आर्यभटीयम्-भागः २ (व्याख्या-नीलकण्ठसोमसुत्वन्)

by आर्यभटः

आर्यभटीयम्-भागः २ (व्याख्या-नीलकण्ठसोमसुत्वन्) आर्यभटः १९३१

TRIVANDRUM SANSKRIT SERIES No. CX

Sri Setu Lakshmi Prasadamala No. XXII

आर्यभटीयम् । द्वितीयो भागः ।

ARYABHATIYA Part II

EDITED BY K SAMBASIVA SASTRI

PUBLISHED UNDER THE AUTHORITY OF THE GOVERNMENT OF HIS HIGHNESS THE MAHARANI REGENT OF TRAVANCORE

TRIVANDRUM. PRINTED BY THE SUPERINTENDENT. GOVERNMENT PRESS, 1931. R I A A D R U M S A N 8 K RTF SB R I = S. NoCGX. Sri Sastu Lakshmi Prasadamala. No. XXI. THE ARY ABHATIYA OF ARYABHATAKARYK WITH THE BHASYA OF NILAKANTHASOMASUTAN EDITED BY K. S AM B A SI V AS A sm R | , Cerator of whe Depar=n%; "x" the publication • oprianpow artoripts, is8xtrue, Part I.- Kalakiyapada. PUBLISED UNDER THE AUTHORITY OF THE CODE MS' E HER HIGHESS HE MAHARANE REGENT OF TRAY ANCOR. TRIVANDRUM: PRINTED BY THE BUP3RLN३NDBN, GOY ER£ ¥Y RUSS, 1981 AX Rig¥s Reserved.] अनन्तशयनसंस्कृतग्रन्थाबलिः। ग्रन्थाङ्कः ११०. श्रीसेतुलक्ष्मीप्रसादमाला शन्यङ्क २२ श्रीमद्र्यभटाचार्यविरचितम् आर्यभटीयं गार्यकेरलनीलकण्ठसोमसुत्नविराचित- भाष्योपेतम् । पौरस्त्यग्रन्थप्रकाशनकार्याध्यक्षेण के. व्यश्चरूिण्य द्विताय सम्पुटः- कालक्रियापदः । ती महामहिमश्रीसेतुलक्ष्मीमहारशसनेन राजकीयमुद्रणयन्त्रालये तदध्यक्षेण शुद्रयित्वा प्रकाशितम् । कोलम्वादा: १५०६, कैस्ताब्ब्ः १९३१ . ॥ श्रीः ॥

श्रीपद्मनाभसेवि- न्यखिलश्रीवर्धनी महाराज्ञी । श्रीसेतुलक्ष्म्यभिख्या प्रत्यक्षा जयति वञ्चिभूलक्ष्मीः ।

ग्रन्थावलिरियमिन्धे प्रसाधिता तत्प्रसादगुणगुम्फा । श्रीसहितसेतुलक्ष्मी- प्रसादमाला सुवर्णमणिचित्रा ॥ P R E F A CB This is the second part of the Aryabhatiya, the first part of which was published in this series with the Bhya of Gargyakeralanilakkunthakona£utvan. {1n consonance with the statement, आर्यभटस्त्रीणि गदति गणितं कालक्रियां गोलम्" the Yopic dealt with here is कालक्रिया. This valuable com mentary on the कालक्रियापाद composed of a few herse apho isns renders invaluable service to the ancient science of astro. nOnny g-ith ite citations of authority and illustrations, always bearing in mind the mater at hand and explaining with a eal. th of cogent and many-sided reasoning. Wonderful are the methods of exposition of the author of this commentary who justifies his enunciations by exhaustive discussions, mentioning the manifold methods of ancient Auaryas in the process of making astronomical calculations. [e is a matter for innense gathcation for Keraliyas that his commentary makes it palpably evident that the great Hindia Areas of the East like those of the West had recourse to independent mechanical contrivances for the purposes of accurate planet ary observations and calculations, We hope to dwell at length on the achievenients of NFlakan thasomayjin, the author of this eOnnmentary in the introduction to the Golapada, the third and fual part of this work that is to be published shortly. We are proud to mention that the two manuscripts that were utilized in the publica{ion of this worne, belong to His Most Gracious Highness the Maharaषुja's Palace Library. T}v&drum, } 15-73-1706. K. SAMBASKVA SASTRI. 9 निवेदना । द्वितीयोऽयं भागः सभाष्यस्यार्यभटीयस्य । यत् पूर्वमितोऽधिकरणाद् गायकेरलनीलकण्ठसोमसुचविरचितभाष्योपेतं प्रथमसम्पुटात्मना प्राकाशि । ‘आर्यभटस्त्रीणि गदति गणितं कालक्रियां गोलम् । इति प्रतिज्ञानुरोधेन कालक्रियानिरूपणमिह प्रस्तुतम् । बेहुमुखाभिरुपपतिभिः प्रपञ्चनीयमर्थं मनसिकृत्य बुगुलिकामना निर्मितस्य कतिपयसूत्रबद्धस्यारय कालक्रियापादय सप्रमाणं सोदाहरणं च क्रियमाणं विवरणमसामान्यं कमप्य नुग्रहमाविष्करोति ज्योतिषलेकय । विशिष्य च ग्रहपरीक्षणे प्रचामचर्या णामुच्चयचा गतीरुपयरय फूलकषाभिश्चञ्चभिरात्मसिद्धान्तं साधूकुर्वतोऽस्य भाष्यकारस्य प्रपञ्चनपद्धतयोऽत्यन्तायामृताय । अन्यच्च–पाश्चर्यवत् परै रत्या अपि हैन्दवीय आचर्यवर्याः स्वतन्त्रैर्ध-मैत्रहगणितविज्ञानेषु सूक्ष्मेक्षिका भाजनमभूद्यिपि विशकलय्य विशदयदिदमनन्यसामान्यं भाष्ये केरलीयाम्_ मस्माकमभिमानय मनाधिकाय सम्पद्यते । एवंरीत्य भूयस्तरां वर्णनीयमहि स्नोऽस्य नीळ कण्ठ सोमयाजिनो भाष्यकारस्य प्रागभ्युपूरणीः पीरन्तिमभा गतथा प्रचिकाशयिषितस्य गोलपादस्योपोद्धातावसरे प्रवेशयितुमुत्सहमानोऽस्मि सद्यो विरमासि । एतत्प्रकाशनोपयोगिन्यौ मातृके वे अपि अरमःमहाराजप्रस्थशीये एवेयपरोऽयमभिमानः । अनन्तशयनम् , १५-१२-१०६. } के. साम्चशिवशास्त्री. विषयानुक्रमणी । पृष्ठम् . ११ कालविभागस्य क्षेत्रेऽतिदेशः युगे द्वयोर्दूयोर्नहयोर्योगकालज्ञानोपायः व्यतीपातसङ्ख्यानम् प्रहञ्चनीचपरिवर्ता: बर्हस्पत्याब्दलक्षणम् सैरचान्द्रसावननक्षत्रमाननेि अधिमासलक्षणम् अवमलक्षणम् २१ ११ १५ ११ 9 णम् पितृवत्सरश्रमाणम् दिव्यचसरश्रमाष्यम् ब्राइदिनप्रमणम् उरसर्पिणीलक्षणम् अपसर्पणलक्षणम् सुषमालक्षण दुष्पमालक्षणम् ‘उत्सर्पिणी युगाचै'मित्यस्य सूत्रस्य उप्रेतिर्गतिविषयस्वैनंर्थविचारः सप्तमां वायुस्कन्धानां मध्ये आवहप्रवहयोर्लक्षणम् आर्यभटीयग्रन्थप्रणयनलस्तदासार्यभटस्य वयःप्रमाणं च ग्रन्थप्रणयनकालेऽयनचलभाव १३ अयनचळनस्य वृद्धिहासप्रकारः अंयनचळनस्य परीक्षणप्रकारः प्रसक्तानुप्रसक्त्या प्रहगतेः परीक्षणप्रकरः तत्र ग्रन्थान्तरवाक्यानां प्रमाणतयोपन्यासः औदयिकाधैराशिकभेदेनार्यभटीयस्य तन्त्रस्य वैविध्यम् १७ युगश्चारम्भकालोऽभीष्टकालाजुमानप्रकारश्च १८ अहाणां गतेः साम्यम् १९ प्रहाणां गतिभेददर्शने कारणम् ग्रहणां कक्ष्याक्रमः भस्करोक्तरीत्या प्रहकक्ष्यानयनं मध्यनयनं च २१ तन्नन्तरोक्तान्मार्यभटीयक्तानां च बिम्बब्यस्त्रयोजनानां तारतम्य ११

• }

9A १२ पृष्ठस्• १ ३ १ वषयः. ग्रहाणां फलराधिपस्य अध्यमं अराधिपस्थश् इहण्मयन सूर्यसिद्धान्तोक्तरीक्ष्यहरैष्णनयन घरप्रवृलै मतभेदः स्फुटोपपतिप्रदर्शनार्थं कक्ष्यामण्डले प्रदप्रमणप्रकरमदुर्शनम् अतिमल्सणं तत्स्थानं च उच्चनीचवृते अहअसणप्रकारः सन्दूकर्णीविषक्रिया मम्धस्फुटकर्मणि परिछेखनप्रकार उचनीचवृत्तस्थाननिर्णयः भन्द शीघ्रस्फुटकर्मण्योर्चस्सरेण प्रतिपादनम् अविशेषक्रिय विना सकृत् कर्णाक्षयने प्रमाणानि रवीन्दः स्फुटान्मध्यसनयन्तम् अन्यग्निस्फुटकर्मणोरेंकिप्रतिपादनम् ३७ ३८ -४३ ४७ ८८-५० ५१---५४ ५* -६ /

१ ---६४

॥ श्रीः ॥

श्रीमदार्यभटाचार्यविरचितम्

आर्यभटीयं

गार्ग्यकेरलनीलकण्ठसोमसुत्वविरचितेन
भाष्येण समेतम् ।

---

(द्वितीयो भागः)

अथ कालक्रियापादः ।

अनादिनिधनं कालं तल्लिङ्गग्रहतारकाः ।
नत्वा भुवं च सर्वत्रेहानुमा तस्य दर्श्यते ॥

 यच्छेषतयात्र लौकिकगणितन्यायमशेषं गणितपादेन ^[१]प्रत्यपीपदत्, तमेव कालं ज्योतिर्गतिविशेषैरनुमापयितुं कालक्रियापाद आरभ्यते । तत्र मन्त्रार्थवादेतिहासपुराणेषु लोके च प्रसिद्धः कालविभाग पुत्र क्षेत्रविभागेऽपि मूलं निरूप्यमाणे, इति प्रसिद्धस्तद्विभाग एव क्षेत्रेऽतिदिश्यते वर्षमित्यादिनार्याद्वितयेन

वर्षं द्वादश मासास्त्रिंशद्दिवसो भवेत् स मासस्तु ।
षष्टिर्नाड्यो दिवसः ^[२]षष्टिश्च विनाडिका नाडी ॥ १ ॥
गुर्वक्षराणि षष्टिर्विनाडिकार्क्षी षडेव वा प्राणाः ।
एवं कालविभागः क्षेत्रविभागस्तथा भगणात् ॥ २ ॥

 इति । यथा वर्षं (स्या १ स्वा)वयवभूतैर्द्वादशभिर्मासैरारब्धं स मासः पुनर्न तथा तावातिथैरंशैरारब्धः, स्वावयवभूतैर्दिवसैस्त्रिंशतैवारब्धः । अत स्त्रिंशांशा एव स्वावयवा दिवसा इत्युभयत्रावयवावयविसम्बन्धगतो भेदस्तु शब्देन द्योत्यते । षष्टिर्नाड्यो दिवस इत्यत्रापि तु शब्दोऽनुवर्तनी (च/यः), अस्यापि पूर्वस्माद् भिन्नत्वात् । षष्टिश्च विनाडिका नाडीत्यत्र च शब्देनातः परं विभागसाम्यं द्योत्यते । एष विभागः सौरादिषु मानेषु सर्वत्र समानः आर्यभटीये सभाष्ये किन्तु गुर्वक्षराणि षष्टिराक्षी विनाडिका, आक्ष्यं विनाड्याः षष्टयंश एव मध्यमवृत्त्या गुर्वक्षरोच्चारणकालः । स्वस्थस्य जन्तोर्निःश्वसश्च तस्या एव षडंशः । ‘प्राणेनैति कलां भमित्यस्य विवरणमेतत् । समानान्तरगतानां वि नाडीनां षट्त्रंशा गुर्वक्षरान्महान्तोऽल्पाश्च स्युः । एवं मुहुरपि घंट्यंशा एव तदवयवा (एव । १) ग्राह्यः । एतस्य विभागस्य त्रिरावृत्तत्वात् पुनरन्या दशस्याप्रसिद्धत्वाचेति भावः । एवं यः कालविभागः प्रसिद्धः वर्षदिगुर्वक्ष रान्तःभगणात् प्रभृति तदवयवेभूतानां राश्यादीनां तत्परान्तानां विभागो ऽप्येवमेवेति कालविभागस्य क्षेत्रेऽतिदेशोऽत्र क्रियत इति ॥ १, २ ॥ दूयोर्दूयोर्गेहयोर्यावन्त एकस्मिन् युगे यगस्तेऽथि विज्ञेया एव, यतस्तयोरन्तरकाल ज्ञातव्यः । गुरुशनैश्चराद्ययोरभीष्टयोर्युदाकदाचिद्योगो दृष्टःततः कियति काले पुनस्तयोरेव ततो द्वितीयो योगो भविष्यतीत्यादिज्ञाने ताभियागावृत्तभिः तदन्तरालकालस्य शेयवात्ता अपि क्षेयाः। ताश्च गीतिकापतैिस्तयोर्भगणैरेव ज्ञेया इति तप्रदर्शनार्थम् आर्यार्थमाह भगण द्वयोर्दूयोर्ये विशेषशेष युगे द्वियोगास्ते । इति । विशेषशेषा (ये ) द्वयोर्दूयोर्भगणयोस्त एव युगे द्वियोगाः द्वयोर्बिम्ब्योगसञ्जयेति । न केवलं ग्रहाणामेव योगसङ्कथा ज्ञेयाःउचग्रह योगसद्भयाः पातग्रहयोगसङ्कयाश्च ज्ञेयाः। तत्तत्स्फुटगत्यावृत्तिकालज्ञानार्थं च अहोचयोगज्ञानं, विक्षेपपथं ? यी)यकालज्ञानार्थं ग्रहपातयोगाश्चेति ज्ञेयो पुंयोर्योगे इत्येवोक्तम् । येषाभिह भगणाः प्रदर्शितास्तेषु ययोर्योगा जिज्ञास्यन्ते तयोर्भगणविश्लेष एव तदा कर्तव्यः । तद्विश्लेषणे यः शेषः सं एव तयोर्युग सम्बन्धिनी योगसङ्कयेत्यर्थः । एवं तिथ्यादिपर्यस्य मासादि(कं ? कालामकस्य प्रदर्शने विष्कम्भादिंयोगस्यापि प्रसङ्गल् तत्पर्यवांस्ततच्यतीपातपर्येयांश्च प्रदर्शयत्यूर्वार्धेन रविशशिनक्षत्रगणाः सम्मिश्रश्च व्यतीपताः ॥ ३ ॥ इति । रविशशिनक्षत्रगणाः सम्मिश्रा व्यतीपाताः । रविशशिनक्षत्र गणयोगा इत्युच्यमाने अनन्तरप्रदर्शितबिम्बयोगा एव प्रतीयेरन् । अतंस्तद् व्युदासार्थ संमिश्रग्रहणम् । संमिश्रा रविशशिनक्षत्रगणाः सम्यङ् मिश्रो येषां ते संमिश्राः तयोर्भगणयोः सङ्गचासम्मिश्रणे व्यतीपातसङ्कया चेयेत्यर्थः । १. ‘षट्घः प्रा ', २. ‘वानां ... ... .. त', ३. ‘स्ते वि', ४. ‘त्तत’, ५, ‘ग एवेस्युतम् , ६. ‘योर्ययोर्यों' क. पाठः. कालक्रियापादः । इति विष्कम्भादियोगष र्या ??)याः प्रदर्शितः | व्यतीपातानां प्रत्येकं तावत्यः सङ्कथा गतिश्च तेनैव सिद्धाः यत एकस्मिंश्चन्द्रार्कयोगपर्ययेऽत्र त्रयो व्यती- पाताः चक्रव्यतीपातश्चक्रार्धव्यतीपातः सार्पमस्तकश्च । भास्करश्चाह “स्पेंदुयोगे चतुर्थे व्यतीपातोऽथ वैधृतः । चक्रे च मैत्रपर्यन्ते विज्ञेयः सार्पमस्तकः । सूर्यसिद्धान्तेऽपि त्रिसङ्ख्यत्वमुक्तं व्यतीपातानां ‘‘व्यतीपातत्रयं घोरं गण्डान्तत्रितयं तथा । इतेि । यः पुनरिह प्रासङ्गिकतया प्राप्तवसरः चन्द्रार्कयोगः स चैवंभूत इति तत्सङ्गतिश्चकारेण मुच्यते ।। ३ ॥ तंत्र तिथिरणयोझनै योगज्ञाने च चम्चाक स्फुटीकृस्यैव तद्विश्लषे योगा वा कार्यं इति, तद्गणैर्न त्रैराशिकेन मध्यमानयनं कार्यमिति, प्रहमणीयश्लेषयोगयोः कुट्टाकार एवप्रयोगः । तत्कुऋकारस्य च प्रहगतिपरीक्षायां जातके चोषयोग इति तयोर्नात्र प्राचुर्येण व्यवहारः । ग्रहोच्चभगणान्तरेणेह प्राचुर्येण स्फुटकर्मण्युपयोगात् तन्मध्यमनयनं च सर्वकालीनमेवेत्यत आह – स्वोच्चभगणः स्वभगणैर्विशेषिताः स्वोच्चनीचपरिवर्ताः। इति । स्वोच्चभगणाः स्वभगणैर्विशेषिताः स्वभगणेभ्यो मन्दोजभग णान् विरुध्यः शीघ्रोच्चभगणेभ्यः स्वभगणांश्च विशोध्य ये ये शिष्ट लब्धास्ते ते स्वेच्चनीचपरिवर्ताः । स्वस्य स्वस्य प्रतियुगं मन्दोच्चनीचवृत्यै शीन्निोच्चनीचवृत्ते च तावन्तः परिवर्ताः स्युः । ततस्तैर्बह्वन्मध्यमानयनमपि कार्यमित्यभिप्रायः । वक्ष्यतिः च ‘वृत्तपरिधौ ग्रहास्ते मध्यमचारं भ्रमन्त्येव ।” इति । तत्र यो मध्यमचारत्वेन विवक्षितः स एतैरहर्गणेन च त्रैराशिकेना नेय इति । द्वियोमन्यायेन सिद्धेऽपि विविच्य ग्रहणाय पुनरपि तदुक्तिरि त्यस्य स्वोच्चनीचवृत्तगतिप्रदर्शनपरत्वात् न पौनरुक्त्यमिति । १. ‘ति ।g, २. ‘ने चन्द्र ', ३. ‘से’ च ता' क. पा. आर्यभटीये सभाष्ये प्रदर्शितैर्भगणैर्मनविशेषान् प्रदर्शनं अन् र्हस्पत्यस्य मनस्य संवत्सरास्मत्वस्यापि बृहस्पतिराशिचार भकवत् तदावेष्टितप्रवेशवशाज्ञायमानानां तद्विशेषाणां तत्तदनुरूपसं विशेषसम्भवःच तद्वादशसंवसरामकनत्पर्यथो यः, यश्च पञ्चसंवत्सरात्मकं युगं संव- सरपरिवत्सरेडचारुरासुवसरवसरात्र्यं. तयोरुभयोर्युदा युगपत्समाप्तिरिति निरूप्यमाणे ऽ-गणे षार्थिभिते तस्य परिसमाप्तिरवगम्यत इति प्रभवादिक्षयपर्यन्तः स षष्टयच्दगुणो लोके प्रसिद्धः । तद्र व गतकनिशानम् इत्यहर्गणस्य तद्रयात् प्रथमं वाईस् त्याब्दं प्रदर्शयति शुरुभगणा राशिगुणस्त्वश्वयुजाश्च # शुररब्दवः ॥ । ४ ।। इति । गुरुभगणा राशिगुणा गुरोरख्दा युगसम्बन्धिनो बार्हस्पत्याब्दः (स्य ? स्युः) । ततस्त्रैराशिका वर्तमानर्घहस्पत्याब्दो विज्ञेयः। ततस्तदर्थं तन्मध्यमे तदतीतभगणा राशिगुणाः क्षेप्थाः । ततो वर्तमानसंवत्सरश्च ज्ञेयः । ते चाश्वयुजाद्यः । उक्तं च सूर्यसिद्धान्ते तदानयने “द्वादशन गुरोर्यात भगणा वर्तमानकैः । राशिभिः सहिताः शुद्धाः षष्ठया स्युर्विजयादयः । इति ॥ ४ ॥ पुनरधि मानुषाण्येव मानान्गृह रविभगणा रव्यब्दा रविशशियोगा भवन्ति शशिमासाः रविभ्यगा दिवसा * भावतश्चापि नाक्षत्राः ॥ । ५॥ इति । रविभगणा रव्यब्दाः । मेषादिमीनान्तैर्बादशभिर्मासैरारब्धा रविभगणाः । भगणानां मेषादित्वं च ’बुधाह्यजार्कोदयाच्च लङ्कायामि’ युक्तम् । रविशशियोगाः शशिमासा भवन्ति । न पुना रविशशिभगण येगाः । तयोर्बिम्बयोगान्त एको मासः । विप्रकर्षसञ्चिकर्षों चार्धमासौ । रवियोगा दिवसाः । अत्रापि बिम्घयोर्गे एव । तस्माद् रविभगणानां वियोगा दिवसाः । उक्ताश्च रविशशिभुवां भगणाः युगरविभगणाः ख्युघृ शशि चयगियिङ्ग् शुश्तृ कु ङिशिबुण्लुङ् प्राक् ।

