेते यद्भविष्योविन- श्यतीति” हितो० । अनागताबाध अनागतः आबाधः दुःखम् । भाविदैहि- कादिदुःखे । यदाचरणेन भाविदुःखानुत्पादस्तादृशा उपायाः सुश्रुते दर्शिता यथा “अथातोऽनागताबाधप्रतिषेधनीयं व्याख्यास्याम” त्युपक्रम्य । “उत्थायोत्थाय सततं स्वस्थे- नारोग्यमिच्छता । धीमता यदनुष्ठेयं तत् सर्व्वं सम्प्र- वक्ष्यते ॥ तत्रादौ दन्तपवनं द्वादशाङ्गुलमायतम् । कनिष्ठिकापरिणाहमृज्वग्रथितमव्रणम् । अयुग्मग्रन्थि यच्चापि प्रत्यग्रं शस्तभूमिजम् । अवेक्ष्यर्तुञ्च दोषञ्च रसं वीर्य्यञ्च योजयेत् ॥ कपायं मधुरं तिक्तं कटुकं प्रात- रुत्थितः । निम्बश्च तिक्तके श्रेष्ठः, कषाये खदिर- स्तया ॥ मधूको मधुरे श्रेष्ठः, करञ्जः कटुके तथा । क्षौद्रव्योषत्रिवर्गाक्तं सतैलं सैन्धवेन च ॥ चूर्णेन तेजो- वत्याश्च दन्तान्नित्यं विशोधयेत्, । एकैकं घर्षयेद्दन्तं मृदुना कूर्चकेन च ॥ दन्तशोधनचूर्णेन दन्तमांसान्यबाधयन् ॥ तद्दौर्गन्ध्योपदेहौ तु श्लेष्माणं चापकर्षति । वैशद्यमन्नाभि- रुचिं मौमनस्यं करोति च ॥ न खादेद्गलताल्वोष्ठजिह्वा- रोगममुद्भवे । अथास्यपाके श्वासे च कासहिक्कावमीषु च ॥ दुर्ब्बलो जीर्णभक्तश्च मूर्च्छार्त्तो मदपीड़ितः । शिरोरु- गार्त्तस्तृषितः श्रान्तः पानक्लमान्वितः ॥ अर्द्दिती कर्ण-

शूली च दन्तरोगी च मानवः, । जिह्वानिर्लेखनं रौप्यं सौवर्णं वार्क्षमेव च ॥ तन्मलापहरं शस्तं मृदु श्लक्ष्णं दशाङ्गुलम् । मुखवैरस्यदौर्गन्ध्यशोफजाड्यहरं सुखम्, ॥ दन्तदार्ढ्यकरं रुच्यं स्नेहगण्डूषधारणम् । क्षीरवृक्षकषा- यैर्व्वा क्षीरेण च विमिश्रितैः ॥ भिल्लोदककषायेण तथैवामलकस्य वा । प्रक्षालयेन्मुखं नेत्रे खस्थः शीतोदकेन वा ॥ निलीकां मुखशोषञ्च पिड़कां व्यङ्गमेव च । रक्त- पित्तकृतान् रोगान् सद्य एव विनाशयेत्, ॥ मुखं लघु निरीक्षेत दृढ़ं पश्यति चक्षुषा, । मतं स्रोतोऽञ्जनं श्रेष्ठं विशुद्धं सिन्धुसम्भवम् ॥ दाहकण्डूमलघ्नञ्च दृष्टिक्लेदरुजा- पहम्, । अक्ष्णोरूपावहञ्चैव सहते मारुतातपौ ॥ न नेत्र- रोगा जायन्ते तस्मादञ्जनमाचरेत् । भुक्तवान् शिरसा स्नातः श्रान्तश्छर्दनवाहनैः ॥ रात्रौ जागरितश्चापि नाञ्ज्याज्ज्वरित एव च, । कर्पूरजातिकक्कोललवङ्गकटुका- ह्वयैः ॥ सचूर्णपूगैः सहितं पत्रं ताम्बूलजं शुभम् । मुखवैशद्यसौगन्ध्यकान्तिसौष्ठवकारकम् ॥ हनुदन्तस्वरमल- जिह्वेन्द्रियविशोधनम् । प्रसेकशमनं हृद्यं गलामय- विनाशनम् । पथ्यं सुप्तोत्थिते भुक्ते स्नाते वान्ते च मानवे । रक्तपित्तक्षतक्षीणतृष्णामूर्च्छापरीतिनाम् ॥ रुक्षदुर्व्वलम- र्त्यानां न हितं चास्यशोषिणाम्, । शिरोगतांस्तथा रोगान् शिरोऽभ्यङ्गोऽपकर्षति ॥ केशानां मार्द्दवं दैर्घ्यं बहुत्वं स्निग्धकृष्णताम् । करोति शिरसस्तृप्तिंसुत्वक्क- मपि चाननम् ॥ सन्तर्पणं चेन्द्रियाणां शिरसः प्रति- पूरणम् । मधूकं क्षीरशुक्ला च सरलं देवदारु च । क्षृद्रकं पञ्चनामानं समभागानि संहरेत् । तेषां कल्ककषा- याभ्यां चक्रतैलं विपाचयेत् ॥ सदैव शीतलं जन्तोर्मूर्ध्नि तैलं प्रदापयेत्, । केशप्रसाधनी केश्या रजोजन्तुमला- पहा, ॥ हनुमन्याशिरःकर्णशूलघ्नं कर्णपूरणम्, । अभ्यङ्गो मार्द्दवकरः कफवातनिरोधनः ॥ धातूनां पुष्टिजननो मृजावर्णबलप्रदः, । सेकः श्रमघ्नोऽनिलनुद्भग्नसन्धिप्रसा- धकः ॥ क्षताग्निदग्धाभिहतविधृष्टानां रुजापहः । जलसिक्तस्य वर्द्धन्ते यथा मूलेऽङ्कुरास्तरोः ॥ तथा धातु विवृद्धिर्हि स्नेहसिक्तस्य जायते । शिरामुखैरोमकूपैर्धम- नीभिश्च तर्पयन् ॥ शरीरबलमाधत्ते युक्तः स्नेहोऽवगाहने । तत्र प्रकृतिसात्म्यर्त्तुदेशदोषविकारवित् ॥ तैलं घृतं वा मतिमान् युञ्ज्यादभ्यङ्गसेकयोः । केवलं सामदोषेषु न कथञ्चन योजयेत् ॥ तरुणज्वर्य्यजीर्णी च नाभ्यक्तव्यौ कथञ्चन । तथाविरिक्तो वान्तश्च निरूढ़ो यश्च मानवः ॥

पृष्ठ ०१५५

पूर्ब्बयोः कृच्छ्रता व्याध्योरसाध्यत्वमथापिवा । शेषाणां तदहः प्रोक्ता अग्निमान्द्यादयोगदाः ॥ सन्तर्पणसमुत्थानां रोगाणां नैव कारयेत्, । शरीरायासजननं कर्म व्यायामसं- ज्ञितम् ॥ तत् कृत्वा तु सुखं देहं विमृद्नीयात् समन्ततः । शरीरोपचयः कान्तिर्गात्राणां सुविभक्तता ॥ दीप्ताग्नित्व- मनालस्यं स्थिरत्वं लाघवं मृजा । श्रमकुमपिपासोष्ण- शीतादीनां सहिष्णुता ॥ आरोग्यं चापि परमं व्यायामा- दुपजायते । न चास्ति सदृशं तेन किञ्चित् स्थौल्यापक- र्षणम् ॥ न च व्यायामिनं मर्त्यमर्दयन्त्यरयो भयात् । नचैन सहसाक्रम्य जरा समधिरोहति ॥ स्थिरीभवति मांसञ्च व्यायामाभिरतस्य च । व्यायामक्षुण्णगात्रस्य पद्भ्यासुद्वर्त्तितस्य च ॥ व्याधयो नोपसर्पन्ति सिंहं क्षुद्र- मृगा इव । वयोरूपगुणैर्हीनमपि कुर्य्यात् सुदर्शनम् ॥ व्यायाम कुर्वतो नित्यं विरुद्धमपि भोजनम् । विदग्ध- मविदग्धं वा निर्दोषं परिपच्यते ॥ व्यायामो हि सदापथ्योबलिनां स्निग्धभोजिनाम् । स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः स्मृतः ॥ सर्व्वेष्वृतुष्वहरहः पुम्भिरात्महितै- पिभिः । बलस्यार्द्धेन कर्त्तव्यो व्यायामो हन्त्यतोऽन्यथा ॥ हृदि स्थानस्थितो वायुर्यदा वक्त्रं प्रपद्यते । व्यायामं कुर्वतो जन्तोस्तद्बलार्द्धस्य लक्षणम् ॥ वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च । समीक्ष्य कुर्य्यात् व्यायाममन्यथा रोगमाप्नुयात् ॥ क्षयस्तृष्णारुचिच्छर्दिरक्तपित्तभ्रमक्लमाः । कासशोषज्वरश्वासा अतिव्यायामसम्भवाः ॥ रक्तपित्ती कृशः शोषी श्वासकासक्षतातुरः । भुक्तवान् स्त्रीषु च क्षीणो भ्रमार्त्तश्च विवर्जयेत्” ॥ उद्वर्त्तनं वातहरं कफमेदोविलापनम् । स्थिरीकरणमङ्गानां त्वक्प्रसादकरं परम् ॥ शिरामुखविविक्तत्वं त्वक्स्थस्याग्नेश्च तेजनम् । उद्धर्षणोत्सादनाभ्यां जायेयातामसंशयम्, ॥ उत्सादना- द्भवेत् स्त्रीणां विशेषात् कान्तिमद्वपुः । प्रहर्षसौभाग्यमृजा- लाघवादिगुणान्वितम्, ॥ उद्घर्षणन्तु विज्ञेयं कण्डूकीटा- निलापहम् । ऊर्व्वोः सञ्जनयत्याशु फेनकः स्थैर्य्यलाघवे कण्डूकीटानिलस्तम्भमलरोगापहश्च सः । तेजनं त्वग्गत- स्याग्नेः शिरामुखविरेचनम् ॥ उद्धर्षणन्त्विष्टिकया कण्डू- कीटविनाशनम् । निद्रादाहश्रमहरं स्वेदकण्डूतृषा- पहम् ॥ हृद्यं मलहरं श्रेष्ठं सर्वेन्द्रियविशाघनम् । तन्द्रापापोपशमनं तुष्टिदं पुंस्त्ववर्द्धनम्, ॥ रक्तप्रसादनं चापि स्नानमग्नेश्च दीपनम् । उष्णेन शिरसः स्नान- महितञ्चक्षुषः सदा ॥ शीतेन शिरसः स्नानं चक्षुष्यमिति

निर्दिशेत् । श्लेष्ममारुतकोपे तु ज्ञात्वा व्याधिबलाबलम् ॥ काममुष्णं शिरःस्नानं भैषर्ज्यार्थं समाचरेत् । अतिशीता- म्बुशीते च श्लेष्ममारुतकोपनम् ॥ अत्युष्णमुष्णकाले च पित्तशोणितवर्द्धनम् । तच्चातिसारज्वरितकर्णश्लानि- लार्त्तिषु ॥ आध्मानारोचकाजीर्णभुक्तवत्सु च गर्हितम्, । सौभाग्यदं वर्णकरं प्रीत्योजोबलवर्द्धनम् ॥ स्वेददौर्गन्ध्य- वैवर्ण्यश्रमघ्नमनुलेपनम् । स्नानं येषां निषिद्धन्तु तेषा- मप्यनुलेपनम् । रजोघ्नमथ चौजस्यं सौभाग्यकरमुत्तम्, । सुमनोऽम्बररत्नानां धारणं प्रीतिवर्द्धनम् ॥ मुखालेपाद्दढ़ं चक्षुःपीनगण्डं तथाननम् । अव्यङ्गपिडकं कान्तं भवत्यम्बुजसन्निभम्, ॥ पक्ष्मलं विशदं कान्तममलोज्ज्वल- मण्डलम् । नेत्रमञ्जनसंयोगाद्भवेच्चामलतारकम्, । यशस्यं स्वर्ग्यमायुष्यं धनधान्यविवर्द्धनम् । देवतातिथिविप्राणां पूजनं गोत्रवर्द्धनम्, ॥ आहारः प्रीणनः सद्योबलकृद्देह- धारकः । आयुस्तेजःसमुत्साहस्मृत्योजोऽग्निविवर्द्धनः, ॥ पादप्रक्षालनं पादमलरोगश्रमापहम् । चक्षुःप्रसादनं वृष्यं रजोघ्नं प्रीतिवर्द्धनम् ॥ निद्राकरो देहसुखश्चक्षुष्यः श्रम- सुप्तिनुत्, । पादत्वङ्मृदुकारी च पादाभ्यङ्गः सदा हितः ॥ पादरोगहरं वृष्यं रजोघ्नं प्रीतिवर्द्धनम्, । सुखप्रचार- मौजस्यं सदा पादत्रधारणम् ॥ अनारोग्यमनायुष्यं चक्षुषोरुपघातकृत् । पादाभ्यामनुपानद्भ्यां सदा चंक्रमणं नृणाम्, ॥ पापोपशमनं केशनखरोमापमार्जनम् । हर्ष- लाघवसौभाग्यकरमुत्साहवर्द्धनम् ॥ वाणवारं मृजावर्णते- जोबलविवर्द्धनम्, । पवित्रं केश्यमुष्णीषं वातातपर- जोऽपहम् ॥ वर्षानिलरजोघर्महिमादीनां निवारणम् ॥ वर्ण्यं चक्षुष्यमौजस्यं शङ्करं छत्रधारणम् ॥ शुनः सरीसृपव्यालविषाणिभ्यो भयापहम्, । श्रमस्खलनदोषघ्नं स्थविरे च प्रशस्यते ॥ सत्वोत्साहबलस्थैर्य्यधैर्य्यवीर्य्य विवर्द्धनम् । अवष्टम्भकरञ्चापि भयघ्नं दण्डधारणम्, ॥ आस्था वर्णकफस्थौल्यसौकुमार्य्यकरी सुखा, । अध्वा वर्णकफस्थौल्यसौकुमार्य्यविनाशनः, । अत्यध्वा विपरीतो- ऽस्माज्जरादौर्बल्यकृच्च सः ॥ यत्तु चंक्रमणं नातिदेह- पीड़ाकरं भवेत्, । तदायुर्बलमेघाग्निप्रदमिन्द्रियबोध- नम् ॥ श्रमानिलहरं वृष्यं पुष्टिनिद्राधृतिप्रदम् । सुस्वं शय्यासनं दुःखं विपरीतगुणं मतम्, ॥ व्यालव्यजन- मौजस्यं मक्षिकादीनपोहति । शोषदाहश्रमस्वेदमूर्च्छा- घ्नो व्यजनानिलः, ॥ प्रोतिनिद्राकरं वृष्यं कफवात- श्रमापहम् । संवाहनं मांसरक्तत्वक्प्रसादकरं खम्, ।

पृष्ठ ०१५६

प्रवातं रोक्ष्यवैवर्ण्यस्तम्भकृद्दाहपक्तिनुत् । स्वेदमूर्च्छा- पिपासाघ्नमप्रवातमतोऽन्यथा, ॥ सुखं वातं प्रसेवेत ग्रीष्मे- शरदि मानवः । निवातं ह्यायुषे सेव्यमारोग्याय च सर्वदा, । आतपः पित्ततृष्णाग्निस्वेदमूर्च्छाभ्रमास्रकृत्, । दाहवैवर्ण्यकारी च छाया चैतानपोहति, । अग्निर्वात- कफस्तम्भशीतवेपथुनाशनः । आमाभिष्यन्दजरणो रक्त- पित्तप्रदूषणः, । पुष्टिवर्णबलोत्साहमग्निदीप्तिमतन्त्रि- ताम् । करोति धातुसाम्यञ्च निद्राकाले निषेविता, । तत्रादित एव नीचनखरोम्णा शुचिना शुक्लवाससा लघूष्णीषच्छत्रोपानत्केन दण्डपाणिना काले हितमितमधुरपू- र्ब्बाभिभाषिणा बन्धुभूतेन भूतानान्तु, गुरुवृद्धानुमतेन सुसहायेनानन्यमनसा खलूपचरितव्यं, तदपि न रात्रौ न केशास्थिकण्टकाश्मतुषभस्मोत्करकपालाङ्गारामेध्यस्थानब- लिभूमिषु, न विषमेन्द्रकीलचतुष्पथश्वभ्राणामुपरिष्टात्, । न राजद्विष्टपरुधपैशुन्यानृतानि वदेत् न देवब्राह्मण- पितृपरिवादांश्च । न नरेन्द्रद्विष्टोन्मत्तपतितक्षुद्रनीचाचारा- नुपासीत । वृक्षपर्वतप्रपातविषमवल्मीकदुष्टवाजिकुञ्जराद्य- धिरोहणानि परिहरेत् पूर्णनदीसमुद्राविदितपल्वलश्वभ्रकू- पावतरणानि, भिन्नशून्यागारश्मशानविजनारण्यवासा- ग्निसंभ्रमव्यालभुजङ्ग--कीटसेवाग्रामाघातकलहशस्त्रसन्निपा- ताग्निसंभ्रमव्यालसरीसृपशृङ्गिसन्निर्कषांश्च ॥ नाग्निगो- गुरुब्राह्मणप्रेङ्खादम्पत्यन्तरेणाभियायात् । न शवमनु- यायात् । देवगोब्राह्मणचैत्यध्वजरोगिपतितपापकारि- णाञ्च छायां नाक्रमेत् । नास्तं गच्छन्तमुद्यन्तं वादित्यं वीक्षेत । गान्धयन्तीं परशस्यं वा चरन्तीं परस्मै न कस्मै- चिदाचक्षीत, न चोल्कापातेन्द्रधनूंषि । नाग्निं मुखेनोप- धमेत् । नापो भूमिं वा पाणिपादेनाभिहन्यात् ॥ न वेगान् घारयेत् । न वहिर्वेर्गान् ग्रामनगरदेवतायतनश्मशान चतुष्पथसलिलाशयपथिसन्निकृष्टानुत्सृजन्नप्रकाशं न वाय्व- ग्निसलिलसोमार्कगोगुरुप्रतिमुखम् ॥ न भूमिं विलि- खेत् । नासंवृतमुखः सदसि जृम्भोद्गारश्वासक्षवथनुत्- सृजेत् । न पर्य्यस्तिकावष्टम्भपादप्रसारणानि गुरुसन्निधौ कुर्य्यात् । न बालकर्णनासास्रोतोदशनविवराण्यभिकुष्णी- यात् । न वीजयेत् केशमुखनखरवस्त्रगात्राणि । न गात्र- नखवक्त्रवादित्रं कुर्य्यात् । न काष्ठलोष्टतृणादीनभिहन्या- द्भिन्द्याद्वा । न प्रतिवातातपंसेवेत । न भुक्तमात्रोऽग्नि- मुपासीत, नोत्कटुकस्तिष्ठेत् । नाल्पकाष्ठासनमध्यासीत । न ग्रोवां विषमं षारयेत् । न विषमकायः क्रियां भजेत्

भुञ्जीत वा । न प्रततमीक्षेत विशेषाज्ज्योतिर्भास्कर- सूक्ष्मचलभ्रान्तानि । न भारं शिरसा वहेत् । न स्वप्न- जागरणशयनासनचङ्कमणयानवाहनप्रधानवनलङ्घनप्लवनप्रत रणहास्यभाष्यव्यवायव्यायामादीनुचितानप्यतिसेवेत ॥ उ चितादप्यहितात् क्रमशो विरमेत् हितमनुचितमप्यासेवेत क्रमशो न चैकान्ततः पादहीनात् ॥ नावाक्शिराः शयीत । न भिन्नपात्रे नाञ्जलिपुटेनापः पिबेत् । काले हितमित- स्निग्धमधुरप्रायमाहारं वैद्यप्रत्यवेक्षितमश्नीयात् । ग्राम- गणगणिकापणिकशत्रुशठपतितभोजनानि परिहरेत् शेषाण्यपि चानिष्टरूपरसगन्धस्पर्शशब्दमानसान्यन्यान्येवं- गुणान्यपि वा संभूय दत्तानि तान्यपि मक्षिकाबालोप- हतानि, । नाप्रक्षालितपाणिपादो भुञ्जीत मूत्रोच्चार- पीड़ितो न सग्ध्ययोर्नापाश्रितो नातीतकालं हीनमति- मात्रञ्चेति न भुञ्जीतोद्धृतस्नेहम् ॥ नोदके पश्येदात्मानं, न नग्नः प्रविशेज्जलम् । न नक्तं दधि भुञ्जीत न वाप्यघृत- शर्करम् ॥ नामुद्गयूषं नाक्षौद्रं नोष्णैर्नामलकैर्विना । अन्यथा कृष्ठवीसर्पादिं जनयेत् । द्यूतमद्यातिसेवाप्रतिभू- साक्षित्वसमाह्वानगोष्ठीवादित्राणि न सेवेत । स्रजञ्छत्रो- पानहौ कनकमतीतवासांसि न चान्यैर्धृतानि धारयेत् । ब्राह्मणमग्निं गाञ्च नोच्छिष्टः स्पृशेत् ॥ भवन्ति चात्र ॥ सुखमात्रं समासेन सद्वृत्तस्यैतदीरितम् । आरोग्यमायुरर्थो वा नासद्भिः प्राप्यते नृभिः ॥ यस्मिन् यस्मिन्नृतौ ये ये दोषाः कुप्यन्ति देहिनाम् । तेषु तेषु प्रदातव्या रसास्ते ते विजानता ॥ वर्षासु न पिबेत्तोयं पिबेच्छरदि मात्रया । वर्षासु चतुरो मासान्मात्रावदुदकं पिबेत् ॥ उष्णं हैमे वसन्ते च कामं ग्रीष्मे तु शीतलम् । हेमन्ते च वसन्ते च सीध्वरिष्टौ पिबेन्नरः ॥ शृतशीतं पिबेत् ग्रीष्मे प्रावृट्- काले रसं पिबेत् । यूषं यर्षति तस्यान्ते प्रपिबेच्छीतलं जलम् ॥ स्वस्य एवमतोऽन्यस्तु दोषाहारमतानुगः । स्नेहं सैन्धवचूर्णेन पिप्पलीभिश्च संयुतम् ॥ पिबेदग्निविवृ- द्ध्यर्थं न च वेगान्विधारयेत् । अग्निदीप्तिकरं नॄणां रोगाणां शमनं प्रति ॥ प्रावृट्शरद्वसन्तेषु सम्यक् स्नेहादिमाचरेत् । कफे प्रच्छर्दनं, पित्ते विरेको, वस्तिरीरणे ॥ शस्यते त्रिष्वपि सदा व्यायामो दोषनाशनः । भुक्तं विरुद्धमप्यन्नं व्याया- मान्न प्रकुप्यति ॥ उत्सर्गमैथुनाहारशोधने स्यात्तु तन्मनाः । नेच्छेद्रोगभयात्प्राज्ञः पीड़ां वा कायमानसीम् ॥ अतिस्त्रीसंप्रयोगाच्च रक्षेदात्मानमात्मवान् । शूलकासज्वरश्वास- कार्श्यपाण्ड्वामयक्षयाः ॥ अतिव्यवायाज्जायन्ते रोगाश्चा-

पृष्ठ ०१५७

क्षेपकादयः । आयुष्मन्तो मन्दजरा वपुर्वर्णबलान्विताः ॥ स्थिरोपचितमांसाश्च भवन्ति स्त्रीषु संयताः । त्रिभिस्त्रिभि- रहोभिर्हि समीयात् प्रमदां नरः ॥ सर्वेष्वृतुषु धर्म्मेषु पक्षा- त्पक्षाद् व्रजेत् बुधः । रजस्वलामकामाञ्च मलिनामप्रियां तथा ॥ वर्णवृद्धां वयोवृद्धां तथा व्याधिप्रपीड़िताम् । हीनाङ्गीं गर्भिणीं द्वेष्यां योनिदोषसगन्विताम् ॥ सगोत्रां गुरुपत्नीञ्च तथा प्रवजितामपि । सग्ध्यापर्वस्वगम्याञ्च नोपेयात् प्रमदां नरः ॥ गोसर्गे चार्द्धरात्रे च तथामध्य- न्दिनेषु च । लज्जासमावहे देशे विवृतेऽशुद्ध एव च ॥ क्षुधितो व्याधितश्चैव क्षुब्धचित्तश्च मानवः । वातविण्मूत्र- वेगी च पिपासुरतिदुर्बलः ॥ तिर्य्यग्योनावयोनौ च प्राप्त- शुक्रविधारणम् । दुष्टयोनौ विसर्गन्तु बलवानपि वर्जयेत् ॥ रेतसश्चातिमात्रन्तु मूर्द्ध्वावरणमेव च । स्थितावुत्तानशयने विशेषेणैव गर्हितम् ॥ क्रीड़ायामपि मेधावी हितार्थी परिवर्जयेत् । रजस्वलां प्राप्तवतो नरस्यानियतात्मनः ॥ दृष्ट्यायुस्तेजसां हानिरधर्म्मश्च ततो भवेत् । लिङ्गिनीं गुरु- पत्नीञ्च सगोत्रामथ पर्वसु ॥ वृद्धाञ्च सन्ध्ययोश्चापि गच्छतो जीवितक्षयः । गर्भिण्यां गर्भपीड़ा स्याद्व्याधितायां बलक्षयः ॥ हीनाङ्गीं मलिनां द्वेष्यां कामं बन्ध्यामसंवृते । देशेऽशुद्धे च शुक्रस्य मनसश्च क्षयो भवेत् ॥ क्षुधितः क्षुब्धचित्तश्च मध्याह्ने तृषितोऽबलः । स्थितस्य हानिं शुक्रस्य वायोः कोपञ्च विन्दति ॥ अतिप्रसङ्गाद्भवति शोपः शुक्रक्षयावहः । व्याधितस्य रुजा प्लीहा मृत्युर्मूच्छा च जायते । प्रत्यूषस्यर्द्धरात्रे च वातपित्ते प्रकुप्यतः ॥ तिर्य्य- ग्योनावयोनौ च दुष्टयोनौ तथैव च । उपदंशस्तथा वायोः कोपः शुक्रस्य च क्षयः ॥ उच्चारिते मूत्रिते च रेतसश्च विधारणे । उत्ताने च भवेच्छीघ्रं शुक्राश्मर्य्यास्तु सम्भवः ॥ सर्वं परिहरेत्तस्मादेतल्लोकद्वये हितम् । शुक्रं चोपस्थितं मोहान्न सन्धार्य्यं कथञ्चन ॥ वयोरूपगुणोपेतां तुल्यशीलां गुणान्विताम् । अभिकामोऽभिकामान्तु हृष्टो हृष्टामलंकृ- ताम् ॥ सेवेत प्रमदां युक्त्या वाजीकरणवृंहितः । भक्ष्याः सशर्कराः क्षीरं ससितं, रस एव च ॥ स्नानं सव्यजनं स्वप्नो व्यवायान्ते हितानि तु इति” । एतेषामन्यथाचरणे यथायथं दुःस्रान्युत्पद्यन्ते । अनागतार्त्तवा स्त्री स्त्रीपुष्पविकाशनम् आर्त्तवम् न आगतमार्त्तवं यस्याः । स्त्रीधर्मशून्यायां नग्निकायां कन्यायाम् । अनागन्धिव त्रि० न आगन्धितः आघ्रातः । अनाघ्राते, “सर्वदोषानागन्धितं प्रतिवचनमाहेति” वृ० उ० भा० ।

