द्वात्रिंशत्पुत्तलिकासिंहासनम्/११
अथ दारिद्र्यमोचनं नाम एकोनत्रिंशोपाख्यानम् ।
पुनरपि राजा यावत् सिंहासने समुपविशति, तावदन्यया पुत्तलिकयोक्तं ,- भो राजन्! यस्य विक्रमस्येव औदार्य्यादयो गुणा विद्यन्ते, स एवात्र सिंहासने उपवेष्टुं क्षमः ।
भोजेनोक्तं,-पुत्तलिके! कथय तस्य विक्रमस्यौदार्य्यगुण- वृत्तान्तम् ।
सा अत्रवीत्,-श्रूयतां राजन्! एकदा विक्रमार्को राजकुमारैरुपास्यमानः ( घ) सभायाम् उपविष्टोऽस्ति, तदा कश्चित् स्तुतिपाठकः समागत्य,-
यावद्वीचीतरङ्गान् वहति सुरनदी जाह्नवी पुण्यतोया
यावच्चाऽकाशमार्गे तपति हि भुवनं भास्करो लोकपालः ।
यावद्वज्रेन्द्रनील--स्फटिकमणिशिला विद्यते मेरुशृङ्गे
तावत्पुत्रैश्चपौत्रैः स्वजनपरिवृतो भुङ्क्ष्व राज्यं नृपाल! ।।२८१।।
इत्याशिषमुक्त्वा राजानं स्तौति,- भो राजन्-
यथा सरति जीमूते चातको ग्रीष्मपीडितः ।
तृषितो याचते तोयं तथाऽहं तव दर्शनात् ।। २८२ ।।
अहं हि दूरदेशवासी । तव कीर्त्तिं समाकर्ण्य, दूरात् आगतोऽस्मि ।
तव कीर्त्तिः सप्तार्णवमेदिनीमण्डिता (ङ)-
कर्पूरादपि कैरवादपि दलत्कुन्दादपि स्वर्णदी-
कल्लोलादपि राजतादपि चलत्कान्तादृगन्तादपि ।
निःशेषञ्च? यथा कलङ्करहितात् शीतांशुखण्डादपि
श्वेताभिस्तव कीर्त्तिभिर्धवलिता सप्तार्णवा मेदिनी।।२८३।।
भो राजन्! त्वाम् अर्थिजनकल्पद्रुमम् ( च) आगत्य अद्य दारिद्र्यव्याधिमुक्तो (छ) ऽस्मि । अन्यच्च,-अस्मिन् देशे सकलार्थिकल्पद्रुमं भवन्तं विलोक्य धनेश्वरनामा कश्चिद् राजा अस्माकं स्मृतिपथे ( ज) उदेति । उत्तरस्यां दिशि ईशानभागे जम्बीरनगरे धनेश्वरनामा कश्चिद् राजा अर्थिनां दारिद्र्यदुःख- निवारणार्थं तेभ्यो धनं वितीर्णवान् । एकदा धनेश्वरेण माघशुक्लसप्तमीदिवसे वसन्तपूजायां कृतायां बहुदूरस्थाः अपि बहवः याचकाः समायाताः । तस्मिन् समये राज्ञा दानार्थम् अष्टादशकोटिसुवर्णं (झ) दत्तम् । एवमत्यन्तमौदार्य्यवरिष्ठः (ञ) स इव राजा अस्मिन् देशे त्वमेव एकः दृष्टोऽसि ।
तस्य वचनं श्रुत्वा विक्रमादित्यः भाण्डारिकमाहूय अभणत,- भो भाण्डारिक! अमुं स्तुतिपाठकं भाण्डारगृहे नीत्वा महार्हाणि रत्नानि दर्शय । ततोऽयं यावन्ति रत्नानि, अन्यान्यपि वस्तूनि गृहीतुमिच्छति, तावन्ति गृह्णातु ।
तदनन्तरं भाण्डारिकस्तं भाण्डारे नीत्वा, दिव्यानि अनेकानि वस्तूनि अदर्शयत् । स्तुतिपाठकोऽपि स्वेप्सितवस्तूनि (ट) रत्नानि च गृहीत्वा, परिपूर्णमनोरथः (ठ) राजसमीपमागत्य भणति,- भो राजन्! महेश्वरस्य ( ड) तव प्रसादात् अहं धनपतिः (ढ) जातोऽस्मि, तव निधयो (ण) मम हस्तं प्राप्ताः । इदानीं तव चरित्रं सादृश्यमतिक्रान्तम्; ( त) तव सादृश्यं हरि-हर-ब्रह्मादयोऽपि न बिभ्रति (थ) । तथाहि,-
वेधा वेदायनाविष्टो गोविन्दोऽपि गदाधरः ।
शम्भुः शूली विषादी च भवान् केनोपमीयते ?।। २८४।।.
