कुमारसम्भवम् - मल्लिनाथः/सप्तमः सर्गः
| ← षष्ठः सर्गः | कुमारसम्भवम् - मल्लिनाथः सप्तमः सर्गः कालिदासः |
अष्ठमः सर्गः → |
अथोषधीनामधिपस्य वृद्धौ तिथौ च जामित्रगुणान्वितायाम् ।
अन्वयः- अथ हिमवान् ओषधीनाम् अधिपस्य वृद्धौ तिथौ च जामित्रगुणाऽन्वितायां समेतबन्धुः (सन्) सुतायाः विवाहदीक्षाविधिम् अन्वतिष्ठत् ।
मल्लिo- अथेति । अथ त्र्यहानन्तरं हिमवानोषधीनामधिपस्य चन्द्रस्य वृद्धौ । शुक्लपक्ष इत्यर्थः । शुभकर्मस्वापूर्यमाणपक्षस्य प्राशस्त्यात् । तिथौ च जामित्रं लग्नात्सप्तमं स्थानं तस्य गुणः शुद्धिः सा च ग्रहराहित्यं तेनान्वितायां सत्याम् । यद्यपि जामित्रशुद्धिर्युक्तबन्धुः सन् । सुताया दुहितुर्विवाहदीक्षा विवाहसंस्कारः सैव विधि कर्म तमन्वतिष्ठत्कृतवान् ।। ७.१ ।।
आसीत्पुरं सानुमतोऽनुरागादन्तःपुरं चैककुलोपमेयम् ।। ७.२ ।।
अन्वयः- अनुरागात् गृहे गृहे वैवाहिकैः कौतुकसंविधानैः व्यग्रपुरन्ध्रिवर्गं सानुमतः पुरम् अन्तःपुरं च एककुलोपमेयम् आसीत् ।
मल्लिo-- वैवाहिकैरिति । अनुरागात्प्रीतिवशात् । गृहे गृहे प्रतिगृहम् । वीप्सायां द्विर्भावः । विवाहः प्रयोजनमेषामिति वैवाहिकानि तैः । `प्रयोजनम्' इति ठक् । कौतुकसंविधानैर्मङ्गलार्थसंपादनैर्व्यग्रो व्याकुलः पुरन्ध्रिवर्गः कुटुम्बिनीसंघो यस्मिंस्तत्तथोक्तं सानुमतोऽद्रेः पुरं बाह्यमोषधिप्रस्थमन्तःपुरमवरोधनं चैककुलेनैकगृहेण वोपमेयमासीत् `सजातीयगणे गोत्रे गृहेऽपि कथितं कुलम्' । इति विश्वः । सर्वेषामपि स्वगृह एवेदं शोभनं वर्तत इत्यभिमानोऽभूदित्यर्थः । एतेन हिमार्दैः प्रजाराग उक्तः । अत्र सर्व संपन्नमेवेत्यर्थः ।। ७.२ ।।
भासोज्ज्वलत्काञ्चनतोरणानां स्थानान्तरं स्वर्ग इवाबभासे ।। ७.३ ।।
अन्वयः- सन्तानकाकीर्णमहापथं चीनांऽशुकैः कल्पितकेतुमालं काञ्चनतोरणानां भासा उज्ज्वत् स्थानान्तरं स्वर्ग इव आबभासे ।
मल्लिo- संतानकैरिति । संतानकैर्मन्दारकुसुमैराकीर्णा आस्तृता महापथा राजकीयपथा यर्स्मिस्तत्तथोक्तम् । चीनांशुकैः पट्टवस्त्रैः कल्पिता विरचिताः केतुमाला ध्वजपङ्क्तयो यस्य तत्तथोक्तम् । काञ्चनतोरणानां भासा प्रभयोज्ज्वलद्दीप्यमानं तत्पुरं स्थानान्तरं मेरोरन्यत्र स्थितः स्वर्ग इवाबभासे । उत्प्रेक्षालंकारः ।। ७.३ ।।
आसन्नपाणिग्रहणेति पित्रोरुमा विशेषोछ्वसितं बभूव ।। ७.४ ।।
अन्वयः-- पुत्रपङ्क्तौ सत्याम् अपि उमा एका एव चिरस्य दृष्टा एव मृतोत्थिता इव आसन्नपाणिग्रहणा इति पित्रोः विशेषोच्छ्वसितं बभूव ।
मल्लिo- एकैवेति । पुत्राश्च दुहितरश्च पुत्राः । `भ्रातृपुत्रौ स्वसृदुहितृभ्याम्' इत्यैकशेषः । `पुत्रौ पुवश्च दुहिता च' इत्यमरः । तेषां पङ्क्तौ संघे सत्यामप्युमैकैव चिरस्य दृष्टेव चिरान्नष्टलब्धेव मृतोत्थितेव मृत्वा पुनरुत्पन्नेवासन्नपाणिग्रहणासन्नविवाहेति । भर्तृगृहं गमिष्यतीति हेतोरित्यर्थः । पित्रोः मातापित्रोः । `पिता मात्रा' इत्येकशेषः । विशेषेणोच्छ्वासितं प्राणभूता बभूव । पुमपत्यादपि अधिकप्रेमास्पदमभूदित्यर्थः ।। ७.४ ।।
संबन्धिभिन्नोऽपि गिरेः कुलस्य स्नेहस्तदेकायतनं जगाम ।। ७.५ ।।
अन्वयः- सा उदीरिताशीः (सती) अङ्कात् अङ्कं ययौ, मण्डनात् मण्डनम् अन्वभुङ्क्त, सम्बन्धिभिन्नोऽपि गिरेः कुलस्य स्नेहः तदेकायतनं जगाम ।
मल्लिo- अङ्कादिति । सा पार्वत्युदीरिताशीः प्रयुक्ताशीर्वादा सत्यङ्कादङ्कमुत्सङ्ग ययौ । मण्डनान्मण्डनान्तरमन्यन्मण्डनमन्वभुङ्क्त । तदा सर्वे बन्धवः प्रत्येकमेव तामङ्कमारोप्य मण्डनं प्रायच्छन्नित्यर्थः । तच्च स्नेहनिबन्धनमेवेत्याह-संबन्धिभिन्नः स्वपुत्रादिभिर्भिन्नो विभक्तोऽपि गिरेः कुलस्य वंशस्य स्नेहस्तदेकायतनं सैवैकमायतनं स्थानं तज्जगाम । तदिति छेदेऽप्ययमेवार्थः । विधेयप्राधान्यान्नपुंसकत्वमिति । सर्वे बन्धवः स्वापत्येभ्योऽपि तस्यामधिकं स्निह्यन्तीति तात्पर्यार्थः ।। ७.५ ।।
तस्याः शरीरे प्रतिकर्म चक्रुर्बन्धुस्त्रियो याः पतिपुत्रवत्यः ।। ७.६ ।।
अन्वयः- मैत्रे मुहूर्ते उत्तरफल्गुनीषु शशलाञ्छनेन योगं गतासु तस्याः शरीरे याः पतिपुत्रवत्यः बन्धुस्त्रियः ताः प्रतिकर्म चक्रुः ।
मल्लिo- मैत्र इति । अथ मैत्रे मित्रदैवत्ये मुहूर्ते । उदयमुहूर्तात्तृतीयमुहूर्त इत्यर्थः । `आर्द्रः सार्द्रस्तथा मैत्रः शुभो वासव एव च' । इति वृहस्पतिस्मरणात् । उत्तरफल्गुनीषु फल्गुनीनक्षत्रे । `फल्गुनी प्रोष्ठपदानां च नक्षत्रे' इत्येकस्मिन्नपि बहृवचनम् । शशलाञ्छनेन चन्द्रेण योगं गतासु सतीषु तस्याः पार्वत्याः शरीरे बन्धुस्त्रियः प्रतिकर्म प्रसाधनम् । `प्रतिकर्म प्रसाधनम्' इत्यमरः । चक्रुः । कीदृश्यः । याः पतिपुत्रवत्यः । जीवद्भर्तृका जीवदपत्याश्चेत्यर्थः ।। ७.६ ।।
प्रतिकर्मप्रकारमेव प्रपञ्चयति-
निर्नाभिकौशेयमुपात्तबाणमभ्यङ्गनेपथ्यमलंचकार ।। ७.७ ।।
अन्वयः- सा गौरसिद्धाऽर्थनिवेशवद्भिः दूर्वाप्रवालैः प्रतिभिन्नशोभं निर्नाभिकौशेयम् उपात्तबाणम् अभ्यङ्गनेपथ्यम् अलञ्चकार ।
मल्लिo- सेति । सा गौरी गौरसिद्धार्थनिवेशवद्भिः श्वेतसर्षपप्रक्षेपवद्भिर्दूर्वाप्रवालैर्दूर्वाङ्कुरैः प्रतिभिन्नशोभं विशेषितशोभं निर्नाभ्यतिक्रान्तनाभि कौशेयं वस्त्रविशेषं यस्मिंस्तत्तथोक्तम् । `कौशेयं कृमिकोशोत्थम्' इत्यमरः । उपात्तबाणं गृहीतशरम् `शरः क्षत्रियया ग्राह्यः' इति मनुस्मरणात् । अभ्यङ्गनेपथ्यमभ्यङ्गवेशमलंचकार । अलंकारमप्यलंचकारेत्यर्थः ।। ७.७ ।।
करेण भानोर्बहुलावसाने संधुक्ष्यमाणेव शशाङ्करेखा ।। ७.८ ।।
अन्वयः- बाला नवा इव दीक्षाविधिसायकेन सम्पर्कम् उपेत्य बहुलाऽवसाने भानोः करेण सन्धुक्ष्यमाणा शशाऽङ्करेखा इव बभौ ।
मल्लिo- बभाविति । किंचेति चार्थः । बाला नवेव दीक्षाविधौ विवाहकृत्ये यः सायकस्तेन संपर्कमुपेत्य बहुलावसाने कृष्णपक्षात्यये । शुक्लपक्षादावित्यर्थः । भानोः करेण किरणेन संधुक्ष्यमाणोपचीयमानाः `सलिलमये शशिनि रवेर्दीधितयो मूर्च्छितास्तमो नैशम् । क्षपयन्ती' त्यादिवचनात् । शशाङ्करेखेव बभौ ।। ७.८ ।।
वासो वसानामभिषेकयोग्यं नार्यश्चतुष्काभिमुखं व्यनैषुः ।। ७.९ ।।
अन्वयः- लोध्रकल्केन हृताऽङ्गतैलाम् आश्यानकालेयकृताऽङ्गरागाम् अभिषेकयोग्यं वासो वसानां तां नार्यः चतुष्काऽभिमुखं व्यनैषुः ।
मल्लिo- तामिति । लोध्रकल्केन लोध्रचूर्णेन हृतमङ्गतैलं यस्यास्ताम् । कृतोद्वर्तनामित्यर्थः । आश्यानमीषच्छुष्कं तेन कालेयेन गन्धद्रव्येण कृताङ्गरागाम् । कृतस्नैग्ध्यामित्यर्थः । `अथ जायकम् । कालेयकं च कालानुसार्यं चेत्यमरः । अभिषेकयोग्यं वासो वस्त्रं वसानां स्नानशाजीमाच्छादयन्तीं तां पार्वतीं नार्यश्चतुष्कं चतुः स्तम्भगृहं तदभिमुखं व्यनैषुः । स्नानगृहं निन्युरित्यर्थः ।। ७.९ ।।
आवर्जिताष्टापदकुम्भतोयैः सतूर्यमेनां स्नपयांबभूवुः ।। ७.१० ।।
अन्वयः- विन्यस्तवैदूर्यशिलातले आबद्धमुक्ताफलभक्तिचित्रे अस्मिन् एनाम् आवर्जिताऽष्टापदकुम्भतोयैः सतूर्यं स्नपयाम्बभूवुः ।
मल्लिo- विन्यस्तेति । विन्यस्तं वैदूर्यशिलातलं मरकतशिलातलं मरकतशिलाप्रदेशो यस्मिंस्तस्मिन्नाबद्धानां मुक्ताफलानां भक्तिरचनाभिश्चित्रेऽस्मिंश्चतुष्क एनां पार्वतीमावर्जितानामानमितानामष्ठापदकुम्भानां कनककलशानां तोयैः सतूर्यं मङ्गलवाद्ययुक्तं यथा तथा स्नपयांबभूबुः । अष्टसु लोहेषु पदं प्रतिष्ठा यस्येत्यष्टापदम् । `अष्टनः संज्ञायाम्' इति दीर्धः । `अष्टापदं स्यात्कनकम्' इति विश्वः ।। ७.१० ।।
निर्वृत्तपर्जन्यजलाभिषेका प्रफुल्लकाशा वसुधेव रेजे ।। ७.११ ।।
अन्वयः- मङ्गलस्नानविशुद्धगात्री गृहीतपत्युद्गमनीयवस्त्रा सा निर्वृत्तपर्जन्यजलाऽभिषेका प्रफुल्लकाशा वसुधा इव रेजे ।
मल्लिo- सेति । मङ्गलार्थस्नानेन विशुद्धगात्री निर्मलाङ्गी पत्युर्वरस्योद्गमनीयवस्त्रं धौतवस्त्रम् । `धौतमुद्गमनीयं स्यात्' इति हलायुधः । `तत्स्यादुद्गमनीयं यद्धौतयोर्वस्त्रयोर्युगम्' इत्यमरः । युगग्रहणं तु प्रायिकाभिप्रायम् । अत एवात्र क्षीरस्धामी- `युगं प्रायशो यल्लक्ष्यं तदेव' इति व्याख्याय `गृहीत पत्युद्गमनीयवस्त्रा' इत्येतदेवोदाहृतवान् । गृहीतं पतिप्रत्युद्गमनीयवस्त्रं यया सा । धौतवस्त्रमाच्छादितवतीत्यर्थः । सा पार्वती निर्वृत्तो निष्पन्नः पर्जन्यस्य जलेनाभिषेको यस्याः सा तथोक्ता । प्रफुल्लतीति प्रफुल्लकाशं काशपुष्पं यस्याः सा तथोक्ता वसुधेव रेजे शुशुभे ।। ७.११ ।।
पतिव्रताभिः परिगृह्य निन्ये क्लृप्तासनं कौतुकवेदिमध्यम् ।। ७.१२ ।।