अनागम पु० नास्ति आगमः स्वत्वहेतुः क्रयादिर्यत्र । स्वत्व- हेतुक्रयादिशून्ये “अनागमं तु यो भुङ्क्ते बहून्यब्दशता- न्यपीति” स्मृतिः अधिकमागमशब्दे वक्ष्यते । अनागस् त्रि० नास्ति आगोऽपराधः पापं वा यस्य । अपराधशून्ये पापशून्ये च “आर्त्तत्राणाय वः शस्त्रं न प्रहर्त्तु- मनागसीति” शकु० । “अनागमे शंसति बालचापल- मिति” नैष० । “अनागसः तमदितिः कृणोतु ऋ० ४, ३९, ३, “अनागसं पापरहितमिति” भा० । “तवा- नागसो अदितये स्याम” ऋ० १, २४, २५, “अनागसः अपराधरहिताः स्यामेति” भा० । अनाचार पु० अप्राशस्त्येऽभावे वा न० त० । कदाचारे, आचाराभावे च । “सर्वदेशेष्वनाचारः पथि ताम्बूल- चर्वणमिति” स्मृतिः । “अनाचारोद्विविधः विहितस्यानु- ष्ठानाभावः निषिद्धस्याचरणञ्च । तत्र आचारशब्दे वक्ष्यमाणा भावाभावरूपाः शास्त्रे कर्त्तव्यतया ये विहि- तास्तेषामननुष्ठानम् अनाचारः । निषिद्धशब्दे वक्ष्य- माणानि वर्ज्जनीयतया शास्त्रे यानि उक्तानि तेषा- मनुष्ठानमप्यनाचारः । तत्रायं विशेषः यत्र देशे परभ्पराप्रसिद्धः योऽनाचारः स, अल्पदोषाधायकः यथोक्तं माधवीये बौधायनेन “पञ्चधा विप्रतिपत्तिर्दक्षिणत उर्णाविक्रयो, अनुपनीतेन भार्य्यया च सह भोजनम्, पर्य्युषितभोजनम्, मातुलपितृष्वसृदुहितृपरिणयनम्, तथोत्तरतः सीधुपानमुभयतोदद्भिर्व्यवहार” इत्यादिक- मभिधाय “इतर इतरस्मिन् कुर्वन् दुष्यति देशप्रामाण्या- दिति” । “इतरोदाक्षिणात्य इतरस्मिन् उत्तरदेशे मातुलसुतादिसम्बन्धं कुर्वन् दुष्यति न स्वदेशे, तथा इतर उदीच्य इतरस्मिन् दक्षिणे देशे सीधुपानादिकं कुर्वन् दुष्यति न स्वदेशे कुतः देशप्रामाण्यात् देशनिबन्धनत्वा- दाचारप्रमाण्यस्येति” माधवः । देवलः “यस्मिन् देशे ग आवारः न्यायदृष्टः सुकल्पितः । स तस्मिन्नेव कर्त्तव्यो न तु देशान्तरे स्मृतः इति । यस्मिन् देशे पुरे ग्रामे त्रिविधे नगरेऽपि वा । यो यत्र विहितो धर्म्मस्तं धर्मं न विचालयेदिति” । “देशानुशिष्टं कुलधर्ममग्र्यं स्वजाति- धर्मं न हि संत्यजेच्चेति” स्मृत्यन्तरं वृहस्पतिरपि “परम्परासिद्धानानाचारान् देशविशेषेष्वाह स्म । “उदुह्यते दाक्षिणात्यैर्मातुलस्य सुता द्विजैः । मत्स्यादाश्च नराः पूर्ब्बे व्यभिचाररताः स्त्रियः । उत्तरे मद्यपाश्चैव स्पृश्या नॄणां रजस्वला इति” एवमन्येप्यनाचारा देशभेदे परम्परागताः तत्तत्स्पृतिषूक्ता वेद्याः । ब० । आचारहीने त्रि० ।

पृष्ठ ०१५८

अनाज्ञात त्रि० न आज्ञातः । सम्यग्ज्ञानाविषयीभूते “आज्ञातं यदानाज्ञातं यज्ञस्य क्रियते मिथ” इति यजु० । अनातप पु० आ + तप--अच् न० त० । आतपस्य रोद्रस्या- भावे, छायायां च । अनातपविशोषितमिति” वैद्यकम् छायाशुष्कमिति तदर्थः । ब० । आतपशून्ये त्रि० । अनातुर त्रि० न आतुरः । आतुरभिन्ने स्वस्थे अरोगे च “यद्देवाः शर्म्म शरणं यद्भद्रं यदनातुरमिति” ऋ० ८, ४७, १०, “भेजे धर्ममनातुर” इति रघुः । अनात्मक त्रि० नास्ति आत्मा स्थिरः यत्र कप् । क्षिणिक विज्ञानमते, स्थिरात्मशून्ये जगति च । नैरात्म्यवादे हि चेतयिता स्थिर आत्मा न स्वीक्रियते किन्तु क्षणिकविज्ञाने- नैव सर्वव्यवहारसिद्धिरित्यतः पराभिमतात्मशून्यत्वम् जगतः । विस्तरः क्षस्तिक्तविज्ञानशब्दे दृश्यः । अनात्मज्ञ त्रि० आत्मानं यथाखरूपं न जानाति ज्ञा--क जत० स० । आत्मस्वरूपानभिज्ञे आत्मचेष्टितानभिज्ञे खपरविवेचनाशून्थे च । अनात्मन् पु० न आत्मा अप्राशस्त्ये भेदार्थे च न० त० । “अप्राप्तः प्राप्यते योऽयमत्यन्तं त्यज्यतेऽथवा । जानीया- त्तमनात्मानं बुद्ध्यन्त वपुरादिकम्” इत्थेवं प्रतिपादिते आत्मभिन्ने अपकृष्टात्मनि देहादौ “अनात्मनि देहादौ आत्मेति बा बुद्धिः साऽविद्येति वे० प्र० । “देवाश्च असुराश्च उभयएवानात्मान” इति श्रुतिः “अनात्मन्यात्म- बुद्धिर्या साऽविद्या परिकीर्त्तितेति” पुरा । अनात्मवत् त्रि० आत्माऽब्धःकरणं वश्यत्वेनास्त्यस्य मतुप् मस्य वः न० त० । अजितेन्द्रिये । “अनात्मवन्तःपशुवद्भुञ्जते ये ऽप्रमाणत” इति सुश्रुतम् । अनात्म्य न० आत्मन इदं आत्मन् + यत् आत्म्यम् शरीरं न० ब० । अशरीरे “एतस्मिन्नदृश्येऽनात्म्येऽनिरुक्ते इति तै० ब्रा० “अनात्म्ये अशरीरे” इति भा० । अनाथ त्रि० नास्ति नाथः प्रभुरस्य । प्रभुहीने “किं भ्राता सद्यदनाथमिति” ऋ० १०, १०, ११, । विलपन्तमनाथ- वदिति भार० । अनादर पु० आदुरः गोरवहेतुका सम्मानना विरोधे न० त० । परिमवे, तिरस्कारे, अवज्ञायाम् च तेषामादरविरो- धिप्त्व्यात्तथात । “गुणेपु रागो व्यसनेष्वनादरः” नीति० । ब० । आदरशून्ये त्रि० ।

अनादि पु० आदिः कारणम् पूर्ब्बकालो वा स नास्ति य स्य परमेश्वरे । नास्ति आदिः प्राथमिकोयस्मात् ५ ब० । हिरण्यगर्भे पु० तस्य च “हिरण्यगर्भः समवर्त्तताग्रे” इति श्रुतौ सृष्टेः प्रगुत्पत्त्युक्तेस्तथात्वम् । आदिशून्ये त्रि० । “जगदादिरनादिस्त्वमिति” कुमा० । “अनादि- निधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं प्रचक्षते” इति हरिः । “अना- दिनिधना देवी वागुत्सृष्टा स्वयम्भुवेति” पुरा० । “अनादिभूर्भुव इति” विष्णु स० । “अनादित्वात् निर्गुणत्वादिति” गीता । अनादिमत् आदिमत् कार्य्यं तद्भिन्नः । कार्य्यभिन्ने । अनादिष्ट त्रि० न आदिष्टः विशेषरूपेण उपदिष्टः । विशेष- रूपेणाकथिते “अस्य पापस्य, इदं प्रायश्चित्त” मित्यादि- रूपेण विशेषतोऽनिर्दिष्टे प्रायश्चित्ते “उपपातकयुक्तानाम- नादिष्टेषु चैव हि । प्रकाशे च रहस्ये च” इति विश्वामित्रः । अनादृत न० आदृतम् आदरः भावे क्त अभावार्थे न० त० । आदरामावे अवज्ञायाम् । कर्म्मणि क्त न० त० । आदृत- भिन्ने अवज्ञाते तिरस्कृते च त्रि० । अनादेय न० न आदेयः । स्मृत्यादिषु निषिद्धतया आदाना- नर्हे वस्तुनि “अनादेयस्य चादानादादेयस्य च वर्जनादिति” मनुः । अप्रतिग्राह्ये च अप्रतिग्राह्यद्रव्याणि च अप्रति- ग्राह्यशब्दे वक्ष्यन्ते । अनादेश पु० न आदेशः अभावे न० त० । उपदेशाभावे । “मन्त्रानादेशे गायत्रीति” स्मृतिः । अनाद्य त्रि० न आद्यं भक्ष्यम् । अभक्ष्ये स्मृतिनिषिद्धतया भक्षणानर्हे । “एषोऽनाद्यादनस्योक्तो व्रतानां विविधो- विधिरिति” “ज्ञानाज्ञानकृतं कृत्स्नं शृणुतानाद्यभक्षणे” इति च मनुः । अनाद्यानि च अभक्ष्यशब्दे दर्शयिष्यन्ते । आद्यशूत्ये अनादौ त्रि० । अनाधार त्रि० नास्ति आवारो यस्य । आश्रयशून्ये “अयत्र नित्यद्रव्येभ्य आश्रितत्वमिहेष्यते” (भाषा०) उक्तेः न्यायमते नित्यद्रव्यमात्रे, आश्रयशून्यत्वाच्च युक्तमनाधारत्वम् “अम्ब रान्तधृते” रित्यादि शा० सूत्रेण अम्बरपर्य्यान्तामां सर्वेषा- माधारत्वमीश्वरस्येति नाम्बरादौ अनावारत्वं किन्तु ब्रह्मण एवेति वेदान्तिनः । अनाधृष् त्रि० आ + धृष--क्त न० त० । अनभिभूत आधर्ष- णरहिते “रेवतीरनाधृषः सिषासव” इति णर्व० ६, २, २ । अनाधृष्ट त्रि० न आधृष्टः पराभूतः । अपरिभूते “मही न आयस्यनाधृष्ट” इति ऋ० ७, १५, १४, । वार्यमना- धृष्टं रक्षखिना, ऋ० ८, २२, १८ ।

पृष्ठ ०१५९

अनाधृष्य त्रि० आ + धृष--कर्म्मणि क्यप् न आधृष्यः न० त० । अनभिभवनीये “अनाधृष्यं वृषभं तुम्रमिन्द्रमिति” ऋ० ४, १८, १०, “तव देवैरनाधृष्यमिति” रामा० । अनानुद त्रि० अनुददाति अनु + दा--क न० त० पृ० दीर्घः । समानदातृशून्ये अतुल्यदातरि । “अनानुदो वृषभोदो- धत” इति ऋ० २, २१, ४, “प्रमूतधनदानेन अन्यः समानो दाता नास्तीति” भा० । अनापि त्रि० आप्यते आप--कर्म्मणि इन् आपिराप्तो बन्धुश्च न० ब० । आप्तशून्ये । “अनापिरज्ञा असजात्या- मतिरिति” ऋ० १०, ३९, ६, “अनापिरबन्धुरिति” भा० “अम्रातृव्यो अना त्वमनापिरिन्द्र” इति ऋ० ८, २१, १३ । अनाप्त त्रि० आप्तो बन्धुः यथार्थज्ञानवान्, प्राप्तश्च, न० त० । बन्धुभिन्ने, अप्राप्ते, “यस्यानाप्तः सूर्य्यस्येव ऋ० १, १००, २, “अनाप्तः परैरप्राप्तः” इति भा० । यथार्थनिश्चयवद्भिन्ने “युग्यस्थाः प्राजकेऽनाप्ते सर्वे दण्ड्याः शतं शतमिति” मनुः । अनाभयिन् त्रि० आबिभेति आ + भी--उणा० इनि न० त० । सम्यग्भीतभिन्ने । “अनाभयिन्नरिमा ते” ऋ० ८, २, १, । अनाभू त्रि० आभिमुख्येन भवति आभूः स्तोता न० त० । स्तोतृभिन्ने आभिमुख्याप्राप्ते च । “इन्द्रःश्नथयन्ननाभुव” इति ऋ० १, ५१, ९, । अनामन् न० अननमनः अनं जीवनम् अमयति रुजति अम-- कनिन् । अर्शोरोगे । नास्ति नामास्य नामशून्ये मलमासे पु० तस्य वैदिककर्म्मानर्हतयाऽनामत्वात्तत्त्वम् । नामशून्ये त्रि० अनामिकायामपि पु० शब्दरत्ना० । स्वार्थे कन् । तत्रार्थे । अनामय पु० अम--घञ् आमं तापं यात्यनेन या--क आमयो रोगः न० त० । रोगाभावे आरोग्ये । “ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेत् क्षात्रबन्धुमनामयमिति” मनुः । न० ५ ब० । वाह्याभ्यन्तरपीड़ानिवारके विष्णौ पु० “पुण्यकीर्त्तिरना- मय” इति विष्णु स० । रोगशून्ये त्रि० । “जन्म- बन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयमिति” गीता । अनामयित्न, अम--णिच्--बा० इत्नुच् न० त० । व्यथकभिन्ने “हस्ताभ्यामनामयित्नुभ्यामिति” ऋ० १०, १३७, ७, । अनामा स्त्री ब्रह्मणः शिरश्छेदनसाधनतया ग्रहणायोग्यत्वात् नास्ति नाम ग्रहणयोग्यं यस्याः, नास्ति अङ्गुष्ठतर्जन्यादि- वत् विशेषनामास्य वा मनन्तत्वात् डाप् । स्वनामप्रसिद्धायां मध्यमाकनिष्ठयोः मध्यगायामङ्गुल्याम् । स्वार्थे कन् । अनामिकाप्यत्र । तया हि शिवेन ब्रह्मशिरच्छिन्नमिति पुराणे

प्रसिद्ध्वम् तेन तस्या अपवित्रजातीयता अतएव तस्याः पवित्रीकरणार्थं यज्ञादौ पवित्रनामककुशधारणं तत्र क्रियते । “अनामिकाधृता दर्भा ह्येकानामिकयापि वा, द्वाभ्यामना- मिकाभ्यां तु धार्य्ये दर्भपवित्रके” इति छन्दो० प० । अनामृण त्रि० आमृणाति हिनस्ति आ + मृण--क न० ब० । हिंसकरहिते । “अनामृणः कुविदादस्य ऋ० १, ३३१, । अनायत्त त्रि० न आयत्तः । अवशे अनधीने । “एतावज्जन्म- साकल्यं यदनायत्तवृत्तितेति” हितो० । अनायन न० न आयनं चालनम् यत्र । एकान्ते हेम० एकान्तानायनमित्येकं नामेति केचित् । अनायास पु० आ--यस घञ् अल्पार्थे न० त० । प्रयत्नाभावे, अल्पप्रयासे, अक्लेशे च । “शरीरं पीड्यते येन शुभेना- प्यशुभेन वा । अत्यन्तं तन्न कुर्वीत अनायासः स उच्यते” अत्रि० । ब० । प्रयत्नशून्ये त्रि० । “ममाप्येऽकस्मिन्न- नायासे कर्मणि सहायेन भवता भवितव्यमिति” शकु० । अनायासकृत न० अनायासेन अल्पप्रयत्नेन कृतं न० त० । अल्पायासेन साध्ये फाण्टे क्वाथे । अनायुष्य न० आयुषे हितम् आयुस् + यत् न० त० । आयुर- हितकरे अतिभोजनादौ । “अनारोग्यमनायुष्यमस्वर्ग्यञ्चा- तिभोजनम्” इति “नहीदृशमनायुष्यं लोके किञ्चन विद्यते यादृशं पुरुषस्यैव परदारोपसेवनमिति” च मनुः । “तत्र प्रथमदिवसे ऋतुमत्यां मैथुनगमनमनायुष्यं पुंसामिति” सुश्रुतम् एवमन्यान्यपि बहूनि अनायुष्याणि तत्र स्थाने स्थाने दर्शितानि । तत एव तानि बोध्यानि । अनारत न० आ + रम--क्त आरतं विरतिः अत्यन्ताभावे न० त० । सन्तते, अविरामे अविच्छेदे च । “अनारतं तेन पदेषु लम्भिता” इति भार० । ब० । तद्वति त्रि० । अनारभ्य अव्य० आ + रभ--ल्यप् न आरभ्य । किञ्चिदनधि- कृत्येत्यर्थे । “अनारभ्याधीतत्वादिति” मीमांसा । न आरभ्यः न० त० । आरभ्यभिन्ने त्रि० । अनारभ्यत्वादिति का० १, ८, ३, “नैवायमारम्भणीऽर्थ” इति व्याख्या । “अनारभ्य- त्वाच्चेति” इति कात्या० २०, ८, २९, । “तस्मादनारभ्योऽय- मर्थ” इति व्याख्या । अनारभ्याधीत त्रि० न आरभ्य किञ्चित् अधीतः । किञ्चि- दनधिकृत्य अधीते, येषां मन्त्राणां कर्म्मविशेषे विनियोगो नोक्तस्तेषां मन्त्राणामनाराभ्याधीतत्वात् ब्रह्मयज्ञे एव विनि- योग इति मीमांसायां स्थिरीकृतम् । “सामान्येन तु विनि- योगो यद्यपि ब्रह्मयज्ञविशेष” इति ऋ० भा० माधवः ।

पृष्ठ ०१६०

अनारम्भः पु० न आरम्भः अमावार्थे न० त० । आरम्भा- भावे अनुष्ठानाभावे । “न कर्म्मणासनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते इति” गीता । अनारोग्य न० न आरोग्यम् । “आरोग्याभावे । नास्ति आरोग्यं यस्मात् ५ ब० । आरोग्यासाधने “अनारोग्य- मनायुष्यमस्वर्ग्यं चातिभोजनमिति” मनुः । अनार्ज्जव पु० ऋजोर्भाव आर्ज्जवं सरलता स्वाच्छन्द्यं वा न० ७ ब० । रोगे । अभावार्थे अव्ययी० । ऋजुत्वाभावे अव्य० । ६ ब० । कुटिले त्रि० । अनार्त्तव त्रि० ऋतुरस्य प्राप्तः ऋतु + अण् न० त० । स्वकाल रूपे--ऋतौ--अनुत्पन्ने कुमुमादौ । ऋतोः स्त्रीकुसुमस्येदम् विकाशनम् आर्त्तवं तन्नास्ति यस्याः । अदृष्टरजस्कायां स्त्रियां स्त्री । अनार्य्य पु० न आर्य्यः न० त० । आर्य्यभिन्ने असच्चरिते । “अनार्य्य इति मामार्य्या इति” रामा० । न० ७ ब० । आर्य्यानाश्नये देशे । अनार्य्यक न० । न आर्य्यो यत्र देशे तत्र आर्य्यावर्त्तादिभिन्ने द्वीपान्तरादौ भवः अनार्य्य + कन् । अगरुकाष्ठे । अनार्य्यज न० । अनार्य्ये देशे जायते जन--ड । अनार्य्यदेश- जाते अगरुकाष्ठे । तद्देशजातमात्रे त्रि० । अनार्य्यतिक्त पु० अनार्य्यप्रियस्तिक्तः शाक० त० । (चिराता) इति ख्याते भूनिम्बे वृक्षे । अनार्ष त्रि० ऋषिजुष्टत्वादृषिर्वेदस्तत्रोक्तः आर्षः न० त० । अवैदिके वेदाप्रयुक्ते । “संबुद्धौ शाकल्यस्येतावनार्षे” इति पा० । “अनार्षे अवैदिके” इति सि० कौ० । ऋषिणा दृष्टम् अण् आर्षम् न० त० । ऋषिणाऽदृष्टे । “अणि- ञोरनार्षयोर्गुरूपोत्तमयोरिति” पा० । “अनार्षयो किं? वाशिष्ठीति” सि० कौ० । अनालोचि(डि)त त्रि० न आलोचि (डि) तः । अविवेचिते । “अनालोचितकार्य्यस्य वाग्जालं वाग्मिनो वृथेति” माघः अनिर्लोचितेति वा पाठः । अनाविल त्रि० न आविलः । प्रसन्ने स्वच्छे कालुष्यरहिते । अनाविद्ध त्रि० न आविद्धः । अवाधिते । “अनाविद्धया तन्वा त्वाजय” ऋ० ६, ७५, १ । अनावृत्त त्रि० न आवृत्तः अभ्यस्तः । अपुनर्गते प्रथमगते च । “मलमासेऽप्यनावृत्तां तीर्थयात्रां विवर्जयेदिति” स्मृतिः । अनावृत्ति स्त्री न आवृत्तिः पुनर्गमनम् । अभ्यासाभावे, आगमनाभावे च “अनावृत्तिः शब्दादिति” शा० सू० । “तत्र प्राप्तविवेकस्यानावृत्तीति” सां० सू० । ब० । तद्वति त्रि० ।

अनावृष्टि स्त्री आ + वृष--क्तिन् “अभावार्थे न० त० । “अतिवृष्टिरनावृष्टिः शलभामूषिकाः स्वगाः । प्रत्यासन्नाश्च राजानः षडेते ईतयः स्मृता” इत्युक्ते ईतिभेदे “द्वादश- वार्षिक्यामनावृष्ट्यामिति” हितो० । अनाशक पु० आ सम्यक् यथेच्छम् आशः अशनम् आ + अश घञ् न० ब० कप् नश्यति नश--ण्वुल् न० त० वा । यथेच्छभोग- शून्ये, अनश्वरे च “तमेतं ब्राह्मणा विविदिवन्ति वेदानु- वचनेन यज्ञेन तपसाऽनाशकेनेति” श्रुतिः । फलकामना- शून्यत्वेन, भोगाय फलाजनकत्वात् तादृशकर्मणश्च भोगेन क्षयाभावाच्च तथात्वम् । अनाशकायन न नश्यति अनाशक आत्मा तस्यायनं प्राप्त्यु- पायः । आत्मज्ञानसाधने ब्रह्मचर्य्यभेदे, “अथ यदनाश- कायनमित्याचक्षते ब्रह्मचर्य्यमेव तदेष ह्यात्मा न नश्यति यं ब्रह्मचर्य्येणानुविन्दते” इति छा० उ० । अनाशस्त त्रि० आ + शन्तु स्तुतौ--क्त न० त० । अस्तुते । “अनाशस्त इवास्मसि” ऋ० १, २९, १, । अनाशिन् त्रि० न नश्यति नश--णिनि, कर्म्मफलमश्नुते अश--णिनि वा न० त० । अनश्वरे आत्मनि, ईश्वरे च, “अनाशिनोऽप्रमेयस्येति” गीता “अन्योऽनश्नन्नभिचाक- शीति” श्रुतेरीश्वरस्य फलभोक्तृत्वाभावात्तथात्वम् । नाशरहिते त्रि० “नश्यतो विनिपातेनाविनिपाते त्वनाशिनौ” मनुः । अनाशु त्रि० नश--उण्--अश--व्याप्तौ कर्मणि उण् वा न० त० । विनाशरहिते, अव्याप्ने च । “धन्वन् विद्ये अनाशव” इति ऋ० १, १३५, ९, “अनाशवः विनाशरहिताः अव्याप्ता वा इति भा० । न आशुः शीघ्रः न० त० । क्षिप्र- भिन्ने । “अविप्रे चिद्वयोदषदनाशुनेति ऋ० ६, ४५, २, “अनाशुना अक्षिप्रगमनेनेति” भा० । अनाश्रमिन् पु० न आश्रमी न० त० । गृहस्थाद्याश्रमशून्ये “अनाश्रमी न तिष्ठेत्तु क्षणमेकमपि द्विज” इति स्मृतिः । अनाश्रय त्रि० नास्ति आश्रयो यस्य । आलम्बनरहिते । अनाश्वस् त्रि० अश--भोजने क्वसु नि० । गोगशून्ये उपेयि- ननाश्वाननूचानश्चेति पा० “धृतजयधृतेरनाशुष” इति भारविः । अनाश्वास पु० अभावार्थे न० त० । आस्थाभावे विश्वासा- भावे “प्रत्यक्षपूर्ब्बकत्वादनुमानस्य सर्व्वत्रानाश्वासप्रसङ्गा- दिति” वृ० उ० भा० ।

पृष्ठ ०१६१

अनास् त्रि० आस्यते निरास्यते ष्ठीवनमनेन आ + अस--क्षेपे करणे क्विप् आः मुखं नास्ति तत् साधनत्वेनास्य । आस्य- व्यापारशब्दरहिते । “अनासोदस्यूँरमृण” इति ऋ० ५, २९, १०, “अनासः आस्यरहितानि तद्व्यापारशून्यानीति” भा० । अनासिक त्रि० नास्ति नासिकाऽस्य । भग्ननासिके विकृत नासिके च । अनास्था स्त्री आ + स्था--अङ् आस्था आदरः अभावार्थे न० त० । अनादरे । “स्त्री पुमानित्यनास्थैषा वृत्तं हि महितं सतामिति” कुमा० “अनास्थया सूनकरप्रसा- रिणीमिति” नैष० । न० ब० । आदररहिते त्रि० । अनास्थान त्रि० आस्थीयतेऽस्मिन् आ + स्था--आधारे ल्युट् आस्थानोभूप्रदेशः न० त० । आस्थानायोग्ये जलादौ । “अनारम्भणे तदवीरयेथामनास्थाने” इति ऋ० १, ११६, ५ । आस्थानं सभा । तच्छून्ये च । अनास्राव आ + स्रु--वेदे घञ् न० ब० । क्लेशरहिते । लोके तु अप् अनास्रव इति । “तेषामसि त्वमुत्तममनास्रावमरोगण- मिति अथ० २, ३, २ । अनाह पु० नह--घञ् न० त० । मलादिबन्धाभावोपलक्षिते- ग्रहणीरोगे । अनाहत न० आ--हन--भावे क्त आहतं छेदो भोगो वा न० ब० । छेदभोगादिरहिते नवीने वस्त्रे । तन्त्रशास्त्रे प्रसिद्धे हृदयस्थिते सुषुम्णामध्यस्थे द्वादशदलपद्मे “शब्दो ब्रह्ममयः, शब्दोऽनाहतो यत्र दृश्यते अनाहताख्यं तत् पद्मं मुनिभिः परिकीर्त्तितमित्युक्तलक्षणे । नाभिस्थं मणिपूरं चक्रं वर्णयित्वा “तदूर्द्ध्वेऽनाहतं पद्ममुद्यदादित्यसन्निभम् । कादिठान्ताक्षरैरर्कपत्रैश्च समधिष्ठितम् । तन्मध्ये वाणलिङ्गन्तु सूर्य्यायुतसमप्रभम् । आनन्दसदनं तत्तु पुरुषाधि- ष्ठितं परमिति” तन्त्रसारे उक्तम् । अस्मिन् पक्षे च आहतमाघातः कण्ठताल्वाद्यभिघातः तन्नास्ति साधनत्वेनास्य तादृशः शब्दः अस्यास्ति अर्श आदित्वात् अच् । अनाहतशब्देन च परा, पश्यन्ती, मध्यमा, वैखरीतिप्रसि- द्वानां वाग्वृत्तीनां मध्ये मध्यमा वाक् कथ्यते तस्याश्च हृदयपद्मे कण्ठादिस्थानमनाहत्यैवोत्पन्नत्वादनाहतत्वम्, अधिकं मध्यमाशब्दे वक्ष्यते । ब० । आघातरहिते वस्तुमात्रे त्रि० । अनाहार पु० न आहारः अभावार्थे न० त० । भोजनाभावे “अनाहारेणात्मानं तव द्वारि व्यापादयिष्यामीति” हितो० । “अनाहारेण देहिन” इति पुरा० ।

