महाभारतम्-05-उद्योगपर्व-155
| ← उद्योगपर्व-154 | महाभारतम् पञ्चमपर्व महाभारतम्-05-उद्योगपर्व-155 वेदव्यासः |
उद्योगपर्व-156 → |
| महाभारतस्य पर्वाणि |
|---|
दुर्योधनेन स्वसेनानां अग्र्यमध्यमपाश्चात्यभेदेन त्रेधा विभजनम् ।। 1 ।।
तासां सांग्रामिकोपकरणसमृद्धिवर्णनम् ।। 2 ।।
दुर्योधनेन कृपादीनामेकादशानां पृथक्पृथगक्षौहिण्यधिपतित्वेऽभिषेचनम् ।। 3 ।।
वैशंपायन उवाच। | 5-155-1x |
व्युष्टायां वै रजन्यां हि राजा दुर्योधनस्ततः। | 5-155-1a 5-155-1b |
नरहस्तिरथाश्वानां सारं मध्यं च फल्गु च। | 5-155-2a 5-155-2b |
सानुकर्षाः सतूणीराः सवरूथाः सतोमराः। | 5-155-3a 5-155-3b |
सध्वजाः सपताकाश्च सशरासनतोमराः । | 5-155-4a 5-155-4b |
सकचग्रहविक्षेपाः सतैलगुडवालुकाः । | 5-155-5a 5-155-5b |
सघण्टफलकाः सर्वे सायोगुडजलोपलाः ।। | 5-155-6a 5-155-6b |
सकाण्डदण्डकाः सर्वे ससीरविषतोमराः । | 5-155-7a 5-155-7b |
सकीलकवचाः सर्वे वाशीवृक्षादनान्विताः। | 5-155-8a 5-155-8b |
सहर्ष्टयः सश्रृङ्गाश्च सप्रासविविधायुधाः । | 5-155-9a 5-155-9b |
रुक्मजालप्रतिच्छन्ना नानामणिविभूषिताः । | 5-155-10a 5-155-10b |
तथा कवचिनः शूराः शस्त्रेषु कृतनिश्चयाः । | 5-155-11a 5-155-11b |
बद्धारिष्टा बद्धकक्षा बद्धध्वजपताकिनः। | 5-155-12a 5-155-12b |
चतुर्युजो रथाः सर्वे सर्वे चोत्तमवाजिनः । | 5-155-13a 5-155-13b |
धुर्ययोर्हकययोरेकस्तथान्यौ पर्ष्णिसारथी । | 5-155-14a 5-155-14b |
नगराणीव गुप्तानि दुराधर्षाणि शत्रुभिः । | 5-155-15a 5-155-15b |
यथा रथास्तथा नागा बद्धकक्षाः स्वलङ्कृताः । | 5-155-16a 5-155-16b |
द्वावङ्कुशधरौ तत्र द्वावुत्तमधनुर्धरौ । | 5-155-17a 5-155-17b |
गजैर्मत्तैः समाकीर्णं सर्वमायुधकोशकैः। | 5-155-18a 5-155-18b |
आमुक्तकवचैर्युक्तैः सपताकैः स्वलङ्कृतैः । | 5-155-19a 5-155-19b |
असङ्ग्राहाः सुसंपन्ना हेमभाण्डपरिच्छदाः। | 5-155-20a 5-155-20b |
नानारूपविकाराश्च नानाकवचशस्त्रिणः । | 5-155-21a 5-155-21b |
रथस्यासन्दश गजा गजस्य दश वाजिनः । | 5-155-22a 5-155-22b |
रथस्य नागाः पञ्चाशन्नागस्यासञ्शतं हयाः। | 5-155-23a 5-155-23b |
सेना पञ्चशतं नागा रथास्तावन्त एव च। | 5-155-24a 5-155-24b |
सेना च वाहिनी चैव पृतना ध्वजिनी चमूः । | 5-155-25a 5-155-25b |
एवं व्यूढान्यनीकानि कौरवेयेण धीमता। | 5-155-26a 5-155-26b |
अक्षौहिण्यस्तु सप्तैव पाण्डवानामभूद्बलम् । | 5-155-27a 5-155-27b |
नराणां पञ्चपञ्चाशदेषा पत्तिर्विधीयते। | 5-155-28a 5-155-28b |
त्रयो गुल्मा गणस्त्वासीद्गणास्त्वयुतशोऽभवन् । | 5-155-29a 5-155-29b |
तत्र दुर्योधनो राजा शूरान्बुद्धिमतो नरान्। | 5-155-30a 5-155-30b |
पृथगक्षौहिणीनां च प्रणेतॄन्नरसत्तमान् । | 5-155-31a 5-155-31b |
कृपं द्रोणं च शल्यं च सैन्धवं च जयद्रथम् । | 5-155-32a 5-155-32b |
द्रोणपुत्रं च कर्णं च भूरिश्रवसमेव च। | 5-155-33a 5-155-33b |
दिवसे दिवसे तेषां प्रतिवेलं च भारत। | 5-155-34a 5-155-34b |