अन्वयः- तस्मात् प्रदेशात् वितानवन्तं मणिस्तम्भचतुष्टयेन युक्तं क्लॄप्तासनं कौतुकवेदिमध्यं पतिव्रताभिः परिगृह्य (सा) निन्ये ।
मल्लिo- तस्मादिति । किंचेति चार्थः । तस्मात्प्रदेशात्स्नानप्रदेशाद्वितानवन्तमुल्लोचयुक्तम् । `अस्त्री वितानमुल्लोचः' इत्यमरः । मणिस्तम्भचतुष्टयेन युक्तं क्लृप्तं सज्जमानमासनं यस्मिंस्तं कौतुकवेदिमध्यं पतिव्रताभिः परिगृह्य दौर्भ्यामालिङ्ग्य निन्ये नीता । प्रसाधनार्थमित्यर्थः ।। ७.१२ ।।
भूतार्थशोभाह्रियमाणनेत्राः प्रसाघने संनिहितेऽपि नार्यः ।। ७.१३ ।।
अन्वयः- नार्यः तन्वीं तां तत्र प्राङ्मुखीं निवेश्य पुरोनिषण्णाः (सत्यः) प्रसाधने सति अपि भूताऽर्थशोभाह्रियमाणनेत्राः (सत्यः) क्षणं व्यलम्बन्त ।
मल्लिo-- तामिति । नार्यः प्रसाधिकास्तां तन्वीं पार्वतीं तत्र वेदिमध्ये प्राङ्मुखीं निवेश्योपवेश्य पुरोनिषण्णा अग्रे स्थिताः । प्रसाध्यतेऽनेनेति प्रसाधनेऽलंकारसाधनवर्गे संनिहितेऽपि भूतार्था सत्यरुपा । स्वाभाविकीति यावत् । या शोभा रामणीयकं तया ह्रियमाणान्याकृष्यमाणानि नेत्राणि यासां तास्तथोक्ताः क्षणं व्यलम्बन्त । स्वभावसुन्दर्याः किमस्याः प्रसाधनेनेति तूष्णीं तस्थुरित्यर्थः ।। ७.१३ ।।
पर्याक्षिपत्काचिदुदारबन्धं दूर्वावता पाण्डुमधूकदाम्ना ।। ७.१४ ।।
अन्वयः- काचित् धूपोष्मणा आर्द्रभावं त्याजितम् अन्तः कुसुमं तदीयं केशाऽन्तं दूर्वावता पाण्डुमधूकदाम्ना उदारबन्धं पर्याक्षिपत् ।
मल्लिo- धूपेति । काचित्प्रसाधिका धूपोष्मणा करणेनार्द्रभावमार्द्रत्वं त्याजितम् । पचादिषु पाठाद्विकर्मकत्वम् । त्यजतेर्ण्यन्तादप्रधाने कर्मणि क्तः । अन्तःकुसुममन्तर्निक्षिप्तकुसुमं तस्या इमं तदीयं केशान्तं केशपाशं दूर्वावता मध्ये ग्रथितदूर्वेण पाण्डुमधूकदाम्ना हरितमधुद्रुमकुसुममाल्येन । `मधूके तु गुडपुष्पमधुद्रुमौ' इत्यमरः । उदारबन्धं यथा तथा पर्याक्षिपद्बबन्ध ।। ७.१४ ।।
सा चक्रवाकाङिकितसैकतायास्त्रिस्रोतसः कान्तिमतीत्य तस्थौ ।। ७.१५ ।।
अन्वयः-- (ताः) अस्या अङ्गे विन्यस्तशुक्लाऽगुरु गोरोचनापत्रविभक्तं चक्रुः । सा चक्रवाकाऽङ्कितसैकतायाः त्रिस्त्रोतसः कान्तिम् अतीत्य तस्थौ ।
मल्लिo- विन्यस्तेति । अस्या गौर्या अङ्गं गात्रं विन्यस्तं विरचितं शुक्लागुरु यस्मिस्तद् गोरोचनायाः पत्त्रैः पत्ररचनाभिर्विभक्तं विशेषितं चक्रुः । सा तथाभूता गौरी चक्रवाकैरङ्कितं सैकतं यस्यास्तस्यास्त्रिस्त्रोतसो गङ्गायाः । कान्तिं शोभामतीत्यातिक्रम्य तस्थौ । अत्र गोरोचनाचक्रवाकयोः पीतत्वेन साम्यं, त्रिस्रोतसो धावल्यं तु प्रसिद्धत्वान्न स्वपदेनोपात्तम् ।। ७.१५ ।।
तदाननश्रीरलकैः प्रसिद्धैश्चिच्छेद सादृश्यकथाप्रसङ्गम् ।। ७.१६ ।।
अन्वयः- प्रसिद्धैः अलकैः तदाननश्रीः लग्नद्विरेफं पद्मं, समेघलेखं शशिनो बिम्बं च परिभूय सादृश्यकथाप्रसङ्गं चिच्छेद ।
मल्लिo- लग्नेति । प्रसिद्धैर्भूषितैः । `प्रसिद्धौ ख्यातभूषितौ' इत्यमरः । अलकैरुपलक्षिता तस्या गौर्याः आननश्रीर्लग्नद्विरेफं पद्मं समेधलेखं मेघरेखायुक्तं शशिनो बिम्बं च परिभूय तिरस्कृत्य सादृश्यमुपमा तस्य कथोक्तिस्तस्याः प्रसङ्गं प्रसक्तिं सादृश्यं वाङ्मात्रप्रसक्तमपि चिच्छेदाभिनत् । प्रसक्तयोः पद्मचन्द्रयोः परिभूतत्वादन्यत्र चाप्रसङ्गादित्यर्थः । अत्र पूर्वार्धवाक्यार्थस्य सादृश्यकथाच्छेदं प्रति हेतुत्वेनोपन्यासात्काव्यलिङ्गमलंकारः । लक्षणं तूक्तम् ।। ७.१६ ।।
तस्याः कपोले परभागलाभाद्वबन्ध चक्षूँषि यवप्ररोहः ।। ७.१७ ।।
अन्वयः-- तस्याः कर्णाऽर्पितो यवप्ररोहो लोध्रकषायरुक्षे गोरोचनाक्षेपनिनान्तगौरे कपोले परभागलाभात् चक्षूंषि बबन्ध ।
मल्लिo- कर्णेति । तस्या गौर्याः कर्णेऽर्पितो निक्षिप्तो यवप्ररोहो यवाङ्कुरो लोध्रस्य वृक्षविशेषस्य कषायेण विलेपनेन रुक्षे विशदे । उद्वर्तिते इत्यर्थः । `कषायो रसभेदे स्यादङ्गरागे विलेपने' । इति विश्वः । गोरोचनायाः क्षेपेण विन्यासेन नितान्तगौरेऽत्यन्तारुणे । `गौरः श्वेतेऽरुणे पीते' इति विश्वः । कपोले गण्डस्थले परभागलाभाद्वर्णोत्कर्षप्राप्तेश्चक्षूंषि । द्रष्टॄणामिति शेषः । बबन्ध जहार । आचकर्षेत्यर्थः । गोरोचनारुणे गण्डस्थले पाण्डुरो यवाङ्कुरो विजातीयवर्णसंनिधानाल्लब्धवर्णोत्कर्षः संश्चक्षुराकर्षकोऽभूदिति भावः ।। ७.१७ ।।
कामप्यभिख्यां स्फुरितैरपुष्यदासन्नलावण्यफलोऽधरोष्ठः ।। ७.१८ ।।
अन्वयः- सुविभक्तगात्र्याः रेखाविभक्तः किञ्चिन्मधूच्छिष्टविमृष्टरागः आसन्नलावण्यफलः अधरोष्ठः स्फुरितैः काम् अपि अभिख्याम् अपुष्यत् ।
मल्लिo- रेखेति । सुविभक्तगात्र्याः सुसंश्लिष्टावयवायाः पार्वत्या रेखया मध्यगतया विभक्तः सुश्लिष्टः किंचिदीषन्मधूच्छिष्टेन सिक्थकेन विमृष्टो विशेषेण निर्मलीकृतो रागो यस्य स तथोक्तः । `मधूच्छिष्टं तु सिक्थकम्' इति, `निर्णिक्तं शोधितं मृष्टम् ।' इति चामरः । अन्यत्रोक्तम्- `अलौहित्यापगमायाधरेषु सिक्थकलेपः क्रियते' । आसन्नं संनिहितं लावण्यफलं सौन्दर्यप्रयोजनं मुखचुम्बनादिरूपं यस्य स तथोक्तोऽधरोष्ठः स्फुरितैर्भाविशुभशंसिभिः स्पन्दैः कामप्यनिर्वाच्यार्माभख्यां शोभामपुष्यत्पुपोष । `अभिख्या नामशोभयोः' इत्यमरः ।। ७.१८ ।।
सा रञ्जयित्वा चरणौ कृताशीर्माल्येन तां निर्वचनं जघान ।। ७.१९ ।।
अन्वयः-- सख्या चरणौ रञ्जयित्वा `अनेन पत्युः शिरश्चन्द्रकलां स्पृश' इति परिहासपूर्वं कृताशीः सा तां माल्येन निर्वचनं जघान ।
मल्लिo- पत्युरिति । सख्या कर्त्र्या । चरणौ रञ्जयित्वा लाक्षारसाक्तौ कृत्वा । कृताशीरिति करोतिना समानकर्तृकत्वम् । अनेन चरणेन रञ्जने द्वयोरपि नियमाच्चरणावित्युक्त्वाप्यौचित्यात्ताडनविधावेकतरपरामर्श इत्याहुः । पत्युरीश्वरस्य शिरश्चन्द्रकलाम् । सुरतविशेष इति शेषः । स्पृश ताडयेति परिहासपूर्वं कृताशीः प्रयुक्ताशीर्वादा सा पार्वती तां सखीं माल्येन मालया । `माल्यं मालास्रजौ' इत्यमरः । निर्वचनं यथा तथा । तूष्णीमित्यर्थः । जघान ताडयामास । निर्वचनमित्यनेन विहृताख्यः श्रृङ्गारानुभाव उक्तः । तदुक्तम् । `प्राप्तकाले तु यद् ब्रूयात्कुर्याद्वा विहृतं हि तत्' । इति ।। ७.१९ ।।
न चक्षुषोः कान्तिविशेषबुद्ध्या कालाञ्जनं मङ्गलमित्युपात्तम् ।। ७.२० ।।
अन्वयः- प्रसाधिकाभिः सुजातोत्पलपत्त्रकान्ते तस्या नयने निरीक्ष्य कालाञ्जनं चक्षुषोः कान्तिविशेषबुद्ध्या न उपात्तं (किन्तु) मङ्गलम् इति उपात्तम् ।
मल्लिo- तस्या इति । प्रसाधिकाभिरलंकर्त्रीभिः सुजाते सम्यगुत्पन्ने उत्पलपत्त्र इव कान्ते रम्ये तस्या नयने निरीक्ष्य कालाञ्जनमञ्जनविशेषश्चक्षुषोः कान्तिविशेषबुद्ध्या । शोभातिशयो भविष्यतीति बुद्ध्येत्यर्थः । नोपात्तं न गृहीतं किंतु मङ्गलं शुभमिति हेतोरुपात्तम् । निसर्गसुभगस्य किमाहार्यकाण्डम्बरेणेति भावः ।। ७.२० ।।
सरिद्विहङ्गैरिव लीयमानैरामुच्यमानाभरणा चकासे ।। ७.२१ ।।
अन्वयः- आमुच्यमानाभरणा सा संभवद्भिः कुसुमैः लता इव, उद्यद्भिः ज्योतिर्भिः त्रियामा इव, लीयमानैः विहङ्गैः सरित् इव चकासे ।
मल्लिo- सेति । आमुच्यमानाभरणा निबध्यमानाभरणा सा गौरी संभवद्भिरुत्पद्यमानैः कुसुमैर्लतेव । अनेन पद्मरागेन्द्रनीलादीन्याभरणानि सूचितानि, लताकुसुमानां नानावर्णत्वात् । उद्यद्भिरुदयं गच्छद्भिर्ज्योतिर्भिरुडुभिस्त्रियामा रात्रिरिव । अनेन मौक्तिकानि कथितानि । लीयमानैराश्रयद्भिः । निषीदद्भिरित्यर्थः । विहंगैश्चक्रवाकैः सरिदिव । अनेन सुवर्णाभरणानि सूचितानि । विहंगाश्च तत्सूचनाय चक्रवाका अभिमताः । चकासे रेजे । अत्र लताकुसुमादीनां सहजसंबन्धिनामुपमानत्वेनोपादानादाहर्यकमपि तस्याः सहजमिवाशोभतेति भावः ।। ७.२१ ।।
हरोपयाने त्वरिता बभूव, स्त्रीणां प्रियालोकफलो हि वेषः ।। ७.२२ ।।
अन्वयः- गौरी शोभमानम् आत्मानम् आदर्शबिम्बे आलोक्य स्तिमितायताक्षी (सती) हरोपयाने त्वरिता बभूव । हि स्त्रीणां वेषः प्रियालोकफलः (भवति) ।
मल्लिo- आत्मानमिति । किञ्चेति चार्थः । गौरी शोभमानमात्मानं निजशरीरमादर्शबिम्बि दर्पणमण्डले । `दर्पणे मुकुरादर्शौ' इत्यमरः । स्तिमितायताक्ष्यादरान्निश्चलायतलोचना सत्यालोक्य हरोपयाने हरप्राप्तौ त्वरिता व्यग्रा बभूव । स्त्रीणां वेषो नेपथ्यं प्रियस्य भर्तुरालोको दर्शनं फलं प्रयोजनं यस्य स तथोक्तो हि । अन्यथारण्यचन्द्रिका स्यादिति भावः । अनेन कालाक्षमत्वलक्षणमौत्सुक्यमुक्तमित्यनुसंधेयम् ।। ७.२२ ।।
कर्णावसक्तामलदन्तपत्त्रं माता तदीयं मुखमुन्नमय्य ।। ७.२३ ।।
उमास्तनोद्भेदमनुप्रवृद्धो मनोरथो यः प्रथमं बभूव ।