अनाहार्य्य त्रि० आहार्य्यः कृत्रिमः आहरणीयश्च न० त० । अकृत्रिमे स्वाभाविके, आहरणीयभिन्ने च । अनाहिताग्नि पु० न आहितः अग्निर्येन । विधिना अकृता- ग्न्याधाने निरग्नौ द्विजभेदे । “योऽनाहिताग्निः शतगुरयज्वा तु सहस्रगु” रिति मनुः । ‘अनाहिताग्निश्रुतेश्चेति’ कात्या० ४, १, २९, “अनाहिताग्नेरपि पिण्डपितृयज्ञः श्रूयते” इति तद्व्याख्या सा च श्रुतिस्तत्रैव दर्शिता “अप्यनाहिताग्निना कार्य्य इति” “यदि स दर्शाङ्गं स्यात् अनाहिताग्ने र्दर्शपौर्णमासाभावान्न श्रूयेतेति” तद्याख्या । अनिकेत पु० नास्ति निकेतः नियमेन निवासो यस्य ब० । नियतनिवासशून्ये परिव्राजके । “अनग्निरनिकेतः स्यान्मुनि र्मूलफलाशन” इति “अनग्निरनिकेतः स्याद्ग्राममन्नार्थ माश्रयेदिति” च मनुः “अनिकेतः स्थिरमतिरितिः” गीता अनिकेतनोऽप्युक्तार्थे । अनिक्षु न० न इक्षुः सादृश्ये, अप्राशस्त्ये वा न० त० । इक्षुसदृशे गुड़हेतौ (नटा) इति ख्याते काशभेदे । अनिगीर्ण्ण त्रि० न निगीर्णः । अनपह्नुतभेदे, “विषयस्यानि- गीर्णस्यान्यतादात्म्यप्रतीतिकृत् सारोपा स्यादिति” सा० द० । (अनिगीर्णस्य) अनपह्नुतभेदस्य (विषयस्य) आरोपविषयस्य आरोप्यमाणस्य, (अन्यस्य) आरोपाश्रयस्य तादात्म्यमभेद- स्तत्प्रतीतिकृत् तद्बोधसाधनं वृत्तिः सारोपा लक्षणेति तदर्थः यथा अश्वः श्वेतो धावतीत्यादौ श्वेतगुणवानश्वोऽन- पह्नुतभेदः सन् स्वसमवेतश्वेतगुणतादात्म्येन प्रतीयते इत्य- तस्तत्र सारोपा लक्षणा । अनिच्छा स्त्री न इच्छा अभावार्थे न० त० । इच्छाभावे “स्फुटामनिच्छां विवरीतुमुत्सुकामिति नैष० । “चरेत् सान्तपनं कृच्छ्रं प्राजापत्यमनिच्छयेति” मनुः । अनित्य त्रि० न नित्यः । नश्वरे, जन्ये च । “नित्याऽनित्या च च सा द्वेधा नित्या स्यादणुलक्षणा । अनित्या तु तदन्या- स्यादिति” भाषा० । “यदि नित्यमनित्येन निर्मलं मलवा- हिना । यशः कायेन लभ्येतेति” हितो० “रजस्वलमनित्यञ्च भूतावासमिमं त्यजेदिति” मनुः । अस्थिरे “अनित्योविजयो यस्मात् दृश्यते युध्यमानयोः । पराजयश्च संग्रामे तस्माद्युद्धं विवर्जयेदिति” मनुः । कृताकृतप्रसङ्गि नित्यं विरोधे न० त० । कृताकृतप्रसङ्गशून्येवैकल्पिके, “समासान्तविधेरनित्यत्वमिति” पा० भा० । यावदाश्रयमवस्थानायोग्ये, “वर्णे चानित्ये” इति पा० । अव्यवस्थिते, (यावदाश्रयमदनवस्थिते) “इह खलु द्रव्यं व्यवस्थितं न रसादयः, यथा आमे फले, ये रसादयस्ते

पृष्ठ ०१६२

पक्वे न सन्ति, नित्यत्वाच्च नित्यं द्रव्यम् अनित्या गुणा यथा कल्कादिप्रविभागः, सएव सम्प्रन्नरसगन्धो व्याप- न्नरसगन्धो वा भवतीति” सुश्रुतम् अतएव “सत्वे निवि- शतेऽपैति पृथग्जातिषु दृश्यते । आधेयश्चाक्रियाजश्च- सोऽसत्वप्रकृतिर्गुण” इति गुणलक्षणे गुणानामुत्प्यद- विनाशोक्तिः । सदातनभिन्ने काले च । “अनित्यं हि स्थिति र्यस्मात्तस्मादतिथिरुच्यते” इति मनुः । अनित्यमित्यत्र व्याप्तौ, कालाधिकरणे वा द्वितीया न मान्ताव्ययत्वमस्य तथात्वे प्रमाणाभावात् । सदाकालवृत्तिपरत्वेऽपि धातूपस्थाप्यसाध्य- क्रियाविशेषणत्वेन सञ्चारोरतिमन्दिरावधीत्यादिवत् द्विती- येति बोध्यम् । नित्यम् मान्तमव्ययम् न० त० । केचित् । अनिद्रा स्त्री न निद्रा अभावार्थे न० त० । निद्राभावे “हृद्ग्रह- लौल्यमनिद्रा स्तम्भ” इति सुश्रुतम् । निद्राराहित्ये च रोगविशेष एव कारणम् । नास्ति निद्रा यस्य । निद्रारहिते आलस्यरहिते त्रि० “अनिद्रौ षड़होरात्रं तपोवनमरक्ष- तामिति “प्रजा नित्यमनिद्रेण यथाशक्त्यभिरक्षिता” इति च रामा० । “अनिद्रेण अनलसेनेति” तदर्थः । अनिन्दित त्रि० न निन्दितः । निन्दारहिते प्रशस्ते “अनिन्दितैः स्त्रीविवाहैरनिन्द्या भवति प्रजेति” मनुः । अनिन्द्र त्रि० न इन्द्रोयाज्योयस्य । इन्द्रोपासनाशून्ये “माम- निन्द्राः कृणवन्ननुक्थाः ऋ० ५, २, ३, “अनिन्द्रा इन्द्र- मयजन्त” इति भाष्यम् । अनिबद्ध त्रि० न निबद्धः । अनायत्ते, “अनायतो अनिबद्ध” इति ऋ० ४, १३, ५ । ग्रथितभिन्ने च । अनिबाध त्रि० नास्ति निबाधः संबाधा यस्य । संबाधरहिते “उरौ महाँ अनिबाधे ववर्द्ध” इति ऋ० ३, १, ११, अनिबाधे असंबाधे इति भा० । अनिभृत त्रि० निभृतः न० त० । चञ्चले “भुवमनिभृत- वेलेति” भा० । “वेलाश्चञ्चला” इति मल्लि० । अनिभृष्ट त्रि० नि + भ्रन्श क्त नि० न० त० । अबाधिते । अनिभृष्टतविषिर्हन्त्योजसा “ऋ० २, २५, ४, अनिभृष्ट- तविषिः अवाधितबल” इति भा० । अनिमक पु० अन--जीवने शब्दे च भावे बा० इमन् “अनिमः जीवनं तेन कायति प्रकाशते कै--क । भेके । तस्य मरणेऽपि पुनरुज्जीवनात्तथात्वम् । कोकिले, भ्रमरे च तयीः मधुरशब्देन प्रकाशमानत्वात्तथात्वम् । अनिमाय जीवनाय कं जलं यस्य । पद्मकेशरे । अनिमाय कं सुखं यस्मात् । मधूके (मौल) वृक्षे मेदिनिः ।

अनिमान त्रि० नि + मा--भावे ल्युट् न० ब० । परिच्छेद- रहिते “स नो महाँ अनिमानो धूमकेतुः ऋ० १, २७, ११ “अनिमानः अपरिच्छिन्न” इति भा० । अनिमित्त न० न निमित्तम् । निमित्ताभावे कारणाभावे “अनातुरः स्वानि खानि न स्पृशेदनिमित्तत” इति मनुः न० व० । कारणशून्ये त्रि० । अनिमिष् त्रि० नि + मिष--भावे क्विप् स नास्ति यत्र । स्पन्दशून्ये दर्शने “इमे दिवो अनिमिषा” इति ऋ० ७, ६०, ७, “मित्रः कृष्णीरनिमिषा” इति ऋ० ३, ५९, १, अनिमिषा निमिषरहितेनेति भा० । अनिमि(मे)ष पु० नास्ति निमि(मे)षः चक्षुःस्पन्दनं यस्य मिष घञ् कुटादि० न गुणः, मिष--भ्वादि घञ्--वा, । चक्षुः- स्पन्दनशून्ये देवे “सुरेषु नापश्यदवैक्षताक्ष्णोर्नृपे निमेषं निजसम्मुखे सेति” नैषधे सुराणां निमेषशून्यत्वमुक्तम् “अस्वप्नजो अनिमिषा” इति २, २७, ९ संक्रन्दनो अनिमिष एकवीर इति च ऋ० १०१०३, १ । मत्स्ये च । निमिषो दृष्टिप्रतिबन्धस्तच्छून्ये विष्णौ च । “नैमिशऽनि- मिषक्षेत्रे” इति भाग० “अनिमिषः विष्णुः अलुप्तदृष्टित्वात् तस्य क्षेत्रे इति श्रीधरः । न निमिषति चलतीति नि + मिष --क न० त० । महाकाले । क्रियाशून्ये वस्तुमात्रे त्रि० । स्पन्द- नशून्ये त्रि० । “शतैस्तमक्ष्णामनिमेषवृत्तिभिरिति” रघुः । अनियत त्रि० न नियतः । नियमेनैकरूपशून्ये, अनित्ये अस्थायिनि “रत्यादयोऽप्यनियते रसे स्युर्व्यभिचारिण” इति सा० द० । नियतकारणाद्यनपेक्षे च “रिष्टं त्रिविधं मुनयीनियतमनियतं योगजञ्चेति” ज्योति० । अनियन्त्रिते च । अनियन्त्रित त्रि० नि + यन्त्र चु० क्त न० त० । अनियमिते उच्छृङ्खले च । अनियम पु० न नियमः अभावार्थे न० त० । नियमा भावे । “पञ्चमं लघु सर्वत्र सप्तमं द्विचतुर्थयोः । षष्ठे पादे गुरु ज्ञेयं शेषेष्वनियमोमत” इति छन्दो० । अनिरा स्त्री नास्ति इरा अन्नं यस्याः ५ ब० । अतिवृष्ट्यादौ ईतौ । “व्यस्यन् विश्वा अनिरा” इति यजु० ११, ४७, अनिराः अतिवृष्ट्याद्या इति वेददीपः । न ईरयितुं शक्यते ईर--क पृ० ह्रस्वः न० त० । प्रेरयितु- मशक्ये । “अपत्या अस्थुरनिरा” इति ऋ० ८, ४८, ११, “अनिरा प्रेरयितुमशक्या” इति भा० । ७ ब० । अन्नरहिते दारिद्र्ये च “युयुतमस्मदनिराममीवामिति” ऋ० ७, ७१, २, “अनिरामन्नदारिद्र्यमिति” भा० ।

पृष्ठ ०१६३

अनिराकरण न निराकरणमभावार्थे न० त० । निवा- रणाभावे “अनिराकरणात् कर्त्तुस्त्यागाङ्गकर्मणेप्सित- मिति” हरिः । अनिरुक्त त्रि० निष्क्रान्तं उक्तमवयवार्थं निर्बद्धमुक्तमवयवार्थो येन वा निरुक्तं निर्वचनम् न० त० । विशेषरूपेण निर्व- चनशून्ये “एतस्मिन्नदृश्येऽनात्म्येऽनिरुक्ते” इति ऐत० । निर्वचनञ्च निरुक्ते यास्केन दर्शितं यथा “अथ निर्वचनम् तदेषु पदेषु स्वरसंस्कारौ समर्थौ, प्रादेशिकेन गुणेनान्वितौ स्यातां, तथा तानि निर्ब्रूयादथानन्वितेऽर्थे- ऽप्रादेशिके विकारेऽर्थनित्यः परीक्ष्येत केनचिद्वृत्तिसामा- न्येनाविद्यमाने सामान्येऽप्यक्षरवर्णसामान्यान्निर्ब्रूयात् नत्वेन न निर्ब्रूयान्न संस्कारमाद्रियेत विषयवत्यो हि वृत्तयो भवन्ति । यथार्थं विभक्तीः संनमयेत्प्रत्तमवत्तमिति धात्वादी एव शिष्येते । अथाप्यस्तेर्निवृत्तिस्थानेष्वादिलोप् भवति स्तः सन्तीति, अथाप्यन्तलोपो भवति गत्वा गतमिति, अथाप्युपधालोपो भवति जग्मतुर्जग्नुरिति, अथाप्युपधा- विकारो भवति राजा दण्डीति, अथापि वर्णलोपी भवति तत्त्वा यामीति अथापि द्विवर्णलोपः तृच इति, अथ प्यादिविपर्ययो भवति ज्योतिर्धनो विन्दुर्वाद्य इति अथाप्याद्यन्तविपर्ययो भवति स्तोको रज्जुः सिकतास्तर्कु इति अथाप्यन्तव्यापत्तिर्भवति” इति ॥ तथा प्रकृतिप्रत्ययानपे- क्षयैव समुदायेन विशिष्टार्थबोधकमपि निरुक्तं यथोक्तम् ऋ० भा० माधवेन यथा “प्रकृतिप्रत्ययार्थमनपेक्ष्य विशिष्टैकार्थबोधकं पदं निरुक्तमिति” । अनिर्दिष्टे “अनि- रुक्तप्रातःसवनः प्रथम” इति कात्या० २२, ५, ७, “अनि- रुक्तं प्रातःसवनं यस्यासौ प्रथम” इति तद्व्याख्या । अनिरुद्ध पु० न केनापि युद्धेन निरुद्धः नि + रुध--क्त न० त० । कामदेवपुत्रे, उषापतौ, वासुदेवसङ्कर्षणप्रद्युभ्नानिरुद्धाख्य- चतुर्व्यूहस्य परमेश्चरस्य कथमप्यनिषेध्यस्य अत्यन्तचलस्य चेतसोऽधिष्ठातरि अनिरुद्धाख्ये अंशे च अनिरुद्धः सुरा- नन्द” इति विष्णु० स० । “न केनापि प्रादुर्भावेषु निरु- ध्यते” इति भा० “अनिरुद्धोऽप्रतिरथ” इति विष्णु सह० । “चतुर्षु व्यूहेष्वनिरुद्ध” इति भा० “संकर्षणोवासुदेवः प्रद्युम्नश्चानिरुद्धकः । व्यूहश्चतुर्विधो ज्ञेयः सूक्ष्मं सम्पूर्ण- षड़्गुणमिति” रामा० दर्श० । विवरणं रामानुजशब्दे वक्ष्यते । अप्रतिरुद्धे त्रि० । अनिरुद्धपथ न० न निरुद्धः पन्था यत्र ब० । आकाशे तत्र हि कस्यापि गतिरोधनाभावः । रुद्धवर्त्सभिन्ने त्रि० ।

अनिरुद्धभाविनी स्त्री ६ त० । उषायां वाणकन्यायां तस्या- स्तत्पत्नीभवनकथा च उषापतिशब्दे दृश्या । अनिर्ज्ञात त्रि० न निर्ज्ञातः निश्चितो प्राप्तो वा । अप्राप्ते अनिश्चिते च “क्रिया हि अनिर्ज्ञातकालादिक्रियायाः परिच्छेदकत्वात् लक्षणं भवतीति” प्रौ० मनो० । अनिर्ज्ञातप्राप्त्यर्थं प्रतीक्षणं प्रतीक्षेति कठ० उ० भा० । प्राप्तं हि यथा स्वरूपं ज्ञातुं शक्यते नाप्ताप्तमित्यतोऽप्राप्तस्यानि- र्ज्ञातत्वम् । अनिर्णय न निर्णयः अभावे न० त० । निश्चयाभावे अवधारणाभावे । अनिर्दश त्रि० न निर्गतानि दश दिनानि यस्य डच्समा० । अनपगतदशाहे । “उग्रान्नं सूतिकान्नञ्च पर्य्याचान्तमनि- र्द्दशमिति” अनिर्दशञ्च प्रेतान्नमिति, “तावत् स्यादशुचि- र्विप्रो यावत्तत् स्यादनिर्दशमिति” “विगतं तु विदेशस्थं शृणुयाद्यो ह्यनिर्दशमिति” “अनिर्दशायाः गोःक्षीरमौष्ट्र- मेकशफं तथेति च” मनुः । अनिर्दशाहमप्यत्र त्रि० । “अनिर्दशाहां गां सूतामिति” मनुः । अनिर्द्देश्य त्रि० न निर्द्देश्यं जातिगुणक्रियासंज्ञाभिर्निर्देष्टुम- शक्यम् निर् + दिश्--शक्यार्थे ण्यत् न० त० । निर्विशेषे निर्धर्म्मके परमात्मनि तस्य जातिगुणाद्यभावेन “इदं तदिति” निर्देशायोग्यत्वात्तत्त्वम् । “यत्तत् सूक्ष्ममनिर्देश्य- मिति” श्रुतिः । “ब्रह्मन्! ब्रह्मण्यनिर्देश्ये निर्गुणे गुणवृत्तय” इति भाग० १० म श्रुत्य० । अनिर्देश्यवपुः श्रीमानिति विष्णु स० । “इदं तदिति निर्देष्टुं यन्न शक्यते परस्मै, स्वयं वेद्यत्वादिति” भाष्यम् । अनिर्द्धारित त्रि० न निर्द्धारितः । अवघारितभिन्ने अनिश्चिते । अनिर्माल्या स्त्री निर्--मल--ण्यत् न० त० । पृक्कान्नामको षधौ शब्दरत्ना० । अनिर्वचनीय पु० निर्वचनं निरुक्तिः लक्षणादिना ज्ञापनम् । एबंरूपतया निर्वक्तुमशक्ये परमात्मनि । सत्त्वासत्त्वाभ्या- मेकतररूपेण निर्वक्तुमशक्ये वेदान्तिमते जगति, अज्ञाने च न० । “अज्ञानञ्च सदसद्भ्यामनिर्वचनीयं त्रिगुणात्मजं ज्ञानविरोधि भावरूपं यत्किञ्चिदिति” वे० सा० । अनिर्वचनीयसर्वस्व न० अनिर्वचनीयं सर्व्वस्वं यस्य । श्रीहर्षप्रणीते खण्डनखण्डखाद्यापरपर्य्याये ग्रन्थभेदे तत्र हि सर्व्वेषां पदार्थानामिदन्तया निर्वक्तुमशक्यता व्यवस्थिता । अनिर्वृति स्त्री न निर्वृतिः स्वाच्छन्द्यमभावार्थे न० त० । स्वाच्छन्द्याभावे तद्रूपोपलक्षिते दारिद्र्ये च “अनिर्वृति- निशाचरी मम गृहान्तरालं गते” त्युद्भटः । ब० । तद्वति त्रि० ।

पृष्ठ ०१६४

अनिर्वेद पु० न निर्वेदः अभावार्थे न० त० । निर्वेदाभावे वैराग्याभावे अवैराग्ये, असन्तोषे च “अनिर्वेदः श्रियोमूल- मनिर्वेदमयं सुखम् “अनिर्वेदो हि सततं सर्वार्थेष्वनुवर्त्तते” इति रामा० । अनिल पु० अनित्यनेन अन--इलच् । वायौ, तेनैव सर्वेषां प्राणधारणात्तत्त्वम् । “तप्तकृच्छ्रं चरन् विप्रो जलक्षीर- घृतानिलान्” इति सोमाग्न्यर्कानिलेन्द्राणां वित्ताप्पत्योर्यमस्य चेति” मनुः । “स सखा दीप इवानिलाहत” इति कुमा० । अनिलश्च मायासहकृतेन ब्रह्मणा वियदुत्पाद्य तद्रूपाविष्टेन ततोदशांशत उत्पादितः द्रव्यभेदः “तस्मादेतस्माद्वा आत्मन आकाशः संभूतः आकाशात् वायुः वायोरग्निरित्यादि- श्रुतिः, स च स्वाभाविकशोषस्पर्शगतिवेगाख्यगुणवान् वियत उत्पन्नत्वात् शब्दगुणवांश्च । यथोक्तं पञ्चदश्यां “माया सत्येकदेशस्था यथा तत्रैकदेशगम् । वियत्, तत्रा- प्येकदेशगतो वायुः प्रकल्पितः । शोषस्पर्शोगतिर्वेगो वायु- धर्म्मा इमे मताः । त्रयः स्वभावात् सन्मायाव्योभ्रां ये तेऽपि वायुगाः । वायुरस्तीति सद्भावः, सतोवायौ पृथक्कृते । निस्तत्वरूपो मायायाः स्वभावो वियतोध्वनि- रिति “पुराणोक्तं तारतम्यं दशांशे भूतपञ्चके” इति च । तदाविष्टेनैव ब्रह्मणा वह्निरुत्पादित इति वेदान्तिमतम् सांख्यमते सतु स्पर्शतन्मात्रादुत्पन्नः । वैशेषिकनये तु स्पर्श, संख्या, परिमाण, पृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्ववेग- गुणकोऽनिलः ईश्वरादेव अदृष्टवशादुत्पद्यते इति भेदः स च स्थूलः सूक्ष्मश्च । तत्र स्थूलः सप्तविधः सप्तस्कन्धा- श्रितः यथोक्तं सिद्धान्तशिरमणौ “भूवायुरावह इह प्रव- हस्तदूर्ध्वः स्यादुद्वहस्तदनु संवहसंज्ञकश्च । अन्यस्ततो- ऽपि सुवहः परिपूर्वकोऽस्माद्वाह्यः परावह इमे पवनाः प्रसिद्धाः । भूमेर्वहिर्द्वादशयोजनानि भूवायुरत्राम्बुदवि- द्युदाद्यम् । तदूर्ध्वगो यः प्रवहः स नित्यं प्रत्यग्गति- स्तस्य तु मध्यसंस्था । नक्षत्रकक्षा खचरैः समेतो यस्मा- दतस्तेन समाहतोऽयम् । भपञ्जरः खेचरचक्रयुक्तो भ्रमत्य- जस्र प्रवहानिलेन इति” । भूवायौ विद्युदादय उत्पद्यन्ते इत्युक्तम् तेषां स्वरूपादि तट्टीकायामुक्तं श्रीपतिवाक्येन । “निर्घातोल्काघनसुरधनुर्विद्युदन्तः कुवायोः संदृश्यन्ते खनगरपुरीवेषपूर्ब्बं तथान्यत्” इति । तत्र विद्युतः । “सुजल- जलधिमध्ये वाड़वोऽग्निः स्थितोऽस्मात् सलिलभरनिमग्ना- दुत्थिता धूममालाः । वियति पवननोताः सर्वतस्ता द्रवन्ति

द्युमणिकिरणतप्ता विद्युतस्तत्स्फुलिङ्गाः” । करकाः ॥ “उद्धूतैः पांसुभिर्भूमेः प्रचण्डपवनोच्चयात् । मेघमण्डलमा- नीतैर्मालिन्यपरिवर्जितैः । मिश्रणाज्जलविन्दूनां पिण्डभावो भवेदिह । दृषद्वन्निपतन्त्येते द्रवन्ते च पुनः क्षितौ” । विद्यु- त्पातसंभवस्तु । “अकस्माद्वैद्युतं तेजः पार्थिवांशकमिश्रि- तम् । वात्यावद्भ्रमदाघाते प्रतिकूलानुकूलयोः । वाय्वोस्तत् पतति प्रायो ह्यकालं प्राप्य वर्षणे । यतः प्रावृषि नैवेते पांसवः प्रसरन्ति हि । तत् त्रेधा पार्थिवं चाप्यं तैजसं, तत्तदुत्थितः । गतो निर्झरदाहैश्च भूमिस्थैरनुभूयते” । इन्द्रधनुः । “सूर्य्यस्य विविधवर्णाः पवनेन विधट्टिताः कराः साभ्रे । वियति धनुःसंस्थाना ये दृश्यन्ते तदिन्द्र- धनुः, । परिवेषः । “संमूर्च्छिता रवीन्द्वोः किरणाः पवनेन मण्डलीभूताः । नानावर्णाकृतयस्तन्वभ्रे व्योभ्रि परिवेषः” । उल्का । “यासां गतिर्दिवि भवेद्गणितेन गम्यास्तास्तारकाः सकलखेचरतोऽतिदूरे । तिष्ठन्ति या अनियतोद्गतयश्च ताराश्चन्द्रादधो हि निवसन्ति तदाश्रितास्ताः । शीतांशुव- ज्जलमयास्तपनात् स्फुरन्ति ताश्चावहप्रवहमारुतसंधि- संस्थाः । पूर्बानिलैस्तिमितभावमुपागतेऽस्मिंस्ताराः पतन्ति कुहचिद्गुरुतावशेन” । अथ रजःसंहतिः । “वर्षान्ते निर्जला मेघा वायुना विरलीकृताः । ईषद्बाष्पावशेषास्तु पतन्ति वसुधातले । धूमावयवरूपैस्तैश्छाद्यन्ते गिरयो द्रुमाः । रामारामादयस्ते तु पुनरर्कांशुशोभिताः । भूवायुना विशी- र्णास्तु विलीयन्ते नभस्तले । तद्रजःसंहतिर्धेनुमहिषी- क्षीरनाशकृत्” । संध्यारागः । “भूम्युत्थितै रजीधूमैर्दि- गन्तव्योम्नि संस्थितैः । सूर्य्याल्पकिरणैर्मिश्रैरारुण्यमव- भासते । विरलावयवं वस्तु यद्दृष्टेर्व्यवधायकम् । तेना- भ्रमरुणीभूतं दृश्यते शक्रचापवत् । संध्यारागः स विज्ञेयो दिनादौ च दिनात्यये । राकायां तु निशावक्त्रे तथैवेन्दु- करोद्यमे” इति । तदधिष्ठातृदेहोत्पत्तिर्मन्वन्तरभेदेन वामनपुराणादौ दर्शिता यथा “पुलस्त्य उवाच । प्रविश्य जठरं शुद्धोदैत्यमातुः पुरन्दरः । ददर्शोर्द्ध्वमुहं वालं कटिन्यस्तकरं महत् ॥ तेनैव गर्भं दितिजं वज्जेणं शतपर्वणा । चिच्छेद सप्तधा ब्रह्मन्! स रुरोद सुविस्वरम् । शक्रोऽपि प्राह मा मूढ़! रुदस्वेति सघर्घरम् । इत्येवमुक्त्वा चैकैकं भूयश्चिच्छेद सप्तधा ॥ ते जाता मरुतो नाम देवादित्याः शतक्रतोः । मातुरेवापचारेण बलवीर्य्यपुर- स्कृताः इति ॥ “यदमी भवता प्रोक्ता मरुतोदिति सम्भवाः । तत् केन पूर्ब्बमासन् वै मरुन्मार्गेण कथ्यतामिति” नारद्-

पृष्ठ ०१६५

प्रश्ने पुलस्त्योक्तिः । “श्रूयताम् पूर्ब्बमरुतामुत्पत्तिं कथयामि ते । स्वायम्ब्मुबं समारभ्य यावन्मन्वन्तरं त्विदम् ॥ स्वावम्भु- वस्य पुत्रोऽभून्मनोर्नाम प्रियव्रतः । तस्यासीत् सवनो नाम पुत्रस्त्रैलोक्यपूजितः ॥ खमुत्पपाताथ स कामचारी समं महिष्या वसुमानपुत्र्या । रराम तन्व्या सह कामचारी ततोऽम्बरात् प्राच्यवतास्य शुक्रम् ॥ पतिभिः समनुज्ञाताः पपुः पुस्करसंस्थितम् । तं शुक्रं पार्थिवेन्द्रस्य मन्यमानास्तदामृतम् ॥ पीतमात्रेण शुक्रेण पार्थिवेन्द्रो- भद्भवेन च । ब्रह्मतेजोविहीनास्ता जाताः पत्न्यस्तप- स्विनाम् ॥ सुषुवुः सप्त तनयांस्ते रुदन्तोऽथ भैरवम् । तेषां रुदितशब्देन सर्व्वमापूरितं जगत् ॥ अथाजगाम भगवान् ब्रह्मलोकात् पितामहः । समभ्येत्याब्रवीद्बालान् मा रुदध्वं महाबलाः! ॥ मरुतो नाम यूयं वै भविष्यध्वं वियच्चराः । इत्येवमुक्त्वा देवेशो ब्रह्मा लोकपितामहः ॥ तानादाय वियच्चारी मारुतानादिदेश ह । ते चासन् मरुतश्चाद्या मनोः स्वायम्भुवान्तरे” ॥ स्वारोचिषे तु मरुतो वक्ष्यामि शृणु नारद! । स्वारोचिषस्य पुत्रश्च श्रीमानासीत् क्रतुध्वजः ॥ तस्य पुत्राभवन् सप्त सप्तार्च्चिःप्रतिमा मुने! । तपोऽर्थं ते गताः शैलं महामेरुं नभश्चराः ॥ आराधयन्तो ब्राह्मणं पदमैन्द्रमथेप्सवः । ततो विपश्चिन्नामा स सहस्राक्षो भयातुरः ॥ पृतनामप्सरोमुख्यां प्राह नारद! वाक्यवित् । यथा हि तपसो विघ्नं तेषां भवति सुन्दरि! ॥ तथा कुरुष्व मा तेषु, सिद्धिर्भवतु वै यथा । इत्येवमुक्ता शक्रेण पृतना रूपशालिनी ॥ तत्राजगाम त्वरिता यत्र तप्यन्ति ते तपः । आश्रमस्याविदूरे तु नदीमन्दोदवाहिनी ॥ तस्यां स्नातुं समायाताः सर्व्वएव सहोदराः । सा तु स्नातुं सुचार्बङ्गी त्ववतीर्णा महानदीम् ॥ ददृशुस्ते नृपाः स्नातुं ततश्चक्षुभिरे मुने! । तेषाञ्च प्राच्यवत् शुक्रं, तत् पपौ जलचारिणी ॥ शङ्खिनी ग्राहमुख्यस्य महाशङ्खस्य वल्लभा । ते वै विनिष्टतपसो जग्मू राज्यन्तु पैतृकम् ॥ अथो बहुतिथे काले सा ग्राही शङ्खरूपिणी । समुद्धृता महाजालैर्मत्स्यबन्धेन मानिनो ॥ स तां दृष्ट्वा महाशङ्खि स्थलस्थां मत्स्य- जीवनः । निवेदयामास तदा क्रतुध्वजसुतेषु वै ॥ तथाभ्येत्य महात्मानो योगिनो योगधारिणः । नीत्वा स्वम- न्दिरं सर्वे पुरव्याप्यां समुत्सृजन् ॥ ततः क्रमाच्छङ्क्षिनी- सा सुषुवे सप्त वै शिशून् । जातमात्रेषु पुत्रेषु मोक्ष- भावमगाच्च सा ॥ अमातृपितृका बाला जलमध्य