एवं स्तुत्वा स्तुतिपाठकः -ब्रह्मायुः भवश्च (द) इत्याशिषमुक्त्वा निजस्थानं गतः ।
इति कथां कथयित्वा पुत्तलिका भोजमवदत् - भो राजन्! त्वयि एवमौदार्य्यं (ध) विद्यते चेत, तर्हिं अस्मिन् सिंहासने समुपविश ।
राजा तूष्णीमासीत्। ।
इति विक्रमार्कचरिते सिंहासनोपाख्याने अप्सरा भोजसंवादे दारिद्र्यमोचनं नाम एकोनविंशोपाख्यानम ।। २९ ।।
अथ इन्द्रजालप्रदर्शनं नाम त्रिंशोपाख्यानम् ।
पुनरपि यावत् राजा सिंहासने समुपविशति, तावदन्या पुत्तलिका भणति,- भो राजन्! यस्तु विक्रम इव औदार्य्यादिगुणयुक्तः, सोऽस्मिन् सिंहासने उपवेष्टुं योग्यः, अन्यो न ।
राजाऽब्रवीत्-भोः पुत्तलिके! कथय तस्य विक्रमस्यौदार्य्य- वृत्तान्तम् ।
साऽब्रवीत्,- श्रूयतां राजन्! एकदा सकलसामन्त- राजकुमारादिभिरुपास्यमानो राजा सिंहासने समुपविष्टो- ऽभूत् । तस्मिन् समये ऐन्द्रजालिकः ( न) कश्चित् समागत्य, ब्रह्मायुर्भव इत्याशिषमुक्त्वा भणति,- भो देव! त्वं सकलकलाऽभिज्ञः, तव समीपमागत्य अनेकैः महैन्द्रजालिकैर्लाघवानि ( प) दर्शितानि; अद्य ममापि एकं लाघवं सुप्रसन्नेन निरीक्षणीयम् ।
राज्ञोक्तं- नेदानीमवसरोऽस्माकं, स्नानभोजनवेला जाता, प्रभाते द्रक्ष्यामः इति ।
ततः प्रभाते कश्चित् महाकायः, महाश्मश्रुभिर्देदीप्यमानवपुः, विपुलकन्धरः, ( फ) देदीप्यमानं खड्गं धृत्वा, अतिमनोहरया स्त्रिया कयाचिद्युक्तः समागत्य सभायां समुपविष्टे राज्ञि नमयकार । तदा तत्रत्यैरधिकारिभिः तदकार्य्यं (व) दृष्ट्वा सविस्मयैर्भणितं - भो नायक! ( भ) भवान् कुतः समागतः?
तेनोक्तम्,- अहं महेन्द्रस्य (म) सेवकः । कदाचित् स्वामिना शप्तः अधुना भूमण्डले तिष्ठामि । इयं मम भार्य्या । अद्यैव देवदैत्ययोः महत् युद्धं प्रारब्धं, तर्हि अहं तत्र गच्छामि । अयं विक्रमादित्यः जितेन्द्रियः ( य) इति विचार्य्य, अस्य समीपे भार्य्यां निक्षिप्य, युद्धार्थं गमिष्यामि । तत् श्रुत्वा राजा परं विस्मयं गतः ।
ततः स राज्ञः समीपे भार्य्यां निक्षिप्य, राजानं निवेद्य, (र) खड्गेन यावत् गगने उत्पतति,(ल) तावदाकाशे महान् भैरवरवो जातः । रे! रे! मारय मारय घातय घातय इति । सभायाम् उपविष्टाः सर्वेऽपि लोकाः ऊर्द्ध्वमुखाः सकौतुकं पश्यन्ति स्म ।
तदनन्तरं मुहूर्ते ( व) गते राजसभामध्ये गगनात् खड्गो रक्त लिप्तः, तथैको बाहुः पतितः । एवं सर्वैरवलोक्य भणितम्,- अहो! एतस्याः स्त्रिया वीरः पतिः सङ्ग्रामे प्रतिभटैः ( श) हतः, तस्यैको बाहुः, खड्गश्च पतितः । एवं वदति सभाजने (ष) पुनः शिरश्च पतितं, ततः कबन्धोऽपि (स) पतितः । एतत् सर्व्वं दृष्ट्वा वीरस्य स्त्रिया भणितं,- भो देव! मम भर्त्ता रणाङ्गणे युद्धं विधाय शत्रुभिर्निहतः, तस्येदं शिरः, सखड्गो बाहुः, कबन्धोऽपि पतितः । तर्हि स मे प्रियो भर्त्ता दिव्याङ्गनाभिः व्रियते ( ह) । यन्निमित्तमेतत् शरीरं स्थितं, स मम स्वामी रणाङ्गणे प्रतिभटैर्हतः; इदानीम् एतच्छरीरं कस्य कृते ( क) रक्षामि? प्रमदाः पतिमार्गगाः ( ख) इति विचेतनैरपि ज्ञातम् । तथा हि,-
