नैष्कर्म्यसिद्धिः/चतुर्थोऽध्यायः
| ← तृतीयोऽध्यायः | नैष्कर्म्यसिद्धिः सुरेश्वरः |
अथ चतुर्थोऽध्यायः ।
पूर्वाध्यायेषु यद्वस्तु विस्तरेणोदितं स्फुटम् ।
संक्षेपतोऽधुना वक्ष्ये तदेव सुखवित्तये ॥ १॥
संक्षेपविस्तराभ्यां हि मन्दोत्तमधियां नृणाम् ।
वस्तूच्यमानमेत्यन्तःकरणं तेन भण्यते ॥ २॥
आत्मानात्मा च लोकेऽस्मिन्प्रत्यक्षादिप्रमाणतः ।
सिद्धस्तयोरनात्मा तु सर्वत्रैवात्मपूर्वकः ॥ ३॥
अनात्मत्वं स्वतस्सिद्धं देहाद्भिन्नस्य वस्तुनः ।
ज्ञातुरप्यात्मता तद्वन्मध्ये संशयदर्शनम् ॥ ४॥
असाधारणांस्तयोर्धर्मान् ज्ञात्वा धूमाग्निवद्बुधः ।
अनात्मनोऽथ बुद्ध्यन्तान् जानीयादनुमानतः ॥ ५॥
इदमित्येव बाह्येऽर्थे ह्यहमित्येव बोद्धरि ।
द्वयं दृष्टं यतो देहे तेनायं मुह्यते जनः ॥ ६॥
केन पुनर्न्यायेनात्मानात्मनोरश्वमहिषयोरिव विभागः
क्रियत इति । उच्यते ।
न्यायः पुरोदितोऽस्माभिरात्मानात्मविभागकृत् ।
तेनेदमर्थमुत्सार्य ह्यहमित्यत्र यो भवेत् ॥ ७॥
विद्यात्तत्त्वमसीत्यस्माद्भावाभावदृशं सदा ।
अनन्तरमबाह्यार्थं प्रत्यक्स्थं मुनिरञ्जसा ॥ ८॥
उच्यतां तर्हि कया तु परिपाय्या वाक्यार्थं वेत्तीति ।
उच्यते । अन्वयव्यतिरेकाभ्याम् ।
त्यक्तकृत्स्नेदमर्थत्वात्त्यक्तोऽहमिति मन्यते ।
नावगच्च्हाम्यहं यस्मान्निजात्मानमनात्मनः ॥ ९॥
अथ शरीरादिबुद्धिपर्यन्तः स सर्वोऽनात्मैवेति
प्रमाणाद्विनिश्चित्य
किमिति बुभुत्सातो नोपरमते । शृणु ।
अनुच्च्हिन्नबुभुत्सश्च प्रत्यग्घेतोरनात्मनः ।
दोलायमानचित्तोऽयं मुह्यते भौतवन्नरः ॥ १०॥
अविलुप्तविज्ञानात्मन आत्मत्वादेव नित्यसान्निध्याद्बुभुत्सुः
किमिति न प्रतिपद्यत इति। यस्मात् ।
यैरद्राक्षीत्पुरात्मानं यमनात्मेति वीक्षते ।
दृष्टेर्द्रष्टारमात्मानं तैः प्रसिद्धैः प्रमित्सति ॥ ११॥
कस्मात्पुनर्हेतोः पराचीनाभिः शब्दाद्यवलेहिनीभिर्बुद्धिभि
रात्मानमनात्मवन्न वीक्षत इति । उच्यते ।
चक्षुर्न वीक्षते शब्दमतदात्मत्वकारणात् ।
यथैवं भौतिकी दृष्टिर्नात्मानं परिपश्यति ॥ १२॥
प्रत्यक्षादिप्रमाणस्वाभाव्यानुरोधेन
तावत्तददर्शनकारणमुक्तम् ।
अथ प्रमेयस्वाभाव्यानुरोधेन प्रतिषेध उच्यते ।
धीविक्रियासहस्राणां हानोपादानधर्मिणाम् ।
सदा साक्षिणमात्मानं प्रत्यक्त्वान्नाहमीक्षते ॥ १३॥