विचारिणः । स्तन्यार्थिनो वै रुरुदुरथाभ्यागात् पिता- महः ॥ मा रुदध्वमिति प्राह मरुतो नाम पुत्त्रकाः! । यूयं देवा भविष्यध्वं वायवोऽम्बरचारिणः ॥ इत्येवमुक्त्वा- थादाय सर्व्वांस्तान् दैवतान् प्रति । नियोज्य च मरुन्मार्गे वैराजभवनं गतः ॥ एवमासंश्च मरुतो मनोः स्वारोचिषान्तरे । औत्तमे मरुतो ये च तान् शृणुष्व तपोधन! ॥ औत्तमस्यान्ववाये च राजासीन्निषधाधिपः । वपुष्मानिति विख्यातो वपुषा भास्करोपमः ॥ तस्य पुत्त्रो गणश्रेष्ठो ज्योतिष्मान् धार्म्मिकोऽभवत् । स पुत्त्रार्थी तपस्तेपे नदीं मन्दाकिनीमनु ॥ तस्य भार्य्या च सुश्रोणी देवाचार्य्य- सुता शुभा । तपश्चरणयुक्तस्य बभूव परिचारिका ॥ तेजो- युक्ता सुचार्व्वङ्गी दृष्टा सप्तर्षिभिर्व्वने । तां तथा चारु सर्व्वाङ्गीं दृष्ट्वाथ तपसा कृशाम् । पप्रच्छुस्तपसो हेतु- न्तस्यास्तद्भर्त्तुरेव च । साऽब्रवीत्तनयार्थाय आवाभ्यां वै तपः क्रिया ॥ ते चास्यै वरदा ब्रह्मन्! जाताः सप्त महर्षयः । व्रजध्वं तनयाः सप्त भविष्यन्ति न संशयः ॥ युवयो र्गुणसंयुक्ता महर्षीणां प्रसादतः । इत्येवमुक्त्वा जग्मुस्ते सर्व एव महर्षयः ॥ सोऽपि राजर्षिरगमत् सभार्य्यो नगरं निजम् । ततो वहुतिथे काले सा राज्ञो महिषी प्रिया ॥ अवाप गर्भं तन्वङ्गी तस्मात् नृपतिसत्तमात् । गुर्विण्यामथ भार्य्यायां ममारासौ नराधिपः ॥ सा चाप्या- रोढुमिच्छन्ती भर्त्तारं वै पतिव्रता । निवारिता तदामात्यैर्न तथापि व्यतिष्ठत ॥ तं समालिङ्ग्य भर्त्तारं चिताया- मारुरोह सा । ततोऽग्निमध्यात् सलिले मांसपेश्यपत- न्मुने! ॥ साम्भसा सुखशीतेन संसिक्ता सप्तधाऽभवत् । तेऽजायन्ताथ मरुत औत्तमस्यान्तरे मनोः ॥ तामसस्या- न्तरे ये च मरुतोऽप्यभवन् पुरा । तानहं कीर्त्तयिष्यामि गीतनृत्यकलिप्रिय! ॥ तामसस्य मनोः पुत्त्र ऋतध्वज इति श्रुतः । स पुत्त्रार्थी जुहावाग्नौ स्वमांसं रुधिरं तथा ॥ अस्थीनि रोम केशांश्च स्नायुमज्जायकृद्व्रणम् । शुक्रं च वित्रसो राजा सुतार्थी चेति नः श्रुतम् ॥ सप्तार्च्चिर्मध्याच्च ततः शुक्रपातादनन्तरम् । मा मा क्षिप- स्वेत्यसरत् शब्दः सोऽपि नृपो मृतः ॥ ततस्तस्माद्धुतवहात् सप्त तत्तेजसोपमाः । शिशवः समजायन्त ते रुदन्तश्च तन्मुने! ॥ तेषान्तु ध्वनिमाकर्ण्य भगवान् पद्मसम्भवः । समागम्य निवार्य्याथ स चक्रे मरुतः सुतान् ॥ ते त्वास- न्मरुतो ब्रह्मँ स्तामसे देवतागणाः । येऽभवन्रैवते तांश्च शृणुष्व त्वं तपोधन! ॥ रेवतस्यान्ववाये तु राजासीदिषु-

पृष्ठ ०१६६

जिद्बली । रिपुजिन्नाम स ख्यातो न तस्यासीत् सुतः किल ॥ स समाराध्य तपसा भास्करं तेजसां निधिम् । अवाप कन्यां सुरतिं तां प्रगृह्य गृहं ययौ ॥ तस्यां पितृगृहे ब्रह्मन्! वसत्याञ्च पिता मृतः । सापि दुःख- परीताङ्गी स्वां तनुं त्यक्तुमुद्यता ॥ ततस्तां वारयामासु- रृषयः सप्त मानसाः । तस्यामासक्तचित्तास्तु सर्व्व एव तपोधनाः ॥ अपारयन्ती तद्दुःखं प्रज्ज्वाल्याग्निं विवेश ह । ते चापश्यन्त ऋषयस्तच्चित्ता भावितास्तथा ॥ तां मृतां ऋषयो दृष्ट्वा कष्टं कष्टेति वादिनः । प्रजग्मुर्ज्वलनाच्चापि सप्ताजायन्त दारकाः ॥ ते च मात्रा विना भूता रुरुदु- स्तान् पितामहः । निवारयित्वा कृतवान् लोकनाथो मरुद्गणान् ॥ रेवतस्यान्तरे जाता मरुतोऽमी तपोधन! । शृणुष्व कीर्त्तयिष्यामि चाक्षुषस्यान्तरे मनोः ॥ आसीन्माङ्कीति विख्यातो तपस्वी सत्यवाक् शुचिः । सप्तसारस्वते तीर्थे सोऽतप्यत महत्तपः ॥ विघ्नार्थं तस्य तपसो देवाः सम्प्रैषयन् बधूम् । सा चाभ्येत्य नदीतीरं क्षोभयामास भाविनी ॥ ततोऽस्य प्राच्यवच्छुक्रं सप्तसारस्वते जले । तां चैवाप्यशपन्मूढ़ां मुनिर्म्माङ्कनिको बधूम् ॥ गच्छालज्जेऽतिमूढे! त्वं पापस्यास्य फलं महत् । विध्वंसयिष्यति हयो भवतीं यज्ञ- संसदि ॥ एवं शप्त्वा ऋषिः श्रीमान् जगामाथ स्वमाश्र- मम् । स्वरस्वतीभ्यः सप्तभ्यः सप्त वै मरुतोऽभवन् । एते तवोक्ता मरुतः पुरा यथा जाता वियद्व्याप्तिकरा महर्षे! । येषां श्रुते जन्मनि पापहानिर्भवेच्च धर्म्माभ्युदयो महान्वै” ॥ अतःपरं प्रवक्ष्यामि मरुतोऽग्नीन् पितॄन् ग्रहान् । आवहो निवहश्चैव उद्वहः संवहस्तथा ॥ विवहः प्रवहश्चैव परिवाहस्तथैव च । अन्तरीक्षे च वाह्ये ते पृथङ्मार्गविचा- रिणः ॥ महेन्द्रप्रविभक्ताङ्गा मरुतः सप्त कीर्त्तिताः । सूर्य्याग्निश्च शुचिर्नामा वैद्युतः पावकः स्मृतः ॥ निर्मथ्य पचमानोऽग्निस्त्रयः प्रोक्ता इमेऽग्नयः । अग्नीनां पुत्त्र- पौत्त्राश्च चत्वारिंशन्नवैव तु । मरुतामपि सर्वेषां बिज्ञेयाः सप्त सप्तका इति” ॥ तेषां नामान्युक्तानि वह्निपुराणे यथा “एकज्योतिश्च द्विज्योतिस्त्रिज्योतिर्ज्योतिरेव च । एकशक्रो द्विशक्रश्च त्रिशक्रश्च महाबलः ॥ इन्द्रश्च गत्य- दृश्यश्च ततः पतिसकृत्परः । मितश्च सम्मितश्चैव सुमि- तश्च महाबलः ॥ ऋतजित् सत्यजिच्चैव सुषेणः सेनजि- त्तथा । अन्तिमित्रोऽनमित्रश्च पुरुमित्रोऽपराजितः ॥ ऋतश्च ऋतवाहश्च धर्त्ता च धरुणो ध्रुवः । विधारणो नाम तथा देवदेवो महाबलः ॥ ईदृक्षश्चाप्यदृक्षश्च एते दश

मिताशिनः । व्रतिनः प्रसदृक्षश्च सभरश्च महायशाः ॥ धाता दुर्गोधितिर्भीमस्त्वभियुक्तस्त्वपात् सहः । घुतिर्घपुरनाय्योऽथ वासः कामो जयो विराट् ॥ इत्येकोनाश्च पञ्चाशन्मरुतः पूर्व्वमम्भवाः इति” ॥ एवञ्च अनिलस्य ऊनपञ्चाशद्भेदवत्त्वेन सप्तभेदवत्त्वेन च गणदेवतात्वम् अयञ्चानिलाधिष्ठाता दिक्- पालभेदः तस्य च गन्धवतीनामिका पुरी मेरोः शृङ्गेवरुण- कुवेरपुरयोर्मध्येऽस्ति । तस्य पूर्ब्बादिदिग्भेदेन वहनभेदेन “च शुभाशुभसूचकत्वमुक्तं “पूर्ब्बः पूर्वसमुद्रवीचिशिखरप्रस्फाल- नाघूर्णितश्चन्द्रार्कांशुसटाभिघातकलितो वायुर्यदाकाशतः । नैकान्तस्थितनीलमेघपटलां शारद्यसंवर्धितां वासन्तोत्कट- सस्यमण्डिततलां विद्यात्तदा मेदिनीम् ॥ यदाग्नेयो वायु- र्मलयशिखरास्फालनपटुः प्लवत्यस्मिन्योगे भगवति पतङ्गे प्रवसति । तदा नित्योद्दीप्ता ज्वलनशिखरालिङ्गिततला स्वगात्रोष्मोच्छासैर्वमति वसुधा भस्मनिकरम् ॥ तालीपत्र- लतावितानतरुभिः शास्वामृगान्नर्तयन् योगेऽस्मिन् प्लवति ध्वनन् सुपरुषो वायुर्यदा दाक्षिणः । सर्वोद्योगसमुन्नताश्च गजवत्तालाङ्कुशैर्घट्टिताः कीनाशा इव मन्दवारिकणिका- न्मुञ्चन्ति मेघास्तदा ॥ सूक्ष्मैलालवलीलवङ्गनिचयान् व्याघूर्णयत् सागरे भानोरस्तमये प्लवत्यविरतो वायुर्यदा नैरृतः । क्षुत्तुष्णाभृतमानुषास्थिशकलप्रस्तारभारच्छदा मत्ता प्रेतवधूरिवोग्रचपला भूमिस्तदा लक्ष्यते ॥ यदा रेणूत्पातैः प्रविकटसटाटोपचपलः प्रवातः पश्चार्धे दिनकरकरापातसमये । तदा सस्योपेता प्रवरनृवराबद्धसमरा धरा स्थाने स्थानेष्वविरतवसामांसरुधिरा ॥ आषाढीपर्व- काले यदि किरणपतेरस्तकालोपपत्तौ वायव्यो वृद्धवेगः प्लवति घनरिपुः पन्नगादानुकारी । जानींयाद्वारिधारा- प्रमुदितमुदितां मुक्तमण्डूककण्ठां सस्योद्भासैकचिह्नां सुखबहुलतया भाग्यसेनामिवोर्वीम् । मेरुग्रस्तमरीचिमण्डलतले ग्रीष्मावसाने रवौ वात्यामीदिकदम्बगन्धसुरभिर्वायुर्यदा चोत्तरः । विद्युद्भ्रान्तिसमस्तकान्तिकलनामत्तास्तदा तोयदा उन्मत्ता इव नष्टचन्द्रकिरणां गां पूरयन्त्यम्बुभिः ॥ ऐशानो यदि शीतलोऽमरगणैः संसेव्यमानो भवेत् पुन्ना- गागुरुपारिजातसुरभिर्वायुः प्रचण्डध्वनिः । आपूर्णो- दकयौवना वसुमती सम्पन्नसस्याकुला धर्म्मिष्ठाः प्रणतारयो नृपतयो रक्षन्ति वर्णांस्तदा” इति वृहत्संहितायाम् ॥ अथ वेद्यकोक्ता दिग्भववायुगुणाः । “प्राग्वातो मधुरः क्षारो वह्निमान्द्यकरो गुरुः । वेरस्य गौरवौष्णानि करोत्यप्स्वोष- धीषु च ॥ भग्नोत्पिष्टक्षताद्येषु रागश्वयथुदाहकृत् । सन्नि-

पृष्ठ ०१६७

पातज्वरश्वासत्वग्दोषार्शोविषक्रमीन् ॥ कोपयेदामवातञ्च घनसंघातकारणम्, ॥ दाक्षिणो मारुतोबल्यश्चक्षुष्यः शस्य- घातकः । मधुरश्चाम्लदाही च कषायानुरसो लघुः ॥ रक्त- पित्तप्रशमनी न च मारुतकोपनः । गण्डूपदादिकीटानां जनकः प्राणकारकः, ॥ पाश्चिमोऽग्निवपुर्वर्णबलारोग्यविव- र्द्धनः । कषायः शोषणः स्वर्य्यो रोचनो विशदो लघुः ॥ अपां लघुत्ववैशद्यशैत्यवैमल्यकारकः । सर्व्वद्रव्येष्वभिव्यक्त- प्रभावरसवीर्य्यकृत् ॥ व्रणसंरोपणस्त्वच्यो दाहशोथतृषा- पहः, ॥ औत्तरो मारुतः स्निग्धो मृदुर्मधुर एव च । कषायानुरसः शीतः सर्वदोषप्रकोप(णः)नः ॥ क्षीणक्षत विषार्त्तानां हितोदाहतृषापहः । शीताधिकः सनीहारः स विद्युत्स्तनयित्नुमान्, ॥ विष्वग्वायुरनायुष्यः प्राणिनां नैकदोषकृत् । सर्वर्त्तुनिन्दको हन्ता कृत्योत्पातपुरःसरः” इति ॥ तालादिव्यजनवायुगुणाः । मूर्च्छादाहतृषास्वेद- श्रमघ्नो व्यजनानिलः । तालवृन्तमयो वातस्त्रिदोषशमनो लघुः । वंशव्यजनजो वातो रूक्षोष्णो वातपित्तदः । बालव्यजनमौजस्यं मक्षिकादीन् व्यपोहति ॥ मायूरा वस्त्रजा वैत्रा वाता दोषत्रयापहा” इति । सूक्ष्मस्तु वायुः शरीरस्थः प्राणादिभेदेन दशविधः दशविधकार्य्य करणात् । यथोक्तम् वैद्यके “प्राणोऽपानः समानश्चोदानव्यानौ च वायवः । नागः कूर्म्मश्च कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः ॥ प्राणस्तु प्रथमो वायुर्नराणामधिपः प्रभुः । नित्यमावापयेत् सर्व्वान् प्राणिनामुरसि स्थितः ॥ निःश्वासोच्छ्वासकश्चैव प्राणो जीवं समाश्रितः । प्रसाराकुञ्चनो वायुः प्रकाशो धारणस्तथा ॥ प्राणस्त्वेवंविधं कुर्य्यात् प्राणिनां प्राण- धारकः । प्राणनं कुरुते यस्मात् तस्मात् प्राणः प्रकी- र्त्तितः । प्राणो हि भगवान् ईशः प्राणो विष्णुः पिता- महः । प्राणेन धार्य्यते लोकः सर्वं प्राणमयं जगत् ॥ इन्द्रियाणि प्रवर्त्तन्ते यावत् प्राणानिलो हृदि । नष्टे न दृश्यते सर्वं तस्मात् प्राणन्तु रक्षयेत्, ॥ रज्जुबद्धो वथा श्येनो गतोऽप्याकृष्यते पुनः । गुणवद्धस्तथा जीवः प्राणा- पानेन कृष्यते, ॥ अपानयंस्तथाहारं मनुजानां यतोऽ- धमः । शुक्रमूत्रव्रजे वायुरपानस्तेन कीर्त्तितः, ॥ पीतं भक्षितमाघ्रात रक्तं पित्तकफानिलान् । समं नयति गात्रेषु समानो नाम मारुतः ॥ समानोऽग्निसमीपस्थः कोष्ठे च वाति सर्वतः । अन्नं गृह्णाति पचति विरेचयति मुञ्चति ॥ स्पन्दयत्यधरं वक्त्रं नेत्रगात्रप्रकोप(नः)णः, ।

उद्वेजयति मर्म्माणि उदानो नाम मारुतः ॥ व्यानो- विनामयत्यङ्गं व्यानो व्याधिप्रकोप(नः)णः । प्रीतेर्विना- शकश्चायं वार्द्धकोत्पादकस्त्रिधा इति ॥ प्राणादीनां स्थानानि । “शिरसो नासिकाग्रान्तमुदान- स्थानमुच्यते । नाभेः पादतलं यावदपानस्य प्रकीर्त्तितम् ॥ शरीरव्यापको व्यानः प्राणः सकलनायकः । उद्गारे नाग इत्युक्तः कूर्म्मश्चोन्मीलने स्थितः ॥ कृकरः क्षुधिते चैव देवदत्तो विजृम्भिते । धनञ्जयस्थितो मेढ्रे मृतस्यापि न मञ्चति ॥ भूतावाप्तिस्ततस्तस्याजायतेन्द्रियगोचरात् ॥ उत्साहो- च्छ्वासनिःश्वासचेष्टा धातुगतिः समा । समो मोक्षे गतिमतां वायोः कर्म्माविकारजम्” इति सुखबोधः ॥ प्राणादयश्च पञ्चसूक्ष्मभूतरजोगुणेभ्यः समस्तेभ्य उत्पद्यन्ते इति वेदान्तिमतम् सकलेन्द्रियाणां व्यापार एव प्राणो न पदार्थान्तरमिति सांख्यमतं विवरणं प्राणशब्दे दृश्यम् । उदानादीनां कर्म्मविशेषा उक्ता यथा “उदानो नाम यँस्तूर्द्ध्वमुपैति पवनोत्तमः । तेन भाषितगीतादिप्रवृत्ति- कुपितस्तु सः ॥ ऊर्द्ध्वजत्रुगतान् रीगान् विदधाति विशेषतः ॥ यो वायुः प्राणनामासौ सुखं गच्छति देहघृक् ॥ सोऽन्नं प्रवेशयत्यन्तः प्राणांश्चाप्यवलम्बते । प्रायशः कुरुते दुष्टो हिक्काश्वासादिकान् गदान् ॥ आमपक्काशयचरः समानो वह्निसंगतः । सोऽन्नं पचति तज्जांश्च विशेषान् विविनक्ति हि ॥ स दुष्टो वह्नि- मान्द्यातिसारगुल्मान् करोति हि । पक्वाशयालयोऽपानः काले कर्षति चाप्ययम् ॥ समीरणः शकृन्मूत्रशुक्रगर्भार्त्तवा- न्यधः । क्रुद्धस्तु कुरुते रोगान् घोरान् वस्तिगुदाश्रयान् ॥ शुक्रदोषप्रमेहांश्च व्यानापानप्रकोपजान् । कृत्स्नदेहचरो व्यानो रससंव्यूहनो यतः ॥ स्वेदासृक्स्रावणञ्चापि पञ्चधा चेष्टयत्यपि । गत्यपक्षेपणोत्क्षेपनिमेषोन्मेषणादिकाः ॥ प्रायः सर्व्वाः क्रियास्तस्मिन् प्रतिबद्धाः शरीरिणाम् । प्रस्यन्दनं चोद्वहनं पूरणञ्च विरेचनम् ॥ धारणञ्चेति पञ्चैताश्चेष्टाः प्रोक्ता नभस्वतः । क्रुद्धः स कुरुते रोगान् प्रायशः सर्वदेहगान् ॥ युगपत् कुपिता एते देहं भिन्द्युरसंशयम् इति च वैद्यके उक्तम् । तत्र देहस्थस्य वायोर्विकारहेतुलक्षणादिकमुक्तं वैद्यके “व्यायामादपतर्पणात् प्रपतनाद्भङ्गात् क्षयाज्जागरात् वेगानाञ्च विधारणादतिशुचः शैत्यादतित्रासतः । रूक्षक्षा रकषायतिक्तककुकैरोभिः प्रकोपं व्रजेत् वायुर्वारिधरागमे परिणते चान्नेऽपराह्णेऽपि च” ॥ विकृतवायुलक्षणम् ।

पृष्ठ ०१६८

“आध्मानस्तम्भरौक्ष्यस्फुटनविमथनक्षोभकम्पप्रतोदाः कण्ठ- ध्वंसावसादौ श्रमकविलपनं श्रंसशूलप्रभेदाः । पारुष्यं कर्णनादो विषमपरिणतिभ्रंसदृष्टिप्रमोहा विस्पन्दोद्घट्ट- नादिग्लपनमनशनं ताड़नं पीड़नञ्च ॥ नामोन्नामौ विषादो भ्रमपरिषदनं जृम्भणं रोमहर्षो विक्षेपाक्षेपशोष- ग्रहणशुषिरता छेदनं वेष्टनञ्च । वर्णः श्यावोऽरुणो वा तृड़पि च महती स्वापविश्लेषसङ्गा विद्यात् कर्म्माण्यमूनि प्रकुपितपवने स्यात् कषायो रसश्च” ॥ किञ्च “वदनविरसता स्याद्वर्चसः कर्कशत्वं भवति वपुषि कार्श्यं रात्रिनिद्रानिवृत्तिः । त्वचि च परुषता स्यात् स्याच्च वैषम्यमग्नेरिति पवनविकारे लक्षणं प्रोक्तमेतत्” ॥ तत्प्रशमनकारणम् यथा । “रूक्षः शीतो लघुः सूक्ष्मश्चलो- ऽथ विशदः खरः । विपरीतगुणैर्द्रव्यैर्मारुतः संप्र- शाम्यति” ॥ “स्निग्धोष्णस्थिरवृष्यबल्यलवणस्वाद्वम्लतैला- तपस्नानाभ्यञ्जनवस्तिमांसमदिरासंवाहनोन्मर्द्दनैः । स्निग्ध- स्वेदनिरूहणोपशमनः स्नेहोपनाहादिकं पानाहार- विहारभेषजमिदं वातं प्रशान्तं नयेत्” ॥ ऋतुभेदेन विहारादिना च तस्य प्रकोपप्रचयप्रशमाद्युक्तं यथा “ग्रीष्मे सञ्चीयते वायुः प्रावृट्काले प्रकुप्यति । प्रायेणोपशमं याति स्वयमेव सभीरणः ॥ शरत्काले वसन्ते च पित्तं प्रावृडृतौ कफः । चयकोपशमान्दोषान् विहाराहार सेवनैः ॥ समानैर्यान्त्यकालेऽपि विपरीतैर्विपर्य्ययः” इति ॥ नरपतिजयचर्य्योक्तमनिलचक्रन्तु चक्रशब्दे वक्ष्यते । अनाहतचक्रस्थवायुमण्डंलविवरणं तन्त्रोक्तं षट्चक्रशब्दे दृश्यम् । तद्देवताके स्वातिनक्षत्रे, अष्टवसुमध्ये पञ्चमे वसौ च । “यरोध्रुवः सोमनामा तथापोऽप्यनिलो नलः । प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टौ प्रकीर्त्तिता” इति विष्णुधर्म्मो० पुरा० । विष्णौ, तस्य प्राणात्मना सर्वदेहधारणात् तथात्वम् “अहः संवर्त्तको वह्निरनिलो धरणीधर” इति विष्णु० स० । शरीरस्थे धातुभेदे च । तस्य विवरणमुक्तप्रायम् । “पित्तं पङ्गुः कफः पङ्गुः पङ्गवो मलधातवः । वायुना यत्र नीयन्ते तत्र वर्षन्ति मेघवत् ॥ वायुरायुर्बलं वायु- र्वायुर्धाता शरीरिणाम् । वायुर्विश्वमिदं सर्वं प्रभुर्व्वायुः प्रकीर्त्तितः ॥ वाह्यमण्डलचक्रेषु यथा राजा प्रशस्यते । तथा शरीरमध्येऽपि वायुरेकः परो विभुरिति” वैद्यकम् ॥ दोषधातुमलादीनां नेता शीघ्रः समीरणः ॥ रजोगुणभयः सूक्ष्मो रूक्षशीतो लघुश्चलः ॥ उत्साहोच्छासनिःश्वासचेष्टा- वेगप्रवर्त्तनैः । सम्यग्गत्या च धातूनामिन्द्रियाणाञ्च पाटवैः ॥

अनुगृह्णात्यविकृतो हृदयेन्दियचित्तधृक् । स्वरो मृदुर्योग- वाही संयोगादुभयार्थकृत् । दाहहृत्तेजसा युक्तः शीतकृत् सोमसंश्रयात् ॥ विभागकरणाद्वायुः प्रधानं दोषसंग्रहैः । पक्काशयकटीसक्थिश्रोत्रास्थिस्पर्शनेन्द्रियम् ॥ स्थानं वातस्य तत्रापि पक्वाधानं विशेषतः” इति । अनिलघ्नक पु० अनिलं वातरोगं हन्ति हन् + क ततः संज्ञायां कन् । (वयड़ा) इति ख्याते वृक्षे तत्फलस्य हि वातनाशकत्वम् । अनिलसख पु० अनिलस्य वायोः सखा टच् । वह्नौ । अनिल बग्ध्वादयोऽप्यत्र “मघा विशाखानिलबग्ध्विति” ज्योति० । अनिलान्तक पु० अनिलो वातरोगस्तस्यान्तकः अन्तं करोतीति अन्त + णिच्--ण्वुल् । (जीयापुति) इति ख्याते वृक्षे । अनिलामय पु० अनिलकृत आमयः शाक० त० । वातरोगे । अनिवर्त्तिन् त्रि० न निवर्त्तते नि--वृत--णिनि न० त० । कार्य्यान्तमगत्वा अनिवृत्ते । संग्रामेष्वनिवर्त्तिनामिति” रामा० न निवर्त्तते कुतश्चेत् अलुप्तशक्तिकत्वात् ईश्वरे, विष्णौ च पु० संग्रामादनिवर्त्तित्वात्तथात्वम् “अनिवर्त्ती निवृत्तात्मेति” विष्णुसहस्रनाम । अनिविशमान त्रि० न निविशमानः । निवेशनरूपस्थिति- शून्ये सर्वदा गन्तरि, “पुनाना यत् मन्त्रानिविशमाना” इति ऋ० ७, ४९, १, अनिविशमानाः सर्वदा गच्छन्त्य इति भाष्यम् । अनिश त्रि० निशा तद्धेतुकत्वेनोपचारात् चेष्टाविनाशः सा नास्ति यस्य ब० । अविरते, निरन्तरे, सदाभये वस्तुनि, रात्रिवर्ज्जिते च । “तदुभयोरनिशं हि विरोधिता कथमहो समता मम तापने” इत्युद्भटः । अनिशम् न निशेतेऽत्र नि + शी--बा० डमु न० त० । सातत्ये स्वरादेराकृतिगणत्वेन तस्य तत्र पाठ इति प्रौ० म० । अनिश्शस्त त्रि० निर् + शन्सु--क्त न० त० । अनिन्दिते “न वोऽतीतृषामानिःशस्ता” इति ऋ० ४, ३४, ११, “अनिशस्ता अनिन्दिता” इति भा० । अनिष्ट त्रि० इष--क्त विरोधे न० त० । इष्टस्य सुस्वादे- र्विरोधिनि प्रतिकूलवेदनीये दुःखे, तत्साधने--पापे, विषादौ, अपकारे० च । “इष्टनाशादनिष्टाप्तेः करुणाख्यो रसोभवेदिति सा० द० । “ध्यायत्यनिष्टं तत्सर्व्वं पाणिग्राहस्य चेतसेति” “एवं यद्यप्यनिष्टेषु वर्त्तन्ते” इति अनिष्टं वा प्यानिष्टेषु तं धर्म्मं न विचालयेदिति” मन- सानिष्टचिन्तनमिति” च मनुः । नागबलायां स्त्री । यज--क्त न० त० । अकृतयागे देवादौ ।