शशिना कह याति कौमुदी सह मेघेन तडित् प्रलीयते ।
प्रमदाः प्रतिमार्गगा इति प्रतिपन्नं हि विचेतनैरपि ।। २८५ ।।
किञ्च-
या राका शशि-शोभना गतघना सा यामिनी यामिनी,
या सौन्दर्यगुणान्विता पतिरता सा कामिनी कामिनी ।
यो गोविन्द-रसप्रमोदमधुरा सा माधुरी माधुरी,
या लोकद्वयसाधनी तनुभृतां सा चातुरी चातुरी ।। २८६ ।।
तथा च स्मृतिः,-
मृते भर्त्तरि या नारी समारोहेद् हुताशनम् ।
साऽरुन्धतीव पूज्या स्यात् स्वर्गलोके निरन्तरम् ।। २८७ ।।
यावच्चाग्नौ मृते पत्यौ स्त्री नात्मानं प्रदाहयेत ।
तावन्न मुच्यते सा हि नरकाद्धि कथञ्चन ।। २८८ ।।
मातृकं पैतृकं चाऽपि श्वशुरस्य कुलं तथा ।
कुलत्रयं तारयेद्धि भर्त्तारं याऽनुगच्छति ।। २८९ ।।
तथा च्,-
तिस्रः कोट्योऽर्द्धकोटी च यानि रोमाणि मानवे ।
तावत्कालं वसेत् स्वर्गे भर्त्तारं याऽनुगच्छति ।। २९० ।।
व्यालग्राही यथा व्यालं बलादुद्धरते बिलात्। ।
तथा स्त्री पतिमुद्धृत्य सह तेनैव मोदते ।। २९१ ।।
दुर्वृत्तं वा सुवृत्तं वा सर्व्वपापरतं तथा ।
भर्त्तारं तारयत्येषा भार्य्या धर्मेषु निष्ठिता ।। २९२ ।।
अन्यच्च-
जीवितं पतिहीनाया निष्फलञ्च भवेत् ध्रुवम् ।
दीनायाः पतिहीनायाः किं नार्य्या जीवितैः फलमः।।२९३।।
मितं ददाति हि पिता मितं भ्राता मितं सुतः ।
अमितस्य च दातारं भर्त्तारं का न पूजयेत्? ।। २९४ ।। किञ्च,-
अपि बन्धुशता नारी बहुपुत्रैश्च संयुता ।
शोच्या भवति सा नारी पतिहीना ?प्रस्विनी ।। २९५ ।। तथा च,-
गन्धैर्माल्यैस्तथा धूपैर्विविधैर्भूषणैरपि ।
वासोभिः शयनैश्चैव विधवा किं करिष्यति? ।। २९६ ।। तथा च-
नाऽतन्त्री विद्यते वीणा नाऽचक्री वर्त्तते रथः ।
नाऽपतिः सुखमाप्नोति नारी बन्धुशतैरपि ।।२९७।।
दरिद्रो व्यसनी वृद्धो व्याधितो विकलस्तथा ।
पतितः कृपणो वाऽपि स्त्रीणां भर्त्ता परा गतिः ।। २९८।।
नास्ति भर्त्तृसमो बन्धुर्नास्ति भर्त्तृसमा गतिः ।
वैधव्यसदृशं दुःखं स्त्रीणामन्यत् न विद्यते ।
धन्या मा योषितां मध्ये भर्त्रग्रे म्रियते हि या ।। २९९।।
इत्युक्त्वा अग्निप्रवेशार्थं राज्ञः पादयोः पपात । राजा तस्या वचनं श्रुत्वा करुणार्द्ररससिक्तकर्णः? ( ग) सन् - --श्रीखण्डादिभिः चितां विरचय्य, ( घ) तस्यै अनुज्ञां ददौ साऽपि राज्ञः सकाशात् अनुज्ञां लब्ध्वा, भर्त्तुः शरीरेण समम् (ङ) अग्निं विवेश । ततः सूर्य्योऽस्तमगात ।
