महाभारतम्
चतुर्थपर्व
महाभारतम्-04-विराटपर्व-043
वेदव्यासः

महाभारतस्य पर्वाणि

अर्जुनेनोत्तरंप्रति स्वस्यार्जुनत्वकथनपूर्वकं कङ्कादीनां युधिष्ठिरादित्वकथनम् ।। 1 ।। तत्प्रत्ययार्थं स्वनामदशककथनपूर्वकं तन्निर्वचनम् ।। 2 ।।

वैशंपायन उवाच।	4-43-1x
एतस्मिन्नन्तरे पार्थं न मूढात्मा व्यजानत। विराटपुत्रः प्रभुखे पप्रच्छ पुनरेव तम् ।।	4-43-1a 4-43-1b
सुवर्णरुचिराण्येषामायुधानि महात्मनाम् । रुचिराणि प्रकाशन्ते पार्थानामाशुकारिणाम् ।।	4-43-2a 4-43-2b
क्वनु ते पाण्डवाः शूराः संग्रामेष्वपराजिताः। येषामिमानि दीप्तानि श्रिया दीप्यन्ति भान्ति च।	4-43-3a 4-43-3b
कस्मिन्वसन्ति देशे च धर्मज्ञा बन्धुवत्सलाः। क्व धर्मराजः कौन्तेयो धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः।।	4-43-4a 4-43-4b
धर्मशीलश्च धर्मात्मा धर्मवान्धर्मवित्सुधीः । धर्माध्यक्षो धर्मपुत्रो धर्मज्ञो धर्ममूर्तिमान् ।।	4-43-5a 4-43-5b
धर्मनिष्ठो धर्मकर्ता धर्मगोप्ता सुधर्मकृत्। सत्यार्जवक्षमाधारो घृणी धर्मपरायणः।।	4-43-6a 4-43-6b
भीमसेनार्जुनौ चापि सर्वे ते मातुला मम। नकुलः सहदेवो वा सर्वास्त्रकुशलौ रणे।।	4-43-7a 4-43-7b
सर्व एव महात्मानः सर्वामित्रविनाशनाः। राज्यमक्षैः पराजित्य नः श्रूयन्ते वनं गताः ।।	4-43-8a 4-43-8b
द्रौपदी चापि पाञ्चाली स्त्रीरत्नमिति मे श्रुता। जिता चाक्षैस्तदा कृष्णा तानेवान्वगमद्वने ।।	4-43-9a 4-43-9b
उत्सृज्य राज्यं धर्म्यं ते नः श्रूयन्ते वनं गताः ।।	4-43-10a
पाण्डवान्यदि जानीषे क्वनु ते धर्मचारिणः । क्वनु वा निवसन्तीति सत्यं ब्रूहि बृहन्नले ।।	4-43-11a 4-43-11b
किमर्थमागतान्यत्र शस्त्रास्त्राणि महात्मनाम्। कथं ज्ञातानि भवता तथा मे ब्रूहि शोभने ।।	4-43-12a 4-43-12b
वैशंपायन उवाच।	4-43-13x
ततः प्रहस्य बीभत्सुः कौन्तेयः श्वेतवाहनः। उवाच राजपुत्रं तमुत्तरं शृणु मे वचः ।।	4-43-13a 4-43-13b
मा भैस्त्वं राजशार्दूल सर्वं ते वर्णयाम्यहम् । नात्र भेतव्यमद्यापि राजपुत्र यथातथा ।।	4-43-14a 4-43-14b
वयं ते पाण्डवा नाम वनवासस्य पारगाः। अतीते द्वादशे वर्षे च्छन्नवासमिहोषिताः। तस्मादशङ्कितमनाः शृणुष्वावहितोत्तर ।।	4-43-15a 4-43-15b 4-43-15c
अहमस्म्यर्जुनो नाम कङ्को नाम युधिष्ठिरः। भीमसेनस्तु वललः पितुस्ते रसपाचकः। अश्वबन्धस्तु नकुलः सहदेवस्तु गोपतिः ।।	4-43-16a 4-43-16b 4-43-16c
सैरन्ध्रीं द्रौपदीं विद्धि यदर्थे कीचको हतः। भीमसेनेन दुर्वृत्तः सहभ्रातृभिराहवे ।।	4-43-17a 4-43-17b
श्रुत्वैतद्वचनं जिष्णोर्विस्मयस्फारितेक्षणः । पश्यन्ननिमिषः पार्थं शनैर्वाचमुवाच ह ।।	4-43-18a 4-43-18b
उत्तर उवाच।	4-43-19x
दश पार्थस्य नामानि श्रूयन्ते मे कथासु च। प्रब्रूयास्तानि यदि मे श्रद्दध्यां सर्वमेव ते ।।	4-43-19a 4-43-19b