अन्वयः- अथ माता माङ्गल्यम् आर्द्रहरितालं मनःशिलां च अङ्गुलिभ्याम् आदाय कर्णाऽवसक्ताऽमलदन्तपत्रं तदीयं मुखम् उन्नमय्य उमास्तनोद्भेदम् अनुप्रवृद्धो यो मनोरथः प्रथमं बभूव, तम् एव विवाहदीक्षातिलकं चकार ।
मल्लिo- अथेति । अथ प्रसाधनानन्तरं माता मेनका माङ्गल्यं मङ्गलार्थमार्द्रं द्रवहरितालं वर्णद्रव्यविशेषं मनःशिलां धातुविशेषं चाङ्गुलिभ्यां तर्जनीमध्याभ्यामादाय कर्णयोरवसक्ते लग्ने अमले दन्तपत्त्रे यस्य तत्तथोक्तं तस्याः पार्वत्या इदं तदीयं मुखमुन्नमय्य । `विवाहदीक्षातिलकं चकार' (७/२४) इत्युत्तरश्लोकेनान्वयः ।। ७.२३ ।।
मल्लिo- उमेति । उमायाः स्तनेद्भेदमनु । स्तनोदयमारभ्येत्यर्थः । प्रवृद्धो वृद्धिं गतः । प्रागेवोत्पन्न इति भावः । यो मनोरथो वाञ्छा । `वाञ्छा लिप्सा मनोरथः' इत्यमरः । प्रथमं मनोरथान्तरात्प्राक् । अयमेव प्रथमो मनोरथ इत्यर्थः, बभूव, मेनादुहितुस्तमेव मनोरथभूतमेव । तद्विषये तत्तोपचारः । विवाहदीक्षायां विवाहकृत्ये तिलकं कथंचित्कृच्छ्रेण चकार । आनन्दवाष्पान्धतयेति शेषः । विवाहानन्तरभावित्वादन्येषामयमेव प्रथमो मनोरथ इति भावः । युग्मकम् ।। ७.२४ ।।
धात्र्यङ्गुलीभिः प्रतिसार्यमाणमूर्णामयं कौतुकहस्तसूत्रम् ।। ७.२५ ।।
अन्वयः- अस्या अस्राऽऽकुलदृष्टिः सा स्थानान्तरे कल्पितसन्निवेशां धात्र्यङ्गुलीभिः प्रतिसार्यमाणम् ऊर्णामयं कौतुकहस्तसूत्रं बबन्ध च ।
मल्लिo- बबन्धेति । अस्याः पार्वत्या अस्रैरानन्दबाष्पैराकुलदृष्टिरत एव स्थानान्तरे कल्पितः संनिवेशो निक्षेपो यस्य तत् । स्वस्थानादन्यत्र स्थापितमित्यर्थः । अत एव धात्र्या उपमातुरङ्गुलीभिः प्रतिसार्यमाणं स्वस्थानं प्राप्यमाणमूर्णामयं मेषादिलोमनिर्मितम् । `ऊर्णा मेषादिलोम्नि स्यात्' इत्यमरः । कौतुकहस्तसूत्रं मङ्गलहस्तसूत्रम् । `कौतुकं मङ्गले हर्षे हस्तसूत्रे कुतूहले' । इति शाश्वतः । बबन्ध च मेनेति शेषः । पूर्वोक्ततिलकक्रियासमुच्चयार्थश्चकारः ।। ७.२५ ।।
नवं नवक्षौमनिवासिनी सा भूयो बभौ दर्पणमादधाना ।। ७.२६ ।।
अन्वयः- नवक्षौमनिवासिनी नवं दर्पणम् आदधाना सा सफेनपुञ्जा क्षीरोदवेला इव, पर्याप्तचन्द्रा शरत्त्रियामा इव भूयो बभौ ।
मल्लिo- क्षीरोदेति । नवं नूतनं क्षौमं दुकूलं निवस्त आच्छादयतीति नवक्षौमनिवासिनी । वस्तेराच्छादनार्थाण्णिनिः । तथा नवं दर्पणमादधाना बिभ्रती सा गौरी सफेनपुञ्जा सडिण्डीरपङ्क्तिः । क्षीरमुदकं यस्य स क्षीरोदः क्षीरसमुद्रः । `उदकस्योदः संज्ञायाम्' इत्युदादेशः । तस्य वेला तीरभूमिरिव । `वेला काले च जलधेस्तीरनीरविकारयोः' । इति विश्वः । पर्याप्तचन्द्रा पूर्णचन्द्रा शरतत्त्रियामा शरद्रात्रिरिव भूयो भूयिष्ठं बभौ चकासे ।। ७.२६ ।।
अकारयत्कारयितव्यदक्षा क्रमेण पादग्रहणं सतीनाम् ।। ७.२७ ।।
अन्वयः- कारयितव्यदक्षा माता कुलप्रतिष्ठां ताम् अर्चिताभ्यः कुलदेवताभ्यः प्रणमय्य सतीनां पादग्रहणं क्रमेण अकारयत् ।
मल्लिo- तामिति । कारयितव्येषु दक्षा कारयित्री । कर्मोपदेशकुशलेत्यर्थः । माता मेना प्रतितिष्ठत्यस्यामिति प्रतिष्ठा । `आतश्चोपसर्गे' इति कः स्त्रियां टाप् । कुलस्य प्रतिष्ठां कुलालम्बनभूताम् । स्थितिकारिणीमित्यर्थः । तां गौरीम् । अर्चिताभ्यः पूजिताभ्यः कुलदेवताभ्यो गृहदेवाभ्यः प्रणमय्य प्रणामं कारयित्वा । `ल्यपि लघुपूर्वात्' इति णेरयादेशः । सतीनां पतिव्रतानां पादग्रहणं पादाभिवन्दनं क्रमेणाकारयत्कारयामास । `हृक्रोरन्यतरस्याम्' इत्यणि कर्तुः कर्मत्वम् । अन्यत्र च `गतिबुद्धी' त्यादिना नमेरकर्मकत्वात् ।। ७.२७ ।।
तया तु तस्यार्धशरीरभाजा पश्चात्कृताः स्निग्धजनाशिषोऽपि ।। ७.२८ ।।
अन्वयः-- नम्रा उमा ताभिः `पत्युः अखण्डितं प्रेम लभस्व' इति उच्यते स्म । तस्य अर्धशरीरभाजा तया तु स्निग्धजनाशिषः अपि पश्चात्कृताः ।
मल्लिo- अखण्डितमिति । नम्रा प्रणतोमा ताभिः सतीभिः पत्युः शिवस्याखण्जितमक्षतं प्रेम लभस्व प्राप्नुहीत्युच्यते स्म अभिहिता । `लट्स्मे' इति भूतार्थे लट् । तस्य हरस्य । अर्धं शरीरस्यार्धशरीरम् । `अर्धनपुंसकम्' इति समासः । तद्भजतीत्यर्धशरीरभाजा तथा गौर्या तु स्निग्धजनाशिषो बन्धुजनाशीर्वादा अपि पश्चात्कृता अधरीकृताः । ततोऽप्यधिकफललाभादिति भावः ।। ७.२८ ।।
सभ्यः सभायां सुहृदास्थितायां तस्थौ वृषाङ्कागमनप्रतीक्षः ।। ७.२९ ।।
अन्वयः-- कृकती सभ्यः अद्रिः इच्छाविभूत्योः अनुरुपं तस्याः कृत्यम् अशेषयित्वा सुहृदास्थितायां सभायां वृषाऽङ्कागमनप्रतीक्षः (सन्) तस्थौ ।
मल्लिo- इच्छेति । कृती कुशलः । सभायां साधुः सभ्यः । `सभाया यः' इति यप्रत्ययः । अद्रिर्हिमवानिच्छाविभूत्योरुत्साहैश्वर्ययोरनुरुपं सदृशं यथा तथा तस्याः पार्वत्याः कृत्यं कर्तव्यमशेषं निःशेषं कृत्वा । समाप्येत्यर्थः । अशेषशब्दात् `तत्करोति' इति ण्यन्तात्क्त्वाप्रत्ययः । सुहृदास्थितायां बन्धुजनाक्रान्तायां सभायां संसदि वृषाङ्कस्य हरस्यागमनं प्रतीक्षत इति तथोक्तः सन् `कर्मण्यण्' इत्यण् । तस्थौ स्थितः ।। ७.२९ ।।
प्रसाधनं मातृभिरादृताभिर्न्यस्तं पुरस्तात्पुरशासनस्य ।। ७.३० ।।
अन्वयः- तावत् कुबेरशैले तत्पूर्वपाणिग्रहणाऽनुरुपं प्रसाधनम् आदृताभिः मातृभिः पुरशासनस्य पुरस्तात् न्यस्तम् ।
मल्लिo- तावदिति । तावत्, यावद् गौरीप्रसाधनं क्रियते तत्काल एवेत्यर्थः कुबेरशैले कैलासे । तदेव पूर्वं तत्पूर्वं तच्च तत्पाणिग्रहणं तस्यानुरुपं प्रसाधनमलंकारसामग्री आदृताभिः सादराभिः । कर्तरि क्तः । मातृभिर्ब्राह्मीप्रभृतिभिः सप्तमातृकाभिः । पुरं शास्तीति पुरशासनस्तस्य । कर्तरि ल्युट् । भवस्यापि पुरस्तादग्रे न्यस्तं निक्षिप्तम् ।। ७.३० ।।
स एव वेषः परिणेतुरिष्टं भावान्तरं तस्य विभोः प्रपेदे ।। ७.३१ ।।
अन्वयः- ईश्वरेण सा मङ्गलमण्डनश्रीः तद्गौरवात् केवलं पस्पृशे । (किन्तु) तस्य विभोः स एव वेषः परिणेतुः इष्टं भावान्तरं प्रपेदे ।
मल्लिo- तदिति । ईश्वरेण शिवेन सा मङ्गलमण्डनश्रीः शुभप्रसाधनसंपत्तद्गौरवात्तासु मातृष्वादरात्केवलं पस्पृशे स्पृष्टैव, न तु दध्रे इत्यवधारणार्थः केवलशब्दः । `केवलं चावधारणे' इति शाश्वतः । किंतु तस्य विभोर्देवस्य स एव वेषः स्वाभाविको भस्मकपालादिवेष एव परिणेतुर्लोकरुद्वोढुरिष्टमपेक्षितं भावान्तरं रुपान्तरं प्रपेदे । अङ्गरागादिरुपतां प्रापेत्यर्थः ।। ७.३१ ।।
भावान्तरापत्तिमेवाह-
उपान्तभागेषु च रोचनाङ्को गजाजिनस्यैव दुकूलभावः ।। ७.३२ ।।
अन्वयः- भस्म एव सिताऽङ्गरागः, कपालम् एव अमलशेखरश्रीः, गजाऽजिनस्य एव उपान्तभागेषु रोचनाङ्को दुकूलभावश्च बभूव ।
मल्लिo-बभूवेति । भस्मैव सिताङ्गरागः शुभ्रगन्धानुलेपनं बभूव । कपालमेवामलं शेखरं शिरोभूषणं तस्य श्रीः शोभा बभूव । गजाजिनस्येवोपान्तभागेष्वञ्चलप्रदेशेषु रोचनैवाङ्को हंसादिचिह्नं यस्य स तथोक्तो दुकूलभावः पटांशुकत्वं च बभूव । भस्मादिकमेवाङ्गरागादिभावं प्राप्तमित्यर्थः ।। ७.३२ ।।
सांनिध्यपक्षे हरितालमय्यास्तदेव जातं तिलकक्रियायाः ।। ७.३३ ।।
अन्वयः-- शङ्खाऽन्तरद्योति अन्तर्निविष्टाऽमलपिङ्गतारं यद् विलोचनं तत् एव हरितालमय्याः तिलकक्रियायाः सान्निध्यपक्षे जातम् ।
मल्लिo- शङ्खेति । शङ्खान्तरे ललाटास्थिमध्ये द्योतत इति तथोक्तम् । `श्ङ्खो निधौ ललाटास्थ्नि' इत्यमरः । अन्तर्निविष्टा मध्यगतामला पिङ्गा तारा कनीनिका यस्य तत्तथोक्तम् । `तारकाक्ष्णः कनीनिका' इत्यमरः । यद्विलोचनं तद्विलोचनमेव हरितालमय्या वर्णद्रव्यविशेषविकारस्य तिलकक्रिययास्तिलकरचनायाः संनिधिरेव सांनिध्यं तदेव पक्षः साध्यम् । `पक्षः पार्श्वगरुत्साध्यसहायबलभित्तिषु' इति यादवः । तस्मिन् सांनिध्यपक्षे जातम्, प्रविष्टमित्यर्थः । अनेन ललाटलोचनमेव तस्य हरितालतिलकमभूदित्युक्तम् ।। ७.३३ ।।
शरीरमात्रं विकृतिं प्रपेदे, तथैव तस्थुः फणरत्नशोभाः ।। ७.३४ ।।
अन्वयः- यथाप्रदेशम् आभरणान्तरत्वं करिष्यतां भुजगेश्वराणां शरीरमात्रं विकृतिं प्रपेदे,फणरत्नशोभाः तथैव तस्थुः ।
मल्लिo- यथेति । यथाप्रदेशं प्रदेशान्कोष्ठादीननतिक्रम्याभरणान्तरत्वं कङ्कणाद्याभरणविशेषत्वं करिष्यतां संपादयिष्यतां भुजगेश्वराणां शरीरमात्रं शरीरमेव विकृतिं रुपान्तरं प्रपेदे । फणरत्नशोभास्तथैव तस्थुः । तासां तथैवोपादेयत्वादिति भावः ।। ७.३४ ।।
चन्द्रेण नित्यं प्रतिभिन्नमौलेश्चूडामणेः किं ग्रहणं हरस्य ? ।। ७.३५ ।।
अन्वयः-- दिवा अपि निष्ठ्यूतमरीचिभासा बाल्यात् अनाविष्कृतलाञ्छनेन चन्द्रेण नित्यं प्रतिभिन्नमौलेः हरस्य चूडामणेः ग्रहणं किम् ?
