याज्ञवल्क्योपनिषत्
- ॥ याज्ञवल्क्योपनिषत् ॥
- ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
- पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
- ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
- अथ जनको ह वैदेहो याज्ञवल्क्यमुपसमेत्योवाच भगवन्संन्यासमनुब्रूहीति । स होवाच याज्ञवल्क्यो ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भवेत् । गृही भूत्वा वनी भवेत् भूत्वा प्रव्रजेत् । यदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेद्गृहाद्वा वनाद्वा । अथ पुनर्व्रती वाव्रती वा स्नातको वाऽस्नातको वा उत्सन्नाग्निरनग्नोकोऽवा यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रव्रजेत् ॥ १ ॥
- तदेके प्राजापत्यामेवेष्टिं कुर्वन्ति । अथ वा न कुर्यादाग्नेय्यामेव कुर्यात् । अग्निर्हि प्राणः । प्राणमेवैतया करोति । त्रैधातवीयामेव कुर्यात् । एतयैव त्रयो धातवो यदुत सत्त्वं रजस्तम इति । अयं ते योनिर्ऋत्विजो यतो जातो अरोचथाः । तं जानन्नग्न आरोहाथानो वर्धया रयिमित्यनेन मन्त्रेणाग्निमाजिघ्रेत् । एष वा अग्नेर्योनिर्यः प्राणं गच्छ स्वां योनिं गच्छ स्वाहेत्येवमेवैतदाह ॥ २ ॥
- ग्रामादग्निमाहृत्य पूर्ववदग्निमाजिघ्रेत् यदग्निं न विन्देदप्सु जुहुयादापो वै सर्वा देवताः सर्वाभ्यो देवताभ्यो जुहोमि स्वाहेति हुत्वोद्धत्य प्राश्नीयात् साज्यं हविरनामयम् । मोक्षमन्त्रस्त्रय्येवं वेद तद्ब्रह्म तदुपासितव्यम् । शिखां यज्ञोपवीतं छित्त्वा संन्यस्तं मयेति त्रिवारमुच्चरेत् । एवमेवैतद्भगवन्निति वै याज्ञवल्क्यः ॥ ३ ॥
- अथ हैनमत्रिः पप्रच्छ याज्ञवल्क्यं यज्ञोपवीती कथं ब्राह्मण इति । स होवाच याज्ञवल्क्य इदं प्रणवमेवास्य तद्यज्ञोपवीतं य आत्मा । प्राश्याचम्यायं विधिः ॥ ४ ॥
- अथ वा परिव्राड्विवर्णवासा मुण्डोऽपरिग्रहः शुचिरद्रोही भैक्षमाणो ब्रह्म भूयाय भवति । एष पन्थाः परिव्राजकानां वीराध्वाने वाऽनाशके वापां प्रवेशे वाग्निप्रवेशे वा महाप्रस्थाने वा । एष पन्था ब्रह्मणा हानुवित्तस्तेनेति स संन्यासी ब्रह्मविदिति । एवमेवैष भगवन्निति वै याज्ञवल्क्य ॥ ५ ॥
- तत्र परमहंसा नाम संवर्तकारुणिश्वेतकेतुदूर्वासऋभुनिदाघदत्तात्रेयशुकवामदेवहारीतकप्रभृतयोऽव्यक्तलिङ्गाऽव्यक्ताचारा अनुन्मत्ता उन्मत्तवदाचरन्तः ॥ ६ ॥
- परस्त्रीपुरपराङ्मुखास्त्रिदण्डं कमण्डलुं भुक्तपात्रं जलपवित्रं शिखां यज्ञोपवीतं बहिरन्तश्चेत्येतत्सर्वं भूः स्वाहेत्यप्सु परित्यज्यात्मानमन्विच्छेत् ॥ ७ ॥
- यथा जातरूपधरा निर्द्वन्द्वा निष्परिग्रहास्तत्त्वब्रह्ममार्गे सम्यक्संपन्नाः शुद्धमानसाः प्राणसन्धारणार्थं यथोक्तकाले विमुक्तो भैक्षमाचरन्नुदरपात्रेण लाभालाभौ समौ भूत्वा करपात्रेण वा कमण्डलूदकपो भैक्षमाचरन्नुदरमात्रसंग्रहः पात्रान्तरशून्यो जलस्थलकमण्डलुरबाधकरहः स्थलनिकेतनो लाभालाभौ समौ भूत्वा शून्यागारदेवगृहतृणकूटवल्मीकवृक्षमूल-कुलालशालाग्निहोत्रशालानदीपुलिनगिरिकुहरकोटरकन्दरनिर्झरस्थण्डिलेष्वनिकेतनिवास्यप्रयत्नः शुभाशुभकर्मनिर्मूलनपरः संन्यासेन देहत्यागं करोति स परमहंसो नामेति ॥ ८ ॥