तथा विनियताः सर्वे ये च तेषां पदानुगाः। | 5-155-35a 5-155-35b |
।। इति श्रीमन्महाभारते |
[सम्पाद्यताम्]
5-155-1 व्युष्टायां व्यतीतायाम् ।। 5-155-2 सारं पुरोगामि । मध्यं मध्यमम्। फल्गु पाश्चात्त्यम् ।। 5-155-3 अनुकर्षः युद्धविमर्देयस्यकस्यचिद्रथावयवस्य नष्टस्य प्रतिसमाधानार्थं यद्रथस्याधोदारुबध्यते तत्। अनुकर्षो रथाधःस्थदारुणीति भेदिनी । तूणीरो रथवाह्यो बाणकोशः । महान् निषङ्ग इति यावत्। उपासङ्गाः हयगजवाह्यास्तूणाः । निषङ्गः पत्तिवाह्यः स ेव ।। 5-155-5 कचग्रहविक्षेपः कचेषु गृहीत्वा येन शत्रुर्विक्षिप्यते तादृशः। तैलादयः प्रपप्ताः शत्रूणामुपरि क्षिप्यन्ते । साशीविषघटाः ससर्पाः कुम्भाः । सर्जरसो रालद्रव्यमग्र्न्युद्दीपकम् ।। 5-155-6 सघण्टानि फलकानि शस्त्राग्राणि येषां ते सघण्टफलकाः । अयंसि खङ्गपट्टिशच्चुरिकादीनि। गुडजलं तप्तम्। उपला यन्त्रक्षेप्या गोलाः। शालते कत्थते शब्दं करोतीति शालः स चासौ भिन्दिपालो गोफलकः। मधूच्छिष्टं मयनं तदपि द्रवीकृत्य गुडजलवत्प्रक्षेप्यम्। मुद्गरः मुशलतुत्यो दण्डः ।। 5-155-7 काण्डं बाणफलकं तद्युक्तो दण्डः काण्डदण्डः इतियावत्। सीरं लाङ्गलम् । विषं प्रसिद्धं तेन युक्तास्तोमरा विषतोमराः। शूर्पाणि तप्तगुडादिप्रक्षेपार्थानि। पिटकास्तदाश्रया मञ्जूषाः अस्त्ररोधनार्था वा। दात्रां परशुप्रभृति । अङ्कुशतोमराः बदरीकण्टकतुल्यलोहकण्टकोपेतास्तोमराः ।। 5-155-8 कीलकवचवान् हि परेण मुष्टियुद्धे जेतुमशक्यः। वाशी काष्ठप्रच्छन्नं शस्त्रम्। वृक्षादनाः लोहकण्टककीलादीन्युपकरणानि। व्याघ्रचर्मणा द्वीपी चित्रव्याघ्रस्तच्चर्मणा च परिवृता रथा एव ।। 5-155-9 तैलक्षौमानि तैलाक्तवस्त्रविशेषा येषां भस्म प्रहारस्थले दीयते । सर्पिश्च पुरातनं तदर्थमेव ।। 5-155-10 चित्रानीकाः चित्राणि सैन्यानि ।। 5-155-11 विनिवेशेता येषु रथेष्विति शेषः ।। 5-155-12 बद्धानि अरिष्टानि अशुभहराणि यन्त्रौषधादीनि येषु ते बद्धारिष्टाः। बद्धकक्षाः बद्धाः कक्षाः स्पर्धापदानि तुरगादिशिरसि घण्टामालामौक्तिकगुच्छादीनि। बद्धानि बिरुदानि येषु। बद्धानि आभरणानि क्षुद्रघण्टिकादीनि निर्यूहाः शिखराणि च येषु ।। 5-155-14 चतुर्युज इत्येतद्व्याचष्टे धुर्ययोरिति। धुर्ययोः धूःसन्निहितयोः। पार्ष्णिस्पारथी चक्ररक्षौ ।। 5-155-17 पिनाकः त्रिशूलम् ।। 5-155-20 संग्राहः हेषणपूर्वकमग्रादाभ्यामुत्प्लवनं तद्रहिताः । यतः सुसंपन्नाः सम्यकशिक्षिताः ।। 5-155-22 एकस्य रथस्य यथोक्तविभागेन दश गजाः शतं अश्वाः सहस्रं पदातयश्च परिवार इत्यर्थः ।। 5-155-23 पक्षान्तरमाह रथस्येति। एकस्य रथस्य पञ्चाशद्रदा पञ्चसहस्रं अश्वाः पञ्चत्रिंशत्सहस्रं पदातयः परिवार इत्यर्थः ।। 5-155-24 पृतनायां तु पञ्चसहस्रं नागास्तावन्तो रथाः पञ्चविंशतिसहस्रं नराः पञ्चदशसहस्रं अश्वाः । वाहिन्यां पञ्चाशत्सहस्रं नागास्तावन्तो रथाः सार्धलक्षद्वयं नराः। सार्धलक्षं अश्वा इति ज्ञेयम् ।।
| उद्योगपर्व-154 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | उद्योगपर्व-156 |