मल्लिo- दिवापीति । दिवा दिनेऽपि निष्ठ्यूता उदीर्णा मरीचिभासः किरणकान्तयो यस्य तेन बाल्यादल्पतनुत्वादनाविष्कृतलाञ्छनेन । अदृश्यमानकलङ्केत्यर्थः । चन्द्रेण नित्यं सर्वदा प्रतिभिन्नमौलेः संगतमुकुटस्य हरस्य चूडामणेर्ग्रहणं स्वीकारः किं किमर्थम् । चन्द्रचूडामणेर्देवस्य किमन्यैश्चूडामणिभिरति भावः ।। ७.३५ ।।
आत्मानमासन्नगणोपनीते खड्गे निषक्तप्रतिमं ददर्श ।। ७.३६ ।।
अन्वयः- इति प्रभावात् प्रसिद्धनेपथ्यविधेः विधाता (अतक एव) अद्भुतैकप्रभवः (सः) आसन्नगणोपनीते खड्गे निषक्तप्रतिमम् आत्मानं ददर्श ।
मल्लिo- इतीति । इतीर्त्थ प्रभावात्सामर्थ्यात्प्रसिद्धस्य नेपथ्यविधेर्वेषसंविधानस्य विधाता निर्माता । अत एवाद्भुतानामाश्चर्याणामेकप्रभवो मुख्यनिधिः स देव आसन्नगणेन पार्श्वस्थवर्गेण । प्रमथगणेनेत्यर्थः । उपनीत आनीते खड्गे निषक्तप्रतिमं संक्रान्तप्रतिबिम्बमात्मानं ददर्श । वीरपुरुषाणामेष आचारः ।। ७.३६ ।।
तद्भक्तिसंक्षिप्तबृहत्प्रमाणमारुह्य कैलासमिव प्रतस्थे ।। ७.३७ ।।
अन्वयः- स नन्दिभुजाऽवलम्बी (सन्) शार्दूलचर्माऽन्तरितोरुपृष्ठं तद्भक्तिसंक्षिप्तबृहत्प्रमाणं गोपतिं कैलासम् इव आरुह्य प्रतस्थे ।
मल्लिo- स इति । स देवो नन्दिभुजावल्बी नन्दिकेश्वरभुजावलम्बनः सन् । शार्दूलचर्मणा व्याघ्रचर्मणान्तरितमाच्छादितमुरु विशालं पृष्ठं यस्य तं तथोक्तम् `शार्दूलद्वीपिनौ व्याघ्र' इत्यमरः । तस्मिन्देवे भक्त्या संक्षिप्तं संकोचितं बृहत्प्रमाणं यस्य तं गोपतिं वृषभं कैलासमिवारुह्य प्रतस्थे चचाल ।। ७.३७ ।।
मुखैः प्रभामण्डलरेणुगौरैः पद्माकरं चक्रुरिवान्तरीक्षम् ।। ७.३८ ।।
अन्वयः- तम् अनुव्रजन्त्यः स्ववाहनक्षोभचलाऽवतंसाः मातरः प्रभामण्डलरेणुगौरैः मुखैः अन्तरिक्षं पद्माकरम् इव चक्रुः ।
मल्लिo- तमिति । तं देवमनुव्रजन्त्योऽनुगच्छन्त्थः स्ववाहनानां क्षोभेण प्रकम्पेण चलावतंसाश्चलकुण्डला मातरः सप्तमातृकाः प्रभामण्डलान्येण रेणवः परागास्तैर्गौरैररुणैः । `गौरोऽरुणे सिते पीते' इति यादवः । मुखैरन्तरिक्षमाकाशं पद्माकरमिव चक्रुः ।। ७.३८ ।।
बलाकिनी नीलपयोदराजी दूरं पुरःक्षिप्तशातह्रदेव ।। ७.३९ ।।
अन्वयः- कनकप्रमाणां तासां पश्चात् कपालाभरणा काली बलाकिनी दूरं पुरः क्षिप्तशतह्रदा नीलपयोदराजी इव चकासे ।
मल्लिo- तासामिति । कनकप्रभाणां सुवर्णवर्णानां तासां मातॄणां पश्चात्कपालाभरणा । सितकपालालंकारेत्यर्थः । काली महाकाली देवी च । कृष्णवर्णत्वसूचनाय कालीसंज्ञयाभिधानम् । बलाकिनी बलाकावती । व्रीह्यादित्वादिनिः । दूरं यथा तथा पुरोऽग्रे क्षिप्ताः प्रसारिताः शतह्रदा विद्युतो यस्याः सा तथोक्ता नीलपयोदराजी कालमेघपङ्क्तिरिव चकासे ।। ७.३९ ।।
विमानश्रृङ्गाण्यवगाहमानः शशंस सेवावसरं सुरेभ्यः ।। ७.४० ।।
अन्वयः- ततः शूलभृतः पुरोगैः गुणं उदीरितो मङ्गलतूर्यघोषो विमानशृङ्गाणि अवगाहमानः (सन्) सुरेभ्यः सेवाऽवसरं शशंस ।
मल्लिo- तत इति । ततोऽनन्तरं शूलभृतः शिवस्य पुरो गच्छन्तीति पुरोगैरग्रेसरैः। `अन्यत्रापि दृश्यत इति वक्तव्यम्' इति गमेर्डप्रत्ययः । गणैः प्रमथैरुदीरित उत्पादितो मङ्गलतूर्यघोषो मङ्गलवाद्यध्वनिर्विमानश्रृंगाण्यवगाहमानः सन् सुरेभ्यो विमानस्थेभ्यः सेवाऽवसरं शशंस । सुराः प्रस्थानध्वनिमाकर्ण्यायमेव नः सेवाऽवसर इत्याजग्मुरित्यर्थः ।। ७.४० ।।
सुराणां सेवाप्रकारमेवाह-
स तद्दुकूलादविदूरमौलिर्बभौ पतद्गङ्ग इवोत्तमाङ्गे ।। ७.४१ ।।
अन्वयः- तस्य सहस्त्ररश्मिः त्वष्ट्रा निर्मितं नवम् आतपत्रम् उपाददे । तद्दुकूलात् अविदूरमौलिः स उत्तमाऽङ्गे पतद्गङ्ग इव बभौ ।
मल्लिo- उपादद इति । तस्य हरस्य सहस्ररश्मिः सूर्यस्त्वष्ट्रा विश्वकर्मणा निर्मितं नवमातपत्रमुपाददे । धृतवानित्यर्थः । उत्प्रेक्षते- तद्दुकूलात्तस्यातपत्रस्य प्रान्तलम्बिनो दुकूलादविदूरमौलिः । तद्दुकूलस्यासन्नमौलिरित्यर्थः । स हर उत्तमाङ्गे शिरसि । `उत्तमाङ्गं शिरः शीर्षम्' इत्यमरः । पतन्ती गङ्गा यस्य स पतद्गङ्ग इव बभौ । तद्दुकूलादित्यत्र `दूरान्तिकार्थैः षष्ट्यन्यतरस्याम्' इति दूरार्थयोगे विकल्पेन पञ्चमी । नाथेनोक्तम् `अन्यारात्-' इत्यत्राराच्छब्दस्यार्थग्रहणार्थत्वात् पञ्चमीति तदनाकरम् । किंचास्य शास्त्रोक्तविकल्पापवादत्वात् `दूरं ग्रामस्य' इत्यादि षष्ठीप्रयोगो दूरापास्तः स्यादित्युपेक्षणीयमेव ।। ७.४१ ।।
समुद्रगारूपविर्ययेऽपि सहंसपाते इव लक्ष्यमाणे ।। ७.४२ ।।
अन्वयः- तदानीं मूर्ते गङ्गायमुने सचामरे समुद्रगारूपविपर्ययेऽपि सहंसपाते इव लक्ष्यमाणे (सत्यौ) देवम् असेविषाताम् ।
मल्लिo- मूर्ते इति । गङ्गा च यमुना च गङ्गायमुने मूर्ते विग्रहधारिण्यौ सचामरे चामरसहिते सत्यौ । अत एव समुद्रगा नदी तस्या रुपं स्वरुपं तस्य विपर्ययेऽप्यभावेऽपि सह हंसपातेन हंसचारेण वर्तेत इति सहंसपाते इव `तेन सहेति तुल्ययोगे' इति बहुव्रीहिः । `वोपसर्जनस्य' इति सभावः । लक्ष्यमाणे दृश्यमाने सत्यौ तदानीं विवाहसमये देवमसेविषातामभजताम् । सेवतेर्लङ् । गङ्गायमुने चामरग्राहिण्यौ देवमुपतस्थतुरित्यर्थः ।। ७.४२ ।।
जयेति वाचा महिमानमस्य संवर्धयन्तौ हविषेव वह्निम् ।। ७.४३ ।।
अन्वयः- प्रथमो विधाता श्रीवत्सलक्ष्मा पुरुषश्च साक्षात् तम् अभ्यगच्छत्, `जय' इति वाचा अस्य महिमानं हविषा वह्निम् इव संवर्धयन्तौ तम् अभ्यगच्छत् (अभ्यगच्छताम्) ।
मल्लिo-- तमिति । प्रथम आद्यो विधाता चतुर्मुखस्तथा श्रीवत्सलक्ष्मा श्रीवत्साङ्कः पुरुषो विष्णुश्च साक्षात्तं देवमभ्यगच्छत्संमुखमाययौ । किं कुर्वन्ती । जयेति वाचा जयशब्देनास्येश्वरस्य महिमानं महत्वं हविषा वह्निमिव संवर्धयन्तौ वृद्धिं गमयन्तौ ।। ७.४३ ।।
न चानुचितमेतदुक्तमित्याह-
विष्णोर्हरस्तस्य हरिः कदाचिद्वेधास्तयोस्तावपि धातुराद्यौ ।। ७.४४ ।।
अन्वयः- सा एका एव मूर्तिः त्रिधा बिभिदे । एषां प्रथमाऽवरत्वं सामान्यम् । कदाचित् हरः विषणोः अद्यः, कदाचित् हरिः तस्य आद्यः, कदाचित् वेधाः तयोः आद्यः, कदाचित् तौ द्वो अपि धातुः आद्यौ ।
मल्लिo- एकैवेति । सैकैव मूर्तिस्त्रिघा ब्रह्मविष्णुशिवात्मकत्वेन बिभिदे । औपाधिकोऽयं भेदो न वास्तविक इत्यर्थः । अत एवैषां त्रयाणां प्रथमावरयोर्भावः प्रथमावरत्वं ज्येष्ठकनिष्ठभावः । सामान्यं साधारणम् । इच्छया सर्वे ज्येष्ठा भवन्ति कनिष्ठाश्चेत्यर्थः । एतदेव विवृणोति-कदाचिद्धरो विष्णोराद्यः । कदाचिद्धरिस्तस्याद्यः । कदाचिद्वेधास्तथोर्हरिहरयोराद्यः । कदाचित्तौ हरिहरावपि धातुः स्त्रष्टुराद्यौ । एवमेतेषां पौर्वापर्यमनियतमिति दर्शितम् ।। ७.४४ ।।
दृष्ठिप्रदाने कृतनन्दिसंज्ञास्तद्दर्शिताः प्राञ्जलयः प्रणेमुः ।। ७.४५ ।।
अन्वयः- पुरुहूतमुख्या लोकपाला, श्रीलक्षणोत्सर्गविनीतवेषाः (सन्तः) द्दष्टिप्रदाने कृतनन्दिसंज्ञाः तद्दर्शिताः प्राञ्जलयः (सन्तः) प्रणेमुः ।
मल्लिo- तमिति । पुरुहूतमुख्या इन्द्रादयो लोकपालाः श्रीलक्षणानामैश्वर्यचिह्नानां छत्त्रचामरवाहनानामुत्सर्गेण त्यागेन विनीतवेषा अनुनीतवेषाः सन्तः । तथा दृष्टिप्रदाने दर्शननिमित्ते । दर्शनप्रदानार्थमित्यर्थः । कृता नन्दिनः प्रतिहारस्य संज्ञा संकेतो यैस्तादृशाः । मम दर्शनं दापयेति नन्दिनं प्रति कृतहस्तादिसूचना इत्यर्थः । `संज्ञा स्याच्चेतना नाम हस्ताद्यैश्चार्थसूचना' । इत्यमरः । तद्दर्शितास्तेन नन्दिना दर्शिता अयमिन्द्रः प्रणमत्ययं चन्द्र इत्याद्युक्तिपूर्वकं निवेदिताः प्राञ्जलयः कृताञ्जलयः सन्तः तं भवं प्रणेमुः प्रणताः ।। ७.४५ ।।
आलोकमात्रेण सुरानशेषान्संभावयामास यथाप्रधानम् ।। ७.४६ ।।
अन्वयः- स शतपत्रयोनिं मूर्ध्नः कम्पेन, हरिं वाचा, वृत्रहणं स्मितेन, अशेषान् सुरान् आलोकमात्रेण यथाप्रधानं संभावयामास ।
मल्लिo- कम्पेनेति । स देवः शतपत्रयोनिं चतुर्मुखं मूर्ध्नः कम्पेन, तथा हरिं वाचा संभाषणेन,वृत्रं हतवन्तं वृत्रहणमिन्द्रम् । `ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु क्विप्' इति क्विप् । स्मितेन मन्दहासेनाशेषान्सुरानालोकमात्रेण दृष्टिमात्रेणेत्थं यथाप्रधानं यथार्हं संभावयामास ।। ७.४६ ।।
विवाहयज्ञे विततेऽत्र यूयमध्वर्यवः पूर्ववृता मयेति ।। ७.४७ ।।
अन्वयः- तस्मै सप्तर्षिभिः पुरस्तात् जयाशीः ससृजे । स तान् `विवते अत्र विवाहयज्ञे यूयं मया पूर्ववृता अध्वर्यवः' इति स्मितपूर्वम् आह ।
मल्लिo- तस्मा इति । तस्मै शिवाय सप्तर्षिभिः । `दिक्संख्ये संज्ञायाम्' इति समासः । पुरस्तादग्रे जयेत्याशीः ससृजे प्रयुक्ता । स तान्सप्तर्षीन्स्मितपूर्वमाह-किमिति । वितते विस्तृतेऽत्र प्रवर्तिते विवाह एव यज्ञस्तस्मिन्यूयं मया पूर्वमेव वृताः प्रार्थिता अध्वर्यवः ऋत्विज इति । विशेषवाचिना सामान्यमुक्तम् ।। ७.४७ ।।
अध्वानमध्वान्तविकारलङ्घ्यस्ततार ताराधिपखण्डधारी ।। ७.४८ ।।
अन्वयः- विश्वावसुप्राग्रहरैः प्रवीणैः संगीयमानत्रिपुराऽवदानः अध्वान्तविकारलङ्घ्यः ताराऽधिपखण्डधारी अध्वानं ततार ।
मल्लिo- विश्वावस्विति । विश्वावसुर्नाम कश्चिद् गन्धर्वो देवगायकस्तत्प्राग्रहरैस्तत्प्रमुखैः प्रवीणैः प्रकृष्टवीणैर्निपुणैर्वा । `प्रवीणे निपुणाभिज्ञविज्ञनिष्णातशिक्षिताः' इत्यमरः । त्रयाणां पुराणां समाहारस्त्रिपुरम् । `तद्धितार्थोत्तरपदे-'त्यादिना समाहारसमासः । `पात्रादिभ्यः प्रतिषेधो वक्तव्यः' इति स्त्रीलिङ्गतानिषेधः । त्रिपुरस्य संबन्ध्यवदानं पूर्ववृत्तं कर्म विजयरुपं त्रिपुरावदानं तत्संगीयमानं स्तूयमानं यस्य स तथोक्तः । `अवदानं कर्म वृत्तम्' इत्यमरः । ध्वान्तं तमः । मोह इति यावत् । तद्विकारेण रागादिना लङ्घ्योऽभिभवनीयो न भवतीत्यध्वान्तविकारलङ्घ्यः । विवाहादिकं तु तस्य लीलेत्यर्थः । ताराधिपखण्डधारी चन्द्रशेखरः शंभुरध्वानं मार्गं ततारात्यगच्छत् ।। ७.४८ ।।
तटाभिघातादिव लग्नपङ्के धुन्वन्मुहुः प्रोतघने विषाणे ।। ७.४९ ।।
अन्वयः- खे खेलगामी सशब्दचामीकरकिङ्किणीकः वाहः प्रोतघने तटाऽभिघातात् लग्नपङ्के इव विषाणे मुहुः धुन्वन् (सन्) तम् उवाह ।
मल्लिo-- ख इति । ख आकाशे खेलं सुन्दरं गच्छतीति खेलगामी । सशब्दाः शब्दायमानाश्चामीकरकिंकिण्यः काञ्चनक्षुद्रघण्टिका यस्य स तथोक्तः । `किङ्किणी क्षुद्रधण्टिका' । इत्यमरः । `नद्युतश्च' इति कप् । वाह्यतेऽनेनेति वाहो वृषभः । करणे घञ् । प्रोतघने स्यूतमेघे अत एव तटाभिघाताद्रोधोभेदाल्लग्नपङ्के श्लिष्टकर्दमे इव स्थिते विषाणे श्रृङ्गे मुहुर्धुन्वंस्तं हरमुवाह वहति स्म ।। ७.४९ ।।