क्व पुनरियं विवेकबुद्धिः किमात्मन्युतानात्मनीति । किंचातः ।
यद्यात्मनि कूटस्थत्वव्याघातोऽनात्मदर्शित्वात् ।
अथानात्मनि तस्याप्यचैतन्यान्न विवेकसंबन्ध इति । उच्यते ।
"दाह्यदाहकतैकत्र" इत्युक्तपरिहारात् ।
बुद्धावेव विवेकोऽयं यदनात्मतया भिदा ।
बुद्धिमेवोपमृद्{}नाति कदलीं तत्फलं यथा ॥ १४॥
सोऽयमतत्त्वे तत्त्वदृक् ।
अनुमानप्रदीपेन हित्वा सर्वाननात्मनः ।
संसारैकावलम्बिन्या तदभावं धियेप्सति ॥ १५॥
योऽयमन्वयव्यतिरेकजो विवेक आत्मानात्मविभाग
लक्षणोऽनात्मस्थः स्थाणौ संशयावबोधवत्
प्रतिपत्तव्योऽन्यथावस्तुस्वाभाव्यान्मृगतृष्णिकोदक
प्रबोधववदित्यत आह ।
संसारबीजसंस्थोऽयं तद्धिया मुक्तिमिच्च्हति ।
शशो निमीलनेनेव मृत्युं परिजिहीर्षति ॥ १६॥
अस्यार्थस्य द्रढिम्ने श्रुत्युदाहरणम् ।
इममर्थं पुरस्कृत्य श्रुत्या सम्यगुदाहृतम् ।
"यच्चक्षुषे"ति विस्रब्धं "न दृष्टे "रिति
च स्फुटम् ॥ १७॥
बुद्ध्यन्तमपविद्ध्यैवं को न्वहं स्यामितीइक्षितुः ।
श्रुतिस्तत्त्वमसीत्याह सर्वमानातिगामिनी ॥ १८॥
एष संक्षेपतः पूर्वाध्यायत्रयस्यार्थ उक्तः ।
सोऽयं न्याय्योऽपि वेदान्तार्थः शास्त्राचार्यप्रसाद
लभ्योऽप्यनपेक्षितशास्त्राचार्यप्रसादोऽनन्यापेक्ष
सिद्धस्वभावत्वात्कैश्चिच्च्ह्रद्धधानैर्न प्रतीयते ।
तेषां संग्रहार्थमभिमतप्रामाण्योदाहरणम् ।
भगवत्पूज्यपादैश्च उदाहार्येवमेव तु ।
सुविस्पष्टोऽस्मदुक्तोऽर्थः सर्वभूतहितैषिभिः ॥ १९॥
किं परमात्मन उपदेश उतापरमात्मन इति । किं चातः ।
यदि परमात्मनस्तस्योपदेशमन्तरेणैव मुक्तत्वान्निरर्थक
उपदेशः । अथापरमात्मनस्तस्यापि स्वत एव संसार
स्वभावत्वान्निष्फल उपदेशः । एवमुभयत्रापि
दोषवत्त्वादत आह ।
"अविविच्योभयं वक्ति श्रुतिश्चेत्स्याद्{}ग्रहस्तथा " ।
इति पक्षमुपादाय पूर्वपक्षं निशात्य च ॥ २०॥
तच्चेदमविवेकात्स्वतो विविक्तात्मने तत्त्वमसीत्युपदिष्टम् ।
युष्मदस्मद्विभागज्ञे स्यादर्थवदिदं वचः ।
यतोऽनभिज्ञे वाक्यं स्याद्बधिरेष्विव गायनम् ॥ २१॥
तस्य च युष्मदस्मद्विभागविज्ञानस्य का युक्तिरुपायभावं
प्रतिपद्यते । शृणु ।
"अन्वयव्यतिरेकौ हि पदार्थस्य पदस्य च ।
स्यादेतदहमित्यत्र युक्तिरेवावधारणम् " ॥ २२॥
कथं तौ युक्तिरित्यत्राह ।
