अवृद्ध lit.not beginning with the vowel अा, ऐ or औ; a word which has got no अा or ऐ， or औ as its first vowel, as for example ग्लुचुक, अहिचुम्बक etc. इरावती, नर्मदा यमुना etc; cf. प्राचामवृद्धात् फिन् बहुलम् P.IV.1.160. also अवृद्धाभ्यो नदीमानुषीभ्यस्तन्नामिकाभ्यः P.IV. 1.113. अव्यक्त (1) indistinct; inarticulate; cf. अव्यक्तानुकरणस्यात इतौ P. VI.1.98 also P.V.4.57; अव्यक्तं अपरिस्फुटवर्णम् Kāś. on P. VI.1.98; (2) a fault of pronunciation cf. नातिव्यक्तं न चाव्यक्त- मेवं वर्णानुदीरयेत् । अव्यपवृक्त unseparated, undivided, inseparable, mixed; cf. नाव्यपवृक्तस्य अवयवे तद्विधिः यथा द्रव्येषु M. Bh. on Siva-sutra 4.V.9 whereon Kai- yaṭa remarks व्यपवृक्तं भेदः । अव्यपवृक्तं अभिन्नबुद्धिविषयमेकत्वालम्बनज्ञानग्राह्यं समुदा- यरूपम् । अव्यय indeclinable, lit. invariant, not undergoing a change. Pāṇini has used the word as a technical term and includes in it all such words as स्वर्, अन्तर् , प्रातर् etc, or composite expressions like अव्ययीभावसमास, or such taddhitānta words as do not take all case affixes as also kṛdanta words ending in म् or ए, ऐ, ओ, औ. He gives such words in a long list of Sutras P. I.1.37 to 41; cf. सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभ- क्तिषु । वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम् Kāś. on P.I.1.37. अव्ययसंग्रह name of a treatise ond- eclinable words attributed to Sāka- ṭāyana. अव्ययार्थनिरूपण a work on the mean- ings of indeclinable words written in the sixteenth century A. D. by Viṭṭhala Śeṣa, grandson of Rama- candra Śeṣa the author of the Pra- kriyā Kaumudi. अव्ययीभाव name of a compound so called on account of the words for- |
ming the compound, being similar to indeclinables: e. g. निर्मक्षिकम् , अधिहरि, यथामति, यावज्जीवम् etc.; cf. अन- व्ययं अव्ययं भवतीत्यव्ययीभावः M. Bh. on II.I.5. The peculiarity of the avyayībhāva compound is that the first member of the compound plays the role of the principal word; cf. पूर्वपदार्थप्रधानोऽव्ययीभावः M. Bh. on II.1.6. अव्यवधान absence of intervention between two things by something dissimilar; close sequence cf. अतज्जातीयकं हि लोके व्यवधायकं भवति M. Bh. on I.1.7. Vārt. 8; cf also येन नाव्यवधानं तन ब्यवहितेपि वचनप्रामाण्यात् M. Bh. on VII.3.44, VII.3.54, VII.4.l, VII.4.93. The term अव्यवाय is used in the same sense. अव्यवस्था absence of proper disposal; absence of a proper method regard- ing the application of a rule: cf. पुनर्ऋच्छिभावः पुनराडिति चक्रकमव्यवस्था प्राप्नोति M. Bh. on I.3.60 V. 5. अव्याप्ति insufficient extension, as opposed to अतिव्याप्ति or over applica- tion; cf.सर्वौपाधिव्यभिचारार्थम् । अव्याप्त्यति- व्याप्त्यसंभवादिदोषपरिहारार्थम् Padamañjarī on II.1.32. अव्याप्य an intransitive root; a techni- cal term in the Cāndra Vyākaraṇa (C. Vy. I.4.70 ) as also in Hemacandra's Śabdānuśāsana; cf. अव्याप्यस्य मुचेर्मोग् वा । मुचेरकर्मकस्य सकारादौ सनि परे मोक् इत्ययमादेशो वा स्यात् । न चास्य द्विः । मोक्षति मुमुक्षति चैत्र: । मोक्षते मुमुक्षते वा वत्सः स्वयमेव Hem. IV.1.19. अव्युत्पत्तिपक्ष the view held generally by grammarians that all words are not necessarily susceptible to ana- lysis or derivation, an alternative view opposed to the view of the etymologists or Nairuktas that every word is derivable; cf. पाणिनेस्त्वव्युत्पत्ति- पक्ष एवेति शब्देन्दुशेखरे निरूपितम् Pari. Śekh. Pari. 22; वाचक उपादान: स्वरूप- वानिति अव्युत्पत्तिपक्षे Vyāḍi's Saṁgraha. |
पृष्ठम्:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu/५९
पुटमेतत् सुपुष्टितम्
अवृद्ध
अव्युत्पत्तिपक्ष
43