पृष्ठ ०१६९

अनिष्टिन् त्रि० न इष्टमनेन यज--भावे क्त ततः इनि न० त० । कृतयागभिन्ने । “अनिष्टिनोवाजपेयेन” इति कात्या० १५१, २ । अनिष्पत्र न० निःसृतं पत्रं पक्षोऽत्र तादृशं न भवति । अनिसृतपक्षकशरेण वेधनादौ । “विशाख्यां वा स्तीर्ण- मुच्छ्रितं वा विध्यन्त्यनिष्पत्रमिति” कात्या० १३, ३, १२, “अनिष्पत्रमित्यनिःसृतपत्रकं विध्यन्ति क्षत्रिया” इति तद्व्याख्या । अनीक पु० न० अनित्यनेन अन--ईकन् अर्द्धर्चादि । सैत्ये, तस्य हि जीवनरक्षकत्वम् । न नीयते अपसार्य्यतेऽस्मात् । नी--क्विप् ब० कप् ह्रस्वाभावः । युद्धे, ततोहि प्रायोमरणा- न्नपुनरावृत्तिः । “रथेषुवोऽनीकेष्वधिश्रिय” इति ऋ० ८, २०, १२ अनीकेषु सेनामुखेष्विति भा० । “दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्य्योधनस्तदेति” गीता मुखे, तस्य प्राणवायुनिःसा- रणद्वारत्वात् तथात्वम् “अग्नेरनीकमपआविवेशापामिति” यजु० ८, २४, “अनीकं मुखमिति” वेददीपः । अनीकस्थ त्रि० अनीके युद्धे तिष्ठति स्था--क । युद्धगते सैन्ये । अनीकिनी स्त्री अनीकानां संघः अनीकं युद्धं प्रयोजनतया अस्त्यस्याः वा अनीक + इनि । सेनासंघे हस्त्यादिसंख्या- विशेषवत्यां सेनायाञ्च तत्संख्या चोक्ता भारते “एको रथो गजश्चैको नराः पञ्च पदातयः । त्रयश्च तुरगास्तज्ज्ञैः पत्तिरित्यभिधीयते ॥ पत्तिन्तु त्रिगुणामेता- माहुः सेनामुखं बुधाः । त्रीणि सेनामुस्वान्येको गुल्म इत्यभिधीयते ॥ त्रयो गुल्मा गणो नाम वाहिनी तु गणास्त्रयः । स्मृतास्तिस्रस्तु वाहिन्यः पृतनेति विचक्षणैः ॥ चमूस्तु पृतनास्तिस्रस्तिस्रश्चम्वस्त्वनीकिनीति” । ततश्च हस्तिनः २१८७ । रथाः २१८७ । अश्वाः ६५६१ । पदातयः १०९३५ समुदिताः २१८७० । अनीश पु० नास्ति ईशो नियन्ता यस्य ब० । सर्वनियन्तरि विष्णौ, स्वामिशून्ये त्रि० । न० त० । ईश्वरभिन्ने “भजेरन् मातृकं रिकथमनीशास्ते हि जीवतोरिति” मनुः । अस्वतन्त्रे, “एकोह्यनीशः सर्वत्रेति” व्यास स्मृतिः । ईश--भावे अङ् न० त० । दीनभावे स्त्री “निमृगोऽनी- शया शोचतीति” मु० उ० । दोनभावोऽनीशेति भा० ।

अनीश्वर न० न ईश्वरः नियन्ता यत्र । नियन्तृशून्ये सवंख्या- दिमते जगति “जगदाहुरनीश्वरमिति” गीता ईश्वरस्य न भवति असम० स० । ईश्वरसम्बन्धिभिन्ने “ध्यानेनानी- श्वरान् गुणानिति” मनुः । नियन्तृशून्ये, स्वामिशून्ये च । अनीह त्रि० ईह--भावे अङ् न० ब० । स्पृहाशून्ये, निश्चेष्टे च । अनु अव्य० अन--उ । “अनु वेदाध्ययनानुष्ठानसामीप्यपश्चा- द्भावानुबन्धसाम्याभिमुखविसर्गलक्षणेष्विति” गणरत्नोक्तेषु अर्थेषु तत्र वेदे अनुवाक इति । अध्ययने अन्वधीते, अनुष्ठाने, अनुतिष्ठति, सामीप्ये अनुमेघं वर्षति, पश्चाद्भावे तदनु, अनुबन्धने, अनुशेते अनुशयः, साम्ये, अनुकरोति, आभिमुख्ये अनुमातरं वत्सोधावति, हीने अनु हरिं सुराः विसर्गे (प्रवृत्त्यप्रतिबन्धे) अनुजानीते, लक्षणे, अनु वनमशनिर्गतः” । “अनुर्लक्षणे” इति “तृतीयार्थे” इति (सहार्थे) “हीने” इति, लक्षणेत्थम्भूताख्यानभाग वीप्सासु प्रतिपर्य्यनव इति, च (पा०) उक्तेषु अर्थेषु, तत्र लक्षणे, जपमनुप्रावर्षत् । “हेतुभूतजपोपलक्षितम् वर्षणम्” सि० कौ० सहार्थे, नदीमनु अवसिता सेना, “नद्या सह संबड्वा सेना” सि० कौ० हीने, हरिमनु सुराः हरेर्हीना इत्यर्थः, लक्षणे वृक्षमनु विद्योतते विद्युत्, तत्र च वृक्षप्रका- शेन विद्युद्विद्योतदेशज्ञापनात् वृक्षो लक्षणमिति प्रौ० मनो० । (इत्थम्भूतः) कञ्चित् प्रकारं प्राप्तः आख्यायते अनेन, इत्थ- म्भूताख्यानं प्रकारविशेषनिरूपकं तस्मिन्नर्थे, यथा भक्तोहरि- मनु, हरेरित्थम्भूतः, भक्तिविशेषयुक्त इत्यर्थः । भागे भागो- ऽस्यास्ति अर्शआद्यच् भागस्वामिनि, हरिमनु लक्ष्मीः, हरिस्वामिकभागवतीत्यर्थः । वीप्सायां विषयभूतायां, वृक्षं वृक्षमनु सिञ्चति, यावद्वृक्षव्यापकः सेकः । इयांस्तु भेदः अन्यत्रानुशब्दः तत्तदर्थस्य द्योतकः अत्र तु द्विवचनेनैव व्याप्तिबोधनात् अनोस्तद्विषयत्वमात्रम् । पाणिन्युक्तेष्वेष्वे- वार्थेष्वस्य कर्म्मप्रवचनीयसंज्ञा तेन तद्योगे द्वितीया एवं कर्म्मप्रवचनीयसंज्ञया गत्युपसर्गसंज्ञयोर्बाधनात् न षत्वादि न वा अनुव्यचलदित्यादौ गतिर्गतावित्यादिना निघातः । “अनुर्यत् समया इति” “यस्य चायाम इति च” (पा०) उक्ते सामीप्ये, अनुवनमशनिर्गत इति वनसमीपं गत इत्यर्थः आयामे, अनुगङ्गं वाराणसी, गङ्गादैर्घ्यसदृशदैर्घ्योपलक्षिता वाराणसीत्यर्थः नित्यसमासः योग्यत्वे च । अनुरूपम् । “रूपादियोग्यमिति” सि० कौ०, अनुक्रमम् । क्रमानतिक्रमे अत्रापि नित्यसमासः एतेषामुदारहरणानि शास्त्रान्तरेषु दृश्यानि दिग्मात्रमुदाह्रियते । तत्र पश्चादर्थे “तदनु ननु कयासौ ब्रूहि यातोऽध्ववृड्येति” लीला० । “तदनु ज्वलनं मदर्पितमिति” कुमा० असौ “कुमारस्तमजोऽनु-

पृष्ठ ०१७०

जात” इति रघुः । “रत्या च साशङ्कमनुप्रयात” इति कुमा० अनुष्ठाने, “शैलाधिपत्यं स्वयमन्वतिष्ठदिति” कुमा० सादृश्ये, “अनुगर्जितसन्दिग्धा” इति कुमा० । अनुगर्जितं गर्जनसदृशं प्रतिरूपगर्जितमित्यर्थः । अनुगताद्यर्थे नित्य- समासः । तथैव सोऽभूदन्वर्थो “राजा प्रकृतिरञ्चनादिति” रघुः । तत्र अन्वर्थः अनुगतोऽर्थो यस्येति प्रा० ब० वा अनित्यसमास उत्तरपदलोपो वा इति तत्र अनुगतार्थोपीति भेदः । एवमेव अनूप इत्यादावपि । उपासने च “अन्वा- सितमरुन्धत्येति” रघुः “पश्चादुपवेशनपूर्ब्बकसेवायां धातो- र्लक्षणायामुनुर्द्योतकः । एवम् एतद्योगे वसतेः आधारस्य कर्म्मता अनुवसति ग्रामं देवदत्तः “मथुरामनूष्येति” मु० बो० क्रियासमभिव्याहृतस्यानुशब्दस्य तत्तत्क्रियासदृशतत्तत्- क्रियायां लक्षणाद्योतकत्वं तत्र आद्यक्रियाश्रयस्य कर्मत्वम् यथा मातरमनुरोदितीत्यादौ मातूरोदनसदृशरोदनस्य बोधनेन प्रथमरोदनाश्रयस्य मातुः कर्मत्वमेवमन्यत्र । कर्मणि तिङाद्युक्ते तु प्रथमा । अनुक त्रि० अनुकामयते अनु + कामतर्य्यर्थे कन् । कामुके “अनुकाभिकाभीकाः कमयितेति” पा० “वाचमनुकामा- त्मनोऽकुरुतेति” कौ० ब्रा० । अनुकम् अव्य० अनुकामयते अनु--कम--क्विप् । वितर्के । चादे- रादिकृतिगणत्वात् अस्य चादिगणे पाठः इति प्रौ० मनो० । अनुकम्पक त्रि० अनुकम्पते दयते अनु--कम्प--ण्वुल् । दयाकारके । “सर्व्वभूतानुकम्पक” इति मनुः । अनुकम्पन त्रि० अनु + कम्प--युच् । दयाशीले । “सर्वभूतानु- कम्पन” इति रामा० । भावे ल्युट् । दयायां न० । अनुकम्पा स्त्री अनु + कम्प--अङ् । दयायाम्, दयया हि दुःखहेतुकान्यकम्पं दृष्ट्वा तत्सदृशकम्पकरणात् दयाया- स्तथात्वम् अतएवानुकम्पधातोरनुरोदनवत् सकर्म्मकत्वम् । दया च परदुःखप्रहरणेच्छा अनुपूर्ब्बककम्पतेस्तदर्थ- परत्वमित्येके धात्वर्थगृहीतकर्म्मकत्वेन तत्राकर्म्मकत्वमिति भेदः । “तेषामेवानुकम्पार्थं प्रदेयं प्रीतिपूर्व्वकमिति” स्मृतिः । “भूतानुकम्पा तव चेदियं गौरिति” रघुः । किञ्चिच्चलने च । अनुकम्प्य त्रि० अनुकम्पमर्हति अनुकम्प + यत् । तरस्विनि वेगवति । अनुकम्प्यते अर्हार्थे यत् । दयार्हे त्रि० । “दुहितरमनुकम्प्यामद्रिरादाय दोर्भ्यामिति” कुमा० । अनुकरण न० सावृश्ये अनु + कृ--ल्युट् । सदृशक्रियादिकरणे । तच्च गुणक्रियावयवादिभिः सदृशीकरणम् । अनुक्रियतेऽ- नेनेति करणे ल्युट् । सदृशीकरणसाधने । यथा पटत्सां- प्रभृतिशब्दाः अव्यक्तशब्दानुकरणानि । “अव्यक्तस्यानु करणस्यात इतौ” इति पा० ।

अनुकर्ष(ण) पु० अनुकृष्यते स्वसंबद्धेन चक्रेण अनु + कृष--घञ् । रथाधःस्थिते चक्रोपरि बद्धे काष्ठे । कर्त्तरि ल्यु । नान्तो- ऽप्युक्तार्थे । भावे ल्युट् । पूर्ववाक्योपात्तपदादेरुत्तरत्रा- न्वयार्थमाकर्षणे, आकर्षणमात्रे च न० । अनुकल्प पु० कल्प्यते विधीयते इति कृप--णिच्--अच् कल्पो विहितः हीनः कल्पो मुख्यकल्पादधमः प्रा० स० । गौणकल्पे, प्रतिनिधौ । “एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः । अनुकल्पस्त्वयं ज्ञेय” इति । “प्रभुः प्रथम- कल्पस्य योऽनुकल्पेन वर्त्तते” इति च मनुः “समर्थः प्रथमे कल्पे योऽनुकल्पे प्रवर्त्तते” इति स्मृतिः । “भार्य्याः कार्य्याः सजातीयाः सर्वेषां श्रेयस्यःस्युरितिमुख्यः कल्पस्ततोऽनुक- ल्पस्तु चतस्रोब्राह्मणस्येत्यादि” पैठीनसि स्मृतिः । अनुकल्पश्च मुख्यद्रव्यद्याभावे सुसदृशदव्यान्तरादि प्रतिनिधिरूपम् । यथा “यवाद्यभावे गोधूमाः मध्वाद्यभावे गुड़ादयः । एवं उपवासासामर्थ्ये नक्तं “हविष्यान्नादि स्मृतिषूक्तं वेदितव्यम् । अनुगतं कल्पं वेदाङ्गभेदम् अत्या० स० । कल्पानुगते ग्रन्थे अनुकल्पप्रतिपादकग्रन्थे च तद्वेत्तरि उक्थादि० ठक् ॥ आनुकल्पिकः अनुकल्पग्रन्थवेत्तरि त्रि० । अनुकाम पु० अनुरूपः कामः प्रा० स० । योग्याभिलाषे । सदृशं कामस्य सादृश्यार्थे काममनतिक्रम्य याथार्थ्ये वा अव्ययी० । कामसादृश्ये यथाकामे च अव्य० । अनुकामं तर्पयेथामिति ऋ० १, १७, ३, “अनुकामं परा दा इति” ऋ० ८, ४८, ८, “अनुकामं यथाकाममिति” भा० । अनुकामयते अनु + काम--अच् । अतिकामुके त्रि० । अनुकामीन त्रि० कामस्य अभिलाषस्य सदृशमनुकामं सादृश्ये- ऽव्ययी० ततः गच्छतीत्यर्थे ख । यथेष्टगमनशीले । “अनु- कामीनतां त्यजेति” भट्टिः । अनुकार पु० अनु--कृ--घञ् । गुणक्रियादिभिः सदृशीकरणे । विवरणमनुकरणशब्दे दृश्यम् अनुकारिन् त्रि० अनुकरोति अनु + कृ--णिनि स्त्रियां ङीप् । गुणक्रियादिभिः सदृशीकारके । “अनुकारिणि पूर्ब्बेषां युक्तरूपमिदं तव” इति रामा० । अनुकार्य्य अनुक्रियतेऽसौ अनु + कृ--कर्मणि अर्हार्थे बा ण्यत् । अनुकरणीये सदृशीकरणार्हे पश्चात्करणीये च । “यः पश्चात् पूर्ब्बकार्य्याणि कुर्य्यादैश्वर्य्यमोहितः पूर्ब्बं चैवानु- कार्य्याणीति” रामा० । अनुकाल अव्य० कालस्य योम्यम् याथार्थ्ये अव्ययी० । काल- योग्यत्वे । “भोजनाच्छादनं दद्यादनुकालं विशेषत” इति ।

पृष्ठ ०१७१

अनुकीर्त्तन न० अनु + कृत--णिच्--ल्युट् कीर्त्तादेशः । कथने “साङ्गं भवति तत् सर्वं हरेर्नामानुकीर्त्तनादिति” स्मृतिः । अनुकूल त्रि० कूलमावरणं स्नेहेनानुबन्ध इति यावत् अनुगतस्तम् अत्या० स० । सहचरे, सहाये, स्वपक्षपातिनि, “नारीणामनुकूलमाचरसि चेज्जानासीति” का० प्र० । “अनुकूलयतीन्द्रोऽपि स्वर्गद्रुमविभूषणैरिति” कुमा० अनुकूलयति अनुकूलं करोतीति नामधातुः । दन्तीवृक्षे स्त्री राजनि० । अलङ्कारशास्त्रप्रसिद्धे “अनुकूल एकरति” रित्युक्ते नायकभेदे “एकस्यामेव नायिकायामास- क्तोऽनुकूलनायक” इति तदर्थः यथा “अस्माकं सखि! वाससी न रुचिरे, ग्रैवेयकं नोज्ज्वलं, नो वक्रा गतिरुद्धतं, न हसितं, नैवास्ति कश्चिन्मदः । किन्त्व- थेऽपि जना वदन्ति सुभगोऽप्यस्याः प्रियो न्यान्यतो दृष्टिं निक्षिपतीति विश्वमियता मन्यामहे दुःस्थितम्” इति ॥ “अनुकूलं प्रातिकूल्यमानुकूल्यानुबन्धि चेत्” इति (सा० द०) इत्युक्तेऽर्थालङ्कारभेदे न० । यथा “कुपितासि यदा तन्वि! निधाय करजक्षतम् । बधान भुजपाशाभ्यां कण्ठ- मस्य दृढं तदा ॥” “सर्वेषामात्मत्वेनानुकूले परमेश्वरे पु० “अनुकूलः शतावर्त्तैति” विष्णुस० । सर्वेषामात्मत्वादनु- कूलः न हि स्वस्मिन् प्रतिकूलं स्वयमाचरतीति” भा० । अनुकृति स्त्री अनु + कृ--क्तिन् । “अनुकरणे । ओमित्येतद- नुकृतिर्हस्म वा” इति श्रुतिः । अनुकृष्ट अनु + कृष--कर्म्मणि क्त । कृताकषेणे, अनुवर्त्तिते च । अनुक्त त्रि० न उक्तः । अनभिहिते अकथिते उक्तिश्च प्रायेण तिङ्कृत्तद्धितसमासैः “तत्र तिङा हरिः सेव्यते, कृता चैत्रेण गतः, तद्धितेन, शतेन क्रीतः यत् । शत्यः, समासेन, आरूढो वानरोयमिति वाक्ये आरूढवानरो वृक्षः सर्वत्र कर्म्मण उक्तत्वात् प्रातिपादिकार्थे प्रथमा । तैरुक्तभिन्ने तु ग्रामं गच्छति, ग्रामं गत, वेदेऽधीती, इत्यादौ “अनभि- हिते” इति द्वितीयाद्येव एवमन्यकारकेऽप्युदाहार्य्यम् “अनुक्तसमुच्चयश्चकार” इति रघु० अनियोजिते च “असा- वनुक्तोऽपि सहाय एव इति” कुमा० । अनुक्थ त्रि० नास्ति उक्थं स्तोत्रं यस्य । स्तोत्रशून्ये “किं यामनिन्द्राः कृणवन्ननुक्था” इति ऋ० ५, २, ३, “अनुक्थाः अस्तुतय” इति भा० ।

अनुक्रम त्रि० अनुगतः क्रमम् अत्या० स० । अनुगतक्रमे क्रमानुल्लङ्घिते, अनुक्रमश्च यस्योत्तरं यस्य पाठः करणं वा उचितं तदनतिक्रमेण तस्यानुष्ठानरूपा परपाटी । “प्रचक्रमे वक्तुमनुक्रमज्ञा” इति रघुः । क्रमश्च स्थानं तत्स्वरूपादि क्रमशब्दे वक्ष्यते । क्रममनतिक्रम्य यथार्थे अव्ययी० । क्रमानतिक्रमे अव्य० । अनुक्रमणिका स्त्री अनुक्रम्यते यथोत्तरं परिपाट्या आरभ्यतेऽनया अनु + क्रम--करणे ल्युट् स्त्रीत्वात् ङीप् स्वार्थे कनि ह्रस्वः । अनुक्रमज्ञापके, ग्रन्थाद्यंशभेदे उक्तस्य वक्तव्यस्य वार्थसङ्घस्य ग्रन्थशेषे, क्वचिदादौ वा संग्रा- हके पुराणादेरंशविशेषे । स्वार्थे काभावेऽनुक्रमणीत्यपि, तत्रैव । तत्र आदो यथा “भारतस्येतिहासस्य श्रूयतां पर्वसंग्रहःपर्ब्बानुक्रमणी पूर्ब्बं द्वितीयः पर्व्वसंग्रह” भार० आदि० । अन्ते यथा “अनुक्रमणिकाध्यायं तथा माहा- त्म्यमुत्तममिति” काशीख० । एवमन्यत्र दृश्यम् । अनुक्री पु० अनुक्रियते अनु--कृ--उणा० बा० ई किच्च । साद्यस्क्रक्रतुभेदे, “षट् साद्यस्क्रा इत्युपक्रम्य “हीनस्यानुक्रीः” इति कात्या० २२, २, १९, उक्तम् “अनुक्रीर्नाम साद्यस्क्रः क्रतुः स हीनस्य भवतीति” तद्व्याख्या । अनुक्रीश पु० अनुक्रोशत्यनेन अनु + क्रुश--आह्वाने रोदने च घञ् । दयायाम् । परदुःख प्रहरणेच्छारूपदयया हि परक्रोशं दृष्ट्वा तदनु रोदनं क्रियते इति तस्यास्तथात्वम् । अनुगतः क्रोशं गतिस० । प्राप्तक्रोशाध्वके त्रि० । अनुक्षण न० वीप्सायाम् अव्ययी० । प्रतिक्षणे अनवरते, अनुगतं क्षणम् अत्या० स० । अजस्रवृत्तौ त्रि० । अनुग त्रि० अनुगच्छति अनु + गम--ड । पश्चाद्गामिनि, “गोत्र- रिक्थानुगः पिण्डः व्यपैति ददतः स्वधेति” छिद्रं निवा- रयेत् सर्वं श्वशूकरमुखानुगमिति” प्रमदाह्युत्पथं नेतुं कामक्रोधवशानुगमिति” च मनुः । सहचरे, आनुलोम्यं गते, सेवके च । “तद्भूतनाथानुग! नार्हसि त्वमिति” रघुः । अनुगङ्ग अव्य० गङ्गायाम् विभक्त्यर्थे अव्ययी० । गङ्गायामि- त्यर्थे । परिमुखा० ञ्य । आनुगङ्ग्यम् अनुगङ्गम्भवे त्रि० । अनुगत त्रि० अनु + गम--क्त । पश्चाद्गते, सहगते, आनुलोम्यं गते, सामान्यधर्म्मग्रहणेन संगृहीतेऽखिले विशेषे, अधीने च । “आगच्छद्यत्र काकुत्स्थः स्वर्गाय समुपस्थितः विमा- नवरकोटीभिर्देवैरनुगतस्तदेति” रामा० । अनुगति स्त्री अनु + गम--क्तिन् । अनुगमने, पश्चाद्गतौ, “बलस्य चतुरङ्गस्य नायकानुगतिर्नय” इति “गतानुगतिकन्यायः” ।

पृष्ठ ०१७२

अनुगम पु० अनु + गम--घञ् वृद्ध्यभावः । पश्चाद्गमने, “वृहते- र्धातोरर्थानुगमादिति” शा० भा० । सहायीभवने, सामा- न्यधर्म्मेण सर्वेषां विशेषरूपाणां संग्रहे च । “सम्बन्धस्या- ननुगमो न दोषायेति” दाय० श्रीकृष्णः । आनुलोम्य- करणे, “कलौ त्वनुगमान्विते” इति स्मृतिः । अनुगमन न० अनु + गम--भावे ल्युट् । पश्चाद्गमने । “शवानु- गमनाशौचं स्नानमात्रेण शुध्यतीति” स्मृतिः भर्त्तृशरीरा- नुगमनमहं करिष्यामीति शु० त० रघु० । अनुगव न० गोःसदृश आयामः “यस्य चायाम” इति समासे नि० अच् । गवायामतुल्यायामयुक्ते शकटादौ । अनुगवीन त्रि० गोः पश्चात् पर्य्याप्तं वा गच्छति अनुगु--ख । गोः पश्चाद्गामिनि गोपाले । “अनुग्वलंगामीति” (पा०) उक्तेः पर्य्याप्तगन्तरि च । अनुगादिन् त्रि० अनुगदति अनु + गद--णिनि । अनुवादके स्त्रियां ङीप् । अनुगाद्येव स्वार्थे, “अनुगादिनष्ठक् च” पा० ठक् आनुगादिकः तदर्थे । अनुगामिन् त्रि० अनुगच्छति अनु + गम--णिनि । पश्चाद्गन्तरि, सहचरे च । स्त्रियां ङीप् । “दृष्ट्वा स्त्रियमिवायान्तीं ब्राह्मणीमनुगामिनीमिति” रामा० । अनुगुण त्रि० अनुकूलो गुणो यस्य । अनुकूले, अनुगते, अनु रूपे च । “अद्वैतं सुखदुःखयोरनुगुणं सर्व्वास्ववस्थासु यदिति” उत्तरच० । अनुरूपः गुण उपकरणम् । योग्योप- करणे “रसानुगुणतामेतीति” सा० द० । सदृशगुणयुक्ते त्रि० । “कान्तारतापसाविक्षू वंशकानुगुणौ मताविति” सुश्रुतम् । अनुगतः गुणं तन्त्रीसूत्रं वा गुणानुरक्ते त्रि० तन्त्रीयुक्त- वीणायां स्त्री “उत्कण्ठितस्य हृदयानुगुणा वयस्येति” अनुगुणा वीणेति तदर्थः । गुणे विभक्त्यर्थे, गुणमनतिक्रम्य वा अव्ययी० । गुणे इत्यर्थे, गुणानतिक्रमे च । तद्बो- धकग्रन्थमधीते वसन्तादि० ठक् । आनुगुणिकस्तदध्ये- तरि, तद्वेत्तरि च त्रि० । अनुगुप्त त्रि० अनु + गुप्--क्त । आच्छादिते । “अनुगुप्ता अप आहृत्येति” गोभिलः “अनुगुप्ता आच्छादिता” इति रघु० । अनुगृहीत त्रि० अनुग्रह--क्त । कृतानुग्रहे । अनुग्र त्रि० न उग्रः । शान्तस्वभावे असमर्थे, अनुद्धते च । “भगमनुग्रो अधयाति रत्नमिति” ऋ० ७, ३८, ६, “अनुग्रः असमर्थ” इति भा० “अनुग्रासश्च वृत्रहन् ऋ० ८, १, १४, अनुग्रा अनुद्गूर्णा इति (भा०) उक्तेः अनुद्गूर्णेच । अनुग्रह पु० अनु + ग्रह--अप् । अभीष्टसम्पादनेच्छारूपे प्रसादे, आनुकूल्ये, अनिष्टनिवारणपूर्ब्बकेष्टसाधनेच्छारूपायामभ्यु- पन्तो, “विरूपोन्मत्तनिःस्वासानासकुत्सापूर्व्वकं हि यत् ।

पूरणं दानमानाभ्यामनुग्रह उदाहृत” इत्युक्तलक्षणे दरिद्रादिपोषणे च । “निग्रहानुग्रहे शक्तः प्रभुरित्यभिधी- यते” इति तन्त्रम् । “अनुग्रहं संस्मरणप्रवृत्तमिति” कुमा० । “पादार्पणानुग्रहपूतपृष्ठमिति” रघुः । ग्रहो ग्रहणं सूर्य्यादिग्रहो वा अनुगतस्तम् गति स० । ग्रहानुगते सूर्य्यादिग्रहानुगे च त्रि० । अनुग्राह्य त्रि० अनु + ग्रह--ण्यत् । अनुग्रहार्हे “यदि तेऽह- मनुग्राह्यो यदि स्मरसि मे गुणानिति” “सर्वथानुग्राह्यो देवतानामसंशय” इति च रामा० । अनुचर त्रि० अनुचरति अनु + चर--ट स्त्रियां ङीप् अच् वा स्त्रियां टाप् । सहचरे, पश्चाद्गामिनि, दासादौ, “व्रताय तेनानुचरेण धेनोरिति” “अन्येद्युरात्मानुचरस्य भावमिति च” रघुः । अनुगतश्चरं दूतं गतिस० । दूतानुगे त्रि० । सेवके च, “गन्धर्वा गुह्यकायक्षा विबुधानुचराश्च ये” इति मनुः “चत्वारि च शतान्यनुचरणामिति” कौ० ब्रा० “अप्सरसो महेन्द्रानुचरा दशेति “सौमित्रिसीतानुचर- स्येति” भट्टिः । “पालागली सानुचर्य्यः शतेन शतेन” इति कात्या० २०, १, १२, एतद्व्याख्यायां बहुशः अनुचरीशब्द- प्रयोगस्तत्र द्रष्टव्यः पालागली दासपुत्री । अनुचारक त्रि० अनुचरति अनु + चर--ण्वुल् । अनुगन्तरि, सेवके च । तस्य धर्म्यम् अण् । आनुचारिकम् सेवकधर्म्ये कार्य्ये त्रि० । अनुचित त्रि० न--उचितः । अपरिचिते, अयुक्ते च । अनुचिन्तन न० अनु + चिन्ति--ल्युट् । अनुस्मरणे सततचिन्ता- याम् “द्वादशे मृत्युभावे च वैपरीत्यानुचिन्तनमिति ज्योति० । अनुचिन्ता स्त्री अनु + चिन्ति--अ । सततचिन्तायाम् । अनुच्च त्रि० न उच्चः विरोधे न० त० । उच्च ताविरोधि- निम्नत्ववति । ज्योतिषोक्ते ग्रहाणां नीचस्थाने च । तानि स्थानानि उच्चशब्दे वक्ष्यन्ते । अनुच्छिष्ट त्रि० उद् + शिष--क्त न० त० । उच्छिष्टभिन्ने आहार्य्यद्रव्यस्य भुक्तावशिष्टमुच्छिष्टं तद्भिन्ने । अनुज त्रि० अनु पश्चात् जायते अनु + जन--ड । पश्चाज्जाते सहोदरे भ्रातरि । तादृश्यां भगिन्यां स्त्री । एकाधिकं हरेज्ज्येष्ठः पुत्रोऽध्यर्द्धं ततोऽनुज इति मनुः । “चचार सानुजः शान्त” इति रघुः “परिवेत्ता- नुजेऽनूढ़े” इति मनुः । अनुजन्मन् पु० अनु जन्म यस्य । सहोदरे कनिष्टभ्रातरि । “जननाथ! तवानुजन्मनामिति” भारविः ।