अर्जुन उवाच।	4-43-20x
अहं तर्हि तवाचक्षे दश नामानि तानि मे। वैराटे शृणु तानि त्वं यानि पूर्वं श्रुतानि ते। ईशानो विदधे देवस्त्रिदिवस्येश्वरो दिवि ।।	4-43-20a 4-43-20b 4-43-20c
अर्जुनः फल्गुनो जिष्णुः किरीटी श्वेतवाहनः। बीभत्सुर्विजयः पार्थः सव्यसाची धनञ्जयः। एतानि मम नामानि स्थापितानि सुरोत्तमैः ।।	4-43-21a 4-43-21b 4-43-21c
उत्तर उवाच।	4-43-22x
गुणतो दश नामानि समवेतानि पाण्डवे। चरन्ति लोके ख्यातानि विदितानि ममावघ ।।	4-43-22a 4-43-22b
केनासि विजयो नाम केनासि श्वेतवाहनः। सव्यसाची च केनासि जिष्णुर्बीभत्सुरेव च ।।	4-43-23a 4-43-23b
अर्जुनः फल्गुनः पार्थः किरीटी केन सारथे। धनञ्जयश्च केनासि शीघ्रं वद बृहन्नले ।।	4-43-24a 4-43-24b
श्रुता मे तस्य वीरस्य केवला नामहेतवः। इतस्ततश्चलत्येतन्मनो मे चञ्चलं त्वयि। अर्जुनो वा भवान्नेति वद शीघ्रं बृहन्नले ।।	4-43-25a 4-43-25b 4-43-25c
अर्जुन उवाच।	4-43-26x
सर्वाञ्जित्वा जनपदान्धनं चाच्छिद्य सर्वशः। मध्ये धनस्य तिष्ठन्तं तन्मामाहुर्धनञ्जयम् ।।	4-43-26a 4-43-26b
अभिप्रयामि संग्रामे यदाऽहं युद्धदुर्मदान्। अजित्वा न निविर्तेयं तेन वै विजयं विदुः ।।	4-43-27a 4-43-27b
श्वेताः काञ्चनसन्नाहा रथे युज्यन्ति मे हयाः। शत्रुभिर्युध्यमानस्य तेनाहं श्वेतवाहनः ।।	4-43-28a 4-43-28b
किरीटं सूर्यसंकाशं भ्राजते मे शिरोगतम्। रणमध्ये रथस्थस्य सूर्यपावकसन्निभम् ।।	4-43-29a 4-43-29b
अच्छेद्यं रुचिरं चित्रं जाम्बूनदपरिष्कृतम्। इन्द्रदत्तमनाहार्यं तेनाहुर्मां किरीटिनम् ।।	4-43-30a 4-43-30b
न कुर्यां कर्म बीभत्सं युध्यमानः कदाचन। तेन देवमनुष्येषु बीभत्सुरिति मां विदुः ।।	4-43-31a 4-43-31b
उभौ मे तुल्यकर्माणौ गाण्डीवस्य विकर्षणे। भुजौ मे भवतः सङ्ख्ये परसैन्यविनाशिनौ। तयोः सव्योऽधिकस्तस्मात्सव्यसाचीति मां विदुः ।।	4-43-32a 4-43-32b 4-43-32c
पृथिव्यां सागरान्तायां वर्णो मे दुर्लभः समः। शुद्धत्वाद्रुपवत्त्वाच्च तेन मामार्जुनं विदुः ।।	4-43-33a 4-43-33b
उत्तराभ्यां तु पूर्वाभ्यां फल्गुनीभ्यामहं दिवा । जातो हिमवतः पृष्ठे तेन मां फल्गुनं विदुः ।।	4-43-34a 4-43-34b
यो ममाङ्गे व्रणं कुर्याद्धातुर्ज्येष्ठस्य पश्यतः। युधिष्ठिरस्य रुधिरं दर्शयेद्वा कदाचन । पराभवमहं तस्य कुले कुर्यां न संशयः ।।	4-43-35a 4-43-35b 4-43-35c
योत्स्यामि तैरहं सर्वैर्न मे तेभ्यः पराभवः। तेन देवमनुष्येषु जिष्णुर्नामास्मि विश्रुतः ।।	4-43-36a 4-43-36b
माता मम पृथा नाम तेन मां पार्थमब्रुवन् ।।	4-43-37a
देवदानवगन्धर्वपिशाचोरगराक्षसान् । अहं पुरा रणे जित्वा खाण्डवेऽग्निमतर्पयम् ।।	4-43-38a 4-43-38b
हुताशनं तर्पयित्वा सहितः शार्ङ्गधन्वना । [ त्रिविष्टपगतौ* दृष्ट्वा पितामहमहेश्वरौ।।	4-43-39a 4-43-39b