- आशाम्बरो न नमस्कारो न दारपुत्राभिलाषी लक्ष्यालक्ष्यनिर्वर्तकः परिव्राट् परमेश्वरो भवति । अत्रैते श्लोका भवन्ति ॥ ९ ॥
- यो भवेत्पूर्वसंन्यासी तुल्यो वै धर्मतो यदि ।
- तस्मै प्रणामः कर्तव्यो नेतराय कदाचन ॥ १० ॥
- प्रमादिनो बहिश्चित्ताः पिशुनाः कलहोत्सुकाः ।
- संन्यासिनोऽपि दृश्यन्ते देवसंदूषिताशयाः ॥ ११ ॥
- नामादिभ्यः परे भूम्नि स्वाराज्ये चेत्स्थितोऽद्वथे ।
- प्रणमेत्कं तदात्मज्ञो न कार्यं कर्मणा तदा ॥ १२ ॥
- ईश्वरो जीवकलया प्रविष्टो भगवानिति ।
- प्रणमेद्दण्डवद्भूमावाश्वचण्डालगोखरम् ॥ १३ ॥
- मांसपाञ्चालिकायास्तु यन्त्रलोकेऽङ्गपञ्जरे ।
- स्नाय्वस्थिग्रन्थिशालिन्यः स्त्रियः किमिव शोभनम् ॥ १४ ॥
- त्वङ्मांसरक्तबाष्पाम्बु पृथक्कृत्वा विलोचने ।
- समालोकय रम्यं चेत्किं मुधा परिमुह्यसि ॥ १५ ॥
- मेरुशृङ्गतटोल्लासि गङ्गाजलस्योपमा ।
- दृष्टा यस्मिन्मुने मुक्ताहारस्योल्लसशालिता ॥ १६ ॥
- श्मनानेषु दिगन्तेषु स एव ललनास्तनः ।
- श्वभिरास्वाद्यते काले लघुपिण्ड इवान्धसः ॥ १७ ॥
- केशकज्जलधारिण्यो दुःस्पर्शा लोचनप्रियाः ।
- दुष्कृताग्निशिखा नार्यो दहन्ति तृणवन्नरम् ॥ १८ ॥
- ज्वलना अतिदूरेऽपि सरसा अपि नीरसाः ।
- स्त्रियो हि नरकाग्नीनामिन्धनं चारु दारुणम् ॥ १९ ॥
- कामनाम्ना किरातेन विकीर्णा मुग्धचेतसः ।
- नार्यो नरविहङ्गानामङ्गबन्धनवागुराः ॥ २० ॥
- जन्मपल्वलमत्स्यानां चित्तकर्दमचारिणाम् ।
- पुंसां दुर्वासनारज्जुर्नारीबडिशपिण्डिका ॥ २१ ॥
- सर्वेषां दोषरत्नानां सुसमुद्गिकयानया ।
- दुःखशृङ्खलया नित्यमलमस्तु मम स्त्रिया ॥ २२ ॥
- यस्य स्त्री तस्य भोगेच्छा निस्त्रीकस्य क्व भोगभूः ।
- स्त्रियं त्यक्त्वा जगत्त्यक्तं जगत्त्यक्त्वा सुखी भवेत् ॥ २३ ॥
- अलभ्यमानस्तनयः पितरौ क्लेशयेच्चिरम् ।
- लब्धो हि गर्भपातेन प्रसवेन च बाधते ॥ २४ ॥
- जातस्य ग्रहरोगादि कुमारस्य च धूर्तता ।
- उपनीतेऽप्यविद्यत्वमनुद्वाहश्च पण्डिते ॥ २५ ॥
- यूनश्च परदारादि दारिद्र्यं च कुटुम्बिनः ।
- पुत्रदुःखस्य नास्त्यन्तो धनी चेन्म्रियते तदा ॥ २६ ॥
- न पाणिपादचपलो न नेत्रचपलो यतिः ।
- न च वाक्चपलश्चैव ब्रह्मभूतो जितेन्द्रियः ॥ २७ ॥
- रिपौ बद्धे स्वदेहे च समैकात्म्यं प्रपश्यतः ।
- विवेकिनः कुतः कोपः स्वदेहावयवेष्विव ॥ २८ ॥
- अपकारिणि कोपश्चेत्कोपे कोपः कथं न ते ।
- धर्मार्थकाममोक्षाणां प्रसह्य परिपन्थिनि ॥ २९ ॥
- नमोऽस्तु मम कोपाय स्वाश्रयज्वालिने भृशम् ।
- कोपस्य मम वैराग्यदायिने दोषबोधिने ॥ ३० ॥
- यत्र सुप्ता जना नित्यं प्रबुद्धस्तत्र संयमी ।
- प्रबुद्धा यत्र ते विद्वान्सुषुप्तिं याति योगिराट् ॥ ३१ ॥
- चिदिहास्तीति चिन्मात्रमिदं चिन्मयमेव च ।
- चित्त्वं चिदहमेते च लोकाश्चिदिति भावय ॥ ३२ ॥
- यतीनां तदुपादेयं पारहंस्यं परं पदम् ।
- नातः परतरं किञ्चिद्विद्यते मुनिपुङ्गवः इत्युपनिषत् ॥ ३३ ॥
- ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
- पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
- ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
- ॥ इति याज्ञवल्क्योपनिषत्समाप्ता ॥