१. ‘त्वा(दस्य ख. पाटः२. ’य’, ३. ‘ब्द क. पाटः. ४. ‘त’ ख, पाठः. ५, ‘भग्रहाणां भे' क. पाठः . ६. 'ग' ख, पाठः. कलक्रियापादः इति । द्रष्टुपेक्षयै कसूत्रगतत्व (ए)व द्वयोर्दूयोयोगश्च विवक्षितः । न पुनर्दयो ऍयोषंहयोर्बिम्ययोः सम्भवति, कक्ष्याभेदस्य वक्ष्यमाणत्वात् । तदुक्तं सूर्यसिद्धान्तेऽपि ‘भावभावाय लोकानां कल्पनेयं प्रदर्शिता । स्वमार्गगाः प्रयान्येते दूरमन्योन्यमाश्रिताः । इति । अतो रविभगणान्तरतुल्या एव दिवसाः । दिवसशब्देनैषां सावनत्व- मपि सिद्धं , यतः सावन एव दिवसशब्दो मुख्यतया वर्तते । लक्षणयैवा कैचन्द्रादिषु । भावतश्चापि नाक्षत्रः । दिवसा इत्यनुवर्तते । भानामश्विन्या दर्नामावर्तः प्रत्यग्भ्रमणं नाक्षत्रो दिवसः । भगण एव नाक्षत्रा दि वसा इति यावत् । यद्वा अश्विभ्यादीनां पैष्णान्तानां नक्षत्राणां परिवत नाक्षत्रैः । नक्षत्रसम्बन्धी मास इति चाथीत् सिच्यत । लक्षणयैव हि मानोन्तरेषु मासादिशब्दा वर्तन्ते । तत्र मासशब्दश्चान्द्र एव मुख्यतया वर्तते । ‘इन्द्राशी यत्र ह्येते मासादिः स प्रकीर्तितः । अभीषोमौ स्थितैौ मध्ये समाप्तौ पितृसोमकौ ।” इति हि मासलक्षणं वदन्ति सन्तः । तत्र चन्द्रभगणस्य मासासङ्गत्वात् मासेनैव च सम्बन्धःन पुनर्दिवसादिना संवत्सरेण च । तस्माच्चन्द्रभग णस्य मासत्वमेव युक्तम् । तस्मात् तत्रैव मासशब्दस्य लक्षणाव्यापारोऽपि युज्यते । बार्हस्पत्यमाने बृहस्पतिचारोऽपि संवत्सर एव, तस्य संवत्स रासन्नत्वात् । तथा चन्द्रभगणोऽपि मास एव । तथा भानां प्रत्यग्भ्र मणमपि दिनमेव, तस्यापि रविप्रत्यग्भ्रमणासन्नत्वादेव ॥ ५ ॥ अत्रोलैः सौरचन्द्रसावनात्मकैर्वर्षमासदिवसैरधिमासावमा(ल? }भ्यां चाहर्गण आ- नीयत इति तावप्याह अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योऽधिकास्तु ये चान्द्राः। । शशिदिवसा विज्ञेया भूदिवसोनास्तिथिप्रलयाः ॥ ६ ॥ == १. ‘न्ते -- क. पाठः. २. ‘४’ ख. पाठः३. ‘नां ना, ’. ‘प्रस', ५. ‘ना विधु' क. पाठः ६, ‘दाभ्यां ख. पाठः• आर्यभटीये सभाध्ये इति। त्रयोदशहतराविभग(गैः १ णेभ्यः) क(लि १ ल्प)चन्द्रभगणानां यावद्भिरार्धिक्यं तावन्त एव युगेऽधिमासा इत्युक्तं भवति, यतश्चन्द्रभ- गणात् केवलरविभगणं विशोध्य चान्द्रमासा लभ्यन्ते । तेभ्योऽपि पुनर्दादश- हृतान् रविभगणान् विशोध्याधिमासाश्च लभ्यन्ते, यतः प्रत्यब्दं ये त्रयो- दशराशिभगणातिरिक्तश्चन्द्रभुक्तभागाः तेषु द्वादशङ्कतेषु अधिकतिथयश्च लभ्यन्ते । अतः प्रत्यब्दमेकादशाधिकतिथयः सावयवाः स्युः । कुतस्तेषां द्वादशहरणात् तत्सिद्धिः । “अर्काद्विनिस्सृतः प्राचीं यद् याम्यहरहः शशी । तचन्द्रमानमंशैस्तु ज्ञेय द्वादशभिस्तिथिः ॥“ इति वचनादादित्यात् प्राग्गतानां चन्द्रभुक्तभागानां द्वादशभिर्हर्णेन तिथि सिद्धेः । चान्द्रमासानां सौरमासेभ्यः सङ्ख्ययाधिक्यादेव परिमाणतोऽथ त्वमपि सिद्धम् । यतोऽल्पेन मीयमानं वस्तु धान्यादिकं महता मानेन मीयमानात् सस्ययातिरिच्यते, एवं महता सावनदिवसेन मीयमानस युगात् ततोऽल्पेन चान्द्रदिवसेन मीयिनं युपतिरिच्यत इति युगसाव नाद् युगचन्द्रदिवसनां सङ्ख्ययाधिक्यम् । तावतीनां तिथीनां साव नेषु प्रलीनत्वात् सावनेभ्योऽतिरिक्तानां चान्द्रदिनान्म तिथिप्रलयोक्तिर्यु ज्यते ॥ ६ ॥ एवं मानुषाथि षण्मानानि प्रतिपाद्य पित्र्यदित्र्यप्राजापत्यानां मानानां स्वरूपं दर्श यति रविवर्म मानुष्यं तदपि त्रिंशद्गुणं . भवति पित्र्यम् । पित्र्यं द्वादशगुणितं दिव्यं वर्षे समुद्दिष्टम् ॥ ७ ॥ दिव्यं वर्षसहस्त्रं प्रहसाभान्यं युगं द्विषट्कगुणम् । अष्टोत्तरं सहत्रं ब्राह्ममो दिवसो ग्रहयुगानाम् ॥ । ८ ॥ इति । रविवर्ष मानुष्यमित्यनुवादेन संवत्सरशब्दस्य रविव्रर्षे एव मुख्यतया वृत्तिः, अन्यत्र तु लक्षणयेति द्योत्यते । तदपि त्रिंशद्गुणं भवति पित्र्यमिति पितृणां शशिमण्डलगतत्वादमावास्यायां च शशिनः समोपरिष्टात् स्र्यावस्थितेस्तदैव तेषां मध्याह्नः । अत एवापरपक्षमध्ये-चोदय.इयपस्रक्षो- १. ‘ये ति’ ख. पाठः. २. ‘नेऽप्यति क. पा४ः . तरार्ध पूर्वपक्षद्यर्थं च तेषां दिवसः । पूर्वपक्षान्त्यार्थमधरपद्यर्थं च रात्रिः। अतश्चन्द्रमासोऽहोरात्रः। मासश्च प्रत्यब्दं द्वादश अतः संवत्सराणां त्रिंशति षष्टयुत्तरशतत्रयसख्यास्तेषाम् अहोरात्राः ? अतो मानुष्यैर्मुश ताब्दैः तेषामेकं वृषं स्यात् । पित्र्यं वर्ष द्वादशगुणितं दिव्यं वर्षे स्यात् । एवं सति मानुष्यैः षष्ट्युत्तरशतत्रयसञ्चयैः दिव्यं वर्षे स्यादिति सिद्धं भवति । ननु सैरमासस्यैव हि पित्र्यदिनत्वमत्रोक्तं, तदपत्यत्र तच्छ- ब्देन प्रकृतस्य सौरस्यैव परामशों युज्यत इति चेत् । नैष दोषः । 'रवि वर्षार्ध मनुजाःइति चान्द्रमासस्यैव पित्र्यदिनत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् स एव पितृणामहोरात्रः, न सौर इति निश्श्रीयते । शशीिगा इति विशेषणं च हेतुगर्भ शशिगत्वादित्यर्थः । तस्माचन्द्राणामेव पित्र्यदिन(१ त्वं न सौराणाम् । तर्हि ‘पित्र्यं द्वादशगुणितं दिव्यं वर्षमित्यत्रापि पित्र्याब्दानामेव द्वादशगुणितानां दिव्यवर्षत्वं युक्तम् । तथा सति चन्द्राब्दैरेव षड्युत्तरशत त्रयसश्चैकं दिव्यं वर्ष स्यात् नृ सौरैरिति चेत् । तच न युक्तम् । ‘रवि वर्षांची देवाः पश्यन्त्युदितं रविमंत्यादिवक्ष्यमाणत्वादिति । तदनुगुणत यैव ‘तदपि त्रिंशद्गुणं भवति पिरैमित्युक्तम् । तेन प्राप्तं पित्र्यदिनस्य सौरत्वं गोलपादे निराकरिष्यते च । तस्मात् प्रायिकत्वमेव ‘तदपि त्रिंशद् गुणं भवति पित्र्यमित्यस्थं । तस्य प्रायिकतयोक्तिश्च दिव्यवर्षस्य प्राधा न्येन प्रतिपाद्यत्वात् तदनुगु(प्योर्चे १ ण्याश्चै)वेति न कश्चिद् दोषः। ‘दिव्यं वर्चसहव्र ग्रहसामान्यं युगं द्विषट्कगुणमित्यत्र युगस्य ग्रहसामान्यमित्येत द्विशेषणं व्यादिश्रद्दधृगव्यावृत्त्यर्थम् । यत्र द्वयोर्गेहयोरपि युगपद् भगण परिपूर्तिः स्यात् तत् तयोरेव युगम् । एवं द्वयोर्दूयोर्महयोः पृथक् पृथग् युगं भिद्यते । अत एव सूर्यसिद्धान्तेऽपि ‘चर्तुर्विंशो युगस्यांशः सूर्याचन्द्रमसोर्युगम् " इत्युक्त । तस्मात् सर्वेषां साधारणं युगं यत् तद् द्विषट्कर्णं दिव्यं वर्षसहस्रम् । द्विषट्कंगृणमित्यनेन तस्यार्धयोर्वैधर्ये द्योत्यते । ‘अट्तरं स- इंख्र ब्रदो दिवृसो अहर्योगोनामित्यनेन त्राद्यमानं प्रदर्यते । तत्र दिवसं शब्देंनाहेरेखेच्यते नाहोरात्रः । तेन तावंती रात्रिश्च । तैरहोरात्रैः षष्ट्यैतैरें १. ‘स्वमुलं यु ' क. पाठः२. ‘मिति व' स्ख. पाठः, ३: fधमुक', ४. ‘स्थ श, ५. ‘दलुगुणैः दि, ६. ‘ते ता' . पाठः के आर्यभटीये सभाष्ये त्रिभिः शतैस्तस्याप्येकं वर्षम् । तेषां शतं तस्यायुः । प्रलयकालश्च तावान् इत्येतचात्रैव सूचितम् । तत्र तस्य गतैर्वधैर्दिवसैर्वा न ग्रहगणित उपयोगः, कल्पादिगतकालेनैव ग्रहगतिरनुमीयते । तस्य रात्रौ ग्रहाणामभावाद् इति ततदिनादिकं न प्रदर्शितम् । वर्तमानकल्पगतं तु पूर्वमेव प्रदर्शितम् । ‘काहोमनवो ढ मनुयुग श्ख गतास्ते च मनुयुग छूना च । कल्पादेर्युगपादा ग च गुरुदिवसाच्च भारतात् पूर्वम् ।। ” इति । अत्रापि ‘काहमनवो ढ मनुयुग श्ख इत्यनेनाष्टोत्तरं सहनं ब्रह्म दिवसो ग्रहयुगानामित्येतत् सिद्धे, यतो द्वासप्ततियुगं मन्वन्तरं, मनव वैकस्मिन्नहनि चतुर्दश इत्युक्ते चतुर्दशगुणिताया द्वासप्ततेरष्टोत्तरसह स्रत्वं सिद्धम् । अतस्तेषामष्टोत्तरं सहस्त्रं ब्रह्मणां दिनमिति च सिद्धम् इति । गतास्ते च ते मनवश्च षड् गतः | मनुयुगानि छना च गतानि । (प्र?)वृत्तपूरणायात्र दीर्घप्रयोगः । सप्तमस्य मनोः सप्तविंशतिर्युगानि च कल्पादेः प्रभृति गतानि । वर्तमानचतुर्युगस्य पादा अपि त्रयो गताः । तदा गुरुदिवसा भारतात् पूर्वमष्टाविंशे युगे द्वापरान्ते कल्पादेः अश्रूयेता वान् काले गत इत्यर्थः it ७,८ ।। चंतुर्युगस्यार्धतो यो भेदस्तमेव(७)-- उत्सर्पिणी युगधं थश्चापसर्पिणी युगधं च । मध्ये युगस्य सुषमादावन्ते त्रुघ्षमेन्दूचत् ॥ ९ ॥ इति । अनेन कालकृता प्राणिनामवस्थोच्यते । चतुर्युगस्य पूर्वार्धेयु सार्पिणीकालः अपराधंमपसार्पिणीकालः । तिरश्चां मनुष्याणां च वीर्या- त्कर्षों धमत्कर्षश्च उत्सर्पिण्याख्यावस्था । तदपकर्षोऽपसर्पिणी नाम । जम्बू द्वीप एवैषा युगावस्था । प्लावा ? क्षा)दिषु पुनस्त्रेतायुगसम एव कृस्नः कालः । नन्वेव तु युगावस्था तेषु । तस्मादेतद्देशभर्देवैषावस्था । एषा युगा वस्था श्रीविष्णुपुराणेऽप्युक्ता उत्सर्पिणीत्यादिना । अथवा ज्योतिर्गातिविष यमेवैतत् सूत्रम् । तत्र युगशब्देन प्रहसामान्ययुगं वा ययेकयोयुगं वा विवक्ष्यते । तत्राद्यः पक्षो न युज्यते । क्षितिरवियोगादित्यादिना वक्ष्य माणेन विरोधात् । तत्र हि स्वग्रन्थकरणकाळे साम्यं गीतिकोक्तभगणा- 1. ‘र्थः 1 चतुर्युगस्य पू' ख. पाठः दीनां साधितम् । तदा ग्रहसामान्ये युगे चतुर्थपादस्य वर्तमानत्वाद् ग्रह सामान्ययुगविवक्षायां दुष्षमवापत्तेः । ये पुनगीतिकासु पठितानां गतिमतां द्वयोर्दूयोर्युगाख्या योगाः मीनान्तभवाः, ते पञ्चचत्वारिंशद्वेदभिन्नः । तैर्भगणवियोगैस्तेपाम् अवान्तरयोगाश्व त्रैराशिकेनानेयाः । तद्वशाचोरसर्पि ण्यषसर्पिण्या अवस्थे स्तः । कस्य पुनः सावस्था । सा ज्योतिःसम्बन्धिन्ये वेति प्रकरणादवगम्यते । ज्योतिषां गतिीन प्रकृता । तत्र चाविशेषेणो क्तत्वात् कृत्स्नस्यैव भगोलस्य । तस्येन्दूचदित्येकोऽवधिः । अवध्यन्तरं पुनः किम् । इन्दूचदित्यभिविधौ चेयं पञ्चमी । इन्चप्राप्त्यन्तरा उत्स पिणी तस्माप्यनन्तरमपसर्पिणी । (उत्सर्पिणी) कस्य पुनरिन्दूचमपसर्पिणी कस्य पुनरिन्दूच्चम् । सन्निकर्षविप्रकर्षयोर्भगोलस्योत्सर्पिण्यपसर्पिण्यौ । सूर्ये ...... त्कर्षः । ...... उच्चप्राप्तेः प्रभृति नीचयोगान्तमपकर्षः । भुवमपेक्ष्य सन्निकर्षो विप्रकर्वश्व विवक्षितौ । यतो भूमध्यमधऊर्चदिशोर वधिः ततो भूमध्यात् प्रभृत्येवोध्वगमनं युक्तम् , ऊध्र्यदिशस्तत एव प्रवृत्तेः । तद(न)न्तरमधोगमनमपि युक्तम्, इत्येतन्माधवोक्तेश्च सिद्धम् । सदैव प्रवहन्तर्गर्भभूतावहवायुस्कन्धमध्यगतैव भूः । तस्माद्वायुस्कन्धस्य भगोलस्य च प्रकृत्यैकत्रैव घनमध्यम् । तस्यैवम्भूतो विकारोऽस्ति, (अथ) वा गोलमध्यापेक्षया भगोलमध्यस्य । एवं परस्परसन्निकर्मविप्रकर्षात् सर्वे वामप्यवयवानां संयोगवियोगौ स्तः । तस्मात् तयोः कतरस्यचिच्चलनम् । एवं भगोलस्य वा वायुगलस्य वा । तच्च भगोलस्यैव युज्यते, धरिया ब्रह्माण्डकटाहमध्यवर्तित्वोक्तेः, आवहस्य च विश्वम्भरया विशेष्यमाणत्वात् । 'विश्वम्भरापवनमाघहमाहुरेके' आवडैश का १द्)ीनिरूपणेऽपि तन्मध्य गतत्वं सिद्धं विश्वम्भरायाः । अवागावहतीत्यावह उच्यते । अवाग्दिशेऽव विश्व विश्वम्भरेव । अतो विश्वम्भरा स्वेनैव वायुना तेन समन्ततो वस्तूनि सर्वाणि (अवाङ्मुखमावहति । अत आवहवायुः विश्वम्भरावयुरिति च संज्ञाद्वयमुपपद्यते । तद्ध्वंगतः प्रवहस्तु समन्तत एव वस्तूनि वहति । सर्वाणि वस्तूनि भ्रामयन्नेव वहति इति प्रवहस्कन्धगतानां वस्तूनां श्रमः कदाचिदपि (न) विश्रान्तिरिति तद्वहनस्य प्रकर्षात् प्रवहशब्दवाच्यत्वम् । ३. ‘ते च' क. पाठः. २. ‘णोति त’ ख. पाठः . ३. ‘गौ । त', x. .