पुरो विलग्नैर्हरदृष्टिपातैः सुवर्णसूत्रैरिव कृष्यमाणः ।। ७.५० ।।
अन्वयः- सः अप्राप्तपराऽभियोगं नगेन्द्रगुप्तं नगरं पुरो विलग्नैः हरदृष्टिपातैः सुवर्णसूत्रैः कृष्यमाण इव मुहूर्तात् प्रापत् ।
मल्लिo-- स इति । स वाहोऽप्राप्तः पराभियोगः शत्रुसमाक्रान्तिर्यस्य तत्तथोक्तं नगेन्द्रेण हिमवता गुप्तं रक्षितं नगरमोषधिप्रस्थं पुरोऽग्रे विलग्नैः संक्रान्तैर्हरदृष्टिपातैः सुवर्णसूत्रैः कृष्यमाण इव मुहूर्तात्प्रापत् । अन्यथा कथं दूरस्याशुप्राप्तिः स्यादिति भावः । पुरः प्रसृता हरदृष्टयः पिङ्गलवर्णत्वात्सौवर्णानि वृषाकर्षणदामानीवालक्ष्यन्तेत्यर्थः ।। ७.५० ।।
स्वबाणचिह्नादवतीर्य मार्गादासन्नभूपृष्ठमियाय देवः ।। ७.५१ ।।
अन्वयः- तस्य उपकण्ठे घननीलकण्ठो देवः कुतूहलात् उन्मुखपौरदृस्टः (सन्) स्वबाणचिह्नात्मार्गात् घननीलकण्ठो अवतीर्य आसन्नभूपृष्ठम् इयाय ।
मल्लिo- तस्येति । तस्य पुरस्योपकण्ठेऽन्तिके घनो मेघ इव नीलः कण्ठो यस्य स घननीलकण्ठो देवः कुतूहलाद्दर्शनोत्सुक्यादुन्मुखैः पौरैर्दृष्टः सन् । स्वबाणाचिह्नात्त्रिपुरविजयसमये स्वबाणाङ्कान्मार्गात् कुतश्चिदाकाशदेशादवतीर्यावरुह्यासन्नभूपृष्ठं निकटभूतटमियाय प्राप ।। ७.५१ ।।
प्रत्युज्जगामागमनप्रतीतः प्रफुल्लवृक्षैः कटकैरिव स्वैः ।। ७.५२ ।।
अन्वयः- आगमनप्रतीतः गिरिचक्रवर्ती ऋद्धिमद्बन्धुजनाऽधिरुढैः गजानां वृन्दैः प्रफुल्लवृक्षैः स्वैः कटकैः इव तं प्रत्युज्जगाम ।
मल्लिo- तमिति । आगमनेन शिवागमनेन प्रतीतो हृष्टो गिरिचक्रवर्ती पर्वताधिराजो हिमवानृद्धिमता वस्त्रालङ्कारादिसमृद्धेन बन्धुजनेनाधिरुढैः । अनेन बन्धूनां समसाम्यं सूचितम् । गजानां वृन्दैः प्रफुल्ला विकसितकुसुमा वृक्षा येषु तैः स्वैः स्वकीयैः कटकैर्नितम्बैरिव तं हरं प्रत्युज्जगामाभिययौ । `कटकोऽस्त्री नितम्बोऽद्रेः' इत्यमरः ।। ७.५२ ।।
समीयतुर्दूरविसर्पिघोषौ भिन्नैकसेतू पयसामिवौघौ ।। ७.५३ ।।
अन्वयः- दूरविसर्पिघोषौ देवमहीधराणाम् उभौ वर्गौ उद्घटिताऽपिधाने पुरस्य द्वारे भिन्नैकसेतू पयसाम् ओघौ इव समीयतुः ।
मल्लिo- वर्गाविति । दूरविसर्पी दूरगामी घोषो ययोस्तौ देवाश्च महीधराश्च तेषां देवमहीधराणामुभौ वर्गावुद्घटितापिधानेऽपनीतकवाटे पुरस्य द्वारे भिन्ने दीर्ण एकसेतुः याभ्यां तौ भिन्नैकसेतू पयसामोघो प्रवाहाविव समीयतुः संगतौ ।। ७.५३ ।।
पूर्वं महिम्ना स हि तस्य दूरमावर्जितं नात्मशिरो विवेद ।। ७.५४ ।।
अन्वयः- भूमिधरः त्रैलोक्यवन्द्येन हरेण कृतप्रणामः (सन्) ह्रीमान् अभूत्, हि स पूर्वं तस्य महिम्ना दूरम् आवर्जितम् आत्मशिरो न विवेद ।
मल्लिo-- ह्रिमानिति । भूमिधरो हिमवान् । त्रयो लोकास्त्रैलोक्यम् । चातुर्वर्ण्यादित्वात्ष्यञ्प्रत्ययः । तस्य वन्द्येन नमस्कार्येण कृतप्रणामः सन् । `ऋत्विक्पितृव्यश्वशुरमातुलानां यवीयसाम् । प्रवयाः प्रथमं कुर्यात्प्रयुत्थायाभिवादनम् ।।' इति स्मरणात् । ह्रीमानभूत् । महादेवं प्रति स्वयमल्पत्वात्संकोचं प्रापेत्यर्थः । ननु विदितेश्वरमहिम्नः स्वयं प्रागेव प्रणतस्य जामातुराचारमात्रस्वीकारे कः संकोच इति शङ्कां निरस्यति-पूर्वमिति । हि यस्मात्स हिमवान्पूर्वं प्रागेव तस्येश्वरस्य महिम्ना सामर्थ्येन दूरमत्यन्तमावर्जितं नमितमात्मशिरो न विवेद । सत्यं स्वयं प्रणतत्वानुसंधानेन संकोचः । तदनुसंधानं त्वौत्सुक्यान्नास्तीति भावः ।। ७.५४ ।।
प्रावेशयन्मन्दिरमृद्धमेन मागुल्फकीर्णापणमार्गपुष्पम् ।। ७.५५ ।।
अन्वयः- प्रीतियोगात् विकसन्मुखश्रीः स जामातुः अग्रेसरताम् उपेत्य एनम् आगुल्फकीर्णापणमार्गपुष्पम् ऋद्धं मन्दिरं प्रावेशयत् ।
मल्लिo- स इति । प्रीतियोगात्संतोषसंबन्धाद्विकसन्मुखश्रीर्विकसन्ती मुखश्रीर्यस्य स तथोक्तः स हिमवान् । जायां मिमीते जानातीति जामातुर्वरस्य । पृषोदरादित्वात्साधु । `जामाता दुहितुः पतिः' इत्यमरः । अग्रेसरतां पुरोगामित्वमुपेत्यैनंदेवमागुल्फं पादग्रन्थिपर्यन्तं कीर्णानि पर्यस्तान्यापणमार्गेषु पण्यवीथिकासु पुष्पाणि यस्मिंस्तदागुल्फकीर्णापणमार्गपुष्पम् । `तद्ग्रन्थी घुटके गुल्फौ' इत्यमरः । ऋद्धं समृद्धं मन्दिरं नगरम् । `मन्दिरं नगरेऽगारे मन्दिरो मकरालये' । इति विश्वः । प्रावेशयत् ।। ७.५५ ।।
प्रासादमालासु बभूवुरित्थं त्यक्तान्यकार्याणि विचेष्टितानि ।। ७.५६ ।।
अन्वयः- तस्मिन् मुहूर्ते ईशानसन्दर्शनलालसानां पुरसुन्दरीणां प्रासादमालासु इत्थं त्यक्ताऽन्यकार्याणि विचेष्टितानि बभूवुः ।
मल्लिo- तस्मिन्निति । तस्मिन्मुहूर्ते हरपुरप्रवेशसमय ईशानस्य संदर्शने लालसानां लोलुपानाम् । `लोलुपो लोलुभो लोलो लालसो लम्पटश्च सः' इति यादवः । पुरसुन्दरीणां प्रासादमालास्वित्थं वक्ष्यमाणप्रकारेण त्यक्तान्यकार्याणि विमृष्टकार्यान्तराणि विचेष्टितानि व्यापाराः । `नपुंसके भावे क्तः' इति क्तः । बभूवुरासन् ।। ७.५६ ।।
तान्येवाह पञ्चभिः श्लोकैः-
बद्धुं न संभावित एव तावत्करेण रुद्धोऽपि च केशपाशः ।। ७.५७ ।।
अन्वयः- आलोकमार्गं सहसा व्रजन्त्या कयाचित् उद्वेष्टनवान्तमाल्यः करेण रुद्धः अपि केशपाशः तावत् बद्धुं न संभावित एव ।
मल्लिo- आलोकमार्गमिति । आलोकमार्गं दर्शनपथम् । गवाक्षमित्यर्थः । सहसा व्रजन्त्या कयाचिदुद्वेष्टनो द्रुतगतिवशादुन्मुक्तबन्धनोऽत एव वान्तमाल्य उद्गीर्णमाल्यश्च यः स उद्वेष्टनवान्तमाल्यः करेण रुद्धो गृहीतः । अपि च केशपाशः केशकलापः । `पाशः पक्षश्च हस्तश्च कलापार्थाः कचात्परे' इत्यमरः । तावदालोकनमार्गप्राप्तिपर्यन्तं बद्धुम् । बन्धनायेत्यर्थः । न संभावितो न स्मृत एव ।। ७.५७ ।।
उत्सृष्टलीलागतिरागवाक्षादलक्तकाङ्कां पदवीं ततान ।। ७.५८ ।।
अन्वयः- काचित् प्रसाधिकाऽऽलम्बितं द्रवरागम् एव अग्रपादम् आक्षिप्य उत्सृष्टलीलागतिः (सती) आ गवाक्षात् पदवीम् अलक्तकाऽङ्कां ततान ।
मल्लिo- प्रसाधिकेति । काचित्स्त्री प्रसाधिकयालंकर्त्र्यालम्बितं रञ्जनार्थं धृतं द्रवरागमेवार्द्रालक्तकमेव । अग्रश्चासो पादश्चाग्रपादः । इति समानाधिकरणसमासः । `हस्ताग्राग्रहस्तादयो गुणगुणिनोर्भेदाभेदाभ्याम्' इति वामनः । तमाक्षिप्याकृष्योत्सृष्टलीलागतिस्त्यक्तमन्दगमना सत्यागवाक्षाद् गवाक्षपर्यन्तम् । पदद्वयमेतत् । पदवीमलक्तकाङ्कां लाक्षारसचिह्नां चकार ।। ७.५८ ।।
तथैव वातायनसंनिकर्षं ययौ शलाकामपरा वहन्ती ।। ७.५९ ।।
अन्वयः- अपरा दक्षिणं विलोचनम् अञ्जनेन संभाव्य तद्वञ्चितवामनेत्रा (सती) तथा एव शलाकां वहन्ती वाताऽयनसन्निकर्षं ययौ ।
मल्लिo-- विलोचनमिति । अपरा स्त्री दक्षिणं विलोचनमञ्जनेन संभाव्यालंकृत्य तद्वञ्चितं तेनाञ्जनेन वञ्चितं वर्जितं वामनेत्रं यस्याः सा तथोक्ता सती । तथैव तेनैव रुपेण शलाकामञ्जनकूर्चिकां वहन्ती बिभ्रती वातायनसंनिकर्षं गवाक्षसमीपं ययौ । दक्षिणग्रहणं संभ्रमाद् व्युत्क्रमद्योतनार्थम् । `सव्यं हि पूर्वं मनुष्या अञ्जते' इति श्रुतेः ।। ७.५९ ।।
नाभिप्रविष्टाभरणप्रभेण हस्तेन तस्थाववलम्ब्य वासः ।। ७.६० ।।
अन्वयः- अन्या जालान्तरप्रेषितदृष्टिः (सती) प्रस्थानभिन्नां नीवीं न बबन्ध, नाभिप्रविष्टाभरणप्रभेण हस्तेन वासः अवलम्ब्य तस्थौ ।
मल्लिo- जालान्तरेति । अन्या स्त्री जालान्तरप्रेषितदृष्टिर्गवाक्षमध्यप्रसारितदृष्टिः सती प्रस्थानेन गमनेन भिन्नां त्रुटितां नीवीं वस्त्रग्रन्थिम् । `नीवी परिपणे ग्रन्थौ स्त्रीणां जधनवाससि' । इति विश्वः । न बबन्ध नाबध्नात् किन्तु नाभिं प्रविष्टाभरणानां कङ्कणानां प्रभा यस्य तेन । प्रभैव नाभेरावरणमभूदिति भावः । हस्तेन वासोऽवलम्ब्य धृत्वा तस्थौ ।। ७.६० ।।
कस्याश्चिदासीद्शसना तदानीमङ्गुष्ठमूलार्पितसूत्रशेषा ।। ७.६१ ।।
अन्वयः- सत्वरम् उत्थितायाः कस्याश्चित् अर्धाचिता रशना दुर्निमिते पदे पदे गलन्ती सती तदानीम् अङ्गुष्ठमूलाऽर्पितसूत्रशेषा आसीत् ।
मल्लिo- अर्धाचितेति । सत्वरं सवेगमुत्थितायाः कस्याश्चिदर्धाचिता मणिभिर्गुम्फितार्धाचिता दुर्निमिते संभ्रमाद्दुःखेन निक्षिप्ते । `डुमिञ्प्रक्षेपणे' इति धातोः कर्मणि क्तः । पदे पदे प्रतिपदम् । वीप्सायां द्विर्भावः । गलन्ती गलद्रत्ना सती रशना मेखला तदानीं तस्मिन्नवसरेऽङ्गुष्ठमूलऽर्पितं लगितं सूत्रमेव शेषो यस्याः सासीत् ।। ७.६१ ।।
विलोलनेत्रभ्रमरैर्गवाक्षाः सहस्रपत्त्राभरणा इवासन् ।। ७.६२ ।।
अन्वयः- सान्द्रकुतूहलानां तासाम् आसवगन्धगर्भैः विलोलनेत्रभ्रमरैः मुखैः व्याप्ताऽन्तरा गवाक्षा सहस्रपत्त्राभरणा इव आसन् ।
मल्लिo- तासामिति । तदानीं सान्द्रकुतूहलानां तासां स्त्रीणामासवगन्धो गर्भे येषां तैः । विलोलानि नेत्राण्येव भ्रमरा येषु तैर्मुखैर्व्याप्तान्तराश्छन्नावकाशा गवाक्षाः सहस्रपत्त्राभरणा इवासन् । कमलालंकृता इव स्थिता इत्यथः ।। ७.६२ ।।
प्रासादशृङ्गाणि दिवापि कुर्वञ्ज्योत्स्नाभिषेकद्विगुणद्युतीनि ।। ७.६३ ।।
अन्वयः- तावत् इन्द्रमौलिः दिवा अपि प्रासादश्रृङ्गाणि ज्योत्स्नाऽभिषेकद्विगुणद्युतीनि कुर्वन् पताकाऽऽकुलम् उत्तोरणं राजपथं प्रपेदे ।
मल्लिo- तावदिति । तावत्तस्मिन्नवसर इन्दुमौलिरीश्वरो दिवापि प्रासादश्रृङ्गाणि ज्योत्स्नाया अभिषेकेण स्नपनेन द्विगुणद्युतीनि द्विरावृत्तकान्तीनि । `गुणस्त्वावृत्तिशब्दादिज्येन्द्रियामुख्यतन्तुषु' । इति वैजयन्ती । कुर्वन्पताकाभिराकुलं व्याकीर्णमुत्तोरणमुच्छ्रिततोरणं राजपथं प्रपेदे ।। ७.६३ ।।
तथाहि शेषेन्द्रियवृत्तिरासां सर्वात्मना चक्षुरिव प्रविष्टा ।। ७.६४ ।।
अन्वयः-- एकदृश्यं तं नयनैः पिबन्त्यो नार्यो विषयान्तराणि न जग्मुः, तथा हि-आसां शेषेन्द्रियवृत्तिः सर्वात्मना चक्षुः प्रविष्टा इव ।
मल्लिo- तमिति । एक एव दृश्यो दर्शनीयस्तमेकदृश्यं तमीश्वरं नयनैः पिबन्त्यः । अतितृष्णया पश्यन्त इत्यर्थः । `ताः शंकरं दृष्टिभिरापिबन्त्यः' इति वा पाठः । नार्यो विषान्तराणि ततोऽन्यान्विषयान् । शब्दादीनित्यर्थः । न जग्मुः । न विदुरित्यर्थः । तथाहि । आसां नारीणां शेषेन्द्रियवृत्तिः श्रोत्रादिप्रवृत्तिः सर्वात्मना स्वरूपकार्त्स्न्येन चक्षुः प्रिविष्टेव । श्रोत्रादीनीन्द्रियाणि स्वातन्त्र्येण ग्रहणाशक्तेश्चक्षुरेव प्रविश्य कौतुकात्स्वयमप्येनमुपलभन्ते किमु । अन्यथा स्वस्वविषयाधिगमः किं न स्यादिति भावः ।
अथ पौराङ्गनावचनान्याह--
या दास्यमप्यस्य लभेत नारी सा स्यात्कृतार्था किमुताङ्कशय्याम् ।। ७.६५ ।।
अन्वयः- पेलवया अपि अपर्णया एतदर्थं दुश्चरं तपःस्थाने । या नारी अस्य दास्यम् अपि लभेत, सा कृताऽर्था स्यात् या अङ्कशय्यां लभेत सा किमुत ?