प्रभाते राजा सन्ध्यादिकं कर्म्म समनुष्ठाय, सिंहासने समुपविष्टो यावत् सकलसामन्त- राजकुमारादिभिरुपास्यते, तावत स एव नायकः पूर्ववत् खड्गहस्तः, अतिदीर्घाकारो देदीप्यमानवपुः समागत्य, राज्ञः कण्ठे कल्पतरुकमलग्रथितां मालां परिमल लुब्ध मुग्ध मधुकरनिकुरम्ब निरन्तरां ( च) निधाय, तस्मै नानाविधयुद्धगोष्ठीं ( छ) वक्तुं प्रवृत्तः । तं समागतं दृष्ट्वा सर्वोऽपि सभा विस्मयं गता ।
पुनस्तेन भणितं- भो राजन्! मयि अस्मात् स्थानात् स्वर्गं गते, तत्र महेन्द्रस्य दैत्यानाञ्च महान् सङ्ग्रामोऽभूत् । तस्मिन् समये बहवो राक्षसा दैत्याश्च निपातिताः, केचन पलाय्य गताः । युद्धावसाने देवेन्द्रेण सप्रसादम् (ज) अहं भणितः,- भो नायक! त्वया अद्य प्रभृति भूलोकं प्रति न गन्तव्यम्; तव शापस्यावसानं जातम् । तवाहं प्रसन्नोऽस्मि, गृहाणेदं वलयम् इति रत्नखचितं स्वकरात् मुक्तावलयं मम हस्ते अदात । पुनर्मया भणितं,- भोः स्वामिन्! अत्राऽऽगमनसमये मया भार्य्या विक्रमार्कसमीपे निक्षिप्ता । तां गृहीत्वा झटिति पुनरागमिष्यामि, इति पुरन्दरम् उक्त्वा समागतोऽस्मि । त्वं धार्म्मिकचूडामणिः, सा मम भार्य्या दातव्या, तया सह पुनः स्वर्लोकं गमिष्यामि इति ।
तद्वचनं श्रुत्वा राजा सर्वैः सह सभायां तटस्थो ( झ) जातः, परं विस्मयं गत्वा तूष्णीञ्च स्थितः ।
पुनस्तेन गदितं,- भोः राजन्! किमिति जोषम् (ञ) आस्यते? राज्ञः समीपस्थैर्भणित--तव भार्य्या अग्निं प्रविष्टा।
तेनोक्तं -किमर्थम् ? ते तु निरुत्तरीभूताः आसन् ।
तदा तेन भणितं- राजशिरोमणे! परनारीसहोदर! लोककल्पद्रुम! ( ट) विक्रम- भूमिपाल! किमिदम् अकार्य्यम् अनुष्ठीयते? देहि मे मत्पत्नीम् ।
ततो राज्ञोक्तं भो नायक! खड्गबाहुभ्यां पतितं भवच्छिरः कलेवरञ्च दृष्ट्वा भवन्तं युद्धनिहतं मत्वा सभासदां मम च अनुमतिं गृहीत्वा भवच्छरीरैः सह तव पत्नी अनलं प्रविष्टवती ।
नायकेनोक्तं --राजन्! सुरूपां युवतीञ्च परललनाम् अपि लोलुपदृशा (ठ) दृष्ट्वा भवतैव गृहान्तरे गोपायिता सा; यतः मयि मृते अनलम् अप्रविश्य तया स्वर्गं एव तच्छरीरेण गन्तव्यः इति नियमः (ड) आसीत ।
तदा सकलसभासदै- रुक्तं-भोः सत्यमेव अस्माकं समक्षं सा अनलं प्रविष्टा ।
ततः - न हि न हि इत्युक्त्वा नायकः त्वरितमुत्थाय, सिंहासन- पश्चाद्वर्त्तिगृहाभ्यन्तरात् तामेव नायिकां करे धृत्वा राजसभा- मध्यमानीय, तद्वक्त्रावरणञ्च उन्मोच्य प्रदर्शितवान् । ततः सर्वे एव लज्जानम्राननाः परं विस्मयं जग्मुः ।
अथ स सहासं राजानं गदितवान्- महाराज! सकलगुणगणैकभाजन । ब्रह्मायुर्भव; अहं स महैन्द्रजालिकः, तव पुरतः मया इन्द्रजालविद्यालाघवं दर्शितम् ।
राजाऽपि विस्मयं गतः प्रसन्नोऽभूत् ।
तस्मिन्नवसरे भाण्डारिकेणाऽऽगत्य उक्तं,- भो महाराज । पाण्ड्यराजेन स्वामिने करः प्रेषितः । राज्ञोक्तं -किं किं प्रेषितम् ? तेनोक्तं -स्वामिन्! अवहितं (ढ) शृणु,-