"नाद्राक्षमहमित्यस्मिन् सुषुप्तेऽन्यन्मनागपि ।
न वारयति दृष्टिं स्वां प्रत्ययं तु निषेधति " ॥ २३॥
"एवं विज्ञातवाच्यार्थे श्रुतिलोकप्रसिद्धितः ।
श्रुतिस्तत्त्वमसीत्याह श्रोतुर्मोहापनुत्तये " ॥ २४॥
तत्र त्वमिति पदं यत्र लक्षणया वर्तते सोऽर्थ उच्यते ।
"अहं शब्दस्य या निष्ठा ज्योतिषि प्रत्यगात्मनि ।
सैवोक्ता सदसीत्येवं फलं तत्र विमुक्तता " ॥ २५॥
अन्यच्चान्वयव्यतिरेकोदाहरणम् । तथा ।
"च्हित्त्वा त्यक्तेन हस्तेन स्वयं नात्मा विशेष्यते ।
तथा शिष्टेन सर्वेण येनयेन विशेष्यते ॥ २६॥
विशेषणमिदं सर्वं साध्वलंकरणं यथा ।
अविद्याध्यस्तमतः सर्वं ज्ञात आत्मन्यसद्भवेत् ॥ २७॥
तस्मात्त्यक्तेन हस्तेन तुल्यं सर्वं विशेषणम् ।
अनात्मत्वेन तस्माज्ज्ञो मुक्तः सर्वविशेषणैः ॥ २८॥
ज्ञातैवात्मा सदा ग्राह्यो ज्ञेयमुत्सृज्य केवलः ।
अहमित्यपि यद्ग्राह्यं व्यपेताङ्गसमं हि तत् " ॥ २९॥
"दृश्यत्वादहमित्येष नात्मधर्मो घटादिवत् ।
तथान्ये प्रत्यया ज्ञेया दोषाश्चात्मामलो ह्यतः " ॥ ३०॥
सर्वन्यायोपसंग्रहः ।
"नित्यमुक्तत्वविज्ञानं वाक्याद्भवति नान्यतः ।
वाक्यार्थस्यापि विज्ञानं पदार्थस्मृतिपूर्वकम् ॥ ३१॥
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां पदार्थस्स्मर्यते ध्रुवम् ।
एवं निर्दुःखमात्मानमक्रियं प्रतिपद्यते ॥ ३२॥
सदेवेत्यादिवाक्येभ्यः प्रमा स्फुटतरा भवेत् ।
दशमस्त्वमसीत्यस्माद्यथैवं प्रत्यगात्मनि " ॥ ३३॥
वीक्षापन्नस्योदाहरणम् ।
"नवबुद्ध्यपहाराद्धि स्वात्मानं दशपूरणम् ।
अपश्यन् ज्ञातुमेवेच्च्हेत्स्वमात्मानं जनस्तथा ॥ ३४॥
अविद्याबद्धचक्षुष्ट्वात्कामापहृतधीः सदा ।
विविक्तं दृशिमात्मानं नेक्षते दशमं यथा " ॥ ३५॥
सोऽयमेवमविद्यापटलावगुण्ठितदृष्टिः सन्
कथमुत्थाप्यत इत्याह ।
यथा स्वापनिमित्तेन स्वप्नदृक्प्रतिबोधितः ।
करणं कर्म कर्तारं स्वाप्नं नैवेक्षते स्वतः ॥ ३६॥
अनात्मज्ञस्तथैवायं सम्यक् श्रुत्यावबोधितः ।
गुरुं शास्त्रं तथा मूढं स्वात्मनोऽन्यं न पश्यति ॥ ३७॥
स किं सकलसंसारप्रविविक्तमात्मानं वाक्यात्प्रतिपद्यत
उत नेतीति । अत्र ब्रूमः । कूटस्थावगतिशेषमात्रत्वा
त्प्रतिपत्तेरत आह ।
दण्डावसाननिष्ठस्स्याद्दण्डसर्पो यथा तथा ।
