सर्गः ६७ ॥ श्रीमद्रोविन्दराजीयव्याख्यासमलंकृतम् । २७५ चकर्त रक्षोधिपतेः शिरस्तथा यथैव वृत्रस्य पुरा पुरंदरः॥ १७१ ॥ कुम्भकर्णशिरो भाति कुण्डलालङ्कतं महत् ॥ आदित्येऽभ्युदिते रात्रौ मध्यस्थ इव चन्द्रमाः ॥६७॥ तद्रामबाणाभिहतं पपात रक्षःशिरः पर्वतसन्निकाशम् ॥ बभञ्ज चर्यागृहगोपुराणि प्राकारमुच्चं तमपातयच्च ॥ १७३ ॥ न्यपतत्सुम्भकर्णंथ खकायेन निपातयन् । प्लवङ्गमानां कोट्यश्च परितः संप्रधावताम् ॥ १७४ ॥ तच्चातिकायं हिमवत्प्रकाशं रक्षस्ततस्तोयनिधौ पपात । ग्राहान्वरान्मीनघरान्भुजङ्गान्ममर्द भूमिं च तदा विवेश ॥ १७५॥ तसिन्हते ब्राह्मणदेवशत्रौ महाबले संयति कुम्भकर्णं ॥ चचाल भूर्भूमिधराश्च सर्वे हर्षीच देवास्तुमुलं प्रणेदुः॥ १७६ ।। ततस्तु देवर्षिमहर्षिपन्नगाः सुराश्च भूतानि सुपर्णगुह्यकाः॥ सयक्षगन्धर्वगणा नभोगताः प्रहर्षिता रामपराक्रमेण ॥ १७७ ॥ '; कुंभकर्णेति । कर्तनवेगादुन्नतं गगने स्थितं । रात्रौ | त्यर्थः ॥ १७२ चर्याः प्राकारोपान्तकृप्तभटसंचा आदित्ये अदितिदेवताके पुनर्वसुनक्षत्रे तारकाद्वया- राहीप्रदेशाः ॥ १७३ ॥ । कोट्यः कोटीः ॥ १७४ ॥ मके । अभ्युदिते तन्मध्यगतश्चन्द्रमा इव बभावि- रक्षः कबन्धरूपं । भूमिं तदा विवेश । भूमिमस्पृश स० वृत्रस्य त्वष्टुपुत्रस्य चलचारुकुण्डलंशिरः पुरापुरन्दरइव सः रामः रक्षोधिपतेःशिरश्चकर्तेत्यन्वयः ७१ ॥ ते० कुण्ड लाभ्यामलङ्कतं विनाकृतं ।‘‘ अलंभूषणपर्याप्तिशक्तिवारणवाचकं ” इत्यमरः । कुंभकर्णस्यशिरः अरात्रौ प्रातःकाले। आदित्ये उदिते गगनमध्यस्थचन्द्रमाइवनिष्प्रभंभातीत्यर्थः । अयंश्लोकःप्रक्षिप्तइतिबहवः ॥ स० भातिकुण्डलालङ्कतं भयाकान्त्या कुण्ड लालकृतंयदन्यच्छिरः तदतिक्रम्यवर्ततेतत्तथा । सद्यःपातात्कान्तिर्नगतेतिभावः । ‘‘ अतिलङ्घनेऽपिच ” इति विश्वः । यद्वा कुण्डलालं कुण्डइतिकुण्डेआस्यपिठरेलालायस्यतत् । पातालसंनिभमितिपूर्वमुक्तेः । “ कुण्डंपिठरे ” इति विश्वः । कृतं कालविशे- षेण । अतएवाप्रकाशोयुज्यते । कुण्डलाभ्यां विनाकृतमितिद्वावपि । यत् रात्रौमध्यस्थः योग्यतयागगनमध्यस्थः । चन्द्रमाइवा- भात् । तदिदानीं आदित्येसूर्येऽभ्युदितेमध्यस्थोऽधमः कान्त्या चन्द्रमइवभाति । मध्यस्थे न्यायमार्गस्थे । आदित्यइवादित्येरामरू पेवा । तद्वंशसंभूतत्वात्तस्मिन्रामेऽभ्युदितेसतिचन्द्रमा इवभातीतिशेषः । कुण्डलवत्सर्पवदलङ्कर्तभाति । यथऽहिःकुण्डलीकुण्डलं चेतिवचनात् । कर्णशून्यत्वेनोचितंतदौपम्यं । आदित्ये अदितिदेवता।