थिंकरों' क. पाठः r = आर्यभटीये संभाध्यै वायुस्कन्धानां ससानामितरेतरसंश्लिष्टत्वात् सप्तभिर्वायुस्कन्धैव्यप्त एव ब्रह्माण्डकटाहान्तर्गताकाशः कृत्स्नोऽपि । यद्यन्तरान्तरा यकिञ्चिद् विवरं स्यात् तत्रैव वयोः कस्यचिच्चलनं सम्भवति । तच्च न युक्तं सदागतेः सर्व त्रैव व्याप्तेः । तथा सति तत्स्कन्धानां सप्ता(न)तिरेकात् तदभावश्च दर्शितः। 'गियिङश कुवायुकक्ष्यान्ये' ति कुवायुकक्ष्या पञ्चसप्तत्यधिकशतत्रयोत्तरसह स्त्रत्रयसङ्कथा । कथं वायुकक्ष्याया ग्रहकक्ष्यावत् सङ्कयोपदेश युज्य(ते) वायोः सर्वत्र व्याप्तत्वात् । तन्मध्यपरिणाहस्य वा तत्पर्यन्तपरिणाहस्य वा अवान्तरप्रदेशस्य कस्यचिद् वेयेतस्य संशयस्य निराकरणार्थम् अन्येत्यु क्तम् । प्रवहवायुसन्निकृष्टावयववा(न)यं परिणाहः । किञ्च वायुगोलमध्यस्य भूमध्यस्थ च विप्रकर्षे सति विषुववेशगतानामपि तद्वशत् तद्दर्शनादर्शन कालयोः क्रमेण न्यूनातिरेकौ सम्भवत इति चरख्यतिरेकेणापि दिनरा(व्योमें) दः स्यात् । भूमेर्देष्ट्राभिमुखचलने दिनस्य न्यूनत्वं रात्रेराधिक्यं च । यदा पुनर्दापेक्षयाधोगमनं भूमेस्तदा वैपरीत्येन च स्तः । एवंभूतो विकारो न कदाचित् कापि केनचिदुपलभ्यते । ततः सदापि वायुस्कन्धमध्यगतैव भूरिति वायुस्कन्धात् तदपेक्षया भुवश्च न चलनं युक्तम् । भगोलस्य तु वायुस्कन्धापेक्षयान्यादृशं चलनं प्रसिद्धमप्यस्येव । "त्रिंशत्कृत्वो युगे भांगैश्चक्रः प्राक् परिलम्बते । इत्यादिग्रन्थसन्दर्भाण तप्रकारस्य प्रदर्शीतत्वात् । ‘माघमासे धनिष्ठादिरुतर(णे ? ऍ)ति भानुमान् । प्रपद्यते श्रविष्ठादौ सूर्याचन्द्रमसावुदक् । अविष्ठाश्चर्कतो वा स्यादुत्तरायणसंज्ञितः । कालः सपार्षपर्यन्तं याते भानावितीरितम् ॥“ इत्यादिपरमर्षिवाक्यैरपि तचलनं सिद्धम् । प्रभाकरश्चाह वसुदेवादिसापर्धादयनं मुनयो जगुः । मृगकर्यादितो दृष्टं कथं तद्धि गतैर्विना । इति । तत्र विप्रतिपन्नान् प्रति तत्समर्थनपरं वाक्यं वराहमिहिरोऽपि संहि लायामाह – १. ‘में भ', २, ‘हि, ३ श। वा' र्क, पाठः. ४: ‘स’ च पाठः कालक्रियापादः । ११ “आश्लेषार्धाद् दक्षिषमुत्तरमयनं रवेर्घनिष्ठाद्यम् । नूनं कदाचिदासीद् येनोक्तं पूर्वशास्त्रेषु । साम्प्रतमयनं सवितुः कर्कटकाधं मृगादितथान्यत् । उक्ता भांशैर्विकृतिः प्रत्यक्षपरीक्षणैर्युक्तिः । इति । तचलपरिमाणस्य परीक्ष्य निर्णयस्तद्वशात् फलविशेषश्च उपरितनेन ग्रन्थेन प्रदर्शितः । “दूरस्थचिद्वेधादुदयेऽस्त(मे ? मयेऽपि वा सहस्रांशोः । छायाप्रवेशनिर्गमयिन्दो मण्डले महति ।” इत्यादिना हि तञ्चलनं प्रत्यक्षत उपलभ्यते तन्मूलैतिवून स्मृतेश्च । तत्सर्व मुपरिष्टात् स्पष्टीकरिष्यामः । तच्च तिर्यग्दिगनुसारेण । एतत् पुनरूबीचोदि- गनुसारेणें । एतच्चलनवशाच दृग्गोलगतानां ग्रहाणां भेदः स्यात् , नच भ- गोलवयवैसम्बन्धविशेषस्म । इति तिथिनक्षत्रादिग्रहगतौ तस्योपयोगाभा वात् तपरिमाणं न प्रदर्शितम् । तच्च लभ्यनादि न्यायविदां परीक्ष्य निर्णेतुं शक्यम् । तन्न्यायाध गोलपादे प्रकाश्यन्ते । तत्परिमाणं तन्मूलं गणितकर्म च ग्रहयोगाध्याये श्रीपतिराह ‘त्रिभविरहितचन्द्रोचोनभास्वद्भुजज्या गगननृपविनिकी भत्रयज्याविभक्तुं । भवति परफलख्यं तत् पृथक्स्थं शरी हेतमुडुपतिकर्णत्रिज्ययोरन्तरेण ॥ यदिह फलमवाप्तं तद्धनर्णं पृथक्स्थे तुहिनकिरणक( v? नैं) त्रिज्यकोनाधिकेऽथ । स्फुटदिनकरहीनादिन्दुतो या भुजज्या स्फुटपरमफलज्नी भाजिता त्रिज्ययाप्तम् ॥ शशिनि (च? प)फलाख्यं सूर्यहीनेन्दुगोलात्। तदृणमुत धनं स्यादुचीनार्कगोलम् । यदि भवति हि यास्यं व्यस्तमेतद्विधेयं कुटगणितङ्गैक्यं कर्तुमिच्छद्रित्र ।” १. ‘ए’ ख. पाठः. २. ‘ण । त' क. पाठः. ३. ‘वविशेषसम्बन्धस्य, ४, ‘’ ख. पाठ . ५, ‘ह’ क. पादः १२ आर्यभटीये सभाष्ये इति । मुजालकश्च लघुमानसाख्ये करणे तकनैव संक्षिप्याह लाघविकः “इन्चोनार्ककोटिन गत्यंशा विभवा विधोः । गुणोऽप्यर्केन्दुदोःकोट्यो रूपपञ्चाप्तयोः क्रमात् । फले(शांशक ? शशाक)तद्गत्योर्लिसाद्योः स्वर्णयोर्वधे । ऋणं चन्द्रं धनं भुक्तौ स्वर्णसाम्यवधेऽन्यथा ।” इति ॥ ९ ॥ स्त्रग्रन्थकरणकालं तात्कालिकं स्ववयश्च प्रतिपादयंस्तदानीमयनचलनस्याभावात् तदप्रदर्शनम् औदयिकार्धरात्रिकभेदेन स्वप्रणीतयोः सङ्ख्याभागेथेः भूदिनभेदेऽथि तदानीं फलसाम्यस्योपपाईं चार्थं दर्शयति षष्ट्यब्दानां षष्टिर्यद् व्यतीतास्त्रयश्च युगपादः। भ्यधिका विंशतिरस्तदेहं मम जन्मनोऽतीताः ॥१०॥ इति । वैवस्वतमनोरष्टाविंशयुगस्य चतुर्थे पादेऽपि षष्ट्यब्दानां षष्टिर्यदा गता तदे(व १ ह) मम जन्मनयधिका विंशतिरब्दा अतीता इत्यर्थः । ‘युगपादा ग चे’ति गीतिकापादोक्तस्येहाप्युक्तिः षष्ट्यब्दानां षष्टे स्तदूर्वभवकालत्वप्रदर्शनाय । इतरथा कुतोऽवधेः षष्टघब्दानां षष्टिर्गतेत्या काङ्का स्यादिति तदवधिप्रदर्शनायैवेदानीमपि तत् स्मारितम् । तस्माद् भार ताद् गुरुदिवसात् प्रभृतदािनमेितावान् कालो गत इत्युर्मेऽवगन्तव्यः । कलेरित्येवोच्यमाने पुराणेषु गणितशास्रान्तरेषु च प्रसिद्ध यो युगविभागः तद्वशत् कल्यादिश्रुवः कस्येत । यदा? द्वा) कल्याद्यहर्गणेन ग्रहा गण्यन्ते, तन्मा भूदिति स्वाभिमतस्य विभागस्य विस्पष्टत्वाय तदेव द्वित्रियते त्रयश्च युगपादा इत्यनेन । तस्माद् युगभगणांत्रिभिः संगुणय्य चतुर्भिर्हत्वैव कल्यादिध्रुव आनेयः । इतरथा नवभिर्गुणयित्वा दशभिर्हत्वाप्तस्य राश्यादे धैवत्वेन ग्राह्यत्वं स्यात् । तथा सति कुजादीनां त्रयाणां बुधस्य च शीघोर्च रविबुधशुक्रमध्यानि च विनान्येषां संभवन्त्येव ध्रुवाः । कृतादीनां चतुर्णा युगानां साम्ये पुनश्चन्द्रचपातयोरेच राशित्रिकं राशिषट्कं च भुवत्वेन क्षेप्यं स्यादित्यत्र सन्देहच्छेदनाय त्रयश्च युगपादा इतीदानीं विस्पष्टमुक्तम् । तेन मयगर्गादिप्रणीतशास्त्रेषु सृष्टयब्दपरित्यागोपपत्तिश्च सुचिता । तत्रापि प्रहसृष्टघनन्तरकालस्य चरमयुगगतं पादत्रयमेवैकं कथं स्यादिति तदनुरूपं १. 'प, २. ‘व’ ख. पाठः. ३. ‘द्धयोर्दूयोर्युग' क, पाठः १३ तत्र तत्र सृष्टिकालो नानापरिमाणोऽङ्गीकृतःवारसंवादाय च कल्पाद्याह गीणस्य । एतदुक्तं भवति -- मयेदानमेितास्मिन् ग्रन्थे क्रियमाणे कलेरा रभ्य षष्ट्यब्दनां षष्टिर्गता, त्रयोविंशतिवयस्केन् मया ग्रन्थः क्रियते च । अत इदानीं प्रकृतिस्थमेवायनं , तचलनानयनार्थस्य मध्यमस्य राशिषट्क परिपूर्तेः । राशित्रयेण क्रमेणोपचितस्य पुनरुत्क्रमेणापचीयमानस्य द्विती यपदान्ते शून्यतापत्तेः । कुतः पुनरिदानीं तस्य राशिषकपरिपूर्तिरव गम्यते । उच्यते । यतः सूर्यसिद्धान्ते तद्भगणसंख्या त्रिंशता१ तो) विंश तिरुक्ता । सा च षट्छती । दिव्याब्दानां द्वादशसहस्राणि च युगम् । तेषु युगदिव्याब्देषु तया हृतेषु फलं विंशतिसंख्यम् । तस्माद् दिव्याब्दानां विं शत्या एको भगणो लभ्यते । ततो दिव्याब्ददशकेन भगणधं च लभ्यते इति । पट्यब्दवधुिमितं च दिव्याब्ददशकं, षष्टब्दानां प्रभवादीनां मानु घत्वात् । तस्माद् दिव्याब्दषडंशानां षष्ट्यब्दानां दशकेन एको राशिश्च लभ्यः । तत्रिंशांशेन सौराब्दानां विंशत्या भागश्च । शिष्टाब्दात्रिगुणाः कलाश्च । एवंकृतस्य भुजालितान्निघ्ना दशा(ब्दा ?प्ता) अयनचलनकलाश्च स्युरिति त(का ? त्क)लाद्यानयनमप्युक्तम् । मणिन्योक्तमपि फलतस्तत्तु ल्यम् । दिव्याब्दपञ्चकेन सप्तविंशतिभागान्तं वर्धते ततः क्रमेण (म? च) हीय मानं दिव्याब्दपञ्चकेन शून्यतां च प्राप्नुयात् । तत्र एकप्रकारैव वृद्धिी निश्च । तैरुक्तं तत्र पदान्ते वृद्धिह्रसयोमीन्धेन भाव्यं, गोलसन्धिमभितः शैत्रघेण चेति तदुक्तस्य गणितस्य तचलनगतेः साम्यात् स्थौल्यमेव स्यात्, न सूक्ष्मता । तदंतिवृद्धिहसप्रकारश्च महता कालेनैव परिच्छेतुं शक्यःन पुरुषायुषेणेति तन्निर्णयः परीक्षयैव कार्य इति । तत्परीक्षणप्रकारश्च सूर्यसि द्धान्तादिषु प्रदर्शितः । तदुक्तं ‘उक्ता भांगैर्विकृतिः प्रत्यक्षपरीक्षणैर्युक्तिः । इति । अयनचलनवृद्धिक्षयस्वभावमात्रपरीक्षणस्यापि पुरुषायुषेणाशक्यत्वं , किमुत तत्सम्बन्धियुगमण्डलपरीक्षाया इति चेत् । नैष दोषः । अतीतकृत युगान्ते कृते सूर्यसिद्धान्ते कृतावसाने तद्भृग्गणपरिपूर्तिरुक्ता । द्वापरान्ते तत्परिपूर्तिश्च गर्गव्यासादिवाक्येभ्यश्चावगम्यते । अपिच अमितायुर्योग जातानां युगान्तजीविनां च चिरजीवित्वात् तद्वर्धनं क्षयश्च पञ्चभिर्दिव्याब्दै १. ‘थुम’ क. पा€ः आर्यभटीये सभाष्ये जा रिति शक्यमेव ज्ञातुं वक्तुं च । यः पुनस्तस्य वृद्धिद्वासनियमः तस्यैव दुखबोधत्वात् तद्णनस्यापि दुष्करत्वाज्ज्ञातुं वक्तुं चाशक्यत्वम् । सप्त विंशतिभागज्याव्यासार्धमण्डलजीवानामपि न तसाधनत्वं तयोर्नियमाभा वात् । पदवशात् परिधिभेदं कल्पयित्वा परिधिस्फुटी(क१ काग्रेण तद्वति कल्पनायामपि वृद्धिहासयोरपि नानारूपत्वसम्भवात् ततोऽपि तत्तत्काल गतायनचलनपरीक्षाया एव लाघवात् परीक्षणं क्रियतामियुक्तिः । तत्री- क्षणप्रकारश्च तत्र तत्रोक्तः । अत एव गर्गसंहितायां चन्द्रस्य नक्षत्रयोगेन यन्त्रैस्तदन्तरमवगम्य निरीक्ष्य तारादिनिर्णय उक्तः । अन्यत्राप्युक्तं गर्ग संहितायां ‘क्रियास्तत्तक्रियाशुद्धिर्विशुद्धिदंष्टिगोचरे । तथैव ज्ञानभूयस्त्वाद् दैवज्ञस्यावधारणा ॥?’ दैवज्ञस्य तत्तत्क्रियाया अशुद्धिर्विशुद्धिश्च दृष्टिगोचरे एव ज्ञानभूयस्त्वात् । साक्षात्कृतगोलन्यायत्वात् प्रत्यक्षपरीक्षणस्य सामर्थे स्यात् । तस्माद् दैवज्ञ यैव परीक्षया क्रियाया वा ग्रहाणां तर्कालभवदेशविशेषान्वयस्य च प- रक्ष्य निर्णेतुं सामथ्र्यम् । दैवज्ञस्य दृष्टयैव ग्रहस्थित्यवधारण गणितप्रकारस्य वा । न पुनः पूर्वशास्त्रोक्तगणितप्रकारेण तथा निर्णेतुं शक्यं, तत्र सङ्कथाया गणनस्य वीं प्रापयिकत्वसम्भवात् । अत एवोक्तं वराहमिहिरेण पञ्चसिद्धा न्तिकाख्ये करणे कर्तरिकध्याये ‘‘सङ्ख्या तु तेषां चिरजीविष्टा संवादहीना यद् िय्लभाजः । यन्त्रैर्मयोक्तैः खगचारसूक्ष्मंस्तन्त्र विना सिध्यति खेचराणास् । ’ इति । मयोक्तैर्मयेनोक्तैः मया उक्तैर्वा । चिरजीविछद्य चिरजीविभिः परीक्ष्य कपिता, इत्यनेन प्रायिकत्वमेव तस्य, न तद्वस्तवम् ईषत्थौल्यं स्यात् । कौशलेन चिरजीविन च तरतमभावेन वर्तमानं सौक्ष्म्यं स्थौल्यं वा न कचित् पर्यवस्यति पुरुषप्रयत्नस्य सापराधत्वात् । अत उक्तं भट्टपदैः ‘यश्च ग्रयक्षनिष्पत्तावपराधः कृतास्पदः । शब्दे स तदभिव्यङ्गथे प्रसजन् केन वार्यते ।” इति । तस्मात् परीक्षणेऽपि प्रसजत्रपराधः न केनचिदपि कार्येन वारयितुं 4. ‘दे’ झ. पा(ः, २. ‘च ’ ख. पाठः, । | A कालक्रियापादः । १५ शक्यः । कुतस्तर्हि परीक्षणैब्यक्तिरित्युक्तम् । तदप्यनेन परिहृतं सङ्कथा तु तेषां चिरजीविहृष्टेति । चिरजीविहृष्टा खलु खेचराणां भगणादीनां सङ्कथा ।। ततस्तस्या अपीषत् स्थौल्यम्। तच्च कालदैर्यवशाद् वर्धते । ततस्तदानीं तस्य यावत् स्थौल्यं, स्वपरीक्षितस्य न तावत् स्थौल्यस् । किञ्च तत्स्थौल्यस्य कार णान्तरमपि स्यात् । शत्रुकता हि सर्वदा परीक्षमाणः ग्रहनक्षत्रसक्तवशात् सम्यक् परिच्छिन्द्याद् ग्रहस्फुटं कलान्तम् । कदाचिद् यन्त्रेण तदन्तरं परी- क्षमाणेन ज्ञातस्य ततोऽपि स्थौल्यं सम्भवति । तत्र यन्त्रकमैपराधः स्खहस्त चक्षुरादिकरणापराधश्च स्यादिति । एवं कल्पितयोगेहस्फुटयोः चिरकालां न्तरितयोर्यन्मध्यमद्वयं कल्प्यत तस्य ततोऽपि स्थौल्यं तदन्तरालगतिवशात् कल्प्यमानानां गुणकारभागहाराणाम् । तत्राण्यवयवोपेक्षाजातस्य स्थौल्य- स्यान्येज्ञतुमशक्य स्वच कालदै यीनुरूपं प्रतिदिनं वर्धमानं भागादि- प्वप्यन्तरं विदधीत । तस्मात् स्वपरीक्षितस्य तदपेक्षयातीव सौक्ष्म्यं स्यात् । अत एव ‘गणितोन्नीतस्य चन्द्रादेरि’त्यादिना संवैरपि स्वयं परीक्ष्य निर्णायैव परेभ्यः स्वशिष्येभ्य उपदेशः कर्तुं शक्य इति परीक्षा संप्रदायाविच्छेदादेव प्रामाण्यमित्युक्तम् । येषां पुनः कालवशाद् अन्तरं न वर्धते तेषां परमापक्रम विक्षेपपरिध्यादीनामप? पि) स्थौल्यं सम्भवपेव, न पुनस्तद् वर्धत इति न व्यवहारायोग्यत्वं तेषाम् । तथांश्च प्रतिसौक्ष्म्यमापिपादयिषतां तेषामपि कर्तृकरणादिदोवादवय(वा ? वो)पेक्षादोषाच्च जायमानमीषदपि स्थौल्यं भूयः परीक्षणेन परिहृय सौक्ष्म्यमापादनीयम् । तदयुक्तं कर्तरिकाध्याये ‘याम्यतः प्रतिनिवृतकालतः सौम्यतश्च विदितं यदन्तरम् । भास्करस्य दलितं तदेव हि कान्तिमाहुरधेिकां पुरातनाः ।” इति । परमविक्षेपाः पुनभीगार्धमिताः सूर्यसिद्धान्ते चात्रापि पठिताः । तेषां पुनस्ततोऽपि सौक्ष्म्यमापादितं अजैष्णचश्रीपतिमुलकादिभिः । परीक्षकाचार्यपरम्परया तेषामेभ्यः सौक्ष्म्यमस्माभिरप्यवगम्यते ग्रहयोगा- दिषु । तत्र श्रीपतिराह मुब्जालकश्चाह ‘मन्दस्फुटात् स्वपातनाद् ग्रहाच्छीघ्राऽज्ञशुक्रयोः । भुजाः षट्कृतिस्थुष्टिनबाटयष्टिहताः क्रमात् ।। १. ‘त्रा', २. षाब’ क. पाठः. ३. ‘वैमिंता:' ख. पाठः४. ‘षामपि ततो } 6 ‘ के पाठ १६ आर्यभटीये सभाष्ये चन्द्राद् विक्षेपलिप्ताः स्युस्ताः कुजाद् व्यासताडिताः । शत्रच्छेदहृताः स्पष्टाः स्वर्गाख्या दक्षिणोत्तराः ” इति । तत्र चन्द्रमसः परमविक्षेपस्य द्वाविंशत्या लिप्तभिराधिक्यं स्यात् । शुक्रस्य वक्रसमये ततोऽप्यधिक ? कं) स्फुटविक्षेपस्यान्तरम् । एवं तेषा मपि प्रायिकत्वमेव । एवमयनचलनगणितस्य स्थौल्यसम्भवात् परीक्ष्यैव निर्णयः कर्तुं शक्यः । तन्मण्डलस्य पुनश्चतुर्युगार्जुन कालेन कृतद्वापरान्ता न्तरालेनाचार्यपरम्परया परीक्षितत्वात् परिपूणैव तेषां त्रिशतीति तद्वाक्यै रवगम्येते । कृतयुगावसाने तत्परिपूर्तिः सूर्यसिद्धान्तोक्त्या निर्णीयते । द्वापरान्ते तत्परिपूर्तिश्च गर्गव्यासादिवाक्यैर्निर्मीयते । द्वापरान्ते हि व्यासा वतारः प्रसिद्धः ‘‘द्वापरे द्वापरे विष्णुर्यासरूपी महामुने !! वेदमेकं सुबहुधा कुरुते जगतां हितम् ॥“ इति । वृद्धगणैः पुनर्गर्गश्चेति गर्गद्वयं प्रसिद्धम् । तत्र पुनर्गर्गः कल्यादौ प्रादुरैतः ‘कल्यादौ भगवान् गर्गः प्रादुर्भय महामुनिः । ऋषिभ्यो जातकं कृत्स्नं वक्ष्यत्येव कलिं श्रितः ॥“ इति पराशरोक्तेः । स्वप्रणीते गर्गसंहिताख्ये गणितशास्त्रेऽप्येतत् सिद्धे देवे कृष्णे दिवं याते’ इत्यादै। श्रीमद्भागवते दशमस्कन्धे नन्दगोपेनाप्यु- ‘‘ज्योतिषामयनं साक्षाद् यत्तज्ज्ञानमतीन्द्रियम् । प्रणीतं भवता येन पुमान् वेद परापरम् ॥“ तस्माद् द्वापरकळिसन्धौ गर्गेण शास्त्र(स्य) प्रणीतस्वात् तस्मिन् कालेऽपि श्र कृतिस्थमथुनमिति सिद्धम् । तस्माद् यथा कल्पमन्वन्तरादिषु दिव्याब्दादीनां परिपूर्णत्वम् एवमयनमण्डलचलनानामपि घट्छती परिपूणैव चतुर्युगे इति स्मृत्यैतिह्यभ्यमवगम्यते । तस्माद् भारताद् गुरुदिवसा दिव्याब्ददशके गते अस्मद्ग्रन्थकरणकालेऽपि प्रकृतिस्थमेवायनं, द्वापरे कलिसन्धौ च प्रकृति स्थत्वात् । दिव्याब्दविंशत्या तद्भगणस्य पूर्णत्वाद् दिव्याब्ददशकेल मण्ड १. ‘क्षेपान्तरस्या' क. पाठः कालक्रियापादः । १७ लार्धमपि परिपूर्णम् । इदानीमयनचलनं अति न किञ्चिदपि वक्तव्यं परी क्ष्यैव निर्णयखात् । यदा पुनः कतिचिदयनचलनांशाः सन्ति (तदा) तदानी न्तनैस्तेऽपि वक्तव्या एव । यथा मयेदानीं बुधभृगुकुजगुरुशनिनवरषदा गवांशकान् प्रथमषाताः । सवितुरमीषां च तथा द्वा आखि सा इदा इय खिच्य मन्दोचम् ।” इति श्रुमादिपातमन्दोचानां गतिमखेऽपि तदुभगणाननुक्वा तदंशा एव वक्ष्यमाणप्रकारेण परीक्ष्यवगतः पठिताः, अतः परमपि गणपरम्परया परीक्ष्यैव ते निर्णीया इति प्रदर्शनार्थम् , एवमेव मगधादिभिः बोधायना दिभिश्च स्वकालभवमेवयनचलनं प्रदर्शितम्, अय(न?ने) पश्चा(दि १) क्रियाकालसिद्ध्यर्थं, न पुनस्तद्भणितं प्रदर्शितम् । अतः परं परीक्ष्यैव ज्ञेयं तदिति तेषामपि भाव इत्यभिप्रायः । एवमनेनापि तदानीमयनचलनाभावः सूचितः । गोलपादेऽपि मेषादेरित्यत्रायनचलनाभावादेव हि ‘मेषादेः कन्यान्तं सममुदगि’त्यपमण्डलापयानप्रकार उक्तः । यत् पुनर्भयार्धरात्रिक दयिकयोर्मुदिनसङ्ख्ये त्रिशत्यन्तरिते प्रदर्शिते, तदपि दिव्याब्ददशकेन त्रैराशिकेनानीयमानानां मध्यमानामुभयथापि साम्यादेव । अतः परं वैषम्यमेव प्रतिदिनं तयोः । तस्मॉदतः परं परीक्ष्यैवास्मच्छिष्यैर्बहादिमध्यमा मन्दो च्चांशादयश्च निषेया इति ते परीक्षायां नियोज्यन्त इति चाभिप्रायः एवंभूतमभिप्रायमैच्छादयन्नाह श्रीजैष्णव एकादशे परीक्षाध्याये औदयिकाद् दिनभुक्यार्धत्रिकं मध्य(मा १ में)न्यूनम् । कतरत् स्फुट(मिति) निश्चितमन्योः स्फुटमेकमपि नातः ॥“ इति । औदयिकास्तमयिकयोस्तदानीमेव ग्रहमध्यमसाम्यम् । पुनः प्रतिदि नमैौदयिकादार्धरात्रिकं सर्वेषां मध्यमं न्यूनमेव, दिनभुक्त्या भिन्नया औ. दयिकाद् भूदिनादास्तमयकथं देनस्य त्रिशत्याधिक्यात् । तुल्या अपि युगप्रहकळा उभाभ्यां हियमाणा भिन्ना एव स्युः । तस्यार्धरात्रिकस्य भू दिनस्याधिक्यात् तद्भुक्तिश्वयस्य अन्या इति प्रतिदिनं हीयमानमार्ध रात्रिकं मध्यमं राश्यादिभिरपि च महता कालेन न्यूनं भविष्यति इत्येकेनै ३. ‘र्थमेव', २• ‘ब', ३. ‘म’ क. पाठः. ४. ‘स्य भूदि' ख, पाठः १८ आर्यभटीये सभाष्ये वोभयथापि प्रदर्शितत्वात् कतरत् स्फुटं वास्तवमिति नेदानीं निश्चितम् । तस्मादनयोरेकमपि न स्फुटमिति दोषत्वेनोक्यापि तपरीक्षैव हीक्रियते इत्यार्यभटानुमतमेवैतद्वाक्यम् । अनेनाप्यार्यभटसंख्याया अस्मद्दृष्टुसंख्यैव सूक्ष्मत्वेन ग्राह्य इत्येव प्रदर्शितम् । नह्यार्यभटाचार्योऽनेन निन्द्यते । स्वप्रणीतग्रन्थस्तुतिपरत्वादस्य । यस्मादाह वार्तिककारः--‘नहि निन्दा निन्थं निन्दितुं निन्दितादितरत् प्रशंसयितुमिति । ‘न्याधिका विंशतिरब्द स्तदेह मम जन्मनोऽतीता’ इति तैदानीं स्वस्य त्रयोविंशतिवयस्कत्वम्नदर्शन- मषि संख्यास्थौल्यप्रदर्शनपरमेव । एतावतैव कालेनास्माभिः परीक्ष्यैते भग् शादयः पठिताः । अत एवोभयथापि प्रदर्शितमौदयिकार्धरात्रिकयोरिति भाचः१० ॥ एवमेतैर्च्छिाफलप्रमाणैर्वक्ष्यमाणप्रकारेण परीक्ष्य निर्गतैः कालोऽनुमेय इत्याह -- युगवर्षमासदिवसाः समं प्रवृत्तास्तु चैत्रशुक्लदैः। कालोऽयमनाद्यन्तो ग्रह भैरनुमीयते क्षेत्रे ।। ११ ॥ इति । य एते युगवर्षमासदिवसाः कालभेदाः, ते सर्वे चैत्रशुक्लादेः प्रभृति समं युगपदेव प्रवृत्ताः । एवमयं कालः स्वान्तर्गतनानाभेदाभिन्नोऽना- वन्तोऽपि ग्रहमैलिंङ्गभूतैः क्षेत्रे भगोले कृत्स्नोऽप्यनुमीयते । यैथाथ गणकैः तिथ्यादयोऽनुमीयन्ते, एवं कालान्तरेऽपि तत्तत्कालभवास्तिथ्यादयो ग्रह मैङ्गिभूतैर्नक्षत्रराश्युपलक्षिते ज्योतिश्चक्रेऽनुमेयाः ! यथातीतः कालोऽन. न्तोऽपि प्राक्तनैर्गणकैस्तिथ्यादिलक्षणोऽनुमित इति भविष्यतोऽपि कृ स्नस्य तत्तकालभवैर्गणकैरनुमेयता स्यात् । यथा निशि पर्यटतां प्रदी पादिभिः स्वसमीपगतः प्रदेशो यावदपेक्षी दृश्यः, एवं सर्वैरपि स्वंस्वसमी प्रभवः कालो यावदपेक्षमनुमेयः । एवं तिथ्यादिकं सम्यगनुमीयानुमीय कालं यापयन्ति । एवमिहोक्तेनानुमानेन सदैव कर्मानुष्ठानयोग्यः काले ऽनुमेय इत्युक्तं भवति । अत एव भास्करोऽपि ‘भास्कराय नमस्तस्मै स्फुटेयं ज्योतिषां गतिः । प्रक्रियान्तरभेदेऽपि यस्य गद्यानुमीयते । ” इति । तस्माद् भगवत आर्यभटस्य ग्रहगतिप्रमाणतदनुग्राहकतर्कप्रतिपादन १. ‘ति न दो ', २• ‘तादि’, ३. ‘इ , ४. ‘ति । ए' , ५. ‘अ’, “स्व” की, प्रहः। कालक्रियापादः । १९ पॅरात् सङ्ख्यामागे तार्याभावाद् उदाहरणत्वेनैव तत्रदर्शनम् । अतः स्वयमुक्तानां तासां परस्परविरोधो न दोषाय भवति । उदाहरणं हि बहुधा प्रदऽर्यमानं न दुष्यति ।। ११ ॥ तत्र दृग्गोलगनानां प्रथमममगमत् तैत्र संख्याविशेषंग्रहाणां भगलप्रदेशावशेषा अज्ञानाय तकापरिस,पनष्टि हेयमिति तद्युक्तिप्रदर्शनाथाह षष्टश्च सूर्याब्दानां प्रपूरयन्ति ग्रह भपरिणाहम । दिव्येन नभःपरिधिं समं भ्रमन्तः स्वकक्ष्यासु ॥१२॥ मण्डलमल्पमधस्तात् कालेनाल्पेन पूरयति चन्द्रः । उपरिष्टात् सर्वेषां महच महता शनैश्चरी ॥ १३ ॥ अल्पे हि सण्डलेऽल्पा महति मह्नान्नश्च राशयो ज्ञेयाः। अंशाः कलास्तथैवं विभागतुल्याः स्वकक्ष्यासु ॥ १४ ॥ भानामधः शनैश्चरसुरगुरुभमकतयुधचन्द्राः । तेषामधश्च भूमिभैधीभ्ना खमध्यस्था ॥ १५॥ इति । अनेनापि गीतिकापादे शशिराशयष्ठ चक्रे तेंऽशकलायोजनानि यवसगुणः। प्रणेनैति कलां भं खयुगांशे ग्रहजवो भवांशेऽर्कः ॥“ इत्येकयार्ययोक्तमेव विवृणोति । शशिराशयष्ठ चक्रे शशिनश्चक्रे भगणाः ठ द्वादशकृत्वः कृता एव युगे शशिभुक्ता राशयः स्युः । ते यवशगुणः क्रमादंशकलायोजनानि स्युः । तानि च शशिभुक्तानि । एवमन्येषामपि क्षेत्रविभागः । भगणात् प्रभृति राश्यादिविभाग एकवैव सर्वत्र, योजनानामेव केवलं भेदः, तेषामेव नियतपरिमाणत्वात् । राश्यादयः पुनः कक्ष्यासु नाना परिमाणा एव । विभागस्य तुल्यत्वात् सर्वत्र योजनानां न तथा विभाग- साम्यम् । चन्द्रकक्ष्यायामेवैका कळा दशभिर्योजनैरारब्धा, शनैश्वरकक्ष्यायां प्रायशः सहस्रचतुष्टयमिता । मी ज्योतिश्चक्रे प्राणेन कलामेति । ज्योति श्चक्रे निःश्वसपरिच्छिनेन कालेन एकां कलां परिभ्रमति । एककला तुल्यं प्रदेशं कास्न्यैन याति । अत्यन्तसंयोगे द्वितीया । अपवर्गे तृतीया च। खयुगांरो ग्रहजवः । खशब्देनाकाशकक्ष्या विवक्षिता । सा च युगग्रहयोजन १. ‘थी' ख. पाठः आर्यभटीये सभाष्ये ११. गतितुल्या । तस्या युगांशे ग्रहजवः युगेन भगे हृते इच्छाब्यक्तिषु प्रयेकं अहन्वो भवति । भवांशेऽर्कः भानां वशे षष्टयंशेऽको भ्रमति, यत्र भानि भ्रमन्ति तत्खट्यंशतुल्यायां स्वकक्ष्यायां तदन्तरंक भ्रमति । 