|
पुरःसरा धामवतां यशोधनाः सुदुःसहं प्राप्य निकारमीदृशम् । |
पुर इति । किं च धामवतां तेजस्विनाम् । परनिकारासहिष्णूनामित्यर्थः । पुरः सरन्तीति पुरःसरा अग्रेसराः । ‘पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सर्ते:' इति टप्रत्ययः । यशोधना भवादृशाः सुदुःसहमतिदुःसहमीदृशमुक्तप्रकारं निकारं पराभवं प्राप्य रतिं संतोषम- धिकुर्वते स्वीकुर्वते चेत्तर्हि । हन्त इति खेदे । मनस्विताभिमानिता निराश्रया सती हता। तेजस्विजनैकशरणत्वान्मनस्विताया इत्यर्थः । अतः पराक्रमितव्यमिति भावः । यद्यप्यत्र प्रसहनस्यासङतेरधिपूर्वात्करोतेः 'अधेः प्रसहने' इत्यात्मनेपदं न भवति । ‘प्रसहनं परिभवः' इति काशिका । तथाप्यस्याः कर्त्रभिप्रायविवक्षायामेव प्रयोजक- त्वात्कर्त्रभिप्राये ‘स्वरितञित:-'इत्यात्मनेपदं प्रसिद्धम् ॥
|
अथ क्षमामेव निरस्तविक्रमश्चिराय पर्येषि सुखस्य साधनम् । |
अथेति ॥ अथ पक्षान्तरे निरस्तविक्रमः सन् । चिराय चिरकालेनापि क्षमां क्षान्ति- मेव । ‘क्षितिक्षान्त्योः क्षमा' इत्यमरः । सुखस्य साधनं पर्येष्यवगच्छसि तर्हि लक्ष्मी- पतिलक्ष्म राजचिह्नं कार्मुकं विहाय । धरतीति धरः। पचाद्यच् । जटानां धरो जटा- धरः सन्निह वने पावकं जुहुधि । पावके होमं कुर्वित्यर्थः । अधिकरणे कर्मत्वोपचारः। विरक्तस्य किं धनुषेत्यर्थः । “हुझल्भ्यो हेर्धिः ॥ ।
अथ समयोल्लङ्घनाद्विभेषि तदपि न किंचिदित्याह---
|
न समयपरिरक्षणं क्षमं ते निकृतिपरेषु परेषु भूरिधाम्नः । |
नेति ॥ परेषु शत्रुषु । निकृतिः परं प्रधानं येषु तेषु । तथोक्तेष्वपकारतत्परेषु सत्सु भूरिधाम्नो महौजसः प्रतीकारक्षमस्य ते तव समयस्त्रयोदशसंवत्सरान्वने वत्स्यामीत्येवंरूपा संवित् । 'समयाः शपथाचारकालसिद्धान्तसम्विदः' इत्यमरः । तस्य परिरक्षणं प्रतीक्षणं न क्षमं न युक्तम् । 'युक्ते क्षमं शक्ते हिते त्रिषु' इत्यमरः ।हि यस्मा- द्विजयार्थिनो विजिगीषधः क्षितीशा अरिषु विषये सोपधि सकपटं यथा तथा । 'कपटोऽस्त्री व्याजदम्भोपधयश्छद्मकैतवे' इत्यमरः । संधिदूषणानि विदधति केनचिद्व्याजेन दोषमाप्राद्य संधिं दूषयन्ति । विघटयन्तीत्यर्थः । शक्तस्य हि विजिगीषोः सर्वथा कार्यसाधनं प्रधानमन्यत्समयरक्षणादिकमशक्तस्येति भावः । अर्थान्तरन्यासोऽलंकारः। पुष्पिताग्रावृत्तम् ॥
उक्तमर्थमाशीर्वादपूर्वकमुपसंहराति--
|
विधिसमयनियोगाद्दीप्तिसंहारजिह्मम् शिथिलवसुमगाधे मग्नमापत्पयोधौ |