नित्यावगतिनिष्ठं स्याद्वाक्याज्जगदसंशयम् ॥ ३८॥
कुत एतत् । यस्मात् ।
पश्यन्निति यदाहोच्चैः प्रत्यक्त्वमजमव्ययम् ।
अपूर्वानपरानन्तं त्वमा तदुपलक्ष्यते ॥ ३९॥
तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थविज्ञानैव बाध्यते । यस्मात् ।
अस्माद्यदपरं रूपं नास्तीत्येव निरूप्यते ।
अन्यथाग्रहणाभावाद्बीजं तत्स्वप्नबोधयोः ॥ ४०॥
अस्यार्थस्य द्रढिम्न उदाहरणम् ।
"कार्यकारणबद्धौ ताविष्येते विश्वतैजसौ ।
प्राज्ञः कारणबद्धस्तु द्वौ तौ तुर्ये न सिध्यतः " ॥ ४१॥
"अन्यथागृहणतः स्वप्नो निद्रा तत्त्वमजानतः ।
विपर्यासे तयोः क्षीणे तुरीयं पदमश्नुते " ॥ ४२॥
तथा भगवत्पादीयमुदाहरणम् ।
"सुषुप्ताख्यं तमोऽज्ञानं बीजं स्वप्नप्रबोधयोः ।
आत्मबोधप्रदग्धं स्याद्बीजं दग्धं यथाभवम् " ॥
४३॥
एवं गौडैर्द्राविडैर्नः पूज्यैरयमर्थः प्रभाषितः ।
अज्ञानमात्रोपाधिस्सन्नहमादिदृगीश्वरः ॥ ४४॥
तत्रान्यथाग्रहणवदन्यथाग्रहणबीजमग्रहणमनात्मधर्म
एवेत्याह ।
इदं ज्ञानमहं ज्ञाता ज्ञेयमेतदिति त्रयम् ।
योऽविकारो विजानाति परागेवास्य तत्तमः ॥ ४५॥
यत एतदेवमतस्तस्यैव
बीजात्मनस्तमसश्चित्तधर्मविशिष्टस्य
स्वकार्यद्वितीयाभिसंबन्धो न त्वविकारिण आत्मन इत्याह
दृष्टान्तेन ।
रूपप्रकाशयोर्यद्वत्संगतिर्विक्रियावतः ।
सुखदुःखादिसंबन्धश्चित्तस्यैवं विकारिणः ॥ ४६॥
तदेतदन्वयव्यतिरेकाभ्यां दर्शयिष्यन्नाह ।
संप्रसादेऽविकारित्वादस्तं याते विकारिणि ।
पश्यतो नात्मनः किंचिद्द्वितीयं स्पृशतेऽण्वपि ॥ ४७॥
सोऽयं कूटस्थज्ञानमूर्तिरात्मा ।
यथा प्राज्ञे तथैवायं स्वप्नजागरितान्तयोः ।
पश्यन्नप्यविकारित्वाद्द्वितीयं न पश्यति ॥ ४८॥
एवं ज्ञानवतो नास्ति ममाहंमतिसंश्रयः ।
भास्वत्प्रदीपहस्तस्य ह्यन्धकार इवाग्रतः ॥ ४९॥
तत्र दृष्टान्तः ।
आ प्रबोधाद्यथासिद्धिर्द्वैतादन्यस्य वस्तुनः ।
बोधादेवमसिद्धत्वं बुद्ध्यादेः प्रत्यगात्मनः ॥ ५०॥
स एष विद्वान्हानोपादानशून्यमात्मानमात्मनि पश्यन् ।
सर्वमेवानुजानाति सर्वमेव निषेधति ।
भेदात्मलाभोऽनुज्ञा स्यान्निषेधोऽतत्स्वभावतः ॥ ५१॥
सर्वस्योक्तत्वादुपसंहारः ।
परमाथार्थनिष्ठं यत्सर्ववेदान्तनिश्चितम् ।
तमोपनुद्धियां ज्ञानं तदेतत्कथितं मया ॥ ५२॥
एतावदिहोक्तम् ।
नेहात्मविन्मदन्योऽस्ति न मत्तोऽज्ञोऽस्ति कश्चन ।
