मधुराः सुकुमाराश्च रूपयौवनशालिनः । श्रृङ्गारालम्बना आवाः तरुणीतरुणाट्यः । लतागृहाणि चित्राणि इम्र्यप्रासादमालिकाः । श्रृङ्गारोद्दीपना भावाश्चन्द्रिकाचन्दनादयः । कटाक्षभुजविक्षेपगोप्या लास्याङ्गमर्दनम् ।। भन्दमिसाद्यः श्रृङ्गारानुभावाः प्रकीर्तिताः। आलस्यौग्जुगुप्साख्यैत्रिभिभावैर्विजर्जिता । निर्वेदाधा: सबै एव शृङ्गारे व्यभिचारिणः । विभावैस्तत्वसामथ्र्यात्साक्षात्कारमेिवागतैः । आलम्बनोद्दीपनाख्यैर्वरीक्षुसुमादिभि अनुभावैधैसाक्षेपकान्तदृष्टिमितादिर्भि रतिः स्थायी महृदयेरास्वाद्यत्वमुपागतः। शृङ्गाराख्यो रसः प्रोक्तो विप्रदासेन धीमता । संभोगविप्रलम्भाल्यौ तस्य भेदाबुभौ स्मृतै। संयोगे कान्तया यः स्याद्वियोगे स्यात्तथा परः । परस्परस्स्संवेद्यसुखानुभवनात्मिका यानुभूतिर्भवेसैन संयोगः स्यात्सदा तो सङ्गमेोत्सर्पिमुखोरुत्कृष्टगुणयोगिनोः नवयौवनयोः अध्यप्रभृत्योः श्रेष्ठरूपयोः। नारीपुरुषयोस्तुल्यं परस्परविभाविका ।। स्पृहाङ्गया चित्तवृत्तिर्विप्रलम्भो वियुक्तयः आलस्ययजुगुप्सानां विप्रलम्भोऽपि सभव संभोगस्य यथावेिन्ता स्मरणावेगिताद्य करुणेऽपि विधिस्तु त्रयाणामपि सुग्रहः । विषाद्ग्लानिनिदबेोधभल्पादयो यथा ।। शान्ते सद्भारिणो दृष्टा: विप्रलम्भेऽपि ते तथा। इति सञ्चारिसाङ्कर्यादमीषां नियमः कृत उच्यतेऽत्र यदा रत्युद्रेकजन्मा भवन्त्यमी । संभोगस्य तदा नूनं भवन्ति व्यभिचारिणः । यदा तु राजढ़ेोहादिनिमित्ताद्युद्भवस्तदा भयानकस्य जायन्ते चेिन्ताद्या: व्यभिचारिणः ॥ यथ:स्वितस्य लोकस्य दर्शनात्संभवन्त्यमी करुणस्य तदाङ्गत्वं भजन्ते व्यमेिचारिणः । यदाङ्गनायाः प्राप्याशामिश्रिता स्याद्वियोगिनः।। ६७४ साकाङ्क्ष्य तदेोत्पन्ना भावा निर्वेदपूर्विक भजन्ते विप्रलम्भाख्यश्रृङ्गारव्यभिचारिताम् । यदा तु निश्चितः कान्तप्राप्याशाविरहस्तदा । सञ्चारिणः स्युश्शान्तरय निराकाङ्कस्य धीमत विविधं कुरुते कार्य बन्धनसंसनादिकम् । एवभन्यैरुपकृता जायन्ते भिन्नशक्तयः । तस्मात्सञ्चारणा ज्ञेया सहकारिपदस्थितिः ।। नन्वयं विप्रलम्भः स्यान्नीचप्रकृतिको यदा। तदा चन्दनमाल्यादि विभावानामदनात्। रत्यभावे विप्रलम्भः श्रृङ्गारो ज्ञायते कथम्। संभोगोऽपि न नीचे स्याद्विभावानामदर्शनात्। इतिचेतत्र तत्रासौ नारीमान्नविभावजः । यद्येवं जायते वापि शब्दानुकृतिदर्शितात् । विभावात्कामिनीरूपाद्विप्रलम्भेऽप्यसौ रतिः । ननु संभेोगश्श्रृङ्गारे स्थावी भावो रतिमैवेत् ।। सुखात्मकत्वाद्विरहजन्थदुःखात्मके कथम्। रतिः स्थायी भवेद्भावो विप्रलम्भे तदुच्यते ॥ न वयं नायकगौ सुग्वदुःखाबकृत्रिमी संभे गविप्रलम्भाख्यैौ ब्रूमः किं ननु कुर्वते । नटेन येऽभिनीता: युः अनुभावाः पुरोदिताः तैरुद्धा वासनात्मा मृदस्य स्वान्तमन्दिरे ।। यो रातिः स्याटअपाया स्थायी भावो रतिर्भवेत्। तचित्तसत्वोद्रेको यः प्रकाशानन्दलक्षणः । संभोगस्यानुकरणाद्वयोगानुकृतेरपि संभोगो विप्रलम्भश्ध भव्यते भावचिन्तकैः ॥ करुणाद्विप्रलम्भस्य स्थायेिभेदात्स्फुटा भिदा विप्रलम्भस्तु संभोगफलः स्यात्करुणः पुनः। त्यादिफलस्तस्मादपि भेदस्तयोः स्फुटः । शृङ्गारस्य हि श्रीतिः स्थायिभाव देशकालवयो द्रव्यगुणप्रकृतिकर्मणाम्। भावानामुत्तमं यत्तु तच्छु श्रेष्ठमुच्यते । इयर्ति श्रृङ्गं यस्मांतु तस्माच्छुङ्गार उच्यते शृङ्गारतिलकः-देशीताल पद्वयं लो दुतो ौ च शृङ्गारतिलके क्रमात्।