मल्लिo- स्थान इति । पेलवया कोमलयाप्यपर्णया पार्वत्या तस्मै शिवायैतदर्थम् । `अर्थेन सह नित्यसमासः सर्वलिङ्गता च' इति विशेष्यनिघ्नत्वम् । दुश्चरं तपस्तप्तं स्थाने युक्तम् । कुतः ? या नार्यस्येश्वरस्य दास्यं दासीत्वमपि लभेत, सा कृतार्था स्यात् । या अङ्क एव शय्या तामङ्कशय्यां लभेत सा किमुत । कृतार्थेति किमु वक्तव्यमित्यर्थः ? ।। ७.६५ ।।
अस्मिन्द्वये रुपविधानयत्नः पत्युः प्रजानां विफलोऽभविष्यत् ।। ७.६६ ।।
अन्वयः- स्पृहणीयशोभम् इदं द्वन्द्वं परस्परेण न अयोजयिष्यत् यदि, (तर्हि) प्रजानां पत्युः अस्मिन् द्वये रुपविधानयत्नः विफलः अभविष्यत् ।
मल्लिo-- परस्परेणेति । स्पृहणीयशोभं सर्वैराशास्यमानसौन्दर्यंमिदं द्वन्द्वं मिथुनम् । `द्वन्द्वं रहस्ये-' ति निपातः । परस्परेण नायोजयिष्यद्यदि प्रजानां पत्युर्विधातुरस्मिन्द्वये द्वन्द्वे रुपविधाने सौन्दर्यनिर्माणे यत्नः प्रयासो विफलोऽभविष्यद्भवेत् । एतदनुरुपस्त्रीपुंसान्तराभावादिति भावः । `लिङ्निमित्ते लृङक्रियातिपत्तौ' इति लृङ् ।। ७.६६ ।।
व्रीजादमुं देवमुदीक्ष्य मन्ये संन्यस्तदेहः स्वयमेव कामः ।। ७.६७ ।।
अन्वयः-- आरुढरुषा अनेन कुसुमायुधस्य शरीरं न दग्धं नूनम् । (किन्तु) कामः अमुम् देवम् उदीक्ष्य व्रीडात् स्वयम् एव संन्यस्तदेहः (इति) मन्ये ।
मल्लिo-- नेति । आरुढरुषा प्ररुढकोपेनानेन हरेण कुसुमायुधस्य कामस्य शरीरं न दग्धं नूनं किन्तु कामोऽमुं देवमुदीक्ष्य दृष्ट्वा व्रीडात्सौन्दर्येणजितोऽस्मीति लज्जया स्वयमेव संन्यस्तदेहस्त्यक्तदेह इति मन्ये इत्युत्प्रेक्षा । न स्वयं न्यस्ताकृतेः कोपः संभवतीति भावः ।। ७.६७ ।।
काचित्कांचिदाह-
मूर्धानमालि ! क्षितिधारणोच्च मुच्चैस्तरं वक्ष्यति शैलराजः ।। ७.६८ ।।
अन्वयः- हे आलि ! शैलराजः दिष्ट्या मनोरथप्रार्थितम् अनेन ईश्वरेण सम्बन्धम् उपेत्य क्षितिधारणेन उच्चं मूर्धानम् उच्चैस्तरं वक्ष्यति ।
मल्लिo-- अनेनेति । हे आलि सखि ! `आलिः सखी वयस्या च' इत्यमरः । शैलराजो हिमवान् । दिष्ट्यैत्यानन्देऽव्ययम् । मनोरथैः प्रार्थितमवरुद्धम् । अभिलाषविषयीकृतमित्यर्थः । `प्रार्थना याञ्चावरोधयोः' इत्यभिधानात् । अनेनेश्वरेण संबन्धमुपेत्यवाप्य क्षितिधारणेनोच्चमुन्नतं मूर्धानमुच्चैस्तरमुन्नततरम् । उच्चैरित्यव्ययात्तरप्प्रत्ययः । मूर्ध्नो द्रव्यत्वान्नामुप्रत्ययान्तो निपातः । `किमेतिङव्ययघादाम्वद्रव्यप्रकर्षे' इत्यादिनाऽद्रव्यप्रकर्षे तस्य विधानादिति । वक्ष्यति धारयिष्यति । वहतेर्लृट् ।। ७.६८ ।।
केयूरचूर्णीकृतलाजमुष्टिं हिमालयस्यालयमाससाद ।। ७.६९ ।।
अन्वयः- त्रिनेत्रः इति ओषधिप्रस्थविलासिनीनां श्रोत्रसुखाः कथाः श्रृण्वन् केयूरचूर्णिकृतलाजमुष्टिं हिमालयस्य आलयं समाससाद ।
मल्लिo- इतीति । त्रिनेत्रस्त्र्यम्वकः । त्रिनेत्रत्रिनयनशब्दयोः `क्षुभ्नादिषु च' इति णत्वाभावः । इतीत्थमोषधिप्रस्थविलासिनीनां संबन्धिनीः श्रोत्रसुखाः श्रवणमधुराः कथा आलापाञ्छृण्वन्केयूरैरङ्गदैश्चूर्णीकृता लाजानां मुष्टयो यस्मिंस्तं तथोक्तम् । तत्रावकीर्णा आचारलाजा अन्तराल एवाङ्गदैश्चूर्णपेषं पिष्यन्त इति पुरन्ध्रिजनसंबन्धातिशयोक्तिः । हिमालयस्य हिमवत आलयं भवनमाससाद ।। ७.६९ ।।
क्रान्तानि पूर्वं कमलासनेन कक्ष्यान्तराण्यद्रिपतेर्विवेश ।। ७.७० ।।
अन्वयः-- तत्र अच्युतदत्तहस्तः शरद्धनात् दीधितिमान् इव उक्ष्णः अवतीर्य कमलासनेन पूर्वं क्रान्तानि अद्रिपतेः कक्ष्यान्तराणि विवेश ।
मल्लिo- तत्रेति । तत्र हिमवदालयेऽच्युतेन विष्णुना दत्तहस्तः विस्तीर्णहस्तावलम्बः सन् । शरद्धनाच्छरन्मेधात् । शरद्विशेषणान्मेघस्य शुभ्रत्वं गम्यते । दीधितिमान्सूर्य इवोक्ष्णो वृषादवतीर्य कमलासनेन पूर्वमग्रे क्रान्तानि प्रविष्टान्यद्रिपतेः कक्ष्यान्तराणि गेहप्रकोष्ठान्तराणि विवेश । `कक्ष्या कच्छे वरत्रायां काञ्च्यां गेहे प्रकोष्ठके' । इति यादवः ।। ७.७० ।।
गणाश्च (३)गिर्यालयमभ्यगच्छन्प्रशस्तमारम्भमिवोत्तमार्थाः ।। ७.७१ ।।
{३.अन्वगच्छन्.}
अन्वयः- तम् अन्वक् इन्द्रप्रमुखा देवाः, सप्तर्षिपूर्वाः परमर्षयो गणाश्च उत्तमाऽर्थाः प्रशस्तम् आरम्भम् इव गिर्यांलयम् अभ्यगच्छन् ।
मल्लिo- तमिति । तमीश्वरमन्वगनुपदम् । अव्ययमेतत् । `अन्वगन्वक्षमनुगेऽनुपदं क्लीबमव्ययम्' । इत्यमरः । इन्द्रप्रमुखा देवाश्च सप्तर्षयः पूर्वे येषां ते सप्तर्षिपूर्वाः । `न बहुव्रीहो' इति सर्वनामसंज्ञाप्रतिषेधः । परमर्षयः सनकादिमहर्षयश्च । `सन्महत्परमेत्तमोत्कृष्टाः पूज्यमानैः' इति तत्पुरुषः । गणाः प्रमथाश्चोत्तमार्था महाप्रयोजनाः आचाराः प्रशस्तं प्रकृष्टम् । अमोधमित्यर्थः । आरभ्यत इत्यारम्भ उपायस्तमिव गिर्यालयं हिमवन्मन्दिरमभ्यगच्छन् । प्राविशन्नित्यर्थः ।। ७.७१ ।।
नवे दुकूले च नगोपनीतं(१) प्रत्यग्रहीत्सर्वममन्त्रवर्जम्(२) ।। ७.७२ ।।
{१.नगोपनीते.२.बन्ध्यम्.}
अन्वयः-- तत्र ईश्वरः विष्टरभाक् यथावत् सरत्नम् अर्ध्यं, मधुमत् गव्यं, नवे दुकूले च इति सर्वं नगोपनीतम् अमन्त्रवर्जं प्रत्यग्रहीत् ।
मल्लिo- तत्रेति । तत्र हिमवदालय ईश्वरो विष्टरभागासनगतः । उपविष्ट इत्यर्थः । यथावद्यथार्हम् । विधिवदित्यर्थः । सरत्नंरत्नसहितमर्ध्यमर्घार्यं जलम् । मधु क्षौद्रमस्मिन्नस्तीति मधुमत् । गवि भवं गव्यं दधि च । मधुपर्कमित्यर्थः । `दधिमधुनी सर्पिर्वा मध्वलाभे' इत्याश्वलायनगृह्यसूत्रात् नवे दुकूले चेति सर्वं नगोपनीतं हिमवदानीतमर्घ्यादिकं मन्त्रान्वर्जयित्वा मन्त्रवर्जम् । ततो नञ्समासः । अमन्त्रवर्जम् । मन्त्रान्न वर्जयित्वेत्यर्थः । `द्वितीयायां च' इति णमुल्प्रत्यय इत्याह न्यासकारः `अनुदात्तं पदमेकवर्जम्' इत्यत्र । प्रत्यग्रहीत्स्वीकृतवान् ।। ७.७२ ।।
(४)वेलासमीपं स्फुटफेनराजिर्नवैरुदन्वानिव चन्द्रपादैः ।। ७.७३ ।।
{३.पक्षैः.४.सकाशम्.}
अन्वयः- दुकूलवासाः स विनीतैः अवरोधदक्षैः वधूसमीपं सफुटफेनराजिः उदन्वान् नवैः चन्द्रपादैः वेलासमीपम् इव निन्ये ।
मल्लिo- दुकूलेति । अथ दुकूलं वसान इत्यर्थः । स हरो विनींतैरनुद्धतैरवरोधेषु ये दक्षास्तैरवरोधदक्षैर्वधूसमीपं निन्ये नीतः । कथमिव । स्फुटा फेनानां राजिर्यस्य स उदकमस्यास्तीत्युदन्वान्समुद्रः । `उदन्वानुदधौ च' इति निपातनात्साधुः । नवैरचिरोदितैश्चन्द्रपादैश्चन्द्रकिरणैर्वेलासमीपमिव ।। ७.७३ ।।
प्रसन्नचेतःसलिलः शिवोऽभूत्संसृज्यमानः शरदेव लोकः ।। ७.७४ ।।
{१.विवृद्ध.}
अन्वयः- प्रवृद्धाननचन्द्रकान्त्या तया कुमार्या शरदा लोक इव संसृज्यमानः शिवः प्रफुल्लचक्षुः कुमुदः प्रसन्नचेतःसलिलः अभूत् ।
मल्लिo- तयेति । आननं चन्द्र इव इत्युपमितसमासः । प्रवृद्धाननचन्द्रस्य कान्तिर्यस्यास्तया तथोक्तया तया कुमार्या शरदा लोक इव संसृज्यमानः । संगच्छमानः शिवश्चक्षूंषि कुमुदानीव तानि प्रफुल्लानि यस्य स तथोक्तः । चेतः सलिलमिव तत्प्रसन्नं यस्य स तथोक्तः । प्रसन्नचेतः- सलिलोऽभूत् । शरल्लोकयोरपि यथोचितं विशेषणानि योज्यानि ।। ७.७४ ।।
ह्रीयन्त्रणां (२)तत्क्षणमन्वभूवन्नन्योन्यलोलानि विलोचनानि ।। ७.७५ ।।
{२.आनशिरे मुहूर्तम्,आनशिरे मनोज्ञाम्.}
अन्वयः- तयोः समापत्तिषुः कातराणि किञ्चिद् व्यवस्थापितसंहृतानि अन्योन्यलोलानि विलोचनानि तत्क्षणं ह्रीयन्त्रणाम् अन्वभूवन् ।
मल्लिo-- तयोरिति । तयोर्वधूवरयोः समापत्तिषु यदृच्छया संगतिषु कातराणि चकितानि । `अधीरे कातरः' इत्यमरः । द्रष्टुमसमर्थांनीति भावः । किंचिदीषद् व्यवस्थापितानि स्थिरीकृतानि पश्चात्संहृतानि निवर्तितानि चेति व्यवस्थापितसंहृतानि । `पूर्वकाले-' त्यादिना तत्पुरुषः । अन्योन्यस्मिंल्लोलानि सतृष्णानि । `लोलश्चलसतृष्णयोः' । इत्यमरः । विलोचनानि दृष्टयस्तत्क्षणं तस्मिन्क्षणे ह्रीयन्त्रणां ह्रिया निमित्तेन संकोचमन्वभूवन् ।। ७.७५ ।।
(३)उमातनौ गूढतनोः स्मरस्य (४)तच्छङ्किनः पूर्वमिव प्ररोहम् ।। ७.७६ ।।
{३.उमात्मना.४.तच्छङ्किनः.}
अन्वयः-अष्टमूर्तिः तच्छङ्किनः उमातनौ गूढतनोः स्मरस्य पूर्वं प्ररोहम् इव (स्थितम्) शैलगुरुपनीतं ताम्राऽङ्गुलिं तस्याः करं जग्राह ।