'षष्ट्या सूर्या ब्दानां प्रपूरयन्ति ग्रहा भपरिणाहमि’ति अस्य विवरणम् । अनेनैव ग्रहाणां योजनगतसाम्यमपि सिद्धम् । दिव्येन नभःपरिधिमि’ति खशब्दविवरणम्। दिव्येन युगेन यावन्तं योजनात्मकं प्रदेशं ग्रहा गच्छन्तिं, तावानेव नभः परिधिरपि । स्वकक्ष्यास्वेकस्मिन् युगे ग्रहो यावकृत्यूो भ्रमति यावता दी बैंण सुत्रेण स्वभ्रमणप्रदेशं, तावत्कृत्वः परिधेयं तावदैश्वर्यं सूत्रं नभोमण्डलं प्रह्माण्डकटाहसंस्पृष्टं प्रदेशं सकृत् पारेिधातुमलमित्यर्थः । ‘समं भ्रमन्त’ इति अत्र हेतुः । योजनैमयमानस्य भ्रमणस्य साम्यात् । तथापि कलादिभिम- यमानाया गतेरन्योन्यं वैषम्यं स्यादिति तत्कारणमाहें 'मण्डलमल्पमधस्तात् कालेनाल्पेन पूरयति चन्द्रः । उपरिष्टात् सर्वेषां महच्च महता शनैश्चारी ॥ अल्पे हि मण्डलेऽल्पा महति महान्तश्च राशयो ज्ञेयाः । अंशाः कलास्तथैवं विभागतुल्याः स्वकक्ष्यासु ।” इति । चन्द्रस्तावदधस्ताद् वर्तमानं स्वभ्रमणमण्डलमन्येभ्योऽल्पमन्येषां भ्रमणकालादपेनैव कालेन पूरयतीत्यन्येषां सर्वेषामन्तर्गतमेव तन्मण्डलम् । सर्वेषामुपरिष्टात् पुनः शनैश्वरमण्डलमन्येभ्यो मण्डलेभ्यो महाच शनैश्वरी महता कालेनैव पूर्यतीति सप्तविंशस्या दिनैरेव चन्द्रः स्वमण्डलं पूयति । शनैश्चरः पुनः प्रायशस्त्रिंशता बुधैव । अतस्तस्य शनैश्चरत्वम् । गतिः समानैव सर्वेषाम् । यथा योजनहस्तादीनां लोके परिमाणं नियतम्, इतरथा व्यवहारासम्भवात् । तैर्हि भूप्रदेशाः शालादयश्च मीयन्ते । नैवम्भूताः कलादयः । कलादीनां मापकानां पुनः कृत्स्नमण्डलेषु सञ्जययैव साम्यम्। अत एव मण्डलमहत्वानुरूपं कलादीनामपि महत्त्वं स्यात् , तदल्पत्ववशाद पत्वं चेत्याह –‘अल्पे हि मण्डलेऽल्पा’ इति । तत्र हेतुर्विभागतुल्ययाः स्व कक्ष्याविति । स्वस्वमण्डलस्य द्वादशधा विभक्तस्य एकश एको राशिः, तस्यैव त्रिंशांशो भागःततः षष्टयंशा एव पुनः कलाविकलातत्परादय १. ‘रमों, २. ‘लाभि , ३. ‘३ –अल्पे हि', ४, ‘नं भ्र' क, पाठः . २१ 6 चेति मण्डलमहत्वं तदवयवानां राश्यादीनामपि महत्त्वं स्यात् । अत एव शनैश्चरस्य दिनभुक्तिः कलास्मकेन मापकेन मीग्रिमानत्वाद् द्विसङ्घ, च न्द्रस्य दशोनाट्शती इत्येतावन् भेदः। योजनात्मिका गतिरष्यानेतुं शक्या । तस्या अप्येवं नियमसद्भावादिति । ग्रहकक्ष्यानयनं ताभिर्मथ्यमानयनं चाह भास्करः । ‘‘इन्दोर्गणाः खखवियद्रसभृन्दनिम्न व्योम्नो भवेयुरिह वृत्तसमानसङ्ख्याः । इष्टग्रहस्य भगणैर्गगनस्य वृत्तं भङ्क्वाथ तस्य परिधिं लभते समन्तात् ॥“ इति। सप्तमाध्याये कक्ष्यानयनं प्रदर्शितम् . प्रथमाध्याये पुनस्ताभिर्दिनयोज नैश्च मध्यमानयनमप्युक्तम् - अम्वरोरुपरिधिर्विभाजित भूदिनैर्दिवसथोजनानि तैः । सङ्गणय्य दिवस/नथाहरेत् कक्ष्यया भगणराशयः स्वया ॥“ इति । यावन्तमाकाशप्रदेशं रवेर्मयूखा अभिद्योतयन्ति, तावानिह प्रदेशो- ऽस्बरशब्देनाभिधीयते । अन्यथा आयुक्तमपरिमितखादाकाशस्य प्रमाणाभि धानम् । स यदा भूदिनैर्विभज्यते, तदा दिवसयोजनान्यवाप्यन्ते । तैयीत दिवसान् सङ्गणय्य स्वया कक्ष्यया हरेत् ।तदा भगणराशयः स्युः । तत्तद्भ गणहरणानन्तरमेव राशीनां बहुत्वं, ततः प्रागेक एव राशिः, दिनयोज नभुक्तेरतीतदिवसानां च सर्वेषां साम्यात् । सर्वेषां साधारण एक एवं राशिः । यद्वा भगणराशयः भगणाश्च राशयश्च । तत्र राशिशब्दो भागादीना मप्युपलक्षणार्थः। अयमर्थः - कक्ष्यया भगणा लभ्यन्ते । तच्छेषात् क- क्ष्या(?)द्वादशांशेन राशयः, तच्छेषात् तत्रिंशांशेन भागः । एवं तत्तच्छे घात् तत्तत्षष्टशृशेन कलादयश्च लभ्यन्ते । तत्र चन्द्रकक्ष्यायामेव लिसा योजनानां निरवयवत्वं, तलिप्तदशांशस्यैव योजनत्वाङ्गीकारात् । सूर्यसि- द्वान्ते पुनश्चन्द्रलिप्तपञ्चदशांशस्यैव योजनत्वाङ्गीकारः । अत एवोक्तं ‘तिथ्याप्त मानलिप्तिका' इति । चन्द्रकक्ष्यागतानां योजनानां पञ्चदशहरणेन तत्कलालाभ उक्तः । एवं तत्रोक्ताध्यर्धयोजनसममवैकं योजनामिति मन भेदात् संख्याभेदो न विरुध्यते । अत एव – २२ आर्यभटीये सभाष्ये। “योजनानि शतान्यष्टौ भूकर्णा द्विगुणानि तु ’, ‘जिला भूव्यास’ इत्युभयत्रापि भूव्यासस्यैतावान् भेदः । ततः सूर्यसिद्धा तोक्तव्यासात् त्र्यंशोनेन भाव्यमेतद्व्यासेन । ततो यदल्पस्वं षोडशयोजनै स्तावतैव वैषम्यं स्यादुभयोः, तयोजनैः पञ्चविंशस्या च । तेन लम्वनलि- सासु नवांशेन कलामात्रमेवन्तरं स्यात् । नतिलिप्तसु ततोऽप्यल्पमेव भारते वर्षे । “सार्धानि षट्सहस्राणि योजनानि विवस्वतः । विष्कम्भो मण्डलस्येन्दोः साशीतिस्तु चतुश्शती ।” अर्केन्द्रबिंज्ञा गिण’ इत्यत्रापि नातीव वैषम्यं स्यात् । पञ्चदशाधिकं योजन शतमेव सूर्यव्यासेऽन्तरं, तेनापि कलामानमीषदधिकं कलार्धमेव । साशी तिस्तु चतुःशतीत्यत्रापि कलाठून न्यूनमार्यभटोक्तलिप्तामानं , सूर्यबिम्बस्य कलाधेनाधिक्यं च । अतस्तत्संयोगस्य तुल्यत्वादुभयत्रापि तुल्यमेव सम्य कर्घम् । तेन स्थित्यर्धादौ न विशेषः । समस्तग्रहणे मध्य(त)मस्के च महा नेवे भेदो दृश्यःबिम्बमानविश्लेषयोः कलाधिक्याद् भेदस्य । तत्र सूर्यबिम्बस्य शतांशेऽपि दृश्ये महानेव रश्मिसरः, किमुत त्रिंशांशस्य दृश्यत्वे । ततस्त न्मते समस्तग्रासेऽपि एतन्मते मध्यतम(स्)को रविईश्यः, तन्मते मध्यतम स्कत्वे तु एतन्मते महान् परिधिभागो दृश्यः । स च सर्वैः प्रत्यक्षेण विसष्ट मुषलष्टुं शक्यः । आर्यभटोऽथार्धरात्रिके सूर्यसिद्धान्तोक्तादप्यत्समानं सूर्यबिम्बमाहेति भास्करवचनादवगम्यते “अट्टिशतगुणा व्यासो योजनानां भुवो रवैः । खाधाब्ध्यङ्गानि शीतांशोः शून्यवस्वब्धयस्तथा ।” इति । तत्र चन्द्रौ सूर्यसिद्धान्तसमौ । रविविष्कम्भस्तु सूर्यसिद्धान्तो तादपि न्यूनो विंशत्या योजनैः । तस्मादौदयिकादार्धरात्रिकयोजनानां पञ्चत्रिंशदुत्तरशतेन न्यूनो भानुबिम्बः । चन्द्रव्यासस्तु सार्धसप्तयोजना धिकः । अतो भटोक्ततस्तयोरुभयोर्बिम्बमानभेदज्जायमानो ग्रहणविशेषः पूर्वोक्तादपि महान् । तस्य समस्तग्रहणस्य मध्यतमस्कस्य च कादा चिकत्वाद् भूतलेऽल्पप्रदेशसम्बन्धित्वाचैव विप्रतिपत्तिः संशयश्च युज्यते । तत् कतरस्य सौक्ष्म्यं कतरस्य वा स्थौल्यमिति कचित् कदाचित् केन कालक्रियापादः। २३ चित् शक्यं स्याद् ज्ञातुम् । दृष्टश्चास्माभिः समस्तग्रासः सूर्यस्य ‘हंसो विहतेताप’ इति ङ्गणे। ग्रासवृद्धयदितोऽर्क इति' ङ्गणे मध्यत मस्कं चाभूद् अनन्तक्षेत्रे । तत्रार्धरात्रिकोतानां स्थूौल्यं चावगतम् । चन्द्र भगणयोरुभयत्रापि साम्याचन्द्रकक्ष्याया अनयोः सिद्धान्तयोर्न भेदः । आर्ध- रात्रिकेऽपि सूर्यसिद्धान्तोक्तयोजनमानमेवाङ्गीकृतम् । वेदाविरामगुणितान्ययुताहतानि चन्द्रस्य शून्यरहितान्यथ मण्डलानि । स्त्रः स्वहृतान भगणः क्रमश ग्रहाणां कक्ष्या भवन्ति खलु योजनमानदृष्टया ।” इति भास्करोक्तौ शून्यरहितानि एकशन्यस्थानवर्जितानि आकाशकक्ष्या । सिद्धान्तशेखरे पुनश्चन्द्रभगणस्य षत्रिंशतोनत्वात् तद्वशौञ्जायमानकक्ष्या भेदो महानेव, भूदिनस्य बर्षत्रयदिननत्वात् । तत्रापि दिनयोजनगतिः श्रा येण समानैव । शनिदुविश्व, शनेभुजगषट्पदीयन्यत्रापि । बभुजगयो श्चतुर्भिरेव भेदः । त्रिच्युभ बृहस्पतेः, खदस्राक्षीत्यत्र खदत्रभभेदश्चतु भिरेव । कुजभलिझ्नुखू, दत्र यष्ट इति दस्रत्रिभयोर्भगणाष्टकमन्त रस् । चन्द्रोचज़ाष्खिध, शशाङ्कचस्य रुद्राक्षीत्यत्रापि धरुद्रयोर्भगणाष्टकेन भेदः। बुधसुगुशिथून, बुधशीघ्रस्य शुन्यतुं इत्यत्रापि नशून्यतृभेदश्चत्वारिं- शतो भगणैः स्यात् । भृगुजषबिखुछूसितशीघ्रस्य षट्सप्त इत्यत्र षट्सप्त जषभेदो द्वादशभगणामकः। बुफिनच पातविलोमाः वामं पातस्या(कं ? गें) वानि इत्यत्र अर्णवानि न) चसङ्ख्ययभेदोऽश्वाभिरेव । परमापक्रमविक्षे- फ्राँस्वार्यभटसूर्यसिद्धान्तयोः समा एव पठिताः “भापक्रमो ग्रहांशाः शशिविक्षेपोऽपमण्डलाज्झार्धम् । शनिगुरुकुजखकगधं भृगुबुधखस्चाङले घहस्तो ना । ‘एवं त्रिघनरन्ध्रार्करसाकीकी दशाहताः । इति । परमापक्रमचापं चतुर्विंशतिभागात्मकं सर्वत्र समानमेव । सिद्धान्त शेखरादौ तु विक्षेपस्य भेदः पूर्वमेव दर्शितः । पातांशानां च प्रायशः सा म्यमेव स्यात् । ते सर्वे विंशत्या निःशेषं हतुं शक्याः । एवमेव सुब्बालकाः १. . ‘सौम्यं चा', ३. ‘शाच न, ३. 'प' क. पाठः. ११ २४ आर्यभटीये सभाष्ये दिभिरप्युक्ताः । अतस्तेषामपि स्थौल्यं सम्भवत्येव । मन्दोचांशाः पुनरार्ध रात्रिकौदयिकयोर्भिन्ना एव पठिताः । तत्र कुजस्याउँन भेदः औदयिका(दा) धैरात्रिकस्यैव च न्यूनत्वम् । औदयिकान्नवांशाधिकतया मुजालकादिभिरपि पठिताः “ सूर्यसिद्धान्ते ततोऽप्यंशत्रयाधिक्यं स्यात् । सुजालकेनार्धरात्रि कार्यभटीयोक्ता एवंन्येषां मन्दोच्चांशाः पठिताः । मन्दमन्दोच्चांश औदयि. कार्यभटसिद्धान्ते ये पठिताः ततोंऽशकचतुष्काधिक्यं स्यात् सिद्धान्त- शेखरे, कल्पभगणेनानीयमानस्य राश्यष्टकत्वात् तस्य । परिध्यंशाः सर्वेऽप्य- र्धपञ्चमपवर्तिता एवात्र पठिताः । ततस्तेषामपि स्थौल्यं सम्भवति । तत्र सूर्याचन्द्रमसोनीतीव थौल्यमिति तेनैव सन्तोष्टव्यम् । तिथिनक्षत्रयोस्त सिद्धत्वादिति भावः । ‘झर्धानि मन्दवृत्तं शशिनश्छ ग-छ-घ-ढ-छ-झ-यथोक्तेभ्यः । झ-बड़ेबल-इल-अँ-तथा शनिगुरुकुजभृगुबुधोचशीजेभ्यः । मन्दात् ङ-स्ख- द- ज- डा- वक्रिणां द्वितीये पदे चतुर्थे च । जा-ण-क्ल-ल इनोचच्छनात् ॥“ इति । सूर्यसिद्धान्तोक्ताः परिधयः नार्धपञ्चमैरपवर्तयितुं शक्याः, सूर्येन्द्रो- रपि पदवशाद् भिन्नः । “रवेर्मन्दपरिध्यंशा मनवः शीतगो रदः । युग्मान्ते विषमान्ते तु नखलिसोनितास्तयोः । युग्मान्तेऽर्थाद्रयः खामि(सू 'सुरैः सूर्यो नवार्णवाः । ओजे वगा वसुयमा रदा रुद्रा गजाब्धयः । कुजादीनां ततः शी (स्रो ? घा) युग्मान्तेऽर्थाग्निदस्रकाः। गुणाश्चिन्द्राः खगाश्च द्विरसाक्षीणि गोभ्यः । ओजन्ते द्वित्रिकयमा द्विविश्वे यमपर्वतः। खतुदस्रा वियद्देदाः शत्रिकर्मणि कीर्तिताः । ओजयुग्मान्तरगुणा भुजज्या त्रिज्ययोद्धृता । युग्मवृत्ते धणं स्यादोजानाधिके स्फुटम् ॥“ १. ‘चमन्ये' क. पाठः• २. ‘क्यम् । सि' ख. पाठः. ३. रै भ , ४. ‘ल , ५ ‘द्ध’, ६. ‘य ’ क, पाठः २७ ", इत्युभयेषां मध्ये कुजस्य युग्मान्तेऽर्थाद्य इत्युक्तस्य ढझार्घय च द्वाद शभिरंशैर्भदः स्याद् यतो झार्धानि चतुर्दशकृत्वः कृतानि त्रिषष्टिः, अ थद्रयश्च पञ्चसप्ततिः । ओजे वगा इयुक्तस्य दशर्धस्य च नवभिरंगै रौदः । एवं सूर्यसिद्धान्तोक्तयोः ओजयुग्मपरिध्योरंशत्रयेणैव भेदः । आर्यभ टोक्तयोरष्टादशभिरंशैः ? पदयोंवैपरीत्यं च दृश्यते । सूर्यसिद्धान्ते ओज न्तजस्य न्यूनत्वम् , अत्र त्वाविक्यम् । एवमुञ्चनीचवृत्तानां लिप्तभेदाद् योजनभेदश्च स्याद् इति सङ्ख्याभागस्य सर्वत्र व्याकुलतया परीक्ष्यत्वं स्यात् । तत्परीक्षणं च गां |लयुक्तित्रिद्भिरेव कार्यम् इति गणितगोलयुक्ति प्रदर्शनपरमेवेदं शास्त्रम् । अत एव सङ्ख्याभागस्य चू(थक्कर)णमिति पाद त्रयोक्तगणितकालक्रियागेलन्यायैरेव ग्रहगतिनिर्णेतुं शक्या। जिष्णुनन्दन- वैवमाह ‘गणितज्ञो गोलज्ञो गोलज्ञो ग्रहगतिं विजानाति । यो गणितगोलचाद्यो जानाति (ग्रहगतिं स क(थम् ) { इति । गोलस्य च क्षेत्रविशेषत्वादेव गणितगम्यस्व । तथाच श्रीपतिः

