इयं भोजदेवेन भोक्षश्ङ्गारस्याङ्गतयोक्ता । यथा-ोक्षशृङ्गारे ! इद्द हि सत्वं नाम मनःप्रभवं । नञ्च समाहितमनस्वादुच्यते । सास्वती वृत्तिः । आवन्त्या प्रकृतिः । लाटीया रीतिः । स्वकीया | भनसस्समाधौ सत्वनिष्यतिर्भवतीति। तस्य च योऽसै स्वभावो नायिका । धीरप्रशान्तश्च नायकः । तेषु सात्बती वृत्तिः । ! रोमाञ्चाश्रुवैवण्र्यादिलक्षणेो यथाभावोपगतः स न शक्योऽन्य तनुरूपस्वरूपाङ्गत्वात् । तथाहि मनसा कर्तुमिति या सत्त्वतेनेह शुणेन थुक्ता मीप्सितम् । को दृष्टान्तः । इहहि नाट्यधर्मीप्रवृत्ताः सुख त्यागेन वृत्तेन समन्विता च दुःखताभावा, तथा सत्त्वविशुद्धाः कार्याः यथास्वरूपा भवन्ति । हर्षात्कटा संहृतशोकभावा दु:खन्नाम रोदनात्मकं, तत्कथमदुःखितेन । सुवं च प्रहर्षात्मक सा सात्वती सत्त्ववर्तीह वृति असुखितेनाभिनयेत् । एतदेवास्य सत्त्रं दुःखीतेन प्रष्टनं वाऽश्रु तदङ्गानि-उत्थापकः, पतिवर्तकः, सलापकः, संघात्यकः | रोमाञ्चौ प्रदर्शयितव्यावितिकृत्वा सात्विका भावा इत्यभि इति । सा तु या सात्वतेनेह गुणेन युक्तत्यनेन सत्त्ववन | व्याख्याताः। सत्कारवतो धीरप्रशान्तादेर्नायकस्य मोक्षशृङ्गाराधिकारिणो ये सीदत्यस्मिन्भन इति व्युत्पत्तस्सत्त्वगुणोत्कर्षात्साधुत्वाच गुणास्तदुपलक्षितां चेष्टामाचष्ट। सत्त्ववन्तो हि सत्कारवन्तो प्राणात्मकं वस्तु सत्त्वम्। तत्र भवाः सात्त्विकाः । ते च प्राधा मोक्षशृङ्गाराधिकारिण एवोच्यन्ते । त्यागेन वृत्तेन समन्विता भूमिप्रस्तरत्यादिसंवेदनवृत्तयो बाह्यजडरूपभौतिकनेत्रजलावेि चेत्यनेन सात्वतेन त्यागेन सात्वतेन वृतेन च समन्वितेति विलक्षणा विभावेन रत्यादिगतेनैवातिचर्वणागोचरेणाहृता अनु व्याख्या। ययैव द्रव्योत्सर्गसत्कारपूर्वकत्वफलनिरपेक्षमवृधः | भावैश्च गम्यमाना भावा भवन्ति । तथाहि-पृथ्वीभागप्रधाने दानं च सूचयति। सत्कारपूर्वी हि त्यागः। सत्कारपूर्वकं | प्रणे सङ्कान्तचित्तवृत्तिगणः स्तम्भो िवष्टम्भवेतनत्वं, जलभाग च घृतं इति । चकारात् लैकिकाचारपरित्यागमपि कथयति प्रधाने तु बाष्पः, तैजसस्तु प्राणनैकट्यादुभयथा तीव्रातीव्रत्वेन हर्षात्कटसंहृतशोकभावेत्यनेन ब्रह्मानन्दोपलम्भात्-अशेषदु प्राणानुग्रह इति द्विधा स्वदेो वैवण्यै च, तद्धेतुत्वाश्च तथा व्यव खक्षयमुपलक्षयति । सा सस्वती सत्त्वतीह वृत्तिरित्यने हारः । आकालानुग्रहे गतचेतनत्वं ५लय वायुस्वातन्ये दु नात्यर्थसंज्ञायोगं विशुद्धसत्वनायकाश्रयं च द्योतयति । अङ्गे तस्य मन्द्रमध्योत्कृष्ठावेशात् त्रेधा रोमाञ्जवेपथुस्वरभेदभावेन फूथापकेन तत्त्वजिज्ञासुभिः सन्धाय संभाषया विवादं बोधयति। परस्परस्पर्धया अर्थपूथापनं द्युत्थापकः परिवर्तकेन कुपथपरेि सात्त्विका आङ्गिकेष्वेव पर्यवस्यन्ति तत्त्वतः। त्यागात् सन्मार्गग्रहणमभिधत्ते । प्रस्तुतार्थपरित्यागादन्यार्थस्य नटस्यातत्स्वरूपस्य किं तादात्म्यमतो न हेि । भजनं हि परिवर्तकः। संलापेन विगृह्य परिभाषया चाल्कथायां परपक्षदूषणमुपदिशति । साऽसिद्धानां वाक्यैः मिथोऽधिक्षेपको | स्तम्भादीनां सात्त्विकत्वं केवलानामिहोदितम् । हि संलापक सैधात्थकेन भाधकबाधकप्रमाणोपपत्तिभि अथ प्रथऋनिर्वत्र्याः सात्विकाश्चेद्भवन्ते । स्वपक्षस्थापनया परपक्षः प्रतिक्षेिपति । कार्यमन्त्रार्थप्रभावदैवा कश्वमेवं वोभङ्गिरङ्गीकारोचेितात्विह । दिभिर्हि संघातभेद: सङ्घात्यकः। सेऽयं चतुरङ्का सात्वतीवृत्तिः । एत एव प्रयत्रेन नित्यास्सर्व एव वा या सात्वतेनेह गुणेन युक्ता त्यागेन वृत्तेन समन्विता च । स्तम्भाद्या उत रत्यादिस्थायिनो व्यभिचारिणः । हृषत्कटा संहृतशोकभावा सा सात्वती नाम भवेतु वृत्तिः । तथाहि विवदन्तयख सत्त्वे प्राचाटुका यथा । विकाराद्धातुसंरोधनिर्मितात्साक्विकान् जगुः। भट्टद्भटादयःश्वासोच्छासादेर्वासनामयान् स्तम्भस्तु निष्क्रियाङ्गत्वं प्रलयो नष्टसंज्ञता। रोमाङ्को रोमनिर्भद्ः स्वेदशीकरनिर्गम चिदंशो वाधुसंरोधात्सिद्धासंवेद्यलक्षणः। चेिराविरस्वरूपेण सत्वमित्यभिधीयते वैवण्यें वर्णनाशः स्याद्वेपथुर्गात्रकम्पनम्। अश्रु नेत्राम्बुवैस्वर्य विस्वरत्वमुदाहृतम् शिक्षाभ्यासाधिरतरमङ्गायैर्नाट्धकर्मणि। सत्वादेव समुत्पत्तेः सात्विका इति संज्ञिताः वासनाभिनयेनैतद्भद्रलोलुटसम्मते स्तम्भः वेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभेदोऽथ वेपथु भावस्य सुखदुःखाभ्यां के भेदाश्चेन्न कश्चन वैवण्यैभक्षु प्रलय इत्यष्टो सात्विकामताः। सर्वेश्वर उथतालावसानस्य विषयेष्वप्रधानत