केपुनर्वसुनक्षत्ररात्रावभ्युदितेसतितन्मध्यस्थश्चन्द्रमाइवभ तीति तथाअरात्रौदिवेतितीर्थनागोजिव्याख्यानप्रक्रमाननुगुण्यात् एवंद्वितीयमपि आदित्योदयानन्तरं अरात्रावहनीयवक्तव्यवादु प्रेक्षणीये ॥ १७२ ॥ ति० उच्चप्राकारं लङ्कायाइति शेषः । शिरः कर्तनवेगोत्थितंलङ्कायांपपात । देहस्तुकर्तनवेगविलुठन्समुद्रेप पात । यद्यपि « तंब्रह्मास्त्रेणसौमित्रिर्ददाराद्विरोपमम् । सपपातमहावीरोदिव्यात्राभिहतोरणे। तंवृद्धीवृत्रसंकाशंकुंभकर्णातरस्खि नम् । गतासूपतितंभूमौराक्षसाःप्राद्रवन्भयात् । ” इतिमहाभारतोल्यालक्ष्मणतः लक्ष्मणतःकुंभकर्णवधःप्रतीयते । तथापिनविरोधः । राम- लक्ष्मणाभ्यांमिलिखातद्वधकरणात्। अतएव पूर्वेलक्ष्मणानुचरइत्यत्रलक्ष्मणस हितइतिव्याख्यातं । प्राधान्यात्त्वत्ररामस्यैवतद्धन्तु- खोक्तिः । लक्ष्मणसाहित्येनहननातु व्यासलक्ष्मणस्यहन्तृत्वमुक्तवान् । स० “ ब्रा।ळेणास्त्रेणसौमित्रिर्ददाराद्विरोपमम् ’ इति भरतेवनपर्वणिमार्कण्डेयपाख्यानेलक्ष्मणात्कुंभकर्णवधउक्तोत्रतुरामादतो विरोधइतिचेत्सयं । सुमित्रायाअपत्यंहिसौमित्रिः । तस्याश्चलक्ष्मणादपिप्रेमपदंरामइतितदपत्यत्वेनोक्तव्यासेनदाशरथिरितिवा भाषात्रयेणोक्तेर्भारतइवान्यन्नाभावाद्यभाषयाराममा बोधयदितिबा पॅव्ययासोपि “ शतंदुर्योधनादींस्तेधनञ्जयशरैर्हतान् । दर्शयिष्यामि “ इतिकृष्णेनकृष्णप्रत्युदरतेवचसिभीम सेन शरैर्हतानि तिवक्तव्येधनञ्जयेयुक्तिवद्वज्ञेयः । “ मयैववध्यौ भवतं त्रिजन्मसु “ इतिभगवतोक्तखात् हिरण्याक्ष हिरण्यकशिप्वोः शिशुपालदन्तचक्रयोश्च नृसिंहयदुसिंहाभ्यांहतखदर्शनाच्च / रामलक्ष्मणाभ्यांमि लिखातद्वधकरणात् ’ इत्यादिनागोजिभट्टविरोधः समाधिकथनंकथमिति चिन्त्यम् ॥ १७३ ॥ स० तोयनिधौपपात । खण्डशखण्डनेनतोयनिधौप्रक्षेपोपि हर्मुसुसाधः। प्रक्षेप्य धोतरकार्यदृष्येतिखयमेवपतन्देहो महात्मनामरयोपिसहायकारिणइतिनीतिंसूचितवानितिमन्तव्यम् ॥ १७५ ॥ स७ भूधचाल भूमिधराश्चचेलुः ॥ १७६ ॥ भूतानि आकाशादीनि । स्खकार्यप्रतिबन्धकत्वात्तद्वधेनतेषांतोषः । सोप्यभिमानिविवक्षयाभूभूधरादिः [ पा० ] १ ख च. छ. पर्वतकूटकल्पं. २ क. -ट. रक्षस्तदापयोनिधौ