मल्लिo- तस्या इति । अष्टमूर्तिः शिवः । तस्मादीश्वराच्छङ्कत इति तच्छङ्किनः । तद्भीतस्येत्यर्थः । अतएवोमातनावुमाशरीरे गूढतनोर्गुप्तशरीरस्य स्मरस्य पूर्व प्ररोहमिव प्रथमाङ्कुरमिव स्थितं शैलगुरूपनीतं शैलगुरुणा हिमवतोपनीतं प्रापितम् । अथवा शैलगुरुणा हिमवत्पुरोधसोपनीतं ताम्राङ्गुलिं रक्ताङ्गुलिं तस्याः पार्वत्याः करं जग्राह ।। ७.७६ ।।
वृत्तिस्तयोः पाणिसमागमेन समं विभक्तेव मनोभवस्य ।। ७.७७ ।।
{१.चित्राङ्गुलिः.}
अन्वयः- उमाया रोमोद्गमः प्रादुरभूत् । पुङ्गवकेतुः स्विन्नाऽङ्गुलि आसीत् । पाणिसमागमेन तयोः मनोभवस्य वृत्तिः समं विभक्ता इव अभूत् ।
मल्लिo- रोमोद्गम इति । उमाया रोमोद्गमो रोमाञ्चः प्रादुरभूत् । पुमान्गौः पुंगवो वृषभः । `गोरतद्धितलुकि' इति टच् । स केतुश्चिह्नं यस्य स पुंगवकेतुः शिवः स्विन्नाङ्गुलिरासीत् । अत्रोत्प्रेक्षते-पाणिसमागमेन पाण्योः संस्पर्शेन कर्त्रा । तयोर्वधूवरयोर्मनोभवस्य वृत्तिरवस्थितिः समं विभक्तेव । समीकृतेवेत्यर्थः । प्राक्सिद्धस्याप्यनुरागसाम्यस्य संप्रति तत्कार्यदर्शनात्पाणिसंस्पर्शकृतत्वमुत्प्रेक्षते । ननु कन्या तु प्रथमसंगमे स्विन्नकरचरणा भवति पुमांस्तु रोमाञ्चितो भवतीति बात्स्यायनेन विपरीतमुक्तमिति चेन्नैष दोषः । एभिरनयोर्भावं परीक्षेतेति वाक्यशेष एभिरिति बहुवचनेन स्वेदरोमाञ्चग्रहणस्य सकलसात्त्विकोपलक्षणत्वावगमेनानियमावधारणात् । अतएव रघुवंशेऽन्यथाभिधानात्स्वोक्तिविरोध इत्यपास्तम् । तदेतद्रघुवंशसंजीविन्यां (७/२२) सुव्यक्तमवोचम् । सात्त्विकास्तु `स्तम्भप्रलयरोमाञ्चाः स्वेदो वैवर्ण्यवेपथू । अश्रुवैस्वर्यमित्यष्टौ सात्त्विकाः परिकीर्तिताः ।' इति ।। ७.७७ ।।
सांनिध्ययोगादनयोस्तदानीं किं कथ्यते श्रीरुभयस्य तस्य ? ।। ७.७८ ।।
अन्वयः-- यत् प्रयुक्तपणिग्रहणम् अन्यत् वधूवरम् अनयोः सान्निध्ययोगात् अग्र्यां कान्तिं पुष्यति. तदानीं तस्य उभयस्य श्रीः किं कथ्यते ?
मल्लिo- प्रयुक्तेति । यद्यस्मात्कारणात्प्रयुक्तं पाणिग्रहणं यस्य तत्तथोक्तमन्यल्लौकिकम् । वधूश्च वरश्च वधूवरम् । समाहारे द्वन्द्वैकवद्भावः । तदानीं पाणिग्रहणकालेऽनयोरुमाशिवयोः सांनिध्ययोगात्संनिधिभावादग्र्यामुत्तमां कान्तिं शोभां पुष्यति पुष्णाति तस्योभयस्योमामहेश्वररूपस्य मिथुनस्य श्रीः किं कथ्यते । यत्प्रसादादन्यस्य शोभालाभस्तस्य किमु वक्तव्येत्यर्थः । `विवाहसमये गौरीशिवौ वधूवरावनुप्रविशेताम्' इत्यागमः ।। ७.७८ ।।
मेरोरुपान्तेष्विव वर्तमानमन्योन्संसक्तमहस्त्रियामम् ।। ७.७९ ।।
अन्वयः- तत् मिथुनम् उदर्चिषः कृशानोः प्रदक्षिणप्रक्रमात् मेरोः उपान्तेषु वर्तमानम् अन्योन्संसक्तम् अहस्त्रियामम् इव चकासे ।
मल्लिo-- प्रदक्षिणेति । तन्मिथुनमुदर्चिष उन्नतज्वालस्य कृशानोः कर्मणः प्रदक्षिणप्रक्रमणात्प्रदक्षिणीकरणाच्चकासे । किमिव । मेरोरुपान्तेषु परिसरेषु वर्तमानमावर्तमानम् । मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वंनित्यर्थः । अन्योन्येन संसक्तं संगतम् मिथुनस्याप्येतद्विशेषणम् । अहश्च त्रियामा चाहस्त्रियामं रात्रिं दिवमिव । समाहारे द्वन्द्वैकवद्भावः ।। ७.७९ ।।
स कारयामास वधूं पुरोधास्तस्मिन्समिद्धार्चिषि लाजमोक्षम् ।। ७.८० ।।
अन्वयः- स पुरोधाः अन्योन्संस्पर्शनिमोलिताक्षौ तौ दम्पतीः वह्निं त्रिः परिणीय समिद्धाऽर्चिषि तस्मिन् वधूं लाजमोक्षं कारयामास ।
मल्लिo- ताविति । स पुरस्तादेव हितं विधत्त इति पुरोधाः पुरोहितोऽन्योन्यस्य संस्पर्शन स्पर्शसुखेन निमीलिताक्षौ तौ जाया च पतिश्च दंपती कर्मभूतौ । जायाशब्दस्य दंभावो निपातितः । वह्निं त्रिस्त्रिवारम् । `द्वित्रिचतुर्भ्यः सुच्' सुच् । परिणीय परितो नीत्वा । प्रदक्षिणीकार्येत्यर्थः । नयतेर्द्विकर्मकाल्ल्यप् । समिद्धार्चिषि दीप्तज्वाले तस्मिन्वह्नौ वधूं लाजविसर्गं कारयामास । `हृक्रोरन्यतरस्याम्' इति विकल्पादणिकर्तुः कर्मत्वम् ।। ७.८० ।।
कपोलसंसर्पिशिखः स तस्या मुहूर्तकर्णोत्पलतां प्रपेदे ।। ७.८१ ।।
अन्वयः- सा गुरूपदेशात् इष्टगन्धं लाजधूमाञ्जलिं वदनं निनाय । कपोलसंसर्पिशिखः स तस्याः मुहूर्तकर्णोत्पलतां प्रपेदे ।
मल्लिo- सेति । सा वधूर्गुरोः पुरोधस उपदेशादिष्टः । घ्राणतर्पण इत्यर्थः । गन्धो यस्य तं लाजधूमाञ्जलिं वदनं निनाय । कपोलसंसर्पिणी शिखा यस्य स तथोक्तः स धूमस्तस्य गौर्या मुहूर्तकर्णोत्पलतां प्रपेदे । धूमस्य विसृमरत्वान्मुहूर्तग्रहणम् ।। ७.८१ ।।
वधूमुखं क्लान्तयवावतंसमाचारधूपग्रहणाद्बभूव ।। ७.८२ ।।
अन्वयः-- तद् वधूमुखम् आचारधूमग्रहणात् ईषदार्द्रारुणगण्डलेखम् अक्ष्णोः उच्छ्वासिकालाञ्जनरागं क्लान्तयवाऽवतंसं बभूव ।
मल्लिo- तदिति । तद्वधूमुखमाचारमधूपग्रहणादाचारप्राप्तधूमत्वादीषदार्द्रे स्विन्ने अरुणे च गण्डलेखे गण्डस्थले यस्य तत्तथोक्तम् । अक्ष्णोरुच्छ्वास्युद्गच्छन् कालाञ्जनस्य रागोऽञ्जनं यस्य तत्तथोक्तम् । क्लान्तो यवावतंसो यवाङ्कुरकर्णपूरो यस्य तत्तथाभूतं बभूव । `लाजाञ्जलिं विसृज्य धूमाग्रं जिघ्रेत्' इति प्रयोगवृत्तिकारः ।। ७.८२ ।।
शिवेन भर्त्रा सह धर्मचर्या कार्या त्वया मुक्तविचारयेति ।। ७.८३ ।।
{१.पूर्वसाक्षी.}
अन्वयः- `हे वत्से ! एष वह्निः तव विवाहं प्रति कर्मसाक्षी, भर्त्रा शिवेन सह मुक्तविचारया त्वया धर्मचर्या कार्या' । इति द्विजो वधूं प्राह ।
मल्लिo- वधूमिति । अथ वधूं द्विजः पुरोधाः प्राह । किमिति हे वत्से, एष वह्निस्तव विवाहं प्रति । विवाहकर्मणीत्यर्थः । कर्मसाक्षी कर्मद्रष्टा । भर्त्रा शिवेन सह मुक्तविचारया निर्विचारया त्वया धर्मचर्या धर्माचरणं कार्या कर्तव्येति । अयं च प्राजापत्यविवाहो द्रष्टव्यः । यथाहाश्वलायनः- `सह धर्मचरेदिति प्राजापत्यः' इति ।। ७.८३ ।।
निदाघकालोल्वणतापयेव(३) माहेन्द्रमम्भः प्रथमं पृथिव्या ।। ७.८४ ।।
{२.श्रवणौ.३.तप्तयेव.}
अन्वयः- भवान्या आलोचनाऽन्तं श्रवणे वितत्य तत् गुरोः वचनं निदाघकालोल्वणतापया पृथिव्या प्रथमं माहेन्द्रम् अम्भः इव पीतम् ।
मल्लिo- आलोचनान्तमिति । भवस्य पत्न्या भवान्या । `इन्द्रवरुणभवशर्वरुद्र-' इत्यादिना ङीष् । आनुगागमश्च । आलोचनान्तं नेत्रान्तपर्यन्तम् । `आङ मर्यादाभिविद्ध्योः' इत्यव्ययीभावः । श्रवणे श्रोत्रे वितन्य विस्तार्य तत्पूर्वोक्तं गुरोर्याज्ञिकस्य वचनं `सह धर्मं चर' इति वाक्यं निदाघकालं ग्रीष्मकाल उल्वणतापयोत्कटसंतापया पृथिव्या प्रथममाद्यं माहेन्द्रं पार्जन्यमम्भ इव पीतम् । अत्यादरेण शुश्रावेत्यर्थः ।। ७.८४ ।।
सा दृष्ट इत्याननमुन्नमय्य ह्रीसन्नकण्ठी कथमप्युवाच ।। ७.८५ ।।
अन्वयः- प्रियदर्शनेन ध्रुवेण भर्त्रा ध्रुवदर्शनाय प्रयुज्यमाना ह्रीसन्नकण्ठी सा कथमपि आननम् उन्नमय्य `दृष्टः' इति उवाच ।
मल्लिo- ध्रुवेणेति । प्रियं दर्शनं यस्य कर्मभूतस्य । तेन प्रियदर्शनेन ध्रुवेण शाश्वतेन भर्त्रा ध्रुवस्य नक्षत्रविशेषस्य दर्शनाय । `ध्रुवो भभेदे क्लीबं तु निश्चिते शाश्वते त्रिषु' इत्यमरः । प्रयुज्यमाना दृश्यतामिति प्रेर्यमाणा ह्रीसन्नकण्ठी ह्रीया हीनस्वरा सा वधूः कथमप्याननमुन्नमय्य दृष्ट इत्युवाच ।। ७.८५ ।।
प्रणेमतुस्तौ पितरौ प्रजानां पद्मासनस्थाय पितामहाय ।। ७.८६ ।।
अन्वयः- इत्थं विधिज्ञेन पुरोहितेन प्रयुक्तपाणिग्रहणोपचारौ प्रजानां पितरौ तौ पद्मासनस्थाय पितामहाय प्रणेमतुः ।
मल्लिo- इत्थमित । इत्थमनेन प्रकारेण । `इदमस्थमुः' इति थमुप्रत्ययः । विधिज्ञेन विवाहप्रयोगज्ञेन । शास्त्रज्ञेनेत्यर्थः । पुरोहितेन हैमवतेन प्रयुक्तपाणिग्रहणोपचारौ कृतविवाहकर्माणौ प्रजानां पितरौ तावुमामहेश्वरौ पद्मासनस्थाय पद्मासनोपविष्टाय पितॄणां पित्रे `पितामहो विरिञ्चौ स्यात्तातस्य जनकेऽपि च' इति विश्वः । `पितृव्यमातुलमातामहपितामहाः' इति निपातनात्साधुः । प्रणेमतुर्नमश्चक्रतुः । पितामहस्य पित्रोरपि पूज्यत्वादिति भावः ।। ७.८६ ।।
वाचस्पतिः (१)सन्नपि सोऽष्टमूर्तौ(२) त्वाशास्य चिन्तास्तिमिता बभूव ।। ७.८७ ।।
{१.उन्नत.२.मूर्तावाशास्य.}
अन्वयः- वधूः विधात्रा- `हे कल्याणि ! वीरप्रसवा भव' इति प्रतिनन्द्यते स्म । स वाचस्पतिः सन् अपि अष्टमूर्तौ तु आशास्य चिन्तास्तिमितो बभूव ।