अष्टो हाटककोटयः, त्रिनवतिमुक्ताफलानां तुलाः
पञ्चाशन्मधुगन्धलुब्धमधुपैः संशोभिताः सिन्धुराः ।
अश्वानां त्रिशतञ्च वै सुचतुरं पण्याङ्गनानां शतं
श्रीमद्विक्रमभूमिपाल! भवतः श्रीपाण्ड्यराट्प्रेषितम् ।। ३०० ।।
ततो राज्ञा भणितम्-एतत्सर्वम् ऐन्द्रजालिकाय देहि ।
ततो भाण्डारिकेण तत्सर्वं तस्मै दत्तम् ।
इमां कथां कथयित्वा पुत्तलिका भोजराजमवदत्- भो राजन्! त्वयि एवम् औदार्य्यं विद्यते चेत्, तर्हि अस्मिन् सिंहासने समुपविश । राजा अधोमुखो बभूव ।
इति विक्रमार्कचरिते सिंहासनोपाख्याने अप्सराभोजसंवादे इन्द्रजाल प्रदर्शनं नाम त्रिंशोपाख्यानम् ।। ३० ।।
अथ वेतालसिद्धिलाभो नाम एकत्रिंशोपाख्यानम् ।
अथ राजा सिंहासने पुनः यावत् समुपविशति, तावदन्या पुत्तलिका वदति स्म-भो राजन्! सिंहासने स एव उपवेष्टुं क्षमः, यस्य विक्रमस्येव औदार्य्यादयो गुणा भवन्ति ।
राज्ञोक्तं,-भोः पुत्तलिके! कथय तस्य विक्रमस्यौदार्य्यवृत्तान्तम् ।
सा कथयति,-भो राजन्! श्रूयताम्-विक्रमार्के राज्यं कुर्वति, एकदा कश्चिद्दिगम्बरः ( ण) समागत्य, राज्ञो हस्ते फलं दत्त्वा आशिषं प्रयुज्य भणति-भो राजन्! अहं मार्गशीर्षे कृष्णचतुर्दशीदिवसे महाश्मशाने हवनं करिष्यामि । भवान् परोपकारी सत्त्वाधिकः इति मे विदितं, तत्र ममोत्तरसाधकेन (त) त्वया भवितव्यम् । तस्य महाश्मशानस्य नातिदूरे शमीपादपः अस्ति, तत्र कश्चिद्वेतालः ( थ) लग्नस्तिष्ठति, स त्वया मौनेन एव नेतव्यः, अन्यथा मे कार्य्यसिद्धिः न भविष्वति ।
राज्ञा तथा करिष्यामि इति प्रतिज्ञातम् ।
अथ क्षपणकः सहःकृष्णचतुर्दशीदिवसे (द) महाश्मशाने होमसाधनद्रव्याणि गृहीत्वा स्थितः । चय तेन दर्शितं शमीपादपस्थितं वेतालं दृष्ट्वा, स्कन्धे गृहीत्वा राजा यावत् मार्गे आगच्छति, तावत् वेतालेनोक्तं,- भो राजन्! मार्गश्रमापनोदनाय ( ध) कामपि कथां कथय।
राजा मौनभङ्गभयात् (न) तूष्णीं स्थितः ।
पुनर्वेतालेनोक्तं - त्वं मौनभङ्गभयात् कथां न कथयसि, अहं तावत् कथयिष्यामि । कथाऽवसाने मौनभङ्गभयान्न कथयिष्यसि चेत्, तव शिरः सहस्रधा भविष्यति इति भणित्वा कथाम् आरभते,-
'राजन्! श्रूयतां- हिमवतो दक्षिणपार्श्वे विन्ध्यवती नाम्नी नगरी आसात् । तत्र सुविचारको नाम राजा प्रतिवसति स्म । तस्य पुत्रः मयसेनः । स एकदा आखेटनार्धं (प) वनं गतः, वने हरिणमेकं दृष्ट्वा तदनुगतो महारण्यं प्रविष्टः । ततः कञ्चिन्नगरमार्गमासाद्य ( फ) एकाकी यावदागच्छति, तावन्मध्ये एका नदी दृष्ट्वा । तत्र नदीतटे कश्चिद् ब्राह्मणः अनुष्ठानं करोति । राजपुत्रः तस्य समीपं गत्वा तमवदत्-भो ब्राह्मण! यावत जलं पास्यामि, तावत् मम अश्वं गृहाण ।
ब्राह्मणेनोक्तम्,- अहं किं तव प्रेष्यः?,(भ) यदश्वं धारयिष्यामि ?