इत्यजानन्विजानाति यस्स ब्रह्मविदुत्तमः ॥ ५३॥
एवमात्मानं ज्ञात्वा किं प्रवर्तितव्यमुत निवर्तितव्यमाहोस्वि
न्मुक्तप्रग्रहतेति । उच्यते ।
ज्ञेयाभिन्नमिदं यस्माज्ज्ञेयवस्त्वनुसार्यतः ।
न प्रवृत्तिं निवृत्तिं वा कटाक्षेणापि वीक्षते ॥ ५४॥
कुत एतज्ज्ञेयाभिन्नमिति । यतः ।
प्रागात्मबोधाद्बोधोऽयं बाह्यवस्तूपसर्जनः ।
प्रध्वस्ताखिलसंसार आत्मैकालम्बनः श्रुतेः ॥ ५५॥
एवमवगतपरमार्थतत्त्वस्य न शेषशेषिभाव
स्तत्कारणस्योत्सारितत्वादित्याह ।
वास्तवेनैव वृत्तेन निरुणद्धि यतो भवम् ।
निवृत्तिमपि मृद्{}नाति सम्यग्बोधः प्रवृत्तिवत् ॥ ५६॥
सकृदात्मप्रसूत्यैव निरुणद्ध्यखिलं भवम् ।
ध्वान्तमात्रनिरासेन न ततोऽन्यान्यथामतिः ॥ ५७॥
देशकालाद्यसंबद्धाद्देशादेर्मोहकार्यतः ।
नानुत्पन्नमदग्धं वा ज्ञानमज्ञानमस्त्यतः ॥ ५८॥
सम्यग्ज्ञानशिखिप्लुष्टमोहतत्कार्यरूपिणः ।
सकृन्निवृत्तेर्बाध्यस्य किं कार्यमवशिष्यते ॥ ५९॥
वास्तवेनैव वृत्तेनाविद्यायाः प्रध्वस्तत्वान्न
किंचिदवशिष्यत इत्युक्तः परिहारः । अथापरस्सांप्रदायिकः
परिहारः ।
निवृत्तसर्पस्सर्पोत्थं यथा कम्पं न मुञ्चति ।
विध्वस्ताखिलमोहोऽपि मोहकार्यं तथात्मवित् ॥ ६०॥
यतः प्रवृत्तिबीजमुच्च्हिन्नं तस्मात् ।
तरोरुत्खातमूलस्य शोषेणैव यथा क्षयः ।
तथा बुद्धात्मतत्त्वस्य निवृत्त्यैव तनुक्षयः ॥ ६१॥
अथालेपकपक्षनिरासार्थमाह ।
बुद्धद्वैतसत्त्वस्य यथेष्टाचरणं यदि ।
शुनां तत्त्वदृशां चैव को भेदोऽशुचिभक्षणे ॥ ६२॥
कस्मान्न भवति । यस्मात् ।
अधर्माज्जायतेऽज्ञानं यथेष्टाचरणं ततः ।
धर्मकार्ये कथं तत्स्याद्यत्र धर्मोऽपि नेष्यते ॥ ६३॥
प्रत्याचक्षाण आहातो यथेष्टाचरणं हरिः ।
"यस्य सर्वे समारम्भाः " "प्रकाशं चे "ति
सर्वदृक् ॥ ६४॥
तिष्ठतु तावत्सर्वप्रवृत्तिबीजघस्मरं ज्ञानं
मुमुक्ष्ववस्थायामपि न संभवति यथेष्टाचरणम् ।
तदाह ।
" यो हि यत्र विरक्तः स्यान्नासौ तस्मै प्रवर्तते ।
लोकत्रयविरक्तत्वान्मुमुक्षुः किमितीहते " ॥ ६५॥
तत्र दृष्टान्तः ।
"क्षुधया पीड्यमानोऽपि न विषं ह्यत्तुमिच्च्हति ।
मिष्टान्नध्वस्ततृड् जानन्नामूढस्तज्जिघत्सति " ॥ ६६॥
यतोऽवगतपरमार्थतत्त्वस्य यथेष्टाचरणं न मनागपि
घटते मुमुक्षुत्वेऽपि च तस्मात् ।