• ग्रहनक्षत्रधारित्रीसंस्थानस्येह दर्शनोपायः ।

गोल इति कथ्यतेऽसौ क्षेत्रविशेषो गणितगम्यः । ” इति । तस्मान्मन्दशीघ्रवृत्तकक्ष्याप्रतिमण्डलानां स्वरूपं परस्परसम्धुन्धश्च ग्रहकक्ष्यादीनां क्रमश्च वायुकक्ष्यापेक्षया भगोलापयानप्रकारस्य विक्षेपप्रका- रस्य तदवधेश्च कस्य च कयोः केषां वा चतुर्थ वृत्तेषु विक्षेप इत्यादिकं सर्वं तत्तदपेक्षितक्षेत्रकल्पना च तद्युक्तयश्चैवेह प्रदर्या इति तत्प्रदर्शनमा भानामधैः शनैश्चरसुरगुरुमैौमार्कशुक्रबुधचन्द्राः । तेषामधश्च भूमिपैधीभूता खमध्यस्था । इति । गोलस्वरूपं प्रायेणात्रैव परिसमाप्तम् । भुवः कक्ष्याष्टकस्य च क्र(म्) प्रदर्शनेन क्रमविशिष्टस्य तत्समुदायस्य श्रीबुद्धौ सन्निवेशितत्वाद् भित्ति स्थानीयमेवैतत् । अतोऽन्यत् सर्वं चित्रस्थानीयमेव । कक्ष्याष्टकमध्यगत- त्वात् भूमेस्तदपेक्षयाधोगतत्वम् इति तदवष्टम्भकत्वात् मेधीस्थानीयाः । १• ‘थ* , २. ‘धि' झ. पाठः आर्यभधेये सभाष्ये ननु श्रीमद्भागवते ध्रुवस्यैव मेघस्थानीयत्वमुक्तम् । नैष दोषः । यतो गोलोक्षमध्यश्रोता भूः, तदग्रप्रोते च ध्रुवतारे इति ध्रुवयोर्युवश्च मेधीस्थानी- यत्वमस्त्येवेति भावः । ध्रुवद्वयसम्भवश्च ज्योतिश्शास्त्रे सर्वत्रैव प्रदर्शितः । यथा सिद्धान्तशेखरे “ध्रुचद्वयीमध्यगतारकाशितं चलद् भचक्रे जलयन्त्रवत् सदा । विधिः ससर्जनलपैष्णमध्यगैर्मुहैः सहोपर्युपरि व्यवस्थितैः ।” इति । यथा भगणादिसंख्यासु मन्वन्तरयुगपरिमाणे च विप्रतिपत्तिः, न तथा कक्ष्यात्मादौ भूम्याद्याकारस्वभावयोश्च ज्योतिश्शास्त्रकर्तृणां विप्रति पतिः । पुराणेष्वेव हि तत्र परस्परं विप्रतिपत्तिरियभिप्रेत्याह श्रीपतिः । आदर्योदरसन्निभा भगवती विश्वम्भरा कीर्तिता कैश्चित् कैश्चन कूर्मपृष्ठसदृशी कैश्चित् सरोजाकृतिः । अस्माकं तु कदम्बवृक्षकुसुमग्रन्थैः सभा सम्मता सर्वत्रासुमतां च येन निचिता तोयस्थलस्थायिनाम् ।” इति । ज्योतिश्शास्त्रप्रतिपाद्यभूपरिमाणकारादेः प्रत्यक्षानुमाना(र्थल भी थी) त्यादिप्रमाणमूलत्वात् पुराणानां तत्प्रदर्शनस्यान्यपरत्वादर्थवादत्वात् तत्र तापर्याभावाच्चायं पक्ष एव साधीयामित्यभिप्रेत्याह स एव “चन्द्रादित्यग्रहणमुदयास्तौ युतिश्च ग्रहाणां भृङ्गनामस्तुहिनमहासश्चित्रकर्म प्रभायाः। एतैरस्मादुदितपरिधेः पञ्चभिः प्रत्ययैश्च प्रत्याख्याता बहुपरिधितानन्तता चेयमुर्याः । धर्ता धरिया यदि हन्त मूर्त स्तस्यापरस्तस्य पुरस्ततोऽन्यः । एवं हि तेषामनवस्थितिः स्यात् ततो हि कल्प्या भुव एव शक्तिः । नभस्ययस्कान्तमहामणीनां मध्ये स्थितो लोहगुडो यथास्ते । १. ‘धि ’ झ. पाठः२. ‘लहॅम' ख. पाठः कालक्रियापादः । २७ आधारशून्योऽपि तथैव सर्वा धारो धरित्र्या ध्रुव एव गोलः ॥ उक्ष्णत्वमर्कशिखिनोः शिशिरत्वमिन्दौ काठिन्यमश्मनि नभस्वति चवलवम् । नैसर्गिकी च पयसि द्रवता तथैव निहंतुखमवनेः स्थितिरन्तरिक्षे ।” इति । कक्ष्यामश्च सिद्धान्तेष्वेकधैव प्रदश्यते -- ‘शशिबुधसितार्ककुजगुरुशनिकक्ष्यावेष्टितो भकक्ष्यान्तः । भूगोलः सत्वानां शुभाशुभैः कर्मभिरुपात्तः । इति ॥ १२-१५ ॥ एतत्कक्ष्याकमनुसारेणैव हि कालहोराद्याधिपत्यं च प्रहाणमिति फलभागेऽपि क्रमः भेदः फलति न केवलं गणितभाग एवास्योपयोग इत्याह सहैते होरेशशः शनैश्चराद्य यथाक्रमं शीघ्राः। शीघ्रक्रमाचतुर्था भवन्ति सूययाद् दिनपाः ॥ १६ ॥ इति । शीन्निक्रमः कालहोरायामपि क्रमः । शीघ्रक्रमाकुंचतुर्थी एवं दिनपाः । तच्च कालहोरानुसारेणैव दिनाधिपत्यं, यतोऽहोरात्रे चतुर्विंशतिः कालहोराः, तासु सप्तभिः क्षपितासु तिस्र एवावशिष्यन्ते, ततश्चतुर्विंश्याः परायाः परेद्युरादिभूताया आधिपत्यं शीत्रक्रमाच्चतुर्थस्यैव हि युज्यत इति आदिकालहोराधिपतेरेवे दिनाधिपत्याच्चतुर्थ एव दिनाधिपतिः परेद्युः । एवं मासाधिपत्यमपि वर्तमानसाचनमासे य आद्यः कालहोराधिपः (तस्यैव)। एवमब्दाधिपतिश्च । अत एवाह सूर्यसिद्धान्ते लब्धोनरात्रीरहिता लङ्कायामार्धरात्रिकः । सावनो द्युगणः सूर्याद् दिनमासाब्दपास्ततः । सप्तभिः क्षपितः शेषः सूर्याद्यो वासरेश्वरः । मासाब्ददिनसंख्याप्तौ द्वित्रिश्नौ रूपसंयुतौ ॥ सप्तोद्धृतावशेषौ तु विज्ञेयौ मासवर्षभौ ।” इति । एवमहर्गणानयनं ग्रहमध्यमानयनमपि कालहेराबाधिषयमपि प्रदर्शि = = - -.-.-.-. -. - - - - - - - १९ २० २ - - - - १. ‘त्रि’ =. पादः