ततस्तेन कशया (म) ताडितः ब्राह्मणः रुदन् राजसमीपमागत्य तं वृत्तान्तं निवेदयामास । तच्छ्रुत्वा राजा क्रोधात् अरुणलोचनः (य) सन्. पुत्रं स्वदेशात् निर्वासयितुम् (र) आदिदेश । तस्मिन्नवसरे मन्त्रिणा भणितम्,- अयं राज्यभोगे योग्यः कुमारो हि स्वदेशात् न निर्वासनीयः । एतदुचितं ( ल) न भवति। राज्ञोक्तं,-भो मन्त्रिन्! एतदुचितम् एव, यतः अनेन ब्राह्मणशरीरं कशया ताडितं, तस्मादयं समीचीनदण्डः, (व) हस्तच्छेदश्च करणीयः । बुद्धिमता ब्रह्मद्वेषो न कर्त्तव्यः ।
भो मन्त्रिन्! किं त्वया पुराणानि न श्रुतानि? पुरा ब्राह्मणस्य शापात् ईश्वरस्य लिङ्गपातः (श)जातः, मृगस्य कृकलासत्वम्, इन्द्रस्य दारिद्र्ययोगः, नहुषस्य महोरगत्वम्, ( ष) स्वयं सम्पन्नोऽपि पूज्यान् न तिरस्कुर्य्यात् (स) । उक्तञ्च,--
अत्युन्नतपदं प्राप्तः पूज्यान् नैवावमानयेत् ।
नहुषः सर्पतां प्राप्तस्श्च्युतोऽगस्त्यावमाननात् ।।
अतस्ते ब्राह्मणाः सर्वे पूजनीयाश्च सर्वदा ।। ३०१ ।।
तथा च,-
यैः कृतः सर्वभक्ष्योऽग्निरपेयश्च महोदधिः ।
क्षयैश्चाऽध्यासितश्चन्द्रः को न नश्येत् प्रकोप्य तान्? ।।३०२।। किञ्च,-
यद्हस्तेन सदाऽश्नन्ति हव्यानि त्रिदिवौकसः ।
कव्यानि चैव पितरः को भवेदधिकस्ततः ? ।। ३०३ ।।
तथा च,-
ये पूजिताः सुरैः सर्वैर्मनुष्यैश्चैव भारत! ।
तपोव्रतधरा ये च तांस्तान् विप्रान् समर्चयेत् ।।३०४ ।।
तथा च, द्वारावत्यां स्वयं कृष्णेनाप्युक्तम्,--
शतं शपन्तं परुषं वदन्तं
यो ब्राह्मणं नाऽर्चयते यथाऽहम् ।
स पापकृत् ब्रह्मदवाग्निमध्ये
वध्यश्च दण्ड्यश्च सदाऽस्मदीयः ।। ३०५ ।।
किञ्च,-
यश्च मां परया भक्त्या आराधयितुमिच्छति ।
तेन विप्राः सदा पूज्या एवं तुष्टो भवाम्यहम् ।। ३०६ ।।
भो मन्त्रिन्! येन हस्तेन ताडितो ब्राह्मणः, तस्य हस्तस्य छेदः कार्य्यः इत्युक्त्वा यावत् तस्य हस्तं छेदयति, तावत् स ब्राह्मणः समागत्य भणतिः-भो राजन्! तदा अज्ञानवशात्(ह) तथा कृतम्. अद्य प्रभृति एवमनुचितमयं न करिष्यति । मम अनुरोधात् राजपुत्रो रक्षणीयः, अहं प्रसन्नो जातोऽस्मि । राजा च तस्य वचनं श्रुत्वा स्वपुत्रं विससर्ज्ज (क) । ब्राह्मणोऽपि निज- निलयम् अगात् (ख) ।
इमां कथां कथयित्वा वेतालो वदति- भो राजन्! एतयोः मध्ये गुणाधिकः क ?
राज्ञा विक्रमेण भणितं,- राजा एव गुणाधिकः ।
तत् श्रुत्वा, मौनभङ्गात् वेतालः शमीपादपं जगाम । राजापि पुनस्तत्र गत्वा तं स्कन्धे समारोप्य यावत् आगच्छति, तावत् स पुनरपि कथां कथयति । एवं कथानां पञ्चविंशतिः कथिता वेतालेन । राजाऽपि सर्व्वासामेव यथायथं प्रत्युत्तरमदात् (ग) ।
तस्य सूक्ष्मबुद्धिवैदग्ध्येन ( घ) वेतालः प्रसन्नो जातः, विक्रमं जगाद,- भो राजन्! अयं दिगम्बरः त्वां निहन्तुं प्रयत्नं करोति । राज्ञोक्तं,- तत् कथम् ? वेतालेनोक्तं,- त्वया मयि तत्र उपस्थापिते, त्वं श्रान्तोऽसि, इदानीमग्निकुण्ड प्रदक्षिणीकृत्य, दण्डवत् प्रणम्य निजस्थानं गच्छ इति दिगम्बरवचनमाकर्ण्य त्वयि, दण्डवत् प्रणते सति, सः खड्गेन त्वां निहत्य तव मांसेन होमं करिष्यति । एवं क्रियमाणे अणिमादयोऽष्टौ सिद्धयः तस्य वशीभूता भवेयुः ।
विक्रमेणोक्तम्,- अधुना किं क्रियते ?