पृष्ठ ०१७३

अनुजात त्रि० अनु + जन--क्त । पश्चाज्जातमात्रे, “दन्तजाते- नुजाते च कृतचूड़े च संस्थिते” इति ममुः । अनुजाते दन्तजन्मानन्तरं संस्थित इति” कुल्लू० “भ्रातस्तवानुजाताऽहं भुङ्क्ष्व भक्तमिदं शुभम्” इति स्मृतिः । “असौ कुमार- स्तमजोनुजात” इति रघुः । अनन्तरजातत्वात् पुत्त्रस्य तथात्वम् । अनुजावर त्रि० अनुजादप्यवरः । अत्यन्तनिकृष्टे । “एता- मेवानुजावराय कुर्य्यादिति” ता० ब्रा० । अनु पश्चाज्जायते इत्यनुजः कनीयान् सहि निकृष्टः तस्मादप्यवरो निकृष्ट इति भा० वेदे न स्मैभावः लोके तु अनुजावरस्मै । अनुजीविन् त्रि० अनुजीवितुमाश्रयितुं शीलमस्य अनु + जीवणिनि । सेवके, आश्रिते च । अनुजीव्य त्रि० अनुजीव्यतेऽसौ अनु + जीव--ण्यत् । आश्रणीये सेव्ये । अनुज्ञा स्त्री अनु + ज्ञा--अङ् । स्वयंप्रवृत्तस्यान्यस्य प्रवृत्त्य- विघातकरणेन प्रवर्त्तनारूपायामनुमतौ । “गुरोरनुज्ञामधि- गम्य मातः”! इति रघुः । “तद्वा एतदनुज्ञाक्षरं यद्धि- किञ्चनानुजानात्योमित्येव तदाहेति” श्रुतिः । अनुज्ञात त्रि० अनु + ज्ञा--क्त । कृतानुज्ञे यस्मै करणायानुज्ञा कृता तस्मिन् जने । अनुज्येष्ठ त्रि० अनुगतो ज्येष्ठम् प्रा० स० । ज्येष्ठानुगते । ज्येष्ठमनतिक्रग्य याथार्थ्ये अव्ययी० । ज्येष्ठानुरूपे ज्येष्ठानति- क्रमे च अव्य० । अनुतर न० अनुतीर्य्यतेऽनेन अनु--तॄ--करणे अप् । नदीपारार्थं देये शुक्लादौ, आतरे । अनुतर्ष न० अनुतृष्यतेऽनेनेदं वा करणे कर्म्मणि वा घञ् । सुरापानपात्रे, मद्ये च । भावे घञ् । मद्यपाने, अभिलाषे, पानेच्छायाञ्च । “सोपचारमुपशान्तविचारं सानुतर्षमनुत- र्षपदेनेति” माघः । अनुताप पु० अनु + तप--घञ् । इदमनुचितं कृतमिति स्वकृत- वस्तुनो दुःखजनकतया ज्ञानेन पश्चात्तापे । “ख्यापनेना- नुतापेन” इति” मनुः । “तस्याः करिष्यामि दृढानुताप- मिति” कुमा० । अनुतिल त्रि० अनुगतस्तिलम् अत्या० स० । तिलानुगते क्षेत्रादौ, तिलै विभक्त्यर्थे अव्ययी० तत्र भवः परिमुखादि० ञ्य । आनुतिल्यः तिलभवे त्रि० । अनुतूलन न० तूलेनानुकुष्णाति तृणाद्यग्रं तूलेनानुवट्टयति अनु + तूल + अनुकोषणे णिच्--भावे ल्युट् । तूलेन तृणा- ग्रादेरनुघट्टने । अनुत्क त्रि० न० त० । उत्कण्ठितभिन्ने स्वस्थे ।

अनुत्कर्ष पु० न उत्कर्षः अभावे न० त० । उक्तर्षाभावे ब० । उत्कर्षशून्ये त्रि० । अनुत्त त्रि० न + उन्द--क्त नसत्तनिषत्तानुत्तेत्यादिना नि० । अक्लिन्ने “इन्द्र! तुभ्यमिदद्रिवोऽनुत्तमिति” ऋ० १, ८०, ७, नुद--क्त न० त० । अनुन्ने अप्रेरिते । “अनुत्तमाते मघवन्निति” ऋ० १, १६५, ९, “अनुत्तमप्रेरितमिति” भा० । अनुत्तम न० न उत्तमोयस्मात् । अत्युत्कृष्टे । “काङ्क्षन् गतिमनुत्तमामिति, “इह कीर्त्तिमवाप्नोति प्रेत्य चानुत्तमं सुखमिति” “यशोऽस्मिन् लोके प्राप्नोति प्रेत्य चानुत्तमं सुखमिति” च मनुः । अनुत्तर त्रि० उत्तरौत्तमः न० ५ ब० । अत्यन्तश्रेष्ठे । ६ ब० । उत्तरवाक्यरहिते “भवत्यवज्ञा च भवत्यनुत्तरादिति” नैष० । न० त० । उत्तरदिग्भिन्नायां तद्विरोधिन्यां दक्षिणस्यां दिशि, स्त्री । उत्तमभिन्ने अपकृष्टे त्रि० । न उत्तरति चलति उद् + तॄ--अच् न० त० । स्थिरे त्रि० । अनुत्तान त्रि० न उत्तानः विरोधे न० त० । उत्तानभिन्ने अवताने अवाङ्मुखे । अनुत्तरङ्ग त्रि० उद्गतस्तरङ्गो वीचिश्चाञ्चल्यं वा यस्मात् प्रा० ब० न० त० । अनुद्गततरङ्गे अचञ्चले च “अपामिवाधार- मनुत्तरङ्गमिति” कुमा० शिवपक्षे अचञ्चलमित्यर्थः । अनुत्पत्ति स्त्री न उत्पत्तिः अभावे न० त० । उत्पत्त्यभावे “क्षयं केचिदुपात्तस्य दुरितस्य प्रचक्षते । अनुत्पत्तिं तथा चान्ये प्रत्यवायस्य मन्वते” स्मृतिः । अनुत्पत्तिक त्रि० नास्ति उत्पत्तिर्य्यस्य कप् । उत्पादशून्ये । अनुत्पन्न त्रि० न उत्पन्न न० त० । उत्पन्नभिन्ने अजन्ये । अनुत्पाद पु० न उत्पाद उत्पत्तिः अभावार्थे न० त० । उत्त्त्यभावे । ब० । उत्पत्तिशून्ये त्रि० । अनुत्साद पु० न उत्सादः अवसादनम् भावे न० त० । अव सादाभावे उच्छेदाभावे । न० ब० । उच्छेदशून्ये त्रि० । अनुत्साह पु० न उत्साहः अमावे न० त० । उत्साहाभावे ब० । उत्साहशून्ये त्रि० । अनुत्सिक्त त्रि० न उत्सिक्तः गर्वितः । अगर्विते गर्वशून्ये । अनुत्सुक त्रि० न० त० । उत्सुक--भिन्ने उत्कण्ठाशून्ये । अनुत्सूत्र त्रि० उत्क्रान्तः सूत्रम् अत्या० स० न० त० । सूत्रानुगते “अनुत्सूत्रपदन्यासा सद्वृत्तिः सन्निबन्धनेति” माघः । सूत्रं पाणिनीयसूत्रं नीतिशास्त्रञ्चेति विवेकः । अनुद त्रि० न नुदति नुद--क न० त० । प्रेरकभिन्ने अनुददाति तुल्यं ददाति अनु + दा क । तुल्यरूपदातरि एतस्य उदाहरणम् प्रागुक्त्रे अनानुदशब्दे दृश्यम् ।

पृष्ठ ०१७४

अनुदक त्रि० नास्ति उदकं यत्र । “उदकशून्ये मरुदेशादौ अल्पार्थे न० त० । अल्पजले पल्वलादौ “उद्वन्वतीरनु- दकाश्च या” इति ऋ० ७, ५१, ४, उदकदानविशेषशून्ये श्राद्धभेदे “पुरोडाशमात्रा अनुदका” इति कात्या० १०, ५, ११, । “अनुदकाः प्रत्यवनेजनपरिषेचनादि वर्जिता” इति तद्व्यख्या । अनुदग्र न उद्गतमग्रमस्य । मृदौ अतीक्ष्णे उन्नताग्रभिन्ने च नास्ति उदग्रोयस्मात् ५ ब० । अत्युन्नते त्रि० । अनुदर त्रि० न उदरं यस्याल्पार्थे न० ब० । अल्पोदरशालिनि कृशोदरे, “अनुदरा कन्येति सि० कौ० स्त्रियां टाप् । अनुदर्शन अनु + दृश--ल्युट् । अनुचिन्तने, “जन्ममृत्युजराव्याधि दुःखदोषानुदर्शन” मिति गीता । अनुदात्त न० न उदात्तः विरोधे न० त० । उदात्तस्वरभिन्ने नीचैरुच्चारिते स्वरभेदे । स्वराहि त्रिविधाः उदात्तः अनुदात्तः स्वरित इति भेदात् तत्र “उच्चैरुदात्तः” “नीचै- रनुदात्तः” “समाहारः स्वरित” इति च पा० । ताल्वादिषु, सभागेषु स्यानेषूर्द्ध्वभागे निष्पन्नोजुदात्तः, तत्रैव नीचभागे निष्पन्नोऽच् अनुदात्तः । “तस्यादित उदात्तमर्द्धहस्वमिति” पा० । यस्यादितोऽर्द्धसुदात्तमन्त्यमनुदात्तं तादृशः स्वरः स्वरितः इति” “अनुदात्तं पदमेकवर्ज्जमिति” अस्यैव निघात नीचादि संज्ञा उदात्तानुदात्तत्वादिकं स्वरवर्णस्यैव न तु व्यञ्जनानां, यथोक्तम् शिक्षायाम् “उदात्तश्चानुदात्तश्च स्वरितश्च स्वरास्त्रयः हृस्वोदीर्घः प्लुतश्चेति कालतोनियम- स्त्वचीति” । “प्रयत्नप्रेरितोवायुर्यदोर्द्ध्वभागे प्रतिहतोऽचं निष्पादयति स उदात्तः । एवमधोनिष्पन्नोजनुदात्त इति” शब्देन्दु० । “उदात्तानुदात्तस्वरितानां सन्निकर्ष ऐक श्रुत्यम्” इति आश्व० गृह्यम् । अनुदार न० न उदारः । अतिदातृभिन्ने, अमहति च । नास्ति उदारो यस्मात् ५ ब० । अतिमात्र दातरि, अति महति च । अनुगतो दारान् अत्या० स० । दारानुगते । “यस्मिन् प्रसीदसि पुनः स भवत्युदारोऽनुदारश्चेति का० प्र० । उदारत्वानुदारत्वयोरापाततो विरोधः । उदारत्वा- नुगतदारत्वाभ्यां तत्परिहारः । अनुदित पु० उद् + इण् + क्त ईषदर्थे न० ७ ब० । किरणमात्रेण । ईषदुदितसूर्य्ये प्रविरलतारके काले । “उदितेऽनुदिते चैवेति मनुः न० त० । उदितभिन्ने त्रि० । व्रद--क्त न० त० । अकथिते त्रि० ।

अनुदिन अव्य० वीप्सार्थे अव्ययी० । प्रतिदिने “पारावतः खलु शिलाकणमात्रभोगी कामी भवेदनुदिनं वद कोऽत्र हेतु” रित्युद्भटः । अनुदिवसादयोप्यत्र । अनुदृष्टि स्त्री अनुगता अनुकूला वा दृष्टिः प्रा० स० । अनुगतदृष्टौ, अनुकूलदृष्टौ च । ब० । तथादृष्टिमति त्रि० । तथाभूतस्त्रियाः अपत्यं कल्याण्या० ढक् इनङ् च । आनुदृष्टिनेयः तदपत्ये पुंस्त्री० । अनुदृष्टेः पुंसोऽपत्यम् शुभ्रा० ढक् । आनुदृष्टेयः तदपत्ये पुंस्त्री० । अनुदेश पु० अनु + दिश--घञ् । यथाक्रमोच्चारणे, उपदेशे च “यथासंख्यमनुदेशः समानामिति” पा० । अनुदिश्यते कर्मणि घञ् । उपदेश्ये “अनुदेशाद्याः पुरोडाशेत्यादि” कात्या० १८, ६, १५ । अनुद्देश पु० न उद्देशः अभावार्थे न० त० । उद्देशाभावे । अनुद्धत त्रि० न उद्धतः विरोधे न० त० । विनययुक्ते । अनुद्धरण न० न उद्धरणम् अभावार्थे न० त० । उद्धाराभावे अनुद्धार पु० न उद्धारः अभावार्थे न० त० । उद्धाराभावे । न उद्धारः विभाज्यविशेषस्योत्थापनं यत्र । विंशोद्धारशून्ये विभागे त्रि० । “अनुद्धारोविभागः स्यादिति स्मृतिः । अनुद्धृत त्रि० न उद्धृतमुत्थापितम् । अनुत्थापिते “पयोऽनु- द्धृतसारञ्चेति” हविष्यविषये स्मृतिः । अनुद्भट त्रि० न उद्भटः विरोधे न० त० । अप्रल्भे मृदौ । अनुद्यम पु० न उद्यमः अभावे न० त० । उद्यमाभावे । न० ब० । उद्यमशून्ये त्रि० । अनुद्यूत न० अनु + दिव--क्त । द्यूतस्य पश्चात् पुर्नद्यूते । तदधिकृत्य कृतग्रन्थतयोक्तमनुद्यूतपर्व सभापर्वणि दृश्यम् । अनुद्योग पु० न उद्योगः अभावे, न० त० । उद्योगाभावे ब० । उद्यमशून्ये त्रि० । अनुद्रुत त्रि० अनु + द्रु--क्त । अनुगते “धनुर्द्धरै राजसुतै- रनुद्रुतमिति रघुः “अनुद्रुतः संयति येन केवलं बलस्य शत्रुः प्रशशंस शीघ्रतामिति” माघः । “अर्द्धमात्रं द्रुतं ज्ञेयं द्रुतार्द्धञ्चाप्यनुद्रुतमित्युक्ते” मात्राचतुर्थभागकाले तालभेदे न० । अनुद्वाह पु० न उद्वाहः अभावार्थे न० त० । विवाहाभावे न० त० । तच्छून्ये त्रि० । अनुद्विग्न त्रि० न उद्विग्नः विरोधे न० त० । उद्विग्नभिन्ने अव्याकुलचित्ते । अनुद्वेग पु० न उद्वेगः अभावार्थे न० त० । उद्वेगाभावे न० ब० । तच्छून्ये त्रि० “अनुद्वेगकरं वाक्यं सतां स्वाभाविकं मतमिति” नीति० ।

पृष्ठ ०१७५

अनुधावन न० अनु + धाव--ल्युट् । पश्चाद्गमने, तत्त्वनिश्चया- यानुसरणे, अनुसन्धाने च । अनुध्या स्त्री अनु + ध्यै--अङ् । शुभानुचिन्तने, अनुग्रहे, आसक्तौ च । अनुध्यान न० अनु + ध्यै--ल्युट् । अनुक्षणचिन्तने “या नः प्रीतिर्विरूपाक्ष! त्वदनुध्यानसम्भवेति” कुमा० । अनुध्याय पु० अनु + ध्यै--कर्त्तरि घञ् । अनुचिन्तके शुभानु- चिन्तके । “बालस्याशक्तस्य वा तदनुध्यायमनसेति” प्रा० त० स्मृतिः । अनुध्येय त्रि० अनु + ध्यै--कर्म्मणि यत् । अनुग्राह्ये यदीय- शुभानुचिन्तनं क्रियते तस्मिन् । “अनुदध्युरनुध्येयं सान्नि- ध्यैः प्रतिमागतैरिति” रघुः । अनुनय पु० अनु + नी + अच् । विनये, प्रणिपाते, प्रार्थने, सान्त्वने च । “कथं नु? शक्योऽनुनयोमहर्षेर्विश्राणना- दन्यपयस्विनीनामिति” रघुः । अनुनाद पु० अनुरूपोःनादः प्रा० स० । प्रतिध्वनौ प्रतिशब्दे अनुरूपशब्दे । अनुनादिन् त्रि० अनु + नदति अनु + नद--णिनि । प्रतिरूप शब्दकारके “गम्भीरेणानुनादिनेति” रामा० । अनुनायिका स्त्री अनुगता नायिकाम् । नायिकानुगतायाम् “सखी प्रब्रजिता दासी प्रेष्या धात्रेयिका तथा । अन्याश्च शिल्पकारिण्यो विज्ञेया ह्यनुनायिका” इत्युक्तदास्यादो । अनुनाश पु० अनु + नश--घञ् । अनुमरणे । अदूरदेशादावर्थे सङ्काशादि० ण्य आनुनाश्यः तददूरदेशादौ त्रि० । अनुनासिक त्रि० अनुगतो नासिकाम् अत्या० स० । नासिक- या सह स्वस्वस्थानेनोच्चार्य्यमाणेषु वर्णभेदेष । ते च “अमोऽनुनासिका न ह्रौ” इति शिक्षायां दर्शिताः हकार- रकारभिन्नाः अम्प्रत्यहरान्तर्गताः वर्णाः । “मुखनासिका- वचनोऽनुनासिक” इति पाणिन्युक्तेस्तेषां तत्तत्स्थान- सहितनासिकयोच्चार्य्यमाणत्वात्तत्त्वम् “उपदेशेऽजनुनासिक” इति पा० । अम्प्रत्याहारमध्ये रभिन्ना यबलाः निरनुनासिकाः सानुनासिकाश्च तत्रानुनासिकस्थाने उत्पन्नय- वलामेव सानुनासिकत्वम् “यलोद्विधाऽरो निरनुनासिकः सानुनासिकः । ञमोऽनुनासिकस्तेन तत्स्थाने सानुनासिक” इत्यभियुक्तोक्तेः यथा यय्यँम्यते विद्वाल्लिँखति, सर्व्वत्सरः अन्ये निरनुनासिकाः । वेत्यनुवृत्तौ “अणोऽप्रगृह्यस्यानु- नासिक” इति पाणित्युक्तेरप्रगृह्या एवाणोऽनुनासिकाः । अनुनीत त्रि० अनु + नी--क्त । कृतानुनये यस्य सान्त्वनार्थं विनयादिकं क्रियते तस्मिन् । “स चानुनीतोऽपि भृशं चुकोपेति” भारतम् ।

अनुनेय त्रि० अनु + नी--कर्मणि यत् । अनुनयकरणार्हे, अनुनेतुं योग्ये च । अनुपकार पु० न उपकारः अभावार्थे न० त० । उपकारा- भावे विरोधे न० त० । अपकारे । अनुपकारिन् त्रि० न उपकारी विरोधे न० त० । अपकारिणि स्त्रियां ङीप् । अनुपक्षित त्रि० उप + क्षि--क्त वेदे निष्ठातस्य न नत्वम् न० त० । अनुपक्षीणे । “सुवीर्य्यं वर्षिष्ठमनुपक्षितम् ऋ० ३, १३, ७ अनुपक्षितम् “अनुपक्षीणमिति” भा० । लोके तु अनुपक्षीणः त्रि० । अनुपठित न० अनु + पठ--भावे क्त । गुरुमुखपाठानुसारिपाठे अनुपठितमनेन इष्टादि० इनि । अनुपठिती कृता- नुपाठे त्रि० स्त्रियां ङीप् । अनुपतन न० अनु + पत--ल्युट् । अनुकूलपतने, अनुरूपपतने च । अनुपति अव्य० पत्युः सामीप्यम् अव्ययी० । पतिसमीपे । “अनुपति पत्नीरुत्तर उत्तर” इति कात्या० १२, २, १६, दीक्षाकर्त्ता पतिसमीपे तत्पत्नीः दीक्षयतीति तद्व्याख्या । अनुपथ पु० अनुकूलः पन्थाः अच् समा० । अनुकूलमार्गे “अन्तस्पथा अनुपथा” इति ऋ० ५, ५२, १०, अनुपथाः अनुकूलमार्गा इति भा० । पथःसमीपे पथि वा अव्ययी० । पथिसमीपे पथीत्यर्थे वा अव्य० । परिमुखा० ञ्य । आनुपथ्यम् पथिभवादौ त्रि० । अनुपद न० अनुरूपं पदम् प्रा० समा० । अनकूलपदे अनुरूप- स्थाने “आशिषामनुपदमिति” “अर्घानुपदमाशिष” इति च रघुः । पदस्य पश्चात् अव्ययी० । पदस्य पश्चादित्यर्थे पश्चा- द्गमने च । भवादौ परिमुखा० ञ्य आनुपद्यः तत्र भवादौ त्रि० । सुप्तिङन्तं पदं तत्सदृशं ग्रन्थमधीते वेत्ति वा उक्था० ठक् । आनुपदिकः तदध्येतरि तद्वेत्तरि च त्रि० । अनुपद् न० अनुपद्यते प्रतिदिनं लभ्यते अनु + पद--क्विप् । प्रतिदिनलभ्येऽन्ने । “अनुपदस्यानुपदे त्वा” य० १५, ८, “प्रतिदिनमनुपद्यतेऽनुपदन्नमिति” वेददीपः । अनुपदिक त्रि० अनुपदमस्त्यस्य गन्तृत्वेन ठन् । पश्चाद्गते अनुपदिन् अनुपदमन्वेष्टा अनुपद + इनि । अनुपदम् अन्वेष्टरि (अन्वेषणकर्त्तरि) “अनुपद्यन्वेष्टेति” पा० “मृगस्यानुपदी रामो जगाम गजविक्रम” इति भट्टिः । अनुपदिष्ट त्रि० उप + दिश--क्त न० त० । उपदेशाकर्म्मणि । अनुपदीना स्त्री अनु, पदस्य आयामतुल्यायामः आयामे- ऽव्ययी० अनुपदं बद्धेत्यर्थे ख । पादतुल्यायामवत्यां पादबद्धायां पादुकायाम् (मोजा) इत्यादि ख्यातायाम् ।

पृष्ठ ०१७६

अनुपधि त्रि० नास्ति उपधिश्छलं यत्र । निष्कपटे सरलव्यवहारे । अनुपनीत पु० न उपनीतः न० त० । अकृतोपनयनसंस्कारे ज्ञानलक्षणाधीनज्ञानाविषयीभूते त्रि० । अनुपन्यास त्रि० न उपन्यासः अभावे न० त० । उपन्यासा- भावे कथनाभावे । न० ब० । कथनशून्येवागारम्भशून्ये त्रि० । अनुपपत्ति स्त्री उप + पद--क्तिन् उपपत्तिर्युक्तिः न० त० । युक्त्यभावे, असङ्गतौ च । “तात्पर्य्यानुपपत्तित” इति भाषा० । उपपत्तिश्च न्यायादिमते व्यतिरेकव्याप्तिज्ञाना- धीनानुमितिः” आपादकज्ञानाधीना आपाद्यनिश्चयरूपा ऽनुभूतिर्वा । यथा पीनोदेवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते इत्युक्ते दिवाऽभोजिनः पीनत्वं रात्रिभोजनं विनानुपपन्नमिति” अभोक्तुः पीनत्वासम्भवेन रात्रिभोजनं निश्चीयते तथा हि पीनत्वस्य भोजनव्याप्यतया पीनत्वाभावस्य च रात्रिभोजि- त्वाभावव्याप्यतानिश्चयेन पीनत्वेन रात्रिभोजनमनुमीयते सा चानुमितिः अर्थापत्तित्वेन व्यवह्रियते इति नैया- यिकाः । मीमांसकवेदान्तिभिस्तु कल्पयामि अर्थापया- मीति विलक्षणानुभवात् अनुमितिभिन्नैव सेति स्वीक्रि- यते । अधिकमर्थापपत्तिशब्दे वक्ष्यते । अनुपपन्न त्रि० उप + पद--क्त न० त० । उपपत्तिशून्ये । अनुपबाध त्रि० नास्ति उपबाधा प्रतिबन्धोऽस्य । प्रति- बन्धशून्ये । अनुपम त्रि० नास्ति उपमा यस्य । अतुल्ये अन्यसादृश्यरहिते अत्युत्कृष्टे । “बलं प्रमाणं शक्तिश्च परैरनुपमं ममेति रा० । कुमुददिग्गजयोषिति स्त्रीत्यमरः । सुप्रतीकदिग्गजस्त्रियां स्त्रीति मेदिनिः । अनुपमेय त्रि० केनापि न उपमीयतेऽसौ उप + मि--कर्म्मणि यत् न० त० । अन्यैरतुल्ये, अन्यसाद्दृश्यरहिते । अनुपयुक्त न उपयुक्तम् उचितं भुक्तं वा न० त० । समुचित- भिन्ने अननुरूपे भुक्तभिन्ने च । अनुपयोग पु० न उपयोगः आनुकूल्यं भोजनं वा न० त० । आनुकूल्याभावे, भोजनाभावे च । न० ब० । आनुकूल्य- शून्ये, भोजनशून्ये च त्रि० । अनुपरत त्रि० उपरतः निवृत्तः न० त० । अनिवृत्ते विषयरागनिवृत्तिशून्ये । अनुपरति स्त्री न उपरतिः विषयरागः अभावे न० त० । विषयरागाभावे । अनुपलक्षित त्रि० न उपलक्षितः विशेषेण ज्ञातः । विशेषेणाज्ञाते अतर्किते ।

