सर्गः ९१ ॥ श्रीमद्भौविन्दराजीयव्याख्यासमलंकृतम् । ३७१ कुम्भकर्णं हतं श्रुत्वा राघवेण महाबलम् । अतिकायं च दुर्धर्ष लक्ष्मणेन हैतं पुनः॥ प्रियं चेन्द्रजितं पुत्रं रावणो नैवबुध्यते ॥ २१ ॥ [ पैरा हनुमता लङ्का दग्धां लाङ्गलवह्निना ॥ हतमक्षकुमारं च दृष्ट्वाऽसौ नावबुध्यते ॥ २२ ॥ मम पुत्रो मम भ्राता मम भर्ता रणे हतः ॥ ॐयेवं श्रूयते शब्दो राक्षसानां कुले कुले ॥ २३ ॥ रथाश्वश्वाश्च नागाश्च हैंताः शतसहस्रशः ।। रणे रामेण शूरेण राक्षसाश्च पदातयः।। २४ ॥ । रुद्रो वा यदि वा विष्णुर्महेन्द्रो वा शतक्रतुः ॥ हन्ति नो रामरूपेण यदि वा खयमन्तकः ॥२५॥ हतप्रवीरा रामेण निराशा जीविते वयम् । अपश्यन्तो भयस्यान्तमनाथा विलपामहे ॥ २६ ॥ रामहस्ताद्दशग्रीवः शूरो दत्तमहावरः ॥ इदं भयं महाघोरमुत्पन्नं नावबुध्यते ॥ २७॥ न देवा न च गन्धर्वा न पिशाचा न राक्षसाः । उपसृष्टं परित्रातुं शक्ता रामेण संयुगे ॥ २८॥ उत्पाताश्चापि दृश्यन्ते रावणीय रणे रणे ।। कथयिष्यन्ति रामेण रावणस्य निबर्हणम् ॥ २९ ॥ पितामहेन प्रीतेन देवदानवराक्षसैः॥ रावणस्याभयं दत्तं मानुषेभ्यो न याचितम् ॥ ३० ॥ तदिदं मानुषं मन्ये प्राप्तं निस्संशयं भयम् ॥ जीवितान्तकरं घोरं रक्षसां रावणस्य च ॥ ३१ ॥ पीड्यमानास्तु बलिना वरदानेन रक्षसा । दीतैस्तपोभिर्विबुधाः पितामहमपूजयन् ॥ ३२ ॥ देवतानां हितार्थाय महात्मा वै पितामहः ॥ उवाच देवताः सर्वा इदं तुष्टो महद्वचः ॥ ३३ ॥ अद्यप्रभृति लोकांस्त्रीन्सर्वे दानवराक्षसाः । भयेन प्रावृता नित्यं विचरिष्यन्ति शाश्वतम् ॥ ३४ ॥ दैवतैस्तु समागम्य सर्वेक्षेन्द्रपुरोगमैः ॥ वृषध्वजस्त्रिपुरहा महादेवः प्रसादितः ॥ ३५ ॥ प्रसन्नस्तु महादेवो देवानेतद्वचोऽब्रवीत् । उत्पत्स्यति हितार्थे वो नारी रक्षःक्षयावहा ॥ ३६ ॥ एषा देवैः प्रयुक्ता तु सुद्यथा दानवान्पुरा ॥ भक्षयिष्यति त्रैः सीता राक्षसी सरावणान् ॥३७ रावणस्यापनीतेन दुर्विनीतस्य दुर्मतेः। अयं निष्ठानको घोरः शोकेन समभिप्लुतः॥ ३८ ॥ तं न पश्यामहे लोके यो नः शरणदो भवेत् । राघवेणोपसृष्टानां कालेनेव युगक्षये ॥ ३९ ॥ नास्ति नः शरणं कैश्चिद्भये महति तिष्ठताम् । दवाग्निवेष्टितानां हि करेणूनां यथा वने ॥ ४० ॥ प्रसिद्धः कबन्धः ॥ १४–२० ॥ नावबुध्यते राम- | दानवराक्षसेभ्यः ॥ ३० ॥ मानुषं मानुषादागतं । प्रभावमिति शेषः ॥ २१-२२ ॥ कुले कुले गृहे | मन्ये मन्यामहे ॥ ३१ ॥ रक्षसा रावणेन । वरदा गृहे । इदमपि राक्षसीवयमेव ॥ २३-२५॥ वय- नेन करणेन ॥ ३२-३३ ॥ दानवराक्षसा इत्युक्ते- मित्येतदपेक्षया अपश्यन्त इति पुंलिङ्गं । विलपामहे | मैन्दोदरीसंबन्धेन दानवाश्च केचिद्राक्षसैः सह इत्यामनेपदमापें ॥ । २६-२७ । उपसृष्टं उपहृतं | तिष्ठन्तीति ज्ञेयम् ॥ ३४–३६ ॥ क्षुद्यथा दानवान् ॥ २८ ॥ कथयिष्यन्ति इतः परमपि कानिचिन्नि- पुरेति । देवेभ्योऽमृतप्रदानानन्तरमिति बोध्यं । मित्तानि प्रादुर्भूय कथयिष्यन्तीत्यर्थः । वर्तमाने | अस्मच्छब्दापेक्षया सरावणानित्युक्तिः ॥ ३७ ॥ तात्पर्यमित्यप्याहुः ॥ २९ ॥ देवदानवराक्षसैः देव- निष्ठानकः नाश इत्यांहुः ॥ ३८ ॥ पश्यामह इत्या- ति० दानवाराक्षसाश्वभयेनप्रभृताः देवेभ्योभयंबिभ्राणाएवविचरिष्यन्ति । देवाःस्खतःपरतोवाअस्मान्पीडयिष्यन्तीतिभययुक्ता एवभविष्यन्तीत्यर्थः ॥ ३४ ॥ ति७ एवंव्रह्मणःप्रसादात्सभयखमात्रंप्राप्तं । संहाराधिकृतरुद्रप्रसादेनतुनाश एवास्माकमित्याहुः दैवतैरिति ॥ ३५ ॥ रामानु० अपनीतेन अपनयेन । निष्ठानको विनाशः ॥ ३ [ पा० ] १ ज. निपातितं. २ घ. नानुमन्यते. ३ अयं श्लोकः च छ. पाठयोदयते. ४ क. ख. ग. उ-ट, इत्येष. ५ ख• ङऊ. च. ज. ट, राक्षसीनां६ ङ. झ. हताश्वपिपदातयः७ क. रावणस्यनिवेशने. ८ झ. अ, ट, भयेनप्रश्रुताः . ख । तेभयैःप्रावृताः. ९ ङ. झ. प्रतोषितः १० ङ. झ. नस्सर्वात्राक्षसश्नी. ११ ङ. झ. किंचिद्ये