रागो लिङ्गमबोधस्य चित्तव्यायामभूमिषु ।
कुतः शाड्वलता तस्य यस्याग्निः कोटरे तरोः ॥ ६७॥
सकलपुरुषार्थसमाप्तिकारिणोऽस्यात्मावबोधस्य कुतः
प्रसूतिरिति । उच्यते ।
अमानित्वादिनिष्ठो यो यश्चाद्वेष्ट्रादिसाधनः ।
ज्ञानमुत्पद्यते तस्य न बहिर्मुखचेतसः ॥ ६८॥
उत्पन्न आत्मविज्ञाने किमविद्याकार्यत्वात्प्रवृत्तिवन्निवृत्त्या
त्मकामानित्वदयो निवर्तन्त उत नेति । नेति ब्रूमः । किं
कारणम् । निवृत्तिशास्त्राविरुद्धस्वाभाव्यात्परमात्मनो
न तु नियोगवशात् । कथं तर्हि । शृणु ।
उत्पन्नात्मप्रबोधस्य त्वद्वेष्टृत्वादयो गुणाः ।
अयत्नतो भवन्त्यस्य न तु साधनरूपिणः ॥ ६९॥
यत एतदेवमतः ।
इमां ग्रन्थमुपादित्सुरमानित्वादिसाधनः ।
यत्नतः स्यान्न दुर्वृत्तः प्रत्यग्धर्मानुगो ह्ययम् ॥ ७०॥
न दातव्यश्चायं ग्रन्थः ।
नाविरक्ताय संसारान्नानिरस्तैषणाय च ।
न चायमवते देयं वेदान्तार्थप्रवेशनम् ॥ ७१॥
ज्ञात्वा यथोदितं सम्यग्ज्ञातव्यं नावशिष्यते ।
न चानिरस्तकर्मेदं जानीयादञ्जसा ततः ॥ ७२॥
निरस्तसर्वकर्माणः प्रत्यक्प्रवणबुद्धयः ।
निष्कामा यतयः शान्ता जानन्तीदं यथोदितम् ॥ ७३॥
श्रीमच्च्हङ्करपादपद्मयुगलं संसेव्य लब्ध्वोचिवान्
ज्ञानं पारमहंस्यमेतदमलं स्वान्तान्धकारापनुत् ।
मा भूदत्र विरोधिनी मतिरतः सद्भिः परीक्ष्यं बुधैः
सर्वत्रैव विशुद्धये मतमिदं सन्तः परं कारणम् ॥
७४॥
सुभाषितं चार्वपि नामहात्मनां
दिवाकरो नक्तदृशामिवामलः ।
प्रभाति भात्येव विशुद्धचेतसां
निधिर्यथापास्ततृषां महाधनः ॥ ७५॥
विष्णोः पादानुगां यां निखिलभवनुदं शंकरोऽवाप
योगात्
सर्वज्ञं ब्रह्मसंस्थं मुनिगणसहितं सम्यगभ्यर्च्य
भक्तया ।
विद्यां गङ्गामिवाहं प्रवरगुणनिधेः प्राप्य वेदान्तदीप्तां
कारुण्यात्तामवोचं जनिमृतिनिवहध्वस्तये दुःखितेभ्यः ॥ ७६॥
वेदान्तोदरवर्ति भास्वदमलं ध्वान्तच्च्हिदस्मद्धियो
दिव्यं ज्ञानमतीद्रियेऽपिविषये व्याहन्यते न क्वचित् ।
यो नो न्यायशलाकयैव निखिलं संसारबीजं तमः
प्रोत्सार्याविरकार्षीद्गुरुगुरुः पूज्याय तस्मै नमः ॥ ७७॥
संबन्धोक्तिरियं साध्वी प्रतिश्लोकमुदाहृता ।
नैष्कर्म्यसिद्धेर्ज्ञात्वेमां व्याख्यातासौ भवेद्{}ध्रुवम्
॥ ७८॥
इति चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