मूर्च्छया पतितं भूमावागतौ देवसत्तमौ । दृष्ट्वा तौ वरदौ देवौ संज्ञां लब्ध्वोत्थितः पुनः ।।	4-43-40a 4-43-40b
मूर्ध्ना हि प्रणतं भूमौ तौ देवौ वरदौ वरौ। कृष्णेत्येकादशं नाम प्रीत्या मे चक्रतुस्तदा। तुष्टौ च मम वीर्येण कर्मणा चाभिराधितौ ।।	4-43-41a 4-43-41b 4-43-41c
सर्वदेवैः परिवृतौ भूयो मां स्वयमूचतुः। वरं तात वृणीष्वेति यं प्रार्थयसि पाण्डव ।।	4-43-42a 4-43-42b
ततोऽहमस्त्राण्यलभं दिव्यानि च दृढानि च। ब्राह्मं पाशुपतं चैव स्थूणाकर्णं च दुर्जयम् । ऐन्द्रं वारुणमाग्नेयं वायव्यमथ वैष्णवम् ।।	4-43-43a 4-43-43b 4-43-43c
ततोऽहमजयं भूयो रथेनैन्द्रेण दुर्जयान्। मातलिं सारथिं कृत्वा निवातकवचान्रणे । अवध्यकवचांन्देवैर्वरदृप्तान्महासुरान् ।।	4-43-44a 4-43-44b 4-43-44c
तिस्रः कोटीर्दानवानां संयुगेष्वनिवर्तिनाम्। एको निर्जित्य संग्रामे भूयो देवानतोषयम् ।।	4-43-45a 4-43-45b
ततो मे भगवानिन्द्रः किरीटमददात्स्वयम्। देवाश्च शङ्खमददुः शत्रुसैन्यनिवारणम् ।।	4-43-46a 4-43-46b
अहं पारे समुद्रस्य हिरण्यपुरवासिनाम्। हत्वा षष्टिं सहस्राणि जयं संप्राप्तवान्रणे ।।	4-43-47a 4-43-47b
असंभ्रान्तो रथे तिष्ठन्सहस्रेषु शतेषु च। शत्रुमध्ये दुराधर्षो न मुह्यन्ति च मे दिशः ।।	4-43-48a 4-43-48b
अहं गन्धर्वराजेन ह्रियमाणं सुयोधनम्। भ्रातृभिः सहितं तात गन्धर्वैः समरे जितम्। चतुर्दश सहस्राणि हत्वा चैनममोचयम् ।।	4-43-49a 4-43-49b 4-43-49c
एतानि मम नामानि योऽहन्यहनि कीर्तयेत्। तं न पश्यन्ति सत्त्वानि न तं निघ्नन्ति शत्रवः ।।	4-43-50a 4-43-50b
अद्य पश्य महाबाहो मम वीर्यं सुदुःसहम्। मा भैर्विगतसंत्रासः कुरूनेतान्समागतान् ।।	4-43-51a 4-43-51b
सुयोधनस्य मिषतः कर्णस्य च कृपस्य च। पितामहस्य भीष्मस्य द्रौणेर्द्रोणस्य च स्वयम्। सर्वानेव कुरूञ्जित्वा प्रत्यानेष्यामि ते पशून्‍] ।।	4-43-52a 4-43-52b 4-43-52c
।। इति श्रीमन्महाभारते विराटपर्वणि गोग्रहणपर्वणि त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ।। 43 ।।

[सम्पाद्यताम्]

4-43-31 बीभत्सुरिति भदि कल्याणे सुखे चेत्यस्य सनि रूपम् ।। 4-43-32 सव्येन वामेनापि हस्तेन सचितुं ज्याकर्षणादिक्रियायां संबद्धुं शीलमस्येति सव्यसाची ।। 4-43-33 अर्जुन इति ऋज गतिस्थानार्जनोपार्जनेष्वित्यत उनन्प्रत्यये भवति। दीप्तिमत्त्वात्समत्वात् शुद्धकर्मकरत्वाच्चार्जुन इत्यर्थः ।। 4-43-34 उत्तराभ्यां फल्गुनीभ्यां नक्षत्राभ्यामिति झo पाठः । नक्षत्रान्यां ताराभ्यां तत्र स्थिते चन्द्र इत्यर्थः ।।

       ।। त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ।। 43 ।।

विराटपर्व-042

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

विराटपर्व-044