• ८ आर्यभटीये सभाध्यै

तम् । कथं तदानयनमिह प्रदर्शितम् । अत्र न किञ्चिद् गणितकमच्यमानम्न पलभ्यते । नैष दोषः इच्छाफलप्रमाणानां प्रदर्शितत्वात् । गणितं सर्वं पुन ऍणितपादप्रदर्शितमेवात्रातिदेश्यम् । अत्र पुनरितः पूर्वं सर्वं त्रैराशिकमात्रे यैव सिद्धम् । स्फुटकर्मारभ्यैव त्र्यश्रचतुरश्रादिक्षेत्रकल्पना स्यात् । तस्मा दिहोक्तमेवाहर्गणाद्यनयनम् । अतीतकालस्य त्रैविध्यात् त्रिविधं कृत्स्नं सावनेनैकीकृत्यातीतसावनदिनसङ्ख्यागणनमेवहर्गणसम्बन्धि गणितकर्म । तयैवं -- षण्मनूनां (वा द्वासप्ततियुगानि षभिीणयित्वा तत्रैव वै वस्त्रतस्य मनोर्यातानि सप्तविंशतियुगानि च क्षिप्त्वा लब्धं नवेष्वब्धि मितं युगदिव्याब्दैर्घदशसहनैरभ्यस्याष्टाविंशचतुर्युगे यातपदत्रयसम्बन्ध दिव्याब्दसहस्रनवकं च संयोज्य पट्शितत्रयगुणनेन लब्धे द्वापरान्तयात सौराब्दगणे पुनर्भया(ब्दे ? ब्द)षट्यब्दषष्टिं प्रक्षिप्य लब्धं कल्यब्दगणं तंत्रैव योजयेत् । तदा कल्पादेः प्रभृति यातसौराब्दाः स्युः । तत्र सौराब्दा वसानस्यानवगम्यत्व त्वत् फाल्गुनान्तस्थं चावगम्यत्वात् चैत्रादय एव वर्त- गने व(इं?) गता मासाश्च लोके प्रसिद्धा इत्यतीतिकालस्य कियांश्चिद् भागश्चन्द्रतयैव ज्ञातः । वर्तमानमासेऽपि साधनस्यैव प्रसिद्धत्वात् तत्स इयैव ज्ञातव्या । तिथीनां प्रतिषेतिच्छेदौ नेदानीं ज्ञातुं शक्यौ, अहर्गण मानीय तेनार्कचन्द्रोचमध्यमानि चानीय स्फुटीकरणादिकर्मक्रमेणैव तयोः करिष्यभणत्वात् । तस्मात् सौरचान्द्रसावनात्मकतया त्रिविधस्यातीत कालस्य यः सौरांशस्तस्य चान्द्रीकरणं प्रथमं कार्यं, पुनश्चन्द्रस्य सावनी करणं चेति तदर्थं यातवर्षगणं द्वादशभिर्दत्वा मासीकृतं सौरमासगणं पृथग् विन्यस्य युगाधिमासैर्गुणयित्वा युगसौरमासैर्विमज्य लब्धानधिमासान् पृथक्स्थे प्रक्षिपेत् । तदा फाल्गुनमासावधिकाँश्चन्द्रमासाः स्युः । भानु मध्यममण्डलपरिसमाप्तिसमये यातस्य चान्द्रमासस्याधिमासशेषादानेयस्य तत्र प्रक्षेपेणैवाखिलाय इच्छायाः फलं स्यात् । तेनापि न प्रयोजनं, यतः कदा पुनर्भानुमण्डलसमाप्तिरिति न ज्ञायत इति तत्संयोगाभावे चैत्रादितः प्रभृति तिथिविनियोगः कार्यः स्यात् । यदा पुनवैशाख मास आरब्धः तदा भानोर्मेषान्तप्राप्तिपर्यन्तः सौरमासगणः स्थापनीय P १. श्य चै, २. “५इदीनां ज्ञा। , ३ , ४. स्था' क, पाठः. ‘कल‘ग्रः २९ इतेि चैत्रे मासे गते याताब्दमासेष्वेको योज्यः । तत्रापि ततः प्राग्यातामा वास्यान्तावधिका एव पूर्णाधिमासाविनियोगे लभ्यन्ते । तत्र यदा पुनः। सन्देहः स्यात् तद्भानुमध्यमसंक्रमात् प्राग् यातेष्वमावास्यान्तेषु चरमः कः तत्समीपवर्ती वा ततः प्राक्तने वेति, तत्र यदाधिमासशेषस्य महत्त्व तदा प्राक्तन एवेति ततःप्रभृति दिनविनियोगः कार्यः । यदा पुनरीधमास शेषोऽल्प एव स्यात् तदा तत्समीपवर्यमावास्यान्तावधिकचान्द्रमास गणो लब्ध इति तदुपरितनदिनान्येव योज्यानीति सन्देहच्छेदः । ततः प्रभृयैषमस्यामावास्यास्वेकहना एव मासा योज्याः, एकस्य त्रैराशिका नीताधिमासेष्वन्तर्भावात् तयोजनेनैव तस्यापि युक्तत्वात् । एवमधिमास युज्यां दिनीकृत्य वर्तमानमासगतयातदिनानि योजयित्वा पृथग् विन्यस्य युगावमैर्हत्वा युगचान्द्रवासरैर्विभज्य लब्धानवमान् पृथक्स्थेभ्यः शोधयेत्। तत्र शेषोऽहर्गणः । तत्रापि यस्मिन्नहन्यवमशेषस्याल्पीयस्त्वं तदा यात दिनान्येकाधिकानि योज्यानि, यातावमानां तदिन एकाधिक्यात् पूर्वदिना वमात् । इतरथा तत्यागे उभयोर्दिनयोस्तुल्य एवाहर्गणः स्यात् । तन्न युक्तं, प्रतिदिनमेकाधिकेन भाव्यत्वादहर्गणेन । तस्मात् तत्त्यागाय एकाधि कानि दिनानि योज्यानि । एवं सति प्रतिमासं मासगणस्य प्रतिदिनं दिन गणस्य च एकाधिक्यमेव स्यात्, न पुनर्निरन्तरयोस्तुल्यत्वं वधिकवं वा स्यात् । एतदेवाहर्गणानयने निरूष्यम् । युगचान्द्रावमदिनानां स्थूलत्वं वा स्यात् । सर्वथाप्यहर्गणस्य प्रतिदिनमेकाधिक्ये न कश्चिद् दोषः एत्रमा नीतेऽहर्गणे गुर्वादिरेवं वारो ज्ञेयः । ननु बुधाह्यजार्कोदयाच लङ्काया मि’ति बुधवारादित्वमभ्युक्तम् । तच्च बुधवारादित्वं न कल्यहर्गणस्य, भारताद् गुरुदिवसादिति द्वापरान्तस्य गुरुदिवसस्योक्तेः कल्यहर्गणस्य सु क्रवारादित्वमेव युज्यत इति चेत् । बुधवारादित्वं वर्तमानचतुर्युगाहर्गण स्यैव तत्रोक्तम् । एवं सत्येव द्वापरचरमदिनस्य गुरुवारखमपि युज्यते । तद्यथा - ‘युगमाने हते भेनेति हरदोक्तनीत्या युगभूदिनखद्वयेषुशैल- कयुगाहस्य सप्तहुतावशिष्टं दिनचतुष्टयम् । तथा तत्पादभवानां रविभूवु गानां पञ्चशैठायुतसङ्ख्यानां सप्तावशेषस्य षट्कस्य चतुर्गुणने या चतुविं- शतिस्तत्सप्तकशेषस्य त्रिकस्य युगात्रिसम्बन्धिनः पादत्रयभवत्वाय त्रिगु पैन नव लग्धाः, तत्सप्तकशिटं दूयं, तस्य द्वापरान्ते गुरुवारत्वं बुधप्रभृति ३० आर्यभटीये सभाष्ये गणनयैव स्यात् । तस्मात् कृतादिदिन एव बुधस्य वारः । अनेनैव न्यायेन कल्पादेरतीतयुगगणस्य पादत्रयसहितस्य नवेष्वब्धिभितस्य सप्तावशिष्टस्यै कत्वाद् गुर्वादिगणनयैव द्वापरान्तिमदिने गुरोराधिंपत्यं सम्भवतीति गुरु वारादित्वमेव कल्पाद्यहर्गणस्य युज्यते । एतदहर्गणानयनं कमी(धादि ? ब्दाधिपावगमनान्तं सूर्यसिद्धान्ते विस्पष्टं प्रदर्शित ‘घण्मनूनां च संपिण्ड्य कालं तत्सन्धिभिः सह । कल्पादिसन्धिना साचें वैवस्वतमनोस्तथा ॥ युगानां त्रिघने यातं तथा कृतयुगं त्विदम् । श्रोज्झ्ध सृष्टेस्ततः कलं पूर्वोक्तं दिव्यसङ्ख्यया । सूर्याब्दसङ्ख्यया ज्ञेयाः कृतस्यान्ते गता अमी । खचतुष्कयमावलिशरनन्दनिशाकराः ॥ अत ऊध्र्वममी युक्ता गतकालाब्दसङ्ख्यया । मासीकृता युता मासैर्मधुशुक्लादिभिर्गतैः ॥ पृथक्स्थास्तेऽधिमासाः सूर्यमासविभाजिताः । लब्धाधिमासकैर्युक्ता दिनीकृत्य दिनान्विताः । द्विष्ठास्तिथिक्षयाभ्यस्ताश्वान्द्रवासरभाजिताः । लब्धोनरात्ररहिता लङ्कायामार्धरात्रिकः । सावनो भृगणः सूर्याद् दिनमासाब्दपास्ततः । सप्ताभिः क्षपितः शेषः सूर्याद्यो वासरेश्वरः । मासाब्ददिनसङ्ख्याप्तौ द्वािनौ रूपसंयुतौ । सप्तोद्धृतावशेषौ तु विज्ञेयौ मासवर्षपौ ।” इति । अत्रं पक्षेऽप्यार्धरात्रिक एवाहर्गणः । अत उक्तं वराहमिहिरेण वां (१)प्रवृद्धर्निश्चयाभावं प्रतिपिपादयिषता fलङ्कार्धरात्रसमया दिनप्रवृत्तिं जगाद चर्यभटः । भूयः स एव चार्कोदयात् प्रभृत्याह लझायाम् ।।” इति । या पुनस्तदा स्वकीयेऽवन्तिविषयेऽस्तमयात् प्रभृति प्रसिद्ध वार संसृत्ति, तत्रापि नाप्तवाक्यं न च युक्तिः काचिदप्यस्ति । कालक्रियापादः । ३१ स्फुटतिथिविच्छेदसमं युक्तमिदं प्राहुराचार्याः ।।” इति तत्तत्सिद्धान्तेषु वारप्रवृत्तेः भगणादीनां च नानाप्रतिपादनेन नाना माण्यं तेषामित्यस्यार्थस्याभिप्रायः । महतां परस्परविरुद्धस्याभिधानं न दुष्टमित्यभिनेत्याह व्यासोऽपि-- “सर्व न्याय्यं युक्तिमत्वाद् विदुषां किमशोभनम् ।" इति । एवमत्रापि तिथ्यादिप्रतिपत्तिच्छेदसंवादे सति न दोषः । संवादश्च गषनस्य प्रकारभेदेऽपि फलसाम्यं स्यादिति स्वमनीषया कल्प्यमानानां सङ्ख्याविशेषाणां मिथः संवाद एवान्वेषणीयः । उपेयस्यैव नियमः नो पायानाम् । उपादेया न ये हेयास्तानुपायान् प्रचक्षते । उपायानां च नियमो नावश्यमवतिष्ठते ।” इत्युपायानामनियमः प्रकीर्णकेऽप्युक्तः । तस्माद् वारप्रवृत्तिभेदेऽपि ग्रहण- ग्रहयोगादिषु इसंवादे सति न दोष इति वराहमिहिरस्याभिप्रायः । बहूनां नानावारप्रवृत्त्यभिधानं वराहमिहिरेण बर्हाभिरार्याभिरुक्तम्, एकयैव मन्दा क्रान्तया श्रीपतिनाभाणि ‘केचिद् वारं सवितुरुदयादाहुरन्ये दिनार्ध भानोरधीस्तमयसमयादूचिरे केचिदेवम् वारस्यादिं यवननृपतिर्दिङ्मुहूर्तान्निशायां लाटाचार्यः कथयति पुनश्चर्धरात्रे स्वतन्त्रे । इति. । मध्यमानयनमपि त्रैराशिकसूत्रेणैव सिद्धम् । दुरवगाहतकनुग्राह्य त्वाभावाद् न वक्तव्यम् । तत्राहर्गणेन वा इष्टग्रहोदयैव तत्तद्यतभगणेन वा चान्द्रसौरादिष्वन्यतमेन मानेन वा तत्तन्नाडिकाभिर्वी कलाभिर्वा कर्तुं शक्यं , सर्वेषां मिथो नियमसद्भावात् , प्रथमतो ज्ञातेन केनचिदषि लिङ्ग तेनेतरेषामनुमेयत्वात् ॥ } १६ ।। अतस्ततो विरम्यावसरप्रातं स्फुटयुक्तिप्रदर्शनपरमार्थीपञ्चकं व्याख्यायते - कक्ष्याप्रतिमण्डलगा भ्रमन्ति सर्वे ग्रहाः स्वचारेण । इन्दोचदनुलोमं प्रतिलोमं चैव शीघ्रोचात् ॥ १७ ॥ आर्यभटीये सभाष्ये कक्ष्यामण्डलतुल्यं स्वं स्थं प्रतिघण्डलं भवत्येषम् । प्रतिमण्डलस्य मध्यं घनभूमध्यादतिक्रान्तम् ॥ १८ ॥ प्रतिमण्डलभूविवरं व्यासार्धे स्वोचनीचवृत्तस्य । वृत्तपरिधौ प्रहास्ते मध्यमचारं भ्रमन्त्येव ॥ १९॥ यः शीघ्रगतिः स्वोचत् प्रतिलोमगतिः स्ववृत्तकक्ष्या [याम् । अनुलोमगतिर्दूत्ते मन्दगतियों ग्रहो भ्रमति ॥ २० ॥ अनुलोमगानि भन्दच्छीघ्रात् प्रतिलोमगानि वृत्तानि। कक्ष्यामण्डललग्नस्ववृत्तमध्ये ग्रहो मध्यः ॥ २१ ॥ इति । तत्र पवभिरार्यायैर्यथाप्राप्तस्य स्फुटकर्मण उपपतिं दर्श यति । इतरैः पञ्चभिः क्षेत्रकल्पनान्तरं प्रदश्येते । चापीकरणादिना जाय मानस्य स्थौल्यस्य परिहरणार्थं क्रियालाघवाथ च तत्कल्पना । कक्ष्यायाः प्रतिमण्डलं कक्ष्याप्रतिमण्डलं तेन मार्गेण गच्छन्तीति कक्ष्याप्रतिमण्डलगाः । भ्रमन्ति वृत्ताकारेण पर्यटन्ति, नपुनर्भवं मेघीकृत्य प्राङ्मुखा गच्छन्ति । प्रत्यभ्रमणापेक्षयैव मेधीभूतवं भुवः, नपुना राश्यभिमुखचलनापेक्षया । स्वचारेण प्रतिमण्डलपरिमाणानुरूपं नानाभूतया त्रैराशिकानीतया स्वस्व- मध्यगत्येति यावत् । किं पुनर्मुचसंज्ञे वस्तु, कथं वा तस्य स्फुटीकरण उपयोग इत्यत आह – मन्दोचादनुलोमं प्रतिलोमं चैव शीलिोचा इति । स्वैस्वप्रतिमण्डलावयवेषु यस्यांशस्य भुवोऽतिविप्रकृष्टत्वं स एव हि तस्योचप्रदेशः । तस्यापि न स्थिरत्वं सदा गच्छत्येवेति । यदा ग्रह ध्यमस्य्चमध्यमस्य च राश्यादिसाम्यं तदा हि तयोर्योगः । तत्र मन्दोच (ब्रह)थौर्योगात् प्रभृति प्रादिश्येव ग्रहस्य विप्रकर्षः स्यात् । उभयोः प्रागतित्वेऽपि ग्रहस्य वेगाधिक्यात् क्रमेण विप्रकर्षः स्यात् तज्जीवानुरूपम्। उच्चनीचरेखाया ग्रहस्य च सा हि भुजाज्या । ग्रहोच्चनीचरेखयोः परमो विप्रकर्षश्चोच्चनीचाँच्च राशित्रयान्तरिते ग्रहे स्याद् इति द्वितीये पदे क्रमेण सन्निकर्षःविप्रकर्षस्य पुनरुकमज्यानुसारेण क्रमेण सात् । स च विप्रकर्षो द्वितीयपदान्तैनीचयोगे शून्यतां च प्राप्नुयात् । ततः प्रभृति 1. ‘ध्य', २. ‘स्वश', ३. ‘योग।’ ख. पाटः५, ‘च', ५. ‘न्ते’ के पास: , काल्यक्रियापादः ३३ क्रमेण नीचरेखाया अन्यपाश्र्वे विप्रकर्वः, यावतृतीयपदान्तं पुनरुल्क- मेण हासात् ! चतुर्थपदान्ते स्वोच्चमधिरोहति । ततः प्रागेव ग्रहस्य भग णधृतिः स्यात् , मन्दोच्चस्यापि गतिमवात् प्राग्गतित्वाच्च । शीघ्रोच्चत् पुनर्यत्ययेन । उच्चमानन्तरम् उच्चस्य पृष्ट एव ग्रहः, न पुनरग्रतः । यद्यपि मेषादिराश्यपेक्षया अनुलोममेव अहं गच्छति न तथाप्युच्चाहत दृष्टैः प्रतिलोमं भ्रमतीति प्रतिभातीत्यर्थः। उभयमपि तुल्यं मण्डलं कक्ष्या मण्डलं प्रतिमण्डलं च । क पुनस्तयोरवस्थानामित्यत आह-- 'प्रतिमण्ड- लस्य मध्यं घनभूमध्यादतिक्रान्तम्’ इति । अत एव कश्यामण्डलस्य मध्यं घनभूमध्य एवेत्युक्तं भवति । कियत् पुनः कक्ष्यामण्डलमध्यस्य प्रतिम ण्डलमध्यस्य (च) विवरमित्याकाङ्कायामाह –‘प्रतिमण्डलभूविवरं व्यासार्ध स्वोच्चनीचवृत्तस्थौ । स्वोच्चनीचवृत्तव्यासार्धमेव तयोर्विवरमित्येका विधा। कथं पुनरनया कल्पनया स्फुटकर्म स्फुरति । कक्ष्यामण्डलमध्यमेव भगो लम्ध्यस्थं न पुनः प्रतिमण्डलमध्यम् । प्रतिमण्डल एव ग्रहश्च अमति । तद्भ्रमणमेव च भगणैस्त्रैराशिकेनानीयते । स्वोच्चनीचवृत्तपरिधौ प्रतिमण्ड- लस्य मध्यं वर्तत इयेतच्च भूमध्यात् तथासार्धान्तरितत्वोक्तेरेव सिद्धम् । उच्चस्य गतिमवात् सर्वदैव तद्मासार्धान्तरितत्वाच्च भगोलमध्यसभान नाभिकमुच्चनीचवृत्तं कल्पयितुं शक्यम् । गतिमत्त्वं च गवांशकान् प्रथमपाताः सवितुरमषिां च तथा द्वा आखि सा हृदा ह्य खिच्य मन्दोच्चम् ।” इत्यत्र तथाग्रहणादेव सवितृताराग्रहाणां मन्दोच्चस्यापि सिद्धम् । शात्रा न्तरे च भगणपाठrत् तैरानयमानत्वाच्च तेषां गतिः प्रसिद्धेव। तस्माद् गणितानीतं वा परीक्ष्य प्रदर्शितं वा तन्मुन्दोच्यं कस्मिन् राशौ कतिथे त्रिंशांशे कलायां वा इति ज्ञाते सति तद्दिशिं (ल? प्र)तिमण्डलस्योच्चप्रदे शावस्थितेस्तन्मध्यस्यापे तत्सूत्रगतत्वातुं तेन भुक्तं भगोलराश्यादिकमेव तदुच्चमित्यतगम्यते । तस्मात् प्रतिमंण्डलवृत्तोऽचत्रदेशस्थे ग्रहे त्रैराशिका नीतो मध्यमं एव स्फुटः । एवं मध्यमस्य नीचसाम्येऽपि । ताभ्यां विरा श्यन्तरितत्वे पुनर्मध्यमस्फुटयोर्महान् भेदः स्यात् । भगोले यस्य कलायां १, ‘त’ २. ‘शि. स' ख. पाठः . आर्यभटीये सभाष्ये स वर्तते सा मेषादेः प्रभृति यावतिथी तस्कलसम्बुन्धि राश्यादिकं हि स्फुटमुच्यते । तदानीं ग्रहस्योचपेक्षया भगोलपार्थादुच्चनीचवृत्तव्यासा- धेनोर्वगतत्वात् स्फुटस्योच्चरेखायाः प्रभृति राशित्रयं न पूर्णम् । प्रहस्य ततस्तसार्धान्तरितत्वाद् उच्चप्रदेशात् पार्श्व एव हि राशित्रयं पूर्यते । मध्यमस्य पूर्णं च राशित्रयम्, उचदेशात् प्रतिमण्डलोचनीचयोर्मध्यगतस्वा तस्य । प्रतिमण्डलोच्यप्रदेशात् प्रभृति ग्रहाधिष्ठितप्रदेशस्थ यत् पूर्ण राशि त्रये तस्य राशित्रयस्योवस्य च योगस्तदानीं मध्यमः सङ्कथातः । ततोऽल्प मेव हि तदानीं स्फुटम् । भगोलगतोचरेखामार्गाद् ग्रहाधिष्ठितप्रदेशस्य राशित्रयान्न्यूनत्वादुचे तावदेव भूप्यं स्फुटसिद्धयर्थं न राशित्रयम् । एव- मन्यषार्धेऽपि मध्यमदुश्चासन्नवमेव स्फुटस्य । मध्यममेव च त्रैराशिकेना- नीतं, तच्च प्रतिमण्डलगतम् । यतस्तत्रैव ग्रहो गच्छति, ततस्तस्य खख षड्घनांशा यावन्तो ग्रहेण भुक्तास्तावत्य एव मध्यमकलाः । तत्रापि तुल्य परिमाणाभिरेव तत्कलाभिर्मध्यमं मेये प्रतिमण्डलगतज्योतिश्चक्रकलाभिः, तासां परिमाणसाम्याभावात् त्रैराशिकेनानेतुमशक्यत्वात् । तस्मात् प्रति- मण्डलमध्यात् प्रभृति प्रवृत्तानामराणां विवरैस्तुल्यैरेव मीयमानग्रहगतिर्य सैव त्रैराशिकेनानेतुं शक्या । तस्मात् त्रैराशिकेनानीतं मध्यमं तैरेव प्रमितं, यतः स्वस्वप्रतिमण्डले तुल्ययोजनगतयः सदैव भ्रमन्ति । तस्मात् तस्यैव त्रैराशिकेनानेयस्वाद् ग्रहभुक्तज्योतिश्चककलानामवज्ञेयत्वम् । तज्ज्ञानाय यनान्तरं कर्तव्यम् । तदेव प्रतिमण्डलस्फुटकर्मेत्युच्यते । तत्र प्रति मण्डलस्थग्रहस्य भगोलमध्यस्य च यद्विवरं स कर्णः। विवरं च प्रतिक्षणं भिन्नम् । ग्रहस्योच्चप्राप्तौ महत् नीचप्राप्तौ चाल्पं, भगोलमध्यादुच्चनीच- प्रदेशगतत्वात् तन्मध्यस्य । तरसूत्रणे हि प्रतिमण्डलपरिधभागः प्रति मण्डलेतरावयवेभ्यो भगोलमध्याद्विप्रकृष्टः, प्रतिमण्डलव्यासार्थादुच्चनीच व्यासार्धाधिकत्वात् तस्य । तस्मात् तदानीं त्रिज्यायामुच्चनीचैवृत्तव्यासार्थं । क्षिप्त्वैव कण ज्ञेयः । नीचस्थग्रहस्य भगोलमध्यस्य च विवरं प्रतिमण्ड लव्यासार्धाद् उच्चनीचव्यासार्धेनाल्पं, यतः प्रतिमण्डलमध्यात् नीचभागे उच्चनीचवृत्तव्यासार्थान्तरे । भगोलमध्यात् तत्सूत्र एव हि प्रतिमण्डल व्यासार्थं च ग्रह इति तदानीं प्रतिमण्डळव्यासार्धात् परिधिव्यासार्थेनाप १. ‘ममुच्च', २. ‘वव्या' कं पादः . कालक्रियापादः कर्णः। तेन त्रिज्यायास्तद्विशधनेन तदनीं कथं आनेयः । तदन्तराले पुनः कर्णानयने तस्कर्णस्य भुजाकोब्यौ पृथग्ज्ञेये । तत्प्रदर्शनाय प्रतिमण्ड लपरिधिस्यग्रहविम्बयनमध्यात् सूत्रं प्रसार्योच्चादितरभागेऽपि तस्मिन्नेव तावयन्तरे बध्नीयात् । तदर्थमुच्चनीचरेखाग्रहविप्रकर्षः । सैवर्षया। भुजा । भगोलमध्याद् उच्चनीचस्पृश्यासार्थं यावयन्तरे तत्रचाङज्य- योयोगस्तावती कोटिः । तयोवेगेयोगमूलं प्रहभोळध्यान्तरं कर्णः तत्कर्णतुल्यव्यासार्धवृत्तं तदानीं स्फुटकक्ष्या । तर्कलाभिर्मीयमाना तद्भुजा कियतीति त्रैराशिकेन ज्ञात्वा तस्यां कर्णकलाभितया भुजयाश्चपीकरणेन कर्णमण्डलपरिधिस्थस्य कर्णमण्डलपरिध्युच्चनीचरेखायोगस्य चान्तरालगतं ज्योतिश्चक्रकलामितं चापं शैव उच्चे तच्चापयोगवियोगाभ्यामा न्यपदयोः स्फुटं ज्ञेयम् । द्वितीयतृतीयपदयोर्नाधे तद्भुजाचषत्रियो- गयोगाभ्याम् ? कथं पुनस्तत् त्रैराशिकम् । कर्णवृत्तव्यासार्धगताभिः प्रति . मण्डलकलाभिर्वर्गमूलकर्मणानीतकर्णकलातुल्याभिः कर्णवृत्तव्यासर्थ एव स्व वृत्तकलात्रिज्यामिता लभ्यन्ते तदा उच्चनीचविवरभुजाज्यागताभिः प्रति मण्डलकलाभिः कर्णकलाभिमयमाना सैव भुजा कियती स्थाद् इति । सा भुजाज्या ज्योतिश्चक्रकलाभिता लभ्यते । तस्याश्वापीकरणेन तदन्तरा लचापमपि ज्योतिश्चक्रकयामितं ज्ञेयम् इति मन्दकर्मणि औत्रकर्मणीि च समाना प्रतिमण्डलस्फुटोपपत्तिः । तत्र भन्दकर्मणि कियांश्चिद्विशेषः स्यात्, यतः ‘कक्ष्यायां प्रवेग’ इत्यादिनार्याउँन भन्दकर्णवृद्धिह्रासानुरूपमुच्च नीचवृत्तस्यापि महत्वमल्पत्वं च वक्ष्यते, ततो मन्दकर्णस्याविशेषः कार्यः । कथं ज्ञात एव उच्चनीचवृत्तव्यासार्थं ज्ञेयं, तस्मिंश्च ज्ञात एव कर्णं ज्ञेय इतीतरेतराश्रयपरिहारायाविशेषणं क्रियते । । प्रथमं स्फुटपरिधिने- च्छाभूतेन व्यासार्थं फलं हत्वा चक्रांशैर्विभजेत्, तत्रोच्चनीचवृत्तव्यासार्थ लभ्यते । तद् अहमध्योच्चान्तरकोटिज्यायां संस्कृत्य तद्भुजाज्यावर्गयोगं मूलीकृत्य ज्ञातेन कर्णेन पुनस्तदुच्चनीचव्यासार्थं हत्वा त्रिज्ययैव विभ जेत् । तत्र लब्धं तदुच्चनीचवृत्तव्यासर्थं तस्यामेव कोटिज्यायां पूर्ववत् संस्कृत्य कर्णमानीय तेनपि स्फुटपरिधिना पूईमानीतमेन तवृथासार्घ हवा त्रिज्ययैव विभज्य लब्धेनोच्चनीचव्यासार्धेनाप्येवमेव कर्णमानयेद् यावद् = =