वेतानोक्तं- त्वमेवं कुरु,-- दिगम्बरेण त्वं दण्डवत्प्रणम्य निजस्थानं गच्छ इति उक्ते सति, त्वया एवं वक्तव्यम्,- अहं सार्वभौमः, ( ङ) सर्व्वे राजानः मामेव प्रणामं कुर्व्वन्ति, मया कदाऽपि कस्याऽपि प्रणामो न कृतः; अतोऽहं प्रणामं कर्त्तुं न जानामि, त्यं प्रथमं प्रणामं कृत्वा दर्शय, तद् दृष्ट्वा पश्चादहं नंस्यामि । ततः स यदा प्रणामं कर्तुं नम्रो भविष्यति, तदा त्वं तस्य शिरः छिन्धि (च) । तेन तवैव अष्टौ सिद्धयः करतलगता भविष्यन्ति ।
एवं वेतालेन उपदिष्टे राजा विक्रमस्तथैव अकरोत्। । राज्ञोऽष्टौ महासिद्धयः जाताः ।
अथ वेतालेनोक्तं-भोः राजन्! तवाऽहं प्रसन्नोऽस्मि, वरं वृणीष्व ।
राज्ञोक्तं-- यदि मम प्रसन्नोऽसि, तर्हि यदाऽहं स्मरिष्यामि. तदा त्वया मत्समीपे आगन्तव्यम्। स तथाऽस्तु इति प्रतिज्ञाय (छ) निज- स्थानं गतः । राजाऽपि निजनगरीं विवेश ।
इमां कथां कथयित्वा पुत्तलिका अवदत्,-भो राजन्! त्वयि एवमौदार्य्यादयो गुणा विद्यन्ते चेत् तर्हि अस्मिन् सिंहासने समुपविश । राजा तूष्णीमासीत् ।
इति विक्रमार्कचरिते सिंहासनोपाख्याने अप्सरा भोजसंवादे वेताल- सिद्धिलाभो नाम एकत्रिंशोपाख्यानम् ।।३१।।
अथ पुत्तलिका शापमोचनं नाम द्वात्रिंशोपाख्यानम् ।
पुनरपि राजा सिंहासने यावदुपविशति, तावदन्या पुत्तलिका भणति,-भो राजन्! अस्मिन् सिंहासने विक्रमार्क एव उपवेष्टुं क्षमः, नान्यः; तस्य विक्रमस्य सदृशो राजा भूमण्डले नास्ति । यः काष्ठमयेन (ज) खड्गेन पृथिवीमध्ये भ्रमन्, सर्वान् पृथ्वीधरान् विजित्य एकच्छत्रेण ( झ) राज्यमकरोत्; यो हि अन्येषां शङ्कां निराकृत्य, आत्मनः शङ्कां प्रावर्तयत् । ( ञ) भूमण्डले यावन्तो राजानः सन्ति, तेषां सर्वेषां वशीकरणमन्त्रः (ट) प्रयुक्तः । समस्तान् दुर्जनजनान् निष्काश्य ( ठ) याचकानां दारिद्र्यं मोचयित्वा, दुर्भिक्षदुःखादीन् निवार्य्य च, विक्रमेण पृथिवी पालिता?। । अतो विक्रमसदृशो राजा नास्ति । एवम् औदार्य्यादयो गुणास्त्वयि विद्यन्ते यदि, तर्हि अस्मिन् सिंहासने समुपविश;
तत् श्रुत्वा राजा भोजस्तूष्णीमासीत् ।
पुनरपि द्वात्रिंशत्पुत्तलिका भोजराजमब्रवीत्-भो भोजराज! विक्रमादित्यो राजा तथाविधः, त्वमपि सामान्यो न. युवां द्वौ नरनारायणावतारधारिणौ ( ड) । तस्मात् त्वत्तः ( ढ) यरमपवित्रचरित्रः, सकलकलाप्रवीणः, औदार्य्यगुणविशिष्टो राजा वर्त्तमानसमये नास्ति । तव प्रसादात् अस्माकं द्वात्रिंशत्पुत्तलिकानां पापक्षयो जातः, शापाद् विमुक्तिरपि जाता ।
भोजेनोक्तं,- तत् कथम्? कथय शापस्य वृत्तान्तम् ।