अनुपलब्धि स्त्री न उपलब्धिः अभावे न० त० । लाभा- भावे प्रत्यक्षाद्यभावे च । तत्र अनुपलब्धिश्च न केवलं इन्द्रियादिसन्निकर्षाभावमात्रेण, किन्तु तत्सन्निकर्षेऽपि कारणान्तरादपि भवति यथोक्तं सांख्यसूत्रे । “सौक्ष्म्या- त्तदनुपलब्धिरिति” । तदेव कारिकायां विवृतम् “अति- दूरात् सामीप्यादिन्द्रियघातान्मनोऽनवस्थानात् । सौक्ष्म्या- द्व्यवधानादभिभवात् समानाभिहारादिति “नास्ति घटोऽनुपलब्धेरिति” । योग्यपदार्थस्यानुपलब्धिश्च अभावज्ञान- सामग्री । तद्विवरणं योग्यानुपलब्धिशब्दे दृश्यम् । अनुपवीत पु० न उपवीतं यज्ञसूत्रं विधिना जातमस्य । अनुपनीते मानवके । उपवीतरूपयज्ञसूत्रशून्ये च । अनुपशम पु० न उपशमः शान्तिः निवृत्तिर्वा अभावे त० त० । शान्त्यभावे, निवृत्त्यभावे च । अनुपसंहारिन् पु० न्यायमते परिभाषिते दुष्टहेतुविशेषे । स च अन्वये व्यतिरेके च दृष्टान्तरहितत्वेन दुष्टोहेतुः । यथा सर्वमनित्यं प्रमेयत्वादित्यनुमाने सर्वस्यापि पक्षत्वेन अन्वये दृष्टान्तो नास्ति नापि व्यतिरेके दृष्टान्तः, सर्वस्यापि प्रमेयतया तदभावस्य कुत्राप्यसिद्धेः । “तथैवानुपसंहारी केवलान्वयिपक्षक” इति । “आद्यः साधारणस्तु स्याद- न्योऽसाधारणो मतः । तथैवानुपसंहारी त्रिधा नैकान्तिको मत” इति च भाषा० मुक्तावल्यान्तु सर्वमभिधेयं प्रमेयत्वा- दित्यादिकं तदुदाहरणत्वेनोपन्यस्तं “केवलान्वयिपक्षक इत्यस्य च केवलान्वयिसाध्यक इत्येतत् परतया व्याख्यातञ्च । यथा “केवलान्वयिधर्म्मावच्छिन्नपक्षक इत्यर्थः । सर्बमभिधेयं प्रमेयत्वादित्यादौ सर्व्वस्यैव पक्षत्वात् सामान्याधिकरण्य- ग्रहस्थलान्तराभावान्नानुमितिः इदन्तु न सम्यक् । पक्षैक- देशे घटसहचाराग्रहेऽपि क्षतेरभावात् अस्तु वा सहचारग्रहस्तावतापि पक्षे अज्ञानरूपासिद्धिरेव न तुहेत्वाभासत्वं तस्य, तथापि केवलान्वयिसाध्यकत्वं तत्त्वमि- त्युक्तम् । उपसंहाराकारके त्रि० । अनुपसेचन त्रि० नास्ति उपसेचनं व्यञ्जनं यत्र । दध्यादि- व्यञ्जनशून्ये अन्ने “स यत्तदन्नस्य महिमानं विद्यादि” त्युपक्रम्य “नाल्प इति ब्रूयान्नानुपसेचन” इति उक्तम्, अथ० ११, ३, ४ । अनुपस्कृत त्रि० उप + कृ--प्रतियत्ने क्त सुट् न० त० । अकृत- पाकादिसंस्कारे अविकृते च “मुन्यन्नानि पयः सोमो मांसं यच्चानुपस्कृतमिति” मनुः अनुपस्कृतं पाकोपस्काररहित- मिति रघु० । “अविकृतमिति” कुल्लू० । अपरिष्कृते “अब्जमश्ममयञ्चैव राजतञ्चानुपस्कृतमिति” मनुः । दृष्ट- प्रयोजनानपेक्षे, “व्राह्मणार्थे गवार्थे वा देहत्यागोऽनुपस्कृत”

पृष्ठ ०१७७

इति मनुः “दृष्टप्रयोजनानपेक्ष” इति कुल्लू० । अनिन्दिते च “एषोऽनुपस्कृतः प्रोक्त” इति मनुः अनुपस्कृतः अविर्हित इति कुल्लू० । अनुपस्थान न० न उपस्थानम् अभावे न० त० । उपस्थानाभावे न० ब० । तच्छून्ये त्रि० । अनुपस्थाप्य त्रि० न उपस्थाप्यः । अस्मरणीये । प्रथ- मान्तपदानुपस्थाप्यत्वादिति जग० । अनुपस्थिति स्त्री न उपस्थितिः अभावे न० त० । उपस्थित्यभावे, स्मृत्यभावे च । अनुपहत न० न उपहतः भोगच्छेदादिना । सदशे नवे अभुक्ते वस्त्रे “अनुपहतमतिधवलमिति” काद० । उपघात शून्ये त्रि० । अनुपाकृत त्रि० उप--आ--कृ--क्त न० त० । मन्त्रैर्यज्ञे पशोरर्चनादिसंस्कार उपाकरणं तद्रहिते । अनुपात पु० अनुरूपः त्रैराशिकेन पातः । पाटीगणितोक्तेन त्रैराशिकेन युक्तसंख्यापाते । “पुरान्तरं चेदिदमुत्तरं स्यात् तदक्षविश्लेषलवैस्तदा किम्? । चक्रांशकैरित्यनुपात- युक्त्या युक्तं निरुक्तं परिधेः प्रमाणम्” सि० शि० ॥ “निरक्ष- देशः स्वदेशाद्यथा यथा दक्षिणतो भवति तथा तथा खस्व- स्तिकाद्विषुवद्वृत्तं नतम् तयोरन्तरेऽक्षांशाः । ते च निरक्षदेशजापसारयोजनैरनुपातेनोत्पद्यन्ते । अतः कस्मिं- श्चित् पुरेऽक्षांशान् ज्ञात्वा तस्मात् पुरादुत्तरतोऽन्यस्मिन् पुरे ज्ञेयाः । ततस्तेषामन्तरांशैः पुरान्तरयोजनैश्चानुपातः । यद्यन्तरांशैः पुरान्तरयोजनानि लभ्यन्ते तदा चक्रांशैः ३६० किमिति फलं भूपरिधियोजनानि” इति प्रमि० । तदानयनञ्च “प्रमाणमिच्छा च समानजाती आद्यन्तयोः स्तः, फलमन्यजाति मध्ये, तदिच्छाहतमाद्यहृत् स्या” दित्युक्त त्रैराशिकरीत्या अन्तरयोजनसंख्याङ्केन राशिचक्रसंख्या- ३६० ऽङ्के गुणिते पुरान्तरयोजनाङ्केन विभक्ते लब्धं परिधिमानसंख्या । पश्चात्पतने च । अनुगतः पातं राहुंरूपग्रहभेदम् । पातग्रहानुगते । अनु + पत--णिच् णमुल् । पश्चाद्पातयित्वेत्यर्थे अव्य० । किन्तु कर्म्मोपपदेन सह “अमैवाव्ययेनेति” पा० नित्यसमासः “लतानुपातं कुसुमान्यगृह्णादिति” भट्टिः । अनुपातक न० अनुपातयति नरकं गमयति पत--णिच्- ण्वुल् पातकं ब्रह्महत्यादि तत्सदृशम् प्रा० स० । ब्रह्म- हत्यादिमहापातकसदृशे वेदनिन्दादिजन्ये पापविशेषे तानि च पञ्चत्रिंशत्प्रकारहेतूद्भवत्वेन तावत्संख्या- तानि अनुरत्र सादृश्ये तेन पतनहेतुमहापातकतुल्यत्वा- दस्य अनुपातकत्वमिति प्रा० वि० । तानि च विष्णुना दर्शितानि यथा “यागस्थस्य क्षत्त्रियस्य वैश्यस्य च,

रजस्वलायाश्चार्न्तर्व्वत्न्याश्चात्रिगोत्रायाश्चाविज्ञातस्य गर्भस्य शरणागतस्य च घातनं ब्रह्महत्यसमानीति, कौटसाक्ष्यं सुहृद्बध एतौ सुरापानसमौ । ब्राह्मणस्य भूम्यपहरणं निक्षेपापहरणं सुवर्णस्तेयसमम् । पितृव्यमातामहमातुल- श्वशुरनृपपत्न्यभिगमनं गुरुदारगमनसमम् । पितृष्वसृ- मातृष्वसृस्वसृगमनञ्च श्रोत्रियर्त्विगुपाध्यायमित्रपत्न्यभि- गमनञ्च स्वसुः सख्याः सगोत्राया उत्तमवर्णायाः कुमार्य्या अन्त्यजाया रजस्वलायाः शरणागतायाः प्रव्रजिताया निक्षिप्तायाश्च ॥ अनुपातकिनस्त्वेते महापातकिनो यथा अश्वमेधेन शुद्ध्यन्ति तीर्थानुसर्णेन वा इति” ॥ नरकाण्यभि- धाय “एतेष्वकृतप्रायश्चित्ता अतिपातकिनः पर्थायेण कल्पं पच्यन्ते, मन्वन्तरं तु महापातकिनः, अनुपातकिनश्च, उपपातकिनश्चतुर्युगमिति विष्णु० स० । तथा च महापातक सदृशान्येतानि पातकानि । अन्यान्यपि मनुना संक्षिप्य दर्शितानि यथा “अनृतञ्च समुत्कर्षे राजगामि च पैशु- नम् । गुरोश्चालीकनिर्ब्बन्धः समानि ब्रह्महत्यया ॥ ब्रह्मोज्झता वेदनिन्दा कौटसाक्ष्यं सुहृद्बधः । गर्हिता- नाद्ययोर्जग्धिः सुरापानसमानि षट् ॥ निक्षेपस्यापहरणं नराश्वरजतस्य च । भूमिवज्रमणीनाञ्च रुक्मस्तेयसमं स्मृतम् ॥ रेतःसेकः खयोनीषु कुमारीष्वन्त्यजासु च । सख्युः पुत्रस्य च स्त्रीषु गुरुतल्पसमं विदुरिति” ॥ अनुपातकिन् त्रि० अनुपातकमस्त्यस्य इनि स्त्रियां ङीप् । अनुपातकयुक्ते “अनुपातकिनस्त्वेते महापातकिनस्तथा” स्मृ० । अनुपातिन् त्रि० अनुपतति अनुगच्छति अनु + गम--णिनि अनुगामिनि । अनुपान न० अनु भेषजेन सह पश्चाद्वा पीयते कर्म्मणि ल्युट् । औषधेन सह, तत्पश्चाद्वा पेये मधुगुड़ादौ । पानस्य जलस्य समीपे अव्ययी० । जलसामीप्ये अव्य० । अनुपावृत्त त्रि० न उपावृत्तः । अपरावृत्तं । अनुपुष्प पु० अनुगतं पुष्पं तद्विकाशम् अत्या० स० । शरवृक्षे तस्य पुष्पेणैव प्रकाशात्तथात्वम् । अनुपूर्व्व त्रि० अनुगतं पूर्ब्बं परिपाटीं गतिस० । यथाक्रमप्राप्ते यथाहान्यनुपूर्ब्बं भवति ऋ० १०, १८, ५ “यथावदनुपूर्व्वश” इति वर्ण्णानामनुपूर्ब्बश” इति च मनुः । अनुपूर्ब्ब + शस् । अनुपूर्बशः । “वृत्तानुपूर्ब्बे च न चातिदीर्घे” इति कुमा० “ततोऽनुपूर्ब्बायतवृत्तबाहुरिति” भारविः पूर्व्वमनुगतौ गीपुच्छाकाराविति मल्लि० अनुगतः पूर्ब्बम् । पश्चाद्गामिनि त्रि० । आग्नेयः प्रथमो गच्छत्यन्वारब्धो-

पृष्ठ ०१७८

ऽनुपूर्ब्बा इतरे, कात्या० ८, ८, २९ “इतरे दश पशवः अनन्वारव्धा एव अनुपूर्ब्बाः अनुगामिनो भवेयुरिति” व्या० निकृष्टप्रमाणे च “अनुपूर्ब्बाइतरे” कात्या० ८, ८, २०, “अनुपूर्ब्बांः निकृष्टा ह्यनुगच्छन्ति अत्र च प्रमाणेन निकृष्टत्वम् । अतश्च दक्षिणस्य वर्सिष्ठत्वमुक्तं तत उत्तरस्य तदपेक्षया हीनप्रमाणत्वं तदपेक्षया तत उत्तरस्य, तदपे- क्षया तदुत्तरस्येत्येवमेकादशो यूपः सर्वतो निकृष्टो यथा भवति तथा कर्त्तव्यमिति” व्याख्या । अनुपूर्ब्ब + भावादौ ष्यञ् । आनुपूर्ब्यं तद्भावे षित्त्वात् चातुरीवत् वा स्त्री “साजत्यञ्च समानानुपूर्ब्बीकत्वेनेति” जग० । वेदे पृ० पूर्ब्बपदह्रस्वः । अनुपूर्ब्बी आनुपूर्ब्ब्ये स्त्रो । “वर्षिष्ठ- रशनः पुरुषोऽनुपूर्ब्ब्या इतरेषामिति” कात्या० १६, १, ९, “अनुपूर्ब्या द्विव्यामया रशनया” इति व्याख्या । अनुपृष्ठ्य त्रि० अनुपृष्ठं बध्यते अनुपृष्ठ + यत् । पृष्ठमध्ये बध्यपा- शादौ “अनुपृष्ठ्यामायम्य पाशयोरिति” कात्या० १६, ८, ५ । अनुपेत त्रि० न उपेतः । उपगतभिन्ने । उपगमनञ्च उपनय- नार्थं गुरुसमीपगमनम्, तच्छून्ये च । न स्त्री जुहुयान्नानु- पेत” इति स्मृतिः “अनुपेतः अनुपनोतः” इति रघु० । “यं प्रव्रजन्तमनुपेतमपेतकृत्यमिति” भाग० अत्रापि शुकस्य विद्वत्त्वेन कृत्यसामान्याभावेन अनुपनीततयैव प्रव्रज्योक्तिः । अनुप्रदान न० अनुप्रदीयते वर्णविशेषरूपता आधीयते अनेन अन + प्र + दा--करणे ल्युट् । वर्ण्णोत्पादनवाह्यप्रयत्नभेदे “एते श्वासानुप्रदाना अघोषाश्च विवृण्वते” इति सि० कौ० । श्वासः अनुप्रदानं वाह्यप्रयत्नो येषामिति तत्त्वबो० । “अनुप्रदानात् संसर्गात् स्थानात् करणविन्ययात् । जायते वर्ण्णवैशेष्यं परिमाणाच्च पञ्चमादिति” शिक्षा । अनुप्रवचन न० अनुरूपं गुरुमुखोच्चारितानुरूपं प्रवचनम् । गुरूच्चारितानुवचने । तत्प्रयोजनमस्य छ । अनुप्रवचनी- यः तथाभूत ध्ययनप्रयोजनयुक्ते त्रि० । अनुप्रवचनादि पु० ६ त० । पाणिन्युक्ते “तदस्य प्रयोजनमि- त्यर्थे विहितप्रत्ययनिमित्ते प्रकृतिभूते शब्दसमूहे । अनुप्रवचन, उत्थापन, उपस्थापन, संवेशन, अनुप्रवेशन, अनुवादन, अनुवचन, अनुवाचन, अन्वारोहण, प्रारम्भण, आरम्भण, आरोहण । अनुप्रवेश पु० अनु + प्र + विश + भावे घञ् । अनुरूपप्रवेशे “पुपोष दृद्धिं हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमा” इति रघुः । अमावास्यायाञ्चन्द्रार्कयोः एकराश्यवस्थितत्वेन सूर्य्यमण्डलादधः स्थितत्वाच्चार्काच्चन्द्रस्यान्तरगतौ सूर्य्यरश्मे-

रिन्दौ प्रवेशः तदुत्तरञ्च क्रमशः प्रवेशाधिक्यम् “सलिलमये शशिति रवेर्दीधितयोमूर्च्छितास्तमोनैशम् । क्षपयन्ति दर्प- णोदरनिहिता इव मन्दिरस्यान्तरिति” वृहत्स० । यथा च तस्याधस्थःत्वं तथा इन्दुशब्दे वक्ष्यते । तथाहि यावद्- यावच्च सूर्य्यात् चन्द्रमाः पूर्बं गच्छति तावत्तावदेव व्यव- धानानुरूपेण सूर्य्यरश्मेस्तत्र क्रमशःप्रवेशः । अनुप्रासः पु० अनुगतः रसाद्यनुगुणं प्रकृष्टमासं वर्णन्यासं समवर्णरचनां समवर्णोच्चारणं वा गतस० । अलङ्कार- प्रसिद्धे स्वरवैषम्येऽपि समवर्ण्णानां तुल्यरचनारूपे “अनु- प्रासः शब्दसाम्यं वैषस्येऽपि स्वरस्य यत् (सा० द०) उक्ते शब्दालङ्कारभेदे । स च पञ्चधा ते च सोदाहरणमुक्ता दर्पणे यथा “छेको व्यञ्जनसङ्घस्य सकृत् साग्यमनेकधा” । छेकश्छेकानुप्रासः । अनेकधेति स्वरूपतः क्रमतश्च । रसः सर इत्यादिक्रमभेदेन सादृश्यं नास्यालङ्कारस्य विषयः । यथा “आदाय वकुलगन्धानन्धीकुर्व्वन् पदे पदे भ्रम- रान् । अयमेति मन्दमन्दं कावेरीवारिपावनः पवनः” ॥ अत्र गन्धानन्धीति संयुक्तयोः, कावेरीवारीत्यसंयुक्तयोः । पावनः पवन इति बहूनां व्यञ्जनानां सकृदावृत्तिः । छेको विदग्धः तत्प्रयोज्यत्वादेष छेकानुप्रासः । “अने- कस्यैकधा साम्यमसकृद्वाप्यनेकधा । एकस्य सकृदप्येष वृत्त्र्यनुप्रास उच्यते” ॥ एकधा स्वरूपत एव न तु क्रमतोऽपि । अनेकधा स्वरूपतः क्रमतश्च । सकृदपीत्यपि- शब्दादसकृदपि । यथा “उन्मीलन्मुधगन्धलुब्धमधुपव्या- धूतचूताङ्कुरक्रीडत्कोकिलकाकलीकलकलैरुद्गोर्णकर्णज्वराः । नीयन्ते पथिकैः कथं कथमपि ध्यानावधानक्षणप्राप्त- प्राणसमासमागमरसोल्लासैरमी वासराः” । अत्र रसोल्लासैरमी इति रसयोरेकधैव साग्यम् । न तु तेनैव क्रमे- णापि । द्वितीये पादे तु कलयोरसकृत् तेनैव क्रमेण च । प्रथमे एकस्य तकारस्य सकृत् । रसविषयव्यापारवती वर्णरचना वृत्तिस्तदनुगतत्वेन प्रकर्षेण व्यसनाद्धत्त्यनुप्रासः । “उच्चार्य्यत्वाद्यदैकत्र स्थाने तालुरदादिके । सादृश्यं व्यञ्जन- स्यैव श्रुत्यनुप्रास उच्यते” ॥ यथा “दृशा दग्धं मनसिजं जीवयन्ति दृशैव याः । विरूपाक्षस्य जयिनीस्ताः स्तुमो वामलोचनाः” ॥ अत्र “जीवयन्तीति” “या इति” “जयिनीरिति” अत्र जकारयकारयोरेकत्र स्थाने तालौ उच्चार्य्यत्वात् सादृश्यम् । एव दन्त्यकण्ठ्यानानप्युदाहार्य्यम् । एष च सहृदयानामतीव श्रुतिसुखावहत्वाच्छ्रुत्यनुप्रासः । “व्यञ्जनं चेद्यथावस्थं सहाद्येन स्वरेण तु । आवर्त्त्यतेऽन्त्य-

पृष्ठ ०१७९

योज्यत्वादन्त्यानुप्रास एव तत्” ॥ “यथावस्थमिति” यथा सम्भवमनुस्वारविसर्गस्वरसंयुक्ताक्षरविशिष्टम् । एष च प्रायेण पादस्य पदस्य चान्ते प्रयोज्यः । पादान्तगो यथा “केशः काशस्तवकविकासः कायः प्रकटितकरभविलासः । चक्षुर्दग्धवराटककल्पं त्यजति न चेतः काममनल्पम्” ॥ पदान्तगो यथा । “मन्दं हसन्तः पुलकं वहन्त इत्यादि । “शब्दार्थयोः पौनरुक्त्यं भेदे तात्पर्य्यमात्रतः । लाटानुप्रास इत्युक्तोऽनुप्रासः पञ्चधा ततः” इति । यथा “स्मेर- राजीवनयने! नयने किं निमीलिते? । पश्य निर्जित- कन्दर्पं कन्दर्पवशगं प्रियम् ॥ अत्र विभक्त्यर्थस्यापौनरुक्त्येऽपि मुख्यतरस्य प्रातिपदिकांशद्यीत्यधर्म्मिरूपस्याभिन्नार्थत्वाल्ला- टानुप्रासत्वमेव । “नयने तस्यैव नयने” अत्र द्वितीय नयनशब्दो भाग्यवत्तादिगुणविशिष्टत्वरूपतात्पर्य्यमात्रेण भिन्नार्थः । यथा वा । “यस्य न सविधे दयिता दवदहन- स्तुहिनदीधितिस्तस्य । यस्य च सविधे दयिता दवदहन- स्तुहिनदीधितिस्तस्य” ॥ अत्रानेकपदानां पौनरुक्यम् । एष च प्रायेण लाटजनप्रियत्वाल्लाटानुप्रास” इति । अनुप्लव पु० अनु--प्लु--अच् । सहाये, अनुचरे, दासे च । “सानुप्लवः प्रभुरपि क्षणदाचराणामिति” रघुः । अनुबन्ध पु० अनु + बन्ध--यथायथं भावादौ घञ् । बन्धने, इच्छापूर्वकदोषविशेषाभ्यासे, “अनुबन्धादिकं दृष्ट्वा सर्वं कार्य्यं यथाक्रममिति” स्मृतिः । “अनुबन्धः पौनःपुन्येना- भिनिवेश” इति रघु० । शास्त्रस्यादौ वक्तव्येषु अधिकारि- विषयप्रयोजसम्बन्धेषु, “अनुबन्धोनामविषयप्रयोजनाधिका- रिसम्बन्ध” इति “अस्य वेदान्तप्रकरणत्वात्तदीयैरेवानुबन्धै- स्तद्वत्तासिद्धेरिति च” वेदा० सा० “ज्ञातार्थं ज्ञातसम्बन्धं श्रोतुं श्रोता प्रवर्त्तते । ग्रन्थादौ तेन वक्तव्यः सम्बन्धः स प्रयो- जन” इत्युक्तेः विषयप्रयोजनादीनामारम्भप्रयोजकत्वात् तद्धेतुत्वम् । अस्मिन् पक्षे च अनुबध्यते अनेनेति करणे घञ् । मुख्यानुयायिनि अप्रधाने, बालकादौ प्रकृत- स्यानुवर्त्तने, संबन्धे, वातपित्तादिदोषाणामप्राधान्ये, प्रकृतिप्रत्ययागमादेशानां विकरणागमगुणवृद्ध्यादिकार्य्य- विशेषार्थमनुबन्धनीये परिनिष्पन्नपदकालेषु अश्रूयमाणतया नश्वरे इत्संज्ञतया कृतलोपे वर्ण्णादौ, “पदानिड्विड्विक- रणाद्यनुबन्धगणोदितम् कर्म्मोच्चारणमात्रेण स्पष्टमत्रानु- बन्धत इति” कविकल्पद्रुमः । फलसाधने पुनःपुनरनु- ष्ठानाभ्यासे, “अनुबन्धं परिज्ञाय देशकालौ च तत्त्वतः । सत्त्वापराधो चालोक्य दण्डं दण्ड्येषु पातयेदिति”

मनुः । वन्धेऽपि मेदिनिः । आरम्भे, शब्दरत्ना० । अनुसरणे “शान्तज्वरोऽपि शोध्यः स्वादनुबन्धभयान्नर इति सुश्रुतम् । सन्ततसम्बन्धे (अविच्छेदे) “सानुबन्धाः कथ न स्युः सम्पदो मे निरापद” इति रघुः । अनुवध्यते अनुरुध्यते कर्म्मणि घञ् । पश्चाद्भाविनि शुभाशुमे । “अनुबन्धं क्षयं हिंसामनपेक्ष्य च पौरुषम्” इति गीता पश्चात्सम्बन्धेच । “यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहुनमा- त्मन” इति गीता । अनुबन्धिन् त्रि० अनुबघ्नगात अनु + बन्ध--णिनि । महचरे अनुगते, अनुरोधिनि, व्यापके च । स्त्रियां ङीप् । “गुणा गुणानुबन्धित्वात्तस्य सप्रसवा इव” इति रवुः । “अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि कर्म्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके” इति गीता । “सूक्ष्मानुबन्धी सूक्ष्मश्च सुगन्धी रोचको मृदुरिति” “मेदःकषायैः खलु रोग एष सुदुस्तरो वर्ष- गणानुबन्धी” इति च सुश्रुतम् । अनुबन्धी स्त्री अनुबध्यतेऽतिश्वासेन व्याप्रियतेऽनया अनु-- बन्ध--घञ् गौरा० ङीष् । हिक्कारोगे, तृष्णायाञ्च । अनुबन्ध्य त्रि० बधार्थं बन्धोऽनुबन्धः अनु + बन्ध--कर्म्मणि ण्ठत् । बधार्थं बध्ये गवादौ । “नानुबन्ध्याबवाऽपि वा । तथोद्धारविभागश्च नैव संप्रति वर्त्तते” इति स्मृतिः । अनुबोध पु० अनु + वुध--णिच्--घञ् । पूर्व्वलिप्तचन्दनादेर्गन्धो- द्दीपनार्थं पुनर्मर्दनादौ, पश्चाद्बोधे च । अनुब्राह्मण न० ब्राह्मणं मन्त्रेतरवेदभागस्तत्सदृशम् । ब्राह्मण सदृशे ग्रन्थे । तदधीते वेद वा इनि । अनुब्राह्मणी ब्राह्मण- सदृशग्रन्थाध्यायिनि, तद्वेत्तरि च त्रि० स्त्रियां ङीप् । अनुभव पु० अनु + भू--अप् । स्मृतिभिन्ने ज्ञाने । विषयानु- रूपभवनाच्च वुद्धिवृत्तेरनुभवत्वम् । “वृत्तिसारूप्यमितरत्र” पात० सूत्रे, विषयानुरूपत्वं चित्तवृत्तेरभिहितम् । तथाहि यथा पयः प्रणाल्या क्षेत्रादिकं प्राप्य चतुरस्राद्या कारेण परिणमते एवमेव इन्द्रियादिप्रणाल्याऽन्तःकरणं वहिर्निसृत्य विषयाकारेण परिणमते तादृशपरिणाम- रूपवृत्त्या च विषयगतमज्ञानं निवारयतीति अन्तःकरणस्य विषयरूपानुरूपभवनात् अनुभवत्वम् । स्मृतौ तु विषय- सन्निकर्षाभावात् न विषयाकारताप्राप्तिरिति तद्भिन्ने ज्ञाने एवास्य प्रयोगोपाधिता इति सांख्यबेदान्तिमतम् । अनुभवस्य प्रत्यक्षाणुमानोपमाशाब्दभेदेन चतस्रो विधाः इति नैयायिकादयः । वेदान्तिनो मीमांसकाश्च अर्थापत्त्यनुप- लब्धिरूपमधिकं तद्भेदद्वयमुररीचक्रुः । वैशेषिकाः सौगताश्च

पृष्ठ ०१८०

प्रत्यक्षानुमारूपमेव अनुभवद्वयं स्वीचक्रुः अन्येषां सर्व्वेषा- मनयोरन्तर्भावात् । सांख्यादयः प्रत्यक्षानुमाशाब्दा एवेति भेदत्रयीमङ्गीचक्रुः । चार्वाकाः प्रत्यक्षमात्रमिति भेदः । “अनुभवं वचसा सखि लुम्पसीति” नैष० । अनुभाव पु० अनुभावयति उद्बोधयत्यनेन अनु + भू--णिच्- करणे--घञ् । कोषदण्डादिजाते राज्ञां तेजोविशेषे । सामर्थ्ये च । कर्त्तरि अच् । अलङ्कारशास्त्रप्रसिद्धे रसव्यञ्जके “भावं मनोगतं साक्षात् स्वगतं व्यञ्जयन्ति ये । तेऽनुभावा” इति ख्याताः, इत्युक्तलक्षणे भ्रूभङ्गादौ । “विभावेनानुभावेन व्यक्तः सञ्चारिणा तथेति” सा० द० । अनुभावस्य लक्षणभेदादिकमुक्त्वा दर्पणे । “उद्बुद्धं कारणैः स्वैःस्वैर्वहिर्भावं प्रकाशयन् । लोके यः कार्य्यरूपः सोऽनुभावः काव्यनाट्ययोः ॥ यः खलु लोके सीतादिवन्द्रादिभिः स्वैःस्वैरालम्बनोद्दोपनकारणैरामा- देरन्तरुद्बुद्धं रत्यादिकं वहिः प्रकाशयन् कार्य्य मित्युच्यते स काव्यनाट्ययोः पुनरनुभावः । कः पुनरसावित्याह । “उक्ताः स्त्रीणामलङ्कारा अङ्गजाश्च स्वभावजाः । तद्रूपाः सात्त्विका भावास्तथा चेष्टाः परा अपि” ॥ तद्रूपा अनुभावस्वरूपाः । तत्र च यो यस्य रसस्यानुभावः स तत्स्वरूप- वर्ण्णने तत्र तत्र दर्शितः । तत्र सात्त्विकाः । “विकाराः सत्त्वसम्भूताः सात्त्विकाः परिकीर्त्तिताः” । सत्त्वं नाम स्वात्मविश्रामप्रकाशकारी कश्चनाऽऽन्तरो धर्म्मः । “सत्त्व- मात्रोद्भवत्वात्ते भिन्ना अप्यनुभावतः” ॥ गोबलीवर्द्दन्यायेन इति शेषः । के ते इत्याह । स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः । वैवर्ण्ण्यमश्रु प्रलय इत्यष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः ॥ तत्र । स्तम्भश्चेष्टाप्रतीघातो भयहर्षामया- दिभिः । वपुर्ज्जलोद्गमः स्वेदो रतिघर्म्मश्वमादिभिः ॥ हर्पाद्भुतभयादिभ्यो रोमाञ्चो रोमविक्रिया । मदसंमद- पीडाद्यैर्व्वैस्वर्य्यं गद्गदं विदुः ॥ रागद्वेषश्रमादिभ्यः कम्पो गात्रस्य वेपथुः । विषादमदरोपाद्यैर्वर्ण्णान्यत्वं विवर्ण्णता ॥ अश्रु नेत्रोद्भवं वारि क्रोधदुःखप्रहर्षजम् । प्रलयः सुखदुःखाभ्यां चेष्टाज्ञाननिराकृतिः इति” ॥ “अनुभावविशे- षात्तु सेनापरिगतैरिव” रघुः । तेजसि च । गुरुभिरभि- निविष्टं लोकपालानुभावैरिति” रघुः । माहात्म्ये, “जामे वो रक्षसाक्रान्तावनुभावपराक्रमौ इति” रघुः । अनुभावक त्रि० अनुभावयति बोधयति अनु--भू--णिच्- ण्वुल् । बोधके “यत्पदेन विना यस्याननुभावकता भवेत् आकाङ्क्षेति” भाषा० । “यन पदेन विना यत्पदस्यान्वया- ननुभावकत्वं तेन सह तस्याकाङ्क्षेति” सिद्धान्तमुक्तावली ।

