सभ्यांसश्चाह -
|
श्रुताध्ययनसंपन्ना धर्मज्ञाः सत्यवादिनः । |
किंच श्रुताध्ययनसंपन्नाः श्रुतेन मीमांसाव्याकरणादिश्रवणेन अध्ययनेन च
वेदाध्ययनेन संपन्नाः । धर्मज्ञाः धर्मशास्त्रज्ञाः । सत्यवादिनः सत्यवचनशीला
रिपौ मित्रे च ये समाः रागद्वेषादिरहिता । एवंभूताः सभासदः सभायां
संसदि यथा सीदन्त्युपविशन्ति तथा दानमानसत्कारे राज्ञा कर्तव्याः । यद्यपि
श्रुताध्ययनसंपन्ना इत्यविशेषेणोक्तं तथापि ब्राह्मणा एव । यथाह कात्यायनः
‘स तु सभ्यैः स्थिरैर्युक्तः प्राशैमौलेद्विजोत्तमै । धर्मशास्त्रार्थकुशलेरर्थशास्रवेि
शारदैः ॥' इति । ते च त्रयः कर्तव्याः बहुवचनस्यार्थवत्वात् –“यस्मिन्देशे
निषीदन्ति विप्रा वेदवेिदस्रयः' इति (८1१ १ ) मनुस्मरणाच्च । बृहस्पतिस्तु
सप्त पञ्च त्रयो वा सभासदो भवन्तीत्याह -‘लोकवेदज्ञधर्मज्ञाः सप्त पञ्च त्रयो
ऽपि वा । यत्रोपविष्टा विप्राः स्युः सा यज्ञसदृशी सभा ॥' इति । नच ब्राह्मणैः
सहेति पूर्वश्लोकोक्तानां ब्राह्मणानां श्रुताध्ययनसंपन्नाः इत्यादि विशेषणमिति
मन्तव्यम् । तृतीयाप्रथमान्तनिर्दिष्टानां विशेषणविशेष्यभावासंभवात् । विद्व
द्भिरित्यनेन पुनरुक्तिप्रसङ्गाच्च । तथाच कालयायनेन ब्राह्मणानां सभासदां च
स्पष्टं भेदो दर्शितः–‘सप्राङ्गिवाकः सामात्यः सब्राह्मणपुरोहितः । ससभ्यः
प्रेक्षको राजा स्वर्गे तिष्ठति धर्मतः ॥' इति । तत्र ब्राह्मणा अनियुक्ताः सभास
दस्तु नियुक्ता इति भेदः । अतएवोक्तम्--'नियुक्तो वाऽनियुक्तो वा धर्मज्ञो
वत्कुमर्हति' इति । तत्र नियुक्तानां यथावस्थितार्थकथनेऽपि यदि राजाऽन्यथा
करोति तदाऽसौ निवारणीयोऽन्यथा दोष । उक्तंच कात्यायनेन–‘अन्याये
नापि तं यान्तं येऽनुयान्ति सभासदः । तेऽपि तद्भागिनस्तस्माद्वोधनीयः स
तैनृपः ॥’ इति । अनियुक्तानां पुनरन्यथाभिधानेऽनभिधाने वा दोपो नतु राज्ञो
ऽनिवारणे–“संभा वा न प्रवेष्टव्या वक्तव्यं वा समञ्जसम् । अबुवन्विबुवन्वापि
नरो भवति किल्बिषी ॥' इति (८॥१३) मनुस्मरणात् । रिपौ मित्रे चेति
चकाराछोकरञ्जनार्थ कतिपयैर्वणिग्भिरप्यधिष्ठितं सदः कर्तव्यम् । यथाह का
त्यायनः–“कुलशीलवयोवृत्तवित्तवद्भिरमत्सरेः । वाणिग्भिः स्यात्कतिपयैः कुल
भूतैरधिष्ठितम् ॥' इति ॥ २ ॥
व्यवहाराष्ट्रपः पश्येदित्युक्तं तत्रानुकल्पमाह -
|
अपश्यता कायवशाद्वयवहारानृपण तु । |
१ मौलैः सेवकत्वेन पितृपितामहादिपरम्परायातैः. २ च भेदः स्पष्टो ग. ३ सभां वा न प्रवेष्टव्यं ग