पुत्तलिका अवदत्- श्रूयतां राजन्! द्वात्रिंशत् सुराङ्गनाः पार्वत्याः नर्त्तक्यः, तस्याः परमप्रेमास्पदीभूताश्च ( ण) आसन् । प्रत्येकं नामधेयानि श्रूयन्ताम् ;-मिश्रकेशी १, प्रभावती २, सुप्रभा ३, इन्द्रसेना ४, सुदती ५, अनङ्गनयना ६, कुरङ्ग- नयना ७, लावण्यवती ८, कामकलिका ९, चण्डिका १०, विद्याधरी ११, प्रज्ञावती १२, जनमोहिनी १३, विद्यावती १४, निरुपमा १५, हरिमध्या १६, मदनसुन्दरी १७, विलास- रसिका १८, शृङ्गारकलिका १९, मन्मथसञ्जीवनी २०, रति- लीला २१, मदनवती २२, चित्ररेखा २३, सुरतगह्वरा २४, प्रियदर्शना २५, कामोन्मादिनी २६, सुखसागरा २७, शशिकला २८, चन्द्ररेखा २९, हंसगामिनी ३०, कामरसिका ३१, उन्मादिनी ३२ च ।
एकदा परमप्रेम्णा विलासेन ( त) च अन्योऽन्यम् ईक्षमाणौ(थ) विहारमन्दिरस्थौ शङ्करौ दुर्बुद्धिवशात् नारीजनसुलभ कौतुकाभिः अस्माभिः दृष्टा ।
तत् दृढा देवी पार्वती सकोपमस्मान् अशपत्-भवत्यो. निर्जीवाः पुत्तलिका भूत्वा, इन्द्रस्य सिंहासने लगन्तु । ततोऽस्माभिश्च सप्रणिपातं शापावसानं (द) याचितम् ।
अथ सा देवी समवदत्,--यदा तत सिंहासनं विक्रमेण अधिष्ठितं भूत्वा, पुनः भोजस्य हस्तगतं भविष्यति, यदा च विक्रमचरितं भोजराजा युष्मत् श्रोष्यति, तदैव शापावसानं भविष्यति इति ।
सुचिरकालादनन्तरम् अद्य भवत्प्रसादात् वयं पार्व्वतीशचरणौ दृष्ट्वा मोदिष्यामः(ध) । त्वमपि एतत्सिंहासनस्योपरि देवालयं कारयित्वा, तत्र अष्टदले ( न) उमा- महेश्वरमूर्त्तिं प्रतिष्ठाप्य. प्रतिदिनं षोडशोपचारैः पूजां कारयतु, वर्णाश्रमधर्म्मनिरतान् ( प) लोकांश्च परिपालयन् उर्वीं ( फ) भुनक्तु, तेन तौ तवोपरि प्रसन्नौ भूत्वा सर्वाभीष्टं पूरयिष्यतः इति ।
इति विक्रमार्कचरित्रे सिंहासनोपाख्याने अप्सरा भोजसंवादे पुत्तलिका- शापमोचनं नाम द्वात्रिंशोपाख्यानम् ।। ३२ ।।
उपसंहारः ।
एवमवसिते पुत्तलिकाऽऽख्याने तव नर्त्तक्यस्ताः राज्ञः सकाशादनुज्ञां गृहीत्वा अत्रैव आगच्छन्ति, पश्य पश्य ।।
पार्व्वत्यै एवमुक्त्वा विरत एव परमेश्वरे, ताः द्वात्रिंशत् कैलासशिखरं समागत्य, उमामहेश्वरयोः चरणौ प्रणेमुः ।
देवी अपि ताः दृष्ट्वा सहर्षम् आशिषा सम्वर्द्ध्य, परमेशं प्राह, भो नाथ! तदा क्रोधवेगं निरोद्धुमक्षमया मया यः शापः आभ्यः (व) दत्तः, तन्मू लिका ( भ) सकललोकचित्तचमत्कारिणौ, दयापरोपकारादिगुणेषु च प्रवृत्तिविधायिनी, तव मुखविनिर्गता इयं विक्रमकथा, सर्वप्राणिनां परोपकारादिषु उत्सववर्द्धिनी भूत्वा जगद्धिताय वर्त्तताम्; इमा अपि भवदनुग्रहात् नृत्यगीतादिकलासु सर्वत्रैव विजयन्ताम् (म) ।
देवोऽपि सस्मितमाह,-
तथोम्