मल्लिo- वधूरिति । वधूः कन्या विधात्रा ब्रह्मणा । हे कल्याणि शोभने, वीरः प्रसवोऽपत्यं यस्याः सा वीरप्रसवा वीरप्रसूर्भवेति प्रतिनन्द्यते स्म । आशिषमुत्क्वेत्यर्थः । स विधाता वाचस्पतिर्वागीश्वरोऽपि सन् । कस्कादिषु पाठात्साधुः । अष्टमूर्तौ शिवे त्वाशास्यमाकाङ्क्ष्यं तत्र चिन्ता विचारस्तस्यां स्तिमितो मन्दो बभूव । तस्य, निरीहस्याशास्याभावादाशिषि स्तिमितत्वमित्यर्थः ।। ७.८७ ।।
जायापती (३)लौकिकमेषणीयमार्द्राक्षतारोपणमन्वभूताम् ।। ७.८८ ।।
{३.एषितव्यम्.}
अन्वयः- तौ जायापती पश्चात् क्लृप्तोपचारां चतुरस्रवेदीम् एत्य कनकासनस्थौ (सन्तौ) लौकिकम् एषणीयम् आर्द्राक्षतारोपणम् अन्वभूताम् ।
मल्लिo--क्लृप्तेति । तौ जायापती वधूवरौ पश्चान्नमस्कारानन्तरं क्लृप्ता रचिता उपचारा पुष्परचनादयो यस्यां तां चतुरस्त्रवेदीमेत्य प्राप्य कनकासनस्थौ सन्तौ लौकिकं लोके विदितम् । आचारप्राप्तमित्यर्थः । अतएवैषणीयमाशास्यम् । `तथाहि लौकिकाचारं मनसापि न लङ्घयेत्' इति शास्त्रादवश्यकर्तव्यमित्यर्थः । इषेरिच्छार्थादनीयप्रत्ययः । आर्द्राक्षतारोपणमन्वभूताम् ।। ७.८८ ।।
तयोरुपर्यायतनालदण्डमाधत्त लक्ष्मीः कमलातपत्रम् ।। ७.८९ ।।
{१.वृन्दै.२.भक्तिशोभम्.}
अन्वयः- लक्ष्मीः पत्राऽन्लग्नैः जलबिन्दुजालैः आकृष्टमुक्ताफलजालशोभम् आयतनालदण्डं कमलातपत्रं तयोः उपरि आधत्त ।
मल्लिo- पत्रान्तेति । लक्ष्मीः श्रीदेवी पत्रान्तेषु दलप्रान्तेषु लग्नैर्जलबिन्दुजालैराकृष्टाहृता मुक्ताफलजालेन प्रान्तलम्बिना मुक्ताकलापेन या शोभा सा येन तत्तथोक्तमायतं दीर्घ नालमेव दण्डो यस्य तत्कमलमेवातपत्रं तत्तयोरुपर्याधत्त दधौ ।। ७.८९ ।।
संस्कारपूतेन वरं वरेण्यं वधूं सुखग्राह्यनिबन्धनेन ।। ७.९० ।।
अन्वयः- सरस्वती द्विधा प्रयुक्तेन वाङ्मयेन तत् मिथुनं नुनाव संस्कारपूतेन वरेण्यं वरं, सुखग्राह्यनिबन्धनेन वधूं नुनाव ।
मल्लिo- द्विधेति । अथ सरस्वती वाग्देनी द्विधा संस्कृतप्राकृतरुपेण द्वैविध्येन प्रयुक्तेनोच्चारितेन वाङ्मयेन शब्दजालेन तन्मिथुनं नुनाव तुष्टाव । `णु स्तुतौ' इति धातोर्लिट् । केन कमित्याह-संस्कारेति । संस्कारेण शास्त्रव्युत्पत्त्या पूतेन प्रकृतिप्रत्ययविभागशुद्धेन । संस्कृतेनेत्यर्थः । वरेण्यं वरणीयम् । श्लाध्यमित्यर्थः । वृणोतेरौणादिक एण्यप्रत्ययः । वरं वोढारं शिवम् । सुखेन ग्राह्यं सुबोधं निबन्धनं रचना यस्य तेन वाङ्मयेन प्राकृतभाषयेत्यर्थः । वधूं नुनावेत्यनेन संम्बन्धः ।। ७.९० ।।
अपश्यतामप्सरसां मुहूर्तं प्रयोगमाद्यं ललिताङ्गहारम् ।। ७.९१ ।।
अन्वयः- तौ सन्धिषु व्यञ्जितवृत्तिभेदं रसान्तरेषु प्रतिबद्धरागं ललिताऽङ्गहारम् आद्यम् अप्सरसां प्रयोगं मुहूर्तम् अपश्यताम् ।
मल्लिo- ताविति । तौ दंपती संधिषु मुखादिनिर्वहणान्तेषु पञ्चसंधिषु । तदुक्तं दशरुपके- `मुखं प्रतिमुखं गर्भः सावमर्षोपसंहृतिः' इति । व्यञ्जितवृत्तिभेदं स्फुटीकृतकौशिक्यादिवृत्तिविशेषम् । रसानुगुण्येनेति शेषः । तदुक्तं भूपालेन-कौशिकी स्यात्तु श्रृङ्गारे रसे वीरे तु सात्वती । रौद्रबीभत्सयोर्वृत्तिर्नियतारभटी पुनः । श्रृङ्गारादिषु भावज्ञै रसेष्विष्टा तु भारती ।' तथा । कौशिक्यारभटी चैव सात्वतीभारती तथा । चतस्त्रो वृत्तयो ज्ञेयास्तासु नाट्यं प्रतिष्ठितम् ।' इति । रसान्तरेषु श्रृङ्गारादिरसभेदेषु । `श्रृङ्गारादौ विषे वीर्ये गुणो रागे द्रवे रसः' इत्यमरः । `श्रृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः । बीभत्साद्भुतशान्ताख्या रसाः पूर्वैरुदाहृताः' इति । प्रतिबद्धरागं प्रतिनियमेन प्रवर्तितो वसन्तललितादिरागो यस्मिंस्तम् । यस्मिन् रसे यो रागो विहितस्तदनुसारेण प्रयुक्तरागमित्यर्थः । यथाह काहलः- `रौद्रेऽद्भुते तथा वीरे पुंरागेण प्रगीयते । श्रृङ्गारहस्य करुणाः स्त्रीरागेण प्रकीर्तितः । भयानके च बीभत्से शान्ते गेयो नपुंसके ।' इति । ललिताङ्गहारं मधुराङ्गविक्षेपम् । `अङ्गहारोऽङ्गविक्षेपः' इत्यमरः । आदौ भवमाद्यम् । रुपकान्तरप्रकृतिभूतमित्यर्थः । तदुक्तम् - `आहुः प्रकरणादीनां नाटकं प्रकृतिंबुधः' इति । अप्सरमामुर्वश्यादीनाम् । प्रयुज्यत इति प्रयोगो रुपकम् । नाटकमित्यर्थः । आद्यमिति विशेषणात् । तं मुहूर्तमपश्यतां दृष्टवान्तौ । `पाघ्राध्मास्था'- इत्यादिना दृशोः पश्यादेशः ।। ७.९१ ।।
शापावसाने (१)प्रतिपन्नमूर्तेर्ययाचिरे पञ्चशरस्य सेवाम् ।। ७.९२ ।।
{१.प्रतिबद्ध.}
अन्वयः- देवाः तदन्ते ऊढभार्यं हरं किरीटबद्धाऽञ्जलयः (सन्तः) निपत्य शापाऽवसाने प्रतिपन्नमूर्तेः पञ्चशरस्य सेवां ययाचिरे ।
मल्लिo- देवा इति । देवा इन्द्रादयस्तदन्ते तस्य प्रयोगदर्शनस्यान्तेऽवसान ऊढभार्यं परिणीतदारं हरं किरीटेषु बद्धा अञ्जलयो येषां ते तथोक्ताः सन्तः । निपत्य प्रणम्य शापावसाने प्रतिपन्नमूर्तेर्लब्धशरीरस्य । `परिणेष्यति पार्वती यदा' (४/४२) इत्यादिना शापस्य पार्वतीपरिणयान्तत्वादित्यर्थः । पञ्चशरस्य कामस्य कर्तुः । सेवां ययाचिरे । पुनः समासादितशरीरस्य तस्य सेवां स्वीक्रियतामिति प्रार्थयामासुरित्यर्थः । `दुह्याच्पच्'- इत्यादिना द्विकर्मकत्वम् ।। ७.९२ ।।
(१)कालप्रयुक्ता खलु (२)कार्यविद्भिर्विज्ञापना भर्तृषु सिद्धिमेति ।। ७.९३ ।।
{१.कालेप्रयुक्ता.२.कालविद्भिः}
अन्वयः- विमन्युः भगवान् आत्मनि अपि तस्य सायकानां व्यापारम् अनुमेने । (तथा हि) कार्यविद्भिः कालप्रयुक्ता भर्तृषु विज्ञापना सिद्धिम् एति खलु ।
मल्लिo- तस्येति । विमन्युर्विगतक्रोधो भगवानीश्वर आत्मन्यपि तस्य कामस्य सायकानां व्यापारमनुमेने । तथाहि कार्यविद्भिः कार्यज्ञैः । अथवा कालविद्भिः अवसरज्ञैः । काले योग्यावसरे प्रयुक्तानुष्ठिता भर्तृषु स्वामिषु विषये विज्ञापना सिद्धिमेति खलु । सफला भवतीत्यर्थः । अयमेवास्य स्मरसेवास्वीकारो यदात्मन्यपि तत्सायकव्यापारमङ्गीकृतवानिति ।। ७.९३ ।।
क्षितिधरपतिकन्या(३) माददानः करेण
कनककलशयुक्तं(४) भक्तिशोभासनाथं
{३.आदधानः.४.रक्षा.}
अन्वयः- अथ इन्दुमौलिः, तान् विबुधगणान् विसृज्य क्षितिधरपतिकन्यां करेण आददानः (सन्) कनककलशयुक्तं भक्तिशोभासनाथं क्षितिविरचिशय्यं कौतुकाऽगारम् अगात् ।
मल्लिo- अथेति । अथेन्दुमौलिरीश्वरस्तान्विबुधगणान्विसृज्य क्षितिधरपतिकन्यां पार्वतीं करेणाददानः कनककलशयुक्तं मङगलार्थमन्तर्निहितहेममयपूर्णकुम्भं भक्तयः पुष्पादिरचनास्तासां शोभया सनाथम् । सहितमित्यर्थः । क्षितिविरचितशय्यं क्षितौ विरचिता स्थण्डिले कल्पिता शय्या तल्पं यस्मिंस्तत्तथोक्तं कौतुकागारमगाच्छय्यागृहं जगाम । अत्राश्वलायनः-`अत ऊर्ध्वमक्षारलवणाशिनावधःशायिनौ ब्रह्मचारिणौ स्याताम्' इति । अथ ऊर्ध्व विवाहादूर्ध्वम् । आ त्रिरात्रादिति शेषः । `त्रिरात्रं द्वादशरात्रं वा " इति वचनात् । तथा कामशास्त्रेऽपि "अथ परिणयरात्रौ प्रक्रमेणैव किञ्चित्तिसृषु च रजनीषु स्तब्धभावा दुनोति । त्रिदिनमिह न भिन्द्याद्ब्रह्मचर्यं न चास्या हृदयमननुरुध्य स्वेच्छया कर्म कुर्यात्' इति ।। ७.९४ ।।
वदनमपहरन्तीं तत्कृताक्षेपमीशः ।
अपि शयनसखीभ्यो दत्तवाचं कथंचि-
{१.प्रथम.}
अन्वयः- तत्र ईशः नवपरिणयलज्जाभूषणां तत्कृताक्षेपं वदनाम् अपहरन्तीं शयनसखीभ्यः अपि कथञ्चित् दत्तवाचं गौरीं प्रमथमुखविकारैः गूढं हासयामास ।
मल्लिo- नवेति । तत्र कौतुकागार ईश ईश्वरो नवपरिणयेन नवोद्वाहेन या लज्जा सा भूषणं यस्यास्तामत एव तेनेश्वरेण कृताक्षेपं कृताकर्षणम् । उन्नमितमिति यावत् । वदनमपहरन्तीं साचीकुर्वन्तीम् । अयं लज्जाभावः । अनुभावान्तरमाह-शयनसखीभ्योऽपि शयने सहशायिनीभ्योऽपीत्यर्थः । कथंचित्कृच्छ्रेण दत्तवाचं दतोत्तरां गौरीं प्रमथा भृङ्गिरिटिप्रभृतयो हास्यरसाधिदेवताः पशुपतेः पारिषदाः । यथाह भरतः-`श्रृङ्गारो विष्णुदैवत्यो हास्यः प्रमथदैवतः' इति । `प्रमथाः स्युः पारिषदाः' इत्यमरः । तेषां मुखविकारैर्मुखविकृतचेष्टितैर्गूढप्रकाशं हासयामास । हासाद्युपायैर्लज्जामपाकर्तुं प्रवृत्तं इत्यर्थः । यथाह गोनर्दः-`हासेन मधुना नम्रवचसा लज्जितां प्रियाम् । विलुप्तलज्जां कुर्वित निपुणैश्च सखीजनैः ।' इति ।। ७.९५ ।।
संजीविनीसमाख्यया व्याख्यया समेतः श्रीकालिदासकृतौ कुमारसंभवे