अनुभाविन् त्रि० अनुभवति अनु + भू--णिनि । साक्षात्- कारादिकारके । “अनुभावी तु यः कश्चित् कुर्य्यात् साक्ष्यं विवादिनामिति” मनुः । मनुपश्चात् भवति । पश्चाज्जाते कनिष्टादौ । “अनुभाविनां परिवापनमिति” आप० स्मृतिः । अनुपश्चाद्भवनोति अनुभाविनः कनिष्ठा इति रत्नाकरः “स्वाशौचमनुभवन्तीति अनुभवकारका” इति शु० त० रघु० । अनुभाषण न० अनु सहितं भाषणम् । सहभाषणे । अनुभू स्त्री अनु + भू--क्विप् । अनुभवरूपे ज्ञानभेदे “अयमात्मा सर्व्वानुभूरिति” वृ० उप० । “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति” श्रुत्या ब्रह्मणोज्ञानरूपत्वात् सर्व्वज्ञानरूपत्वम् । अनुभूत त्रि० अनु + भू--कर्म्मणि क्त । अनुभवविषयीभूते पदार्थे अनु + भू--कर्त्तरि क्त । पश्चाज्जाते त्रि० । अनुभूति स्त्री अनु + भू--क्तिन् । अनुभवे तद्विवरणमनुभवशब्दे दृश्यम् । “अनुभूतिश्चतुर्विधा प्रत्यक्षमप्यनुमितिस्तथोप- मितिशाब्दजे” इति भाषा० । अनुभूतिप्रकाश पु० अनुभूतेरनुभवस्य वेदान्तश्रवणजन्यस्य प्रका- शार्थं माधवाचार्य्यप्रणीते उपनिषत्तात्पर्य्यज्ञापके प्रकरणभेदे अनुमत त्रि० अनु + मन--क्त । स्वयंप्रवृत्ते इदं क्रियतामिति प्रोत्साहनार्थमनुज्ञाते । अनुमोदिते च “कृतमनुमतं दृष्टं वा यैरिदं गुरु पातकमिति” वेणी० । “गुरुणानुमतः स्नात्वा समावृत्तो यथाविधि” इति मनुः । “सग्यग्विनीयानुमतो गृहायेति” च रघुः । “उभयानुमतः साक्षीति” स्मृतिः । अनुमति स्त्री अनु + मन--क्तिन् । अनुज्ञायाम् । “अनुमत्या व्यपेयादिति” स्मृतिः । अनुमन्यते कलाहीनत्वेऽपि पृर्णिमाविहितयागादिकरणायानुज्ञायते ऽस्याम् अधिकरणे क्तिन् । कलाहोनचन्द्रवत्यां शुक्लचतुर्दशीयुतपूर्ण्णिमातिथौ । अनुमतो राकेति देवपत्न्याविति नैरुक्ताः पौर्णमास्याविति याज्ञिका या पूर्व्वा पौर्णमासी सानुमतिर्योत्तरा सा राकेति विज्ञायते ॥ अनुमतिरनुमननात् । “अनुमतिराकासिनी- बालीवु हूभ्यश्चरव” इति का० १८, ६, २१, कुह्वै “चैवानुमत्यै च प्रजापतय एव चेति” मनुः । अनुमन्तृ त्रि० अनु + मन--तृच् । स्वयमुदासीने कार्य्यादौ प्रवृत्तस्यान्यस्यीत्साहवर्द्धनार्थमनुज्ञाकर्त्तरि । “अनुमन्ता विशसिता नियन्ता क्रयविक्रयीति” मनुः “उपद्रष्टानुमन्ता च भर्त्ता भोक्ता महेश्वर” इति गीता । “अनुमन्ता अनुमोदयितैव सन्निधिमात्रेणानुग्राहक” इति श्रीधरः ।

पृष्ठ ०१८१

अनुमन्त्रण पु० अनु मन्त्रोच्चारणात् पश्चात् मन्त्रणम् मन्त्रेण संस्कारादिकरणम् । मन्त्रोच्चारपूर्व्वके यागादिषु संस्कार- भेदे “प्रयाजानुमन्त्रणमिति” कात्या० ३, ३, २ । अनुमरण न० अनु + मृ--ल्युट् । भर्त्तरि मृते तद्देहाप्राप्तौ तत्पादुकादिग्रहणेन पृथक्चितारोहणेन स्त्रीणां देहत्यागे । “भर्त्त्रानुमरणं काले याः कुर्व्वन्ति तथाविधाः । कामात् क्रोधात् भयाद्वापि सर्वाः पूताः भवन्ति ताः” इति स्मृतिः अनुपूर्ब्बकमरणस्य मरणसदृशमरणार्थकत्वेन सकर्म्मकत्वम् अतएव “भवता नानुमृतापि लभ्यते” इति रघौ कर्मणि क्तप्रयोगः । अनुमरणं च भर्त्तुः देशान्तरादिमरणे देहाद्य- लाभे एव “देशान्तरे मृते पत्यौ साध्वी तत्पादुकाद्वयम् । निधायोरसि संशुद्धा प्रविशेज्जातवेदसमिति” स्मृतिः । तत्र क्षत्रियादीनामेवाधिकारो न विप्रायाः, यथोक्तम् । “पृथक्- चितां समारुह्य न विप्रा गन्तुमर्हतीति” शु० त० स्मृतौ । अनुमा स्त्री अनु + मा--अङ् । परामर्शज्ञानाधीने (व्याप्तधूमा- दिलिङ्गविशिष्टज्ञानाधीने) ज्ञानभेदे यथा “पर्वतो वह्निमा- नित्यादि” तथाहि धूमादिहेतौ महानसादौ प्राक् भूयः- सहचारदर्शनात् धूमत्ववह्नित्वसामान्यधर्म्मेण सकलवह्नि- धूमादिव्याप्तिनिश्चयः अनन्तरं देशान्तरं गतवतो वह्न्यर्थिनः पर्वतादौ धूमदर्शने सति तत्र वह्निव्याप्तिस्मृतिर्जायते एकसम्बन्धिज्ञानस्यापरसम्बन्धिस्मारकताया नियमेन, धूमदर्शनात् धूमगताया वह्नेर्व्याप्तेः स्मरणसम्भवात् । ततस्तादृशधूमवान् अयं पर्वत इति निश्चयरूपपरामर्शेन तत्र वह्निमानयमिति निश्चिनोति सोऽयं निश्चयः अनुमितिरूपः अनुभवभेद इति । तत्र च धूमादिलिङ्गज्ञानमेव करणं नतु ज्ञायमानलिङ्गं करणमिति नव्यनैयायिकसिद्धान्तः प्राचीनमते ज्ञायमानलिङ्गमेवेति भेदः “अनुमायां ज्ञायमानं लिङ्गं तु करणं न हीति” भाषा० । “सोऽयं नियन्त्रितार्थत्वान्न प्रत्यक्षं न चानुमेति” श० श० प्र० । अनुमातृ त्रि० अनु + मा--तृच् । अनुमानकर्त्तरि “नहि करिणि दृष्टे चीत्कारेण तमनुमिमतेऽनुमातार” इति वाचस्पतिः । अनुमान न० अनु--मि--मा--वा भावादौ ल्युट् । व्याप्यस्य ज्ञानेन व्यापकस्य निश्चये, यथा वह्निर्धूमस्य व्यापक इति धूमस्तस्य व्याप्त इत्येवं तयोः भूयः सहचारं पाकस्थानादौ दृष्ट्वा पश्चात् पर्वतादौ उद्धूयमानशिखस्य धूमस्य दर्शने तत्र वह्निरस्तीति निश्चीयते । करणे ल्युटि । तद्धेतुभूते धूमादौ । “तच्चानुभानं त्रिविधमिति” चित्तामणिः । श्रुतेरेच स्वतः प्रामाण्यं, यत्र श्रुतिः साक्षात् न श्रूयते तत्र स्मृतिवाक्यात् श्रुतिवाक्यमनुभीयते इति श्रुत्यनुमापकं

स्मृतिवाक्यमप्यनुमानपदेनाभिधीयते इति मीमांसकाः । “विरोधे त्वनपेक्षमसति ह्यनुमानमिति जै० मू० । इयं स्मृतिः वेदमूलिका आप्तवाक्यत्वादित्येवमनुमानाकारः इति । “दृष्टमनुमानमाप्तवचनञ्च सर्व्वप्रमाणसिद्धत्वादिति सा० का० । “अतीन्द्रियस्य सिद्धिरनुमानादिति” सांख्य० सू० “प्रत्यक्षपरिकलितमप्यर्थमनुमानेन वुभुत्सन्ते” इति वाच० “प्रत्यक्षमनुमानं च शास्त्रञ्च विविधागममिति मनुः । “एवमनुमाने निरूपिते तस्मात् पुरुषधौरेयसिद्धिरिति” चिन्ता० “नानुमानं रसादीनामिति सा० द० “सपरिकर मनुमानं निरूप्येति” चिन्तामणिदीधितिः । अनुमानचिन्तामणि पु० गङ्गेशोपाध्यायकृते न्यायशास्त्र- स्यानुमानतत्त्वज्ञापके प्रकरणभेदे । तत्र च आदौ अनुमितिस्वरूपादिनिरूपणं ततस्तत्कारणव्याप्तिज्ञानार्थं व्या- प्तिनिरूपणम् ततोव्याप्तिग्रहोपायनिरूपणम् ततो व्याप्ति- ग्रहानुकूलतर्कनिरूपणम्, उक्तासु बह्वीषु व्याप्तिषु कथङ्कारं तासामनुगमस्तन्निरूपणम्” ततः व्याप्तिज्ञानोपायतया सामान्यलक्षणानिरूपणम् ततो हेतोः परिशुड्विज्ञानार्थ- मुपाधिनिरूपणम् । ततोऽनुमित्यङ्गपक्षतानिरूपणम् परार्थानुमानस्य पञ्चावयवन्यायसाध्यतया तन्निरूपणम् । अनुमितौ परामर्शस्य (साध्यव्याप्तिमद्धेतुविशिष्टज्ञानात्मकस्य) स्वरूपादिनिरूपणम् ॥ ततोहेतुत्रैविध्यस्य (केवलान्वयि केवलव्यतिरेक्यन्वयव्यतिरेकित्वरूपस्य) निरूपणम् ततो वर्ज्जनीयतया हेतोर्दोषाणां (हेत्वाभासानाम्) निरू- पणम् तत्रादौ सासान्यतोहेत्वाभासलक्षणम् ततः सव्य- भिचारस्य, साधारणस्य, असाधारणस्य, अनुरूपसंहारिणः, असिद्धेश्च क्रमशः, ततो बाधस्य निरूपणम् इत्येतत्पर्य्यन्तं सपरिकरमनुमानं हेयतया तद्दोषांश्च निरूप्य तादृशानुमानेन ईश्वरस्य सिद्धिर्दर्शिता तस्याराधनसहकृतेन षोड़शपदार्थ तत्त्वज्ञानेनात्यन्तिकदुःखनिवृत्तिरूपापवर्गसिद्धिरित्येते पदार्थाः तत्रत्या अवधेयाः । अनुमानदीधिति स्त्री अनुमानरूपचिन्तामणेर्दीधितिरिव । रघुनाथशिरोमणिकृतायामनुमानचिन्तामणिव्याख्यायाम् । अनुमार्ग अव्य० मार्गे विभक्त्यर्थे याथार्थ्ये, पश्चादर्थे वा अव्ययी० । मार्गे इत्यर्थे, मार्गानुरूपे, मार्गस्य पश्चादर्थे च । “अनु- मार्गागतायाञ्चेति” काद० । अनुमाष अव्य० माषे विभक्त्यर्थे अव्ययी० । माषे इत्यर्थे । परिमुखा० ञ्य । आनुमाष्यः तद्भवादौ त्रि० ।

पृष्ठ ०१८२

अनुमासं अव्य० वीप्सार्थे अव्ययी० । प्रतिमासे, अनुमासे भवः ठञ् । आनुमासिकः प्रतिमासभवे “पिण्डान्वाहार्य्यकं श्राद्धं कुर्य्यान्मासानुमासिकम्” इति मनुः । अनुमित त्रि० अनु + मि--कर्म्मणि क्त । कृतानुमाने अनुमानविषयीभूते । “अनुमितोऽपि हि वाष्पनिरीक्षणाद् व्यभिचचार न तापकरोऽनल” इति नैष० । अनुमिति स्त्री अनु--मा--क्तिन् । अनुमाने व्याप्तिविशि- ष्टस्य पक्षधर्म्मताज्ञानाधीने अनुभवभेदे “स पक्षस्तत्र वृत्ति- त्वज्ञानादनुमितिर्भवेदिति” भाषा० । अनुमितिश्च द्विविधा स्वार्था परार्था च तत्र हेतौ व्याप्तिनिश्चये सति तस्य च पक्षे वृत्तित्वज्ञानात् उपादेयपदार्थग्रहणाय प्रवर्त्तिका यानु- मितिः सा स्वार्था । विवदमानं प्रति कञ्चित्पदार्थं साधयितुं मध्यस्थाद्यवलम्बनेन प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयन- निगमनरूपपञ्चावयवन्यायसाध्या परार्था । अनुमित्सा स्त्री अनु + मि--सन्--भावे अ । अनुमातु- मिच्छायाम् सिषाधयिषायाम् । अनुमित्सायां हि सिद्धि- सत्त्वेप्यनुमितिरुदेति तदभावे साध्यवत्तानिश्चययरूपसिद्धि सत्त्वे नानुमितिः । तत्रायं विशेषः सामाथिकरण्येन सिद्धि- सत्त्वेऽपि अवच्छेदावच्छेदेनानुमितिर्भवत्येव न तत्रानुमित्- सापेक्षा तथा च अवच्छेदावच्छेदेन सिद्धिरेव अवच्छेदावच्छे- देन सामानाधिकरण्येन चानुमितिं प्रतिवध्नाति एवञ्च तत्रैव इच्छापेक्षेति । अतएव वाचस्पतिना “प्रत्यक्षपरिकल्पितम- प्यर्थमनुमानेन बुभ्त्सन्ते तर्करसिका” इत्युक्तम् । अनुमृत त्रि० अनु पश्चात् शोकादिना मृतः । शोकादिना मृतस्य पश्चात् मृते । अनु + मृ--कर्म्मणि क्त । यस्य पश्चात् म्नियते तस्मिन् “भवता नानुमृताऽपि लभ्यते” इति रघुः । अनुमेय त्रि० अनुमीयतेऽसौ अनु + मि--कर्म्मणि यत् । अनुमित्यर्हे, अनुमातुं योग्ये “एतावता नन्वनुमेयशोभीति” कुमा० । “फलानुमेयाः प्रारम्भाः संस्काराः प्राक्तना इव” इति रघुः । अनुमोद पु० अनु + मुद--णिच्--घञ् । प्रकृतकर्म्मणि प्रवृत्ति- विघाताक्लरणेनान्यवोत्साहानुकूलव्यापारे । त्वया यत् कृतं तन्मोनुमतमित्याद्यभिलापव्यङ्ग्ये । भावेल्युट् । तत्रैवार्थे न० । अनुमोदित त्रि० अनु + नुद--णिच्--कर्म्मणि क्त । कृतानुमोदने स्वानुमतत्वज्ञापनेन प्रोत्साहिते “भवता यद्व्यवसितं तन्मे- साध्वसुमोदितम् । प्रार्थ्यमानोऽर्थिना यत्र ह्यर्थो नैव विघातितः । दानकालेऽथवा तूष्णीं स्थितः, सोऽर्थोऽनु- मोदित इति (प्रा० वि०) उक्तेऽर्थे च । अनुयव अव्य० यवे विभक्त्यर्थे अव्ययी० । यवे इत्यर्थे । परि- मुखा० भवादौ ञ्य । आनुयव्यम् तत्रभवे पदार्थे त्रि० ।

अनुयाज पु० अनु + यज--घञ् यज्ञाङ्गत्वात् कुत्वाभावः । दर्शपौर्णमासाङ्गेषु प्रयाजादिषु पञ्चसु यागेषु । “यजतिषु ये यजामहे नानुयाजेषु” इति श्रुतिः । “प्रयाजान्मे अनुयाजांश्च केवलानिति” ऋ० १०, ५१, ९, अनुयाजानु- मन्त्रणम् का० ३, ५, १४ । अनुयात त्रि० अनु या--कर्त्तरि क्तः । पश्चाद्गन्तरि, रुहगन्तरि च कर्म्मणि० क्तयस्य पश्चाद्गम्यते तादृशे जने । अनुयात्र अव्य० यात्रायां विभक्त्यर्थे पश्चादर्थे वा अव्ययी० । यात्रायामित्यर्थे, यात्रायाः पश्चाद्भावे च । अनुगता अनुरूपीकृता यात्रा येन प्रा० ब० । अनुयायिवर्गे । “त्यक्तभोगस्य मे राजन्! वने वन्येन जीवतः । किं कार्य्य मनुयात्रेणेति” रामा० अनुगता यात्रा प्रा० स० । पश्चाद्- यात्रायां स्त्री । तत्प्रयोजनमस्येत्यर्थे ठक् । आनुयात्रिकः अनुचरे सेवके त्रि० । अनुयात्रिक त्रि० अनुयात्रा पश्चाद् यात्रा अनुगमनम- स्त्यस्य ठन् । पश्चाद्गन्तरि अनुचरे “सर्व्वानेवानुयात्रिक- वर्गान् त्वया सहेति” शकु० । अनुयायिन् त्रि० अनुयाति पश्चात् गच्छति अनु + या--णिनि स्त्रियां ङीप् । पश्चाद्गन्तरि, सेवके, अनुचरे “न्यषेधि शेषोऽप्यनुयायिवर्गः” इति रघुः सदृशे, मुख्यस्यानुगन्तरि शिशौ च । अनुयुक्त त्रि० अनु + युज--क्त । जिज्ञासिते पदार्थे । कृतप्रश्ने, यं प्रति कस्यचित् पदार्थस्य जिज्ञासार्थं प्रश्नः क्रियते तस्मिंश्च । “स चानुयुक्तो व्याचष्टामिति खण्डनखाद्यम् । अनुयुग अव्य० युगे विभ० अव्ययी० । युग इत्यर्थे । तत्र भवः परिमुखा० ञ्य । आनुवुग्यः अनुयुगभवे त्रि० । अनुयूप अव्य० यूपे विभ० अव्ययी० । “यूप इत्यर्थे । तत्र भवः परिमुखा० ञ्य । आनुयूप्यः यूपभवे त्रि० । अनुयोक्तृ त्रि० अनु + युज--तृच् स्त्रियां ङीप् । प्रश्नकारके । भृतकाध्यापके च । अनुयोग पु० अनुयुज्यते कथनाय नियुज्यते अनु + युजघञ् । प्रश्ने । सति हि प्रश्ने, पृष्टः कथनाय प्रवर्त्तते । “निगृह्यानुयोगे चेति” पा० । अनुपूर्ब्बात् युजेः प्रश्ना- र्थकता । तेन “त्वया कियद्वेति तमन्वयुङ्क्त” इति रघौ प्रश्नार्थकतया निर्द्देशः । अनुयोगकृत् पु० अनुयोगं प्रश्नविषयसंशयं कृन्तति कृत छेदने क्विप् । आचार्य्ये । कृ--क्विप् । पृच्छके त्रि० ।

पृष्ठ ०१८३

अनुयोगिन् त्रि० अनुयुङ्क्ते अनु + युज--घिनुण् । प्रश्नकारके । अनुयोज्य त्रि० अनुयुज्यते नियुज्यते “अनु + युज--शक्यार्थे आवश्यकार्थे वा ण्यत् । प्रश्नार्हे अवश्यनियोज्ये, त्वया कथमित्थं कृतमित्याक्षेपेण कृतप्रश्ने, आज्ञाकारके, दासादौ च “वासवानुयोज्यो दुष्मन्तः प्रणमति” शकु० । अनुरक्त त्रि० अनु + रन्ज क्त । अनुरागयुक्ते, अनुगतः रक्तं रागम् अत्या० स० । प्राप्तरक्तवर्णे । अनुरक्ति स्त्री अनु + रन्ज--क्तिन् । अनुरागे । अनुरञ्जक त्रि० अनुरञ्जयति अनुरक्तं करोति अनु + रन्ज- णिच्--ण्वुल् । अनुरागयुक्तकारके । अनुरञ्जन न० अनु + रन्ज--णिच्--भावे ल्युट् । अनुरागयुक्त करणे “विश्वेषामनुरञ्जनेन जनयन्नानन्दमिति” रामा० । कर्त्तरि ल्यु । अनुरञ्जके त्रि० । अनुरञ्जित त्रि० अनु + रन्ज--णिच्--कर्म्मणि क्त । यस्य अनुरागः कृतः तस्मिन्, अनुरक्तीकृते जने । अनुरणन अनु + रण--ल्युट् । घण्टादिशब्दज प्रतिध्वन्यात्मके शब्दसन्ताने व्यञ्जनरूपशब्दशक्तिभेदे, ध्वनिभेदे च । अनुरत त्रि० अनु + रम--कर्त्तरि क्त । अनुरक्ते, अभिरते च । अनुरति स्त्री अनु + रम--भावे क्तिन् । अनुरागे । अनुरस त्रि० अनुगतो रसम् । माधुर्य्यादिरसानुगते “भूमिजं गुरु नातिवातलं भूमितश्चास्यानुरस” इति “मधुरानुरसं रूक्षं लवणानरसं लघु । नार्य्यास्तु मधुरं स्तन्यं कषयानुरसं हिममिति” च सुश्रुतम् । अनुरहस त्रि० अनुगतं रहः अत्या० स० अच्समा० । निर्ज्जनदेशानुगते । अनुराग पु० अनु + रन्ज + घञ् । अत्यन्तप्रीतौ, स्नेहे च । अनुरूपो रागः प्रा० स० । अनुरूपरागे । “अनुरागवन्तमपि लोचनयोरिति” माघः “प्रणादस्तु शब्दः स्यादनुरागज” इत्यमरः । “प्रियानुरागस्य मनःसमुन्नतेरिति” रघुः । अनुगतो रःगं गतिस० । प्राप्तलौहित्यवर्ण्णे त्रि० । अनुरागिन् त्रि० अनु + रन्ज--घिनुण् कुत्वम् । अनुराग- युक्ते स्त्रियां ङीप् । “वेश्याञ्चाननुरागिणीमिति” सा० द० अनुरात्र अव्य० रात्रौ विभ० अव्ययी० अच्समा० । रात्रा- वित्यर्थे, प्रतिरात्रे च । “तस्मात् स्त्र्यनुरात्रं पत्याविच्छते” इति श्रुतिः । अनुगतो रात्रिम् । रात्र्यनुगते त्रि० । अनुराधा स्त्री० अनुगता राधां विशाखाम् अत्या० स० । सप्तविंशतिधाविभक्तस्य राशिचक्रस्य सप्तदशभागात्मके नक्ष- त्रभेदे “रेवत्युत्तररोहिणीमृगशिरोमूलानुराधामघेति”

ज्योति० । “राधे विशाखेसुहवानुराधाज्येष्ठासु नक्षत्रेष्विति” श्रुतिः । “शिखिगुणरसेन्द्रियानलशशिविषयगुणर्तुपञ्चवसु- पक्षाः । विषयैकचन्द्रभूतार्णवाग्निरुद्राश्विवसुदहनाः । भूतशतपक्षवसवो द्वात्रिंशच्चेति तारकामानम् । क्रमशोऽश्विन्या- दीनां कालस्ताराप्रमाणेन । नक्षत्रजमुद्वाहे फलमब्दैन्ता- रकामितैः सदसत् । दिवसैर्ज्वरस्य नाशो व्याधेरन्यस्य वा वाच्यः” इति वृ० उक्तेस्तस्याः चतुस्तारात्मकत्वम् । अश्विय- मदहनकमलजशशिशूलभृददितिजीवफणिपितरः । योन्य र्यमदिनकृत्त्वष्टृपवनशक्राग्निमित्राश्च । शक्रो निरृतिस्तोयं विश्वे देवा हरिर्वसुर्वरुणः । अजपादोऽहिर्बुध्न्यः पूषा चेतीश्वरा भानाम्” इति वृहत्संहितोक्तेस्तस्या मित्रदेव- ताकत्वम् । तस्य च योगतारा “ज्येष्ठाश्रवणमैत्राणां वार्ह- म्पत्यस्य मध्यमा” इति सूर्य्यसि० उक्तेर्मध्यमा तारा । तत्र भवः अणो लुक् “लुक्तद्धितलुकीति” पा० स्त्रीप्रत्ययस्य लुक् । अनुराधस्तज्जाते त्रि० । नक्षत्रेण युक्तः काल इत्यणस्तु लुप् “लुपि युक्तवद्व्यक्तिवचनमिति” पा० अनुराधा अनुराधानक्षत्रयुक्तकाले ततः सप्तम्यर्थे तृतीयेति भेदः । पृ० दीर्घः । अनूराधाप्यत्र । अनुरुद्ध-- त्रि अनु + रुध--कर्म्मणि क्त । अपेक्षिते । अनुरुध् त्रि० अनु + रुध--क्विप् । अनुरोद्धरि अपेक्षके । कर्मणि क्विपि वेदे उपसर्गदीर्घः । अनुरुद्धे । “आक्षित्पूर्व्वास्वपरा अनूरुद् ऋ० ३, ५५, ५, “अनूरुद् अनुरुद्धमिति” भा० । अनुरूप अव्य० रूपस्य सादृश्ये योग्यत्वे वा अव्ययी० । रूपस्य सादृश्ये, योग्यतायाञ्च । अर्श आद्यचि । तद्वति त्रि० । “अथानुरूपाभिनिवेशतोषिणेति” कुमा० । “सत्वानुरूपा सर्व्वस्य श्रद्धा भवति भारत” गीता । द्वादशाहसाध्ये यागे वहिष्यवमानगतानां त्रयाणां तृचानां मध्ये मध्यमे तृचे । “स्तोत्रियानुरूपौ तृचौ भवतः वृषण्वन्तस्तृचा भवन्ति तत्र उत्तमः पर्य्यास” इति ता० ब्रा० । प्राकृतानां वहिष्पवमानगतानां त्रयाणां तृचानां स्तोत्रियः, अनुरूपः, पर्य्यासश्चेति त्रीणि नामानीति भा० । अनुरोध पु० अनु + रुध--घञ् । अनुसरणे, आराध्यादेरिष्ट- सम्पादनेच्छायाञ्च । “मिवस्यानुरोधेन द्विविधं स्मृतमास- नमिति” “नानुरोधोऽस्त्यनध्याये” इति च मनुः । अनुरोधिन् त्रि० अनु + रुध--णिनि । अपेक्षके । स्त्रियां ङीप् । “पतिव्रतानां समयानुरोषिनीति” रामा० । अनुलाप पु० अनुर्वीप्सायां वारंवारं लप्यते लप--वञ् । मुहुर्भाषणे । अनुलिप्त त्रि० अनु + लिप--क्त । गन्धादिना कृतानुलेपे “वन्दनागुरुकर्पूरकुङ्कुमोशीरपत्रकैः अनुलिप्तो नरैर्भक्त्या हरिरिष्टं प्रमच्छतीति” पुरा० ।