=

= = = = == = १. 'च्या ' क, पाठः ३६ आर्यभटीये सभाष्ये विशेषम् । भुजाज्य व्यासार्धेन निहत्याविशिष्टकर्णेन हृत्वातं चापीकृत्योच्चे नीचे वा संस्कुर्यात् । तत्संस्कृतमुच्चं नीचं वा स्फुटं स्यादिति क(ऐ ? णी). विशेष एव मन्दस्फुटकमणि विशेषः । शत्रस्फुटकर्मणि सकृदेव कर्णः कार्यः । कंदा पुनरन्यफलं कोटिज्यायां धनं कदा वा चर्णम् । मकरादावुच्चनीच वृत्तव्यासार्धस्य मध्यमोच्चान्तरकोट्याश्च योगः कोटिः, कर्यादौ च वि योगः । एषा तत्कर्णस्य कोटिः । केन्द्रमृज्यैव भुजयेत्येतदुभयुत्रापि स मानम् । तत्र यदा कोटिज्याया उचनीचवृत्तव्यासार्थं त्यज्यते तदैव स्फुट चापं नश्चेि संस्कार्यं , स्फुटस्य तदानीमेव कर्यादिगतखमिते । अन्यथा वियोगे योगे चोच्छं एव संस्कार्यम् । तत्परिलेखनमप्येवं ––समायामवन व्यासार्थतुल्येन कर्कटकेन वृत्तमालिख्य पूर्वापररेखां दक्षिणोत्तररेखां चालि ख्य उच्चं राशिनवकमितं कल्पयिवा तत्केन्द्रादेव दक्षिणत उच्चनीचं. वृत्तव्यासार्थान्तरे चिन्द्धं कृत्वा तत्स्थेन व्यासार्धतुल्यविवरेण कर्कटेनापि वृत्त मालिखेत् । तत् प्रतिमण्डलम् । अन्यत् कक्ष्यामण्डलम् । प्रतिमण्डलेऽपि वधू परेखां तद्दक्षिणपरिध्यन्तां दक्षिणोत्तररेखां च कुर्यात् । सैवात्रोच्चनचरेखा। उच्चे चापान्तावस्थित एवं सर्वेषां मन्दस्फुटकर्मणे परिलेखनम् । तस्य तस्य ताकालिकपरािधिना नीतमेवात्रोच्चनीचवृत्तव्यासार्थं ग्राह्यमित्येव विशेषः । अन्यत् सर्वं सर्वसाधारणम् । तत्र प्रतिमण्डलगत भुजज्या पूर्वमेव प्रद शिंता । प्रतिमण्डलकेन्द्रात् तद्विप्रकर्षः कोटिः । मकरदा प्राहमण्डल केन्द्राद् ऊर्धगतैव भुज़ज्या । ततस्तदश्रा कोटिप्यूर्वेणैव । कक्ष्यामण्डल- केन्द्रस्य प्रहस्य चान्तरं कर्णः । ततः कक्ष्यामण्डलकेन्द्रादेवं केन्द्रभुजाया विप्रकर्ष एव कोटिवेन ग्राह्यः। केन्द्रकोटिज्य च प्रतिमण्डलकेन्द्रदेव प्रवृत्ता । तत उभयोः केन्द्रयोरन्तरालं केन्द्रकोटिज्ययां संयोज्यम् । एवं मकरादौ कर्णकोटिरनेया । केन्द्रं कर्यादिके पुनः केन्द्रभुजाज्ययाः प्रति मण्डलकेन्द्रादधोगतत्वात् केन्द्रकोटिज्या (त)प्रतिमण्डलकेन्द्रादेव प्रवृत्त तदवाङ्मुखी । तदपि केन्द्रयोरन्तर्रमन्त्यफलतुल्यमेवेत्यन्यफलात् को टिज्यां विशोध्य कक्ष्यामण्डलकेन्द्रात् प्रतिमण्डलगताया भुजाया ऊध्र्वतो + क = अवकल कe=== १४ ‘a, २. ‘दे’, ३. स्वमेवं सं', ४. 'तराच, ५. , ,६. मल' के. पा. ३७ विप्रकर्षः शिष्यते । ततः स एव तदानों कोटिखेन ग्राह्यः । यदा पुनः कर्यादिगां कोटिज्यान्यफलाधिका तदा तस्याः कोटिज्याया उच्चनीच च्यासाठं त्यक्त्वा शिष्टं कक्ष्यामण्डलकेन्द्रात् तदधोगतभुजाया विप्रकर्षः। सैव तदानीं कोटिः। तदैव स्फुटस्य कुर्यादित्वमिति तदैव भुजाचापं नी चेऽत्र संस्कार्यम् । तत्रोच्चनीचवृत्तव्यासार्घविशेषकर्मणि तत्तकर्मीहतात् तस्मात् त्रिज्यातं यत्स(दा ? त्) पूर्वप्रतिमण्डलं मार्जयित्वा तदानीं लब्धो चनीचवृत्तव्यासर्थान्तरे प्रतिमण्डलवृत्तमीलिखेदिति प्रतिमण्डलवृत्तमष्य तेऽविशिष्टोच्चनीचवृत्तव्यार्थान्तरे कक्ष्यामण्डलकेन्द्रादालिख्य स्थिरी कार्यम् । एवं ठेवलेऽप्यविशेषणं कार्यम् । एवं प्रतिमण्डलस्फुटकर्मणि परि लेखनैम् । प्रतिमण्डलस्फुट्कर्मणि क्रियमाणे सा यदा स्फुटभुजज्या त्रिज्या सन्न चापभागमध्यराता च तदा तन्त्रकारोक्तप्रकारेण चापीकरणे जायमानं स्थौल्यं भागादधिकं स्यात्। ततस्तत्र स्फुटरच कलानां षष्टया सप्तस्य वन्तरं स्यादिति तत्परिहाराय क्रियालाघवाय च पूर्वशास्त्रोक्तं यत् स्फुटकर्म तत्स्र तिपादनं वृत्तपरिधावित्यादिभिः पञ्चभिरार्योधैः क्रियते । ये प्रतिमण्डले प्र मन्तो ग्रहाः ते स्वोच्चनीचवृत्तपरिरंधावेव पूर्वप्रदर्शितस्वोच्चनीचपरिवर्तनैरा- शिकानीतमध्यमचारवशाद् भ्रमन्ति । तदा तस्योच्चनीचवृत्तस्य क मध्यमि त्यपेक्षायामाह—‘कक्ष्यामण्डळलवः (स्ववृतमध्ये)ग्रहे मध्य इति । एतदुक्तं भवति । प्रतिमण्डले तीन्द्रप्रवृतासु कलासु यावतिथ्यां ग्रहो वर्तते कक्ष्या- मण्डलेऽपि मेषादितस्तावतिथ्य कलायां केन्द्रं कृत्वोच्चनीचवृत्तमालिखेत्। तदा प्रतिमण्डलस्थो प्रहसत्परिधिस्थो भवति । कुतः पुनः कमण्डलुस्थ- अहमध्यप्रदेशे? श)केन्द्रकस्य प्रतिमण्डलंवृत्तरय च परिधिसंयोग एव स्फुटं प्रहः सदैवावतिष्ठते । उच्चनीचवृत्तव्यास्र्धविप्रकृष्टत्वादेवोभयोः । यथा - इ श्यामातिमण्डलमध्ययोरुच्चनीचवृत्तव्यासार्धविप्रकृष्टत्वमन्योन्यमुच्चनीचादि- मृतत्वं च, एवमेवोभयोरपि मेधादितः प्रभृति तत्तदवयवानां तावद्विप्रकृष्टत्वं परस्परसुचनीचदिगभिमुखत्वं च नियतमेव । अन्यथा वृत्तस्य शैथिल्यमेव .जा येत । वृत्ताकारतया सन्निविष्टानमवयवानामन्तरसाम्याभावे समवृत्तत्वहानिर्वा विवरं वा जायेत । एतदुक्तं भवति--दूयोर्घत्तयोस्तुल्यपरिमाणयोरतुल्यपरि १‘या’, २, “र्धयवि ', ३. ‘म् । एवं श्र' क , घा :, ४ व्य - ४ ' , ख, पाठ । ३८ आर्यभटीये सभाष्ये मणयेवं परमन्तःप्रवृत्तयेरुभयत्रपार्श्वयोगः स्यात् । अत एव मत्स्या- कस्त्वं तस्य क्षेत्ररथं सिद्धम् ? तत्रोभयोरपि तुल्यपरिमणयोरन्योन्यावगाढ- भागस्य ज्याशरधनुषां साम्यमेव स्यात् । अतुल्ययोस्तु जीवाया एवैकत्वात् साम्यं, शरधनुषोरुभयत्र भिन्नभरिमाणत्वमेव स्यात् । तदेतद् ‘ग्रासोन' इये. तस्मिन् सूत्रे विस्पष्टं प्रदर्शितम् । एवं य। द्व परिधिसंयोगं तयोय उच्चनी चवृत्तकेन्द्रात्रुञ्चादिगतस्तत्रैव सदा गृह वर्तत इत्येतदस्मिन् क्षेत्रे विस्पष्टं प्रदश्चैस् । मनसैव वा फक्तया युक्त्या निर्णयस् । तत्रोच्चनीचवृत्तस्य कक्ष्यामण्डलाद् बहिर्गत य भागस्ततस्तद्गतविप्रकर्षः केन्द्रभुजानुसा- यैव । तत्प्रदेशापेक्षया ग्रहभ्रमणप्रकारमाह – यः शीघ्रगतिरित्यर्थेन । यो ग्रहः स्वोञ्चाच्छीघ्रगतिः सः स्ववृत्तकक्ष्यायां प्रतिलोमगतिः । ग्रहयो उचात् शम्रगतित्वं पुनर्मन्दस्फुटकर्मण्येव । तरमान्मन्दोच्चनीचवृत्ते प्रहस्य भ्रमणं वामे, यतः प्राग्भ्रमणापेक्षया प्रातिलोम्यं गतेरतस्तत्र प्रत्यगेव भ्रमति । एवं मन्दच्चनीचवृत्ते प्रत्यग्भ्रमतां प्र णां युगकळेन यावन्तः परिवतीः स्युस्त एव ‘स्वोच्चभगणाः स्वभगणविशेषिताः स्वोच्चनीचप श्वितःइते पूर्वं प्रदर्शिताः । ‘अनुलोमगतेिर्धत्ते मन्दगतेय ग्रहो भ्रमति' इत्येतच्छन्नस्फुटकर्मविषयम् । मन्दयुक्यनन्तरमेव शत्रिस्फुट्युक्तं प्रदर्श यिष्याम इत्येतदर्थं तदवसर एव ६थाख्यास्यते । ‘अनुलोमगानि मन्दाच्छी- मात् प्रतिलोमगानि वृत्तनि’ इत्यनेनार्थेनोचपेक्षयोचनीचवृत्तभ्रमणप्रकार उच्यते । मन्दान्मन्दोच्चद् वृत्तानि उच्चनीचवृत्तानि स्वोच्चनीचवृत्तानि अनुलोमगानि आनुलोम्येन गच्छन्ति । यदोच्चसूत्र एव मन्दोच्चनीचवृत्त केन्द्रमवतेष्ठते तत उत्तरक्षणे मन्दोच्चादीषत् प्राक् तत्केन्द्रं, मन्दोच्चाच्छी श्रगतेत्वाद् ग्रहस्य । एवमुत्तरक्षणेषु प्राक् प्राक् क्रमेण विप्रकृष्यते । तद्विप्रकर्षे एव केन्द्रमुभयोरष्यानुलोम्येन भ्रमणात् । अस्मिन् पक्षे ग्रहगतिरेव चुच्च नीचवृतगतेःयतस्तकेन्द्र.मध्यमग्रहः कल्प्यते । शैत्रोच्चात् पुनः शीनो घनीचवृतानि प्राप्तेलोमगानि स्वंचनीचवृत्तानि, शत्रोच्चापेक्षया ग्रहस्य मन्दगतित्वात् । तत्रापि तद्विप्रकर्म एव केन्द्रं, यत उभयोरपेि प्रागेव भ्रम- णम् । एवं यत् पक्षान्तरं तत्परिलेखनं तद्युक्तयश्च श्रदर्शयैन्ते । अत्र प्रतिमण्डलं लिख्यतां वा मा वा । उभयोः पक्षयोः फलभेदाभावं प्रदर्शयितुमेवात्र प्रति ३. ‘स्य प्रसि' ख. पाठः. ३९ मण्डललेखनम् । फलसाम्ये प्रदर्शिते पुनः कश्यामण्डलं स्वोच्चनीचमण्डलं चेति द्वयमेव लेख्यम् । तत्र पूर्ववत् कक्ष्यामण्डलं भ्रातेमण्डी चोच्चनीचरेखां च तत्प्रतियोगिव्यासरंखे चोभयत्र विलेख्य यावत् पुनर्बहमध्यमं कक्ष्याम ण्डले मेषादितः प्रभृतेि तावति प्रदेशे स्वोच्चनीचवृत्तव्यासार्धतुल्येन कर्क केन स्वोच्चनीचवृत्तमालिखेत् । पुनः कक्ष्यामण्डलकेन्द्रात् प्रभृतेि तदुच्च नीचवृत्तकेन्द्रप्रापिं उच्चनीचवृत्तापरपरिध्यन्तं सूत्रं प्रसार्य रेखां कुर्यात् । सा मध्यमग्रहरेखा । कक्ष्यामण्डलकेन्द्रादेव प्रभृते प्रतिमण्डलपरिधेस्थग्रहचि स्वबुमध्यान्तं सूत्रं प्रसार्ये रेखं कुयत् । सा भूग्रहेरेखा । तदन्तराल- मत्र पैराशेकेनानय मध्यमग्रहे संस्कृस्य स्फुटग्रह ज्ञेय इति तदन्तराल प्रदर्शनाय मध्ये १ध्यमग्रहरेखाग्रस्पृष्टैच्चनीचवृत्तपरािषेप्रदेशात् स्वोच्च नीचवृत्ते यावत्यन्तरे प्रहस्तत्परिध्यपरभागेऽपि तावति प्रदेशे विन्द्वं कृस्वा ग्रहघनमध्येतीद्विद्न्तरालप्रषि सूत्रं प्रसार्य रेखां कुर्यात् । तदर्थं भुजाफल ज्या । सा यत्र मध्यमरेखां स्पृशति उच्चनीचक्रेन्द्रस्य तत्प्रदेशस्य चा न्तरं कोटिः । मकरादौ कक्ष्यामण्डलद् बहिरेव सा भुज ज्येति कक्ष्यामण्ड लाद् बहिर्गतैव सा कोटिरिति कक्ष्यामण्डलव्यसबै सा कोटिः क्षेप्या । त कर्णकोट्यवगमाय भुजाफलमेव तद्भुजा । तद्वर्थयोगमूलं ग्रहकभामण्डल केन्द्रान्तरलात्मकः कर्णः । कर्यादौ पुनरुच्चनीचमण्डलगता भुजाज्या कक्ष्यामण्डलव्यासार्धग्रादध एव मध्यमरेखां स्पृशति । तत्रापि कक्ष्याम ण्डलपरिधिस्थोचनीचवृत्तकेन्द्रस्योच्चनीचवृत्तपरिधेस्थग्रहभुजायाश्च विवर मुच्चनीचवृत्तगता कोटिः । तदाप्युच्चनीचरेखायामुञ्चनीचवृत्तस्थग्रहशु जास्पृष्टप्रहस्य कक्ष्यामण्डलकेन्द्राद् यो विप्रकर्षः सैव कक्ष्यामध्यग्रहा न्तरालकर्णरय कोटिः । उच्चनीचवृत्तस्थभुजाफलमेव भुजा, तदग्रस्थत्वाद् ग्रहस्य । स पुनरविशेष्यः । तत्कर्णेन भुजाफलं कोटिफलमुच्चनीचव्या सार्धतुल्यमन्यफलं च हत्वा त्रिज्यया हृत्वा लब्धचैव तत् त्रयं श्राद्धम् । ततः पूर्वलिखितमुच्चनीचवृत्तं प्रतिमण्डलं च मार्जयित्वा कक्ष्यामण्डल केन्द्रात् तदन्यफलान्तरालें मध्यं कृत्वोच्चनीचरेखयामेव प्रतिमण्डल मालिखेत् । उच्चनीचरेखा तत्परिध्युच्चश्राषिणी कार्या । पुनः कक्ष्या मण्डलमध्यरेखायोगे पूर्वबिन्दावेव मध्यं कृत्वा तदन्त्यफलतुल्येन कर्क- ई. ‘ध्य्त: त', २, ‘ष्टस्य क. पाठः ४ ७ आर्यभटीये सभाध्ये टकेनोच्चनीचवृत्तमालिखेत् । तदापि तत्परिधिसंयोग एव ग्रहस्तिष्ठति । ततः प्रभृति उच्चनीचवृत्तकेन्द्रान्तं सूत्रं प्रसार्य रेखां कुर्यात् । सा भुजा कोटिफलयोः कर्णः । तत्कर्णस्योच्चनीचरेखायाश्च विप्रकर्षस्तत्र सर्वत्र समन एव । अतस्तत्रोच्चनीचदिगभिमुखत्वं मध्यरेखाया मध्यदिगाभि मुख्यं स्फुटेरेखायाश्च स्फुटदिगाभिमुख्यम् इत्येतासां तिसृणां भिन्ना एव मार्गाः । यदा पुनीहोच्चयोः साम्यं तदा तिस्रोऽप्येकीभूता एव । त थाहि-कक्ष्यामण्डलकेन्द्रात् प्रभृति प्रतिमण्डलोच्चप्रदेशप्रापिणी रेखोच रेख, कट्याकेन्द्रादेव प्रभृति तदितरभागे नीचदिानुसारिणी कक्ष्यामण्ड लापरपरिध्यन्ता रेखा नचरेख, तह्यमेकीकृतमुच्चनीचैरखोच्यते दक्षिण तरा पूर्वापरेत्यादिवत् । यदा पुनः प्रतिमण्डले परिभ्रमन् स्फुटग्रहस्तदुच्च प्रदेशगारोहति तदा मध्यमग्रहोऽपि कक्ष्यामण्डले उच्चेरखानदेशच्छिन्नं प्रदेशं गच्छति । तदा तत्र केन्द्रं कृत्वा उच्चनीचवृत्तव्यासार्धेन वृतमाः लिखेत् । तद्गतं ग्रहापि व्यसार्धमुच्चरेखायामेव निमज्जति । कक्ष्या- मण्डलान्मध्यमग्रहप्रापिणी स्फुटग्रहस्राषिणी चैकैव रेखा । तस्मादुच्चनीच रेखादिगनुसारिण्य एव मध्यमस्फुटोच्चनीचवृत्तव्यासधरेखास्तिस्रोऽपि । ततः प्रभृति क्रमेणोत्पद्यमानं विवरं मध्यमस्फुटसूत्रयोर्वर्धते । उच्चनीचरे खाया दिशोऽन्ये एव तयोर्दिश । सदाप्युच्चनीचरेखादिमार्गमेव उच्च नीचवृत्ते ग्रहम्नापि व्यासार्धसूत्रम् । तत्र यदुक्तमनुलोमगानि भन्दादिति मन्दोच्चनीचवृत्तभ्रमणं तप्रदर्शनार्थं त्रिज्यान्यफलयोगतुल्यां शलाकां कृत्वान्यफलतुल्यव्यासार्धवलयं च वेणुवेत्रादिना समवृत्तं निर्मापयेत् । तदूल्यं तच्छलाकाग्रेण संश्लेष्य तदितरदनं कक्ष्यामण्डलकेन्द्रस्थं कृत्वा भ्रामयेत् । तदा भुजाकोटिकर्णक्षेत्रं प्रतिक्षणं विक्रियमाणं कात्स्न्यैन दर्श्वम्। तत्रोच्चस्थे ग्रहे भुजाफलं न स्यात्, उच्चग्रहविप्रकर्षाभावात् । कोटैि फलं च परिपूर्णम् , उंच्चनीचवृत्तव्यासार्धमेव तदा तत्कोटिरिति । तद व्यासार्धान्यफलयोग एव कर्णश्च । तदाप्यन्यफलाविशेषणेन कणों- ऽयविशेष्यः । प्रथमानीतमन्त्यफलं तत्तत्कर्णेन इत्वा व्यासार्धेन हृत्वासं व्यासार्थं प्रथममानतमन्यफलं सदाप्यभिनुखेन कर्णफलेन हृत्वा योजयित्वा व्यासार्धेन हृत्वानीतमभिनवमन्यफलं पुनः पुनर्यासावें संयोजयेत् । तत्सं - ** १. ख्यमिने, २. ‘वव्या', ३. “नब्धं’. ४. ‘खून य’ क. पाठः , ४५ कालक्रियापादः योग एव पुनः कर्णः । भुजाफन्लभावाद् वर्गमूले च न काय । एवमवि- शिपुः कलाइ मध्यकलाप्रमत एव, फुटकलानां कपर्मिणवन्नाना- त्वक् । ताभिमयमानः कर्णः सदापि त्रिज्यातुल्य एव स्यादिति कर्णस्थ ब्रु द्धिह्मौ न परिच्छेघौ। तत् कर्णमण्डलमेव तदानीं रवेः स्फुटतयाख्यम् अपक्रममण्डलम् । अखिलमपि वृत्तं स्वकलाप्रमितं खखषड्धनतुल्यपरिधिकं त्रिज्यायस्तुल्यध्यासाधु च ! अन्यवृत्तगतया कलया मीयमानं न्यूनसङ्ख्यम- धिकसङ्ख्यं च भवति । सदापिं तुल्येनैव मायकेन मीयमानस्यैव वृद्धि- हसादिकं ज्ञेयमिति कणों मध्यकक्ष्यामण्डलगताभिः कलाभिरेत्र मीयते, प्रतिमण्डलकलाभिवो । वृत्तयोरुभयोस्तुल्यपरिमाणत्वात् तत्कला अयु भय्यस्तुल्यपरिमपा एव । स्वस्वकेन्द्रश्नमृतत्वात् तासां कक्ष्यामण्डलमध्य दतानां प्रतिमण्डले प्रयवयवं भेदः स्यात् । कट्याकेन्द्रासनप्रदेशे प्रति- मण्डलनीचे अल्पा एव, उच्चप्रदेशे च महत्यः । ताः स्फुटक्रणः कक्ष्या मण्डले तुल्यपरिमाण एव । कर्णमण्डलेऽपीतरेतरं तुल्या एव स्फुट कलाः । तासां पुनः कर्णमहत्त्वानुरूपं महत्त्वम् , अल्पत्वानुपमल्पत्वं च स्याताम् । न पुनरितरेतरं भिन्नपरिमाणत्वं , सदापि मिथस्तुल्पपरिमाणा एव । प्रतिमण्डलगतानां ज्योतिश्चककलानां सदपीतरेतरं तुल्यपरिमाणस्त्र मेव । कक्ष्याप्रतिमण्डलपरि धिसंयोगात् कक्ष्यामण्डलान्तर्भागस्य बहिर्भागस्य चाल्पपरिमाणत्वं महापरिमाणत्वं च क्रमेणैव स्यात् । नीचे पुनरितराभ्यो ऽल्पीयसी, उञ्चेऽपीतराभ्यो महीयसी इति प्रतिदेशं नियमः स्यात् । (कल ? कलाभेदेनं भेद इति प्रतिमण्डलस्य कर्णमण्डलस्य च भेदः । एतत् अव स्वबुद्धचा स्वतन्त्र्येणैवावधार्यये स्फुटयुक्तिनिरूप्या । एवं भ्राम्यमाण मुच्चनीचवृत्तम् उच्चसमे प्रहे प्रतिमण्डलान्तर्गतमेव कृस्नशःनीचसमे बहिर्गतमेव, अन्तराले तु भागश एवान्तर्बहिश्च वर्तते । उच्चालीचाच्च राशित्रयान्तरिते मध्यमे मध्यमस्फुटान्तरमुच्चनीचवृतघ्यासार्धतुल्यं स्यात् । तच च्यारूपम् । सा च ज्य कर्णवृत्तगता । अतस्तच्वाषमेव मध्यमग्रहे से स्काये, यतः कर्णमण्डले मध्यमस्फुटसूत्रयोरन्तरालं चापात्मकम् । कथं पुन स्तदानीं तत् कर्णवृत्तं, तत्कर्णभुजाकोटिक्षेत्रं च । उच्चे चाभान्नःस्थे ग्रहे च ९, ‘नः पुनः कर्णभु'; ३. ‘लने च', ३. हिमॅण्डुलस्य’ क. पाzः४. 'प्रदेशनि', ५. ‘न न भ' ख. पाठः ४२ आर्यभटः सभाये - ततो गरोित्रयन्तरे प्रनिमइले पूर्वपक्ष्यमाणयोर्मेषादौ पूर्वाने ग्रहस्ति- इनि, तुलादौ च पश्चिमग्रे । तदा । मध्यमश्नः श्यामण्डलपूर्वपरव्या साग्नयोरपि तथैध तिष्ठते । तदानीं कक्ष्यामण्डलपूर्वपरव्याप्ती केन्द्रं . शैव पंचुकीचबूनदंडव ऋमालिखत् । तस्मिन् कक्ष्या मण्ड्स्वपरानुसारिणी यं पूर्वधर्खा, उच्चनीचरेखानुसारिणी च दक्षिणोत्तररेखा तद्दक्षिबने श्रद्दविम्यं च वर्तते, कक्ष्यामण्डलाद् दक्षिणत एव प्रतिमण्डलस्य विप्रकृष्टत्वात् । तस्माच्चापान्तस्थ उच्चे उच्चनीच वृत्तेऽपि याम्योत्तरख्यामदक्षिणग्र एव सर्वदा स्फुटग्रहः स्यात् । तदा कक्ष्यामण्डलत् प्रतिमण्डलस्थग्रहस्राषिणः कर्णस्य तदुच्चनीचव्यासार्थसेव भुज: यस्याने ग्रहः । कक्ष्यामण्डलपूर्वपरव्या (सार्धमेव कोटिः । तदा त्रि ज्याया मनगधिकः स कर्णः। तत्कर्षतुल्येन व्यासधेनापि कक्ष्यामण्डल मध्यमेव मध्यं कृत्वा कर्णवृत्तमालिखेत् । तत्रापि पूर्वापररेखां दक्षिणोत्त- ररेखां च लिखेत् । तत्र पूर्वव्यासाग्राद् दक्षिषमश्चेतरतश्च तुल्यान्त- राले उच्चनीचवृतग्रहश्रोतव्यासानं तदितरागं च स्पृशतः । तत उच्च नीचवृत्तयशसस्तत्समस्तज्या । तदर्थमर्धज्य ! तस्मात् स्फुटमध्यान्तरचाप स्यर्धनैव तदानीमुच्चव्या सार्धम् । तत्र कर्णस्याविशेष्यत्वाद् अवि- शिठेनैवोच्चनीचव्यासार्धेनोच्चनीचवृत्तमालेख्यम् । अविशिष्ठेन च कर्णेन कर्णवृत्तम् ? अविशषधे भुजमकेन व्यासार्धेन तदानीं कार्यःकोव्याः शु- न्यवत् । यथोचश्रतेसुज्ञया अभावत् काव्यारमकेनेव व्यासार्धेन तद विशेषणमुक्तम्, एवमिदानीमपि भुजातुल्यमप्यन्यफलं कर्णेन हृत्वा त्रिज्यातं भुजाफलं वर्गीकृत्य कक्ष्यायामार्धस्य कोट्यामकस्य वर्गे युक्त्वा सूली कुर्यात् । स कर्णः। तेन पुनभुजामकमेवान्यफलं हत्वा व्यासार्धेन हृत्वासं वर्गीकृत्य व्यासार्धचने युक्त्या पदीकृतः कर्णः । तेनापि प्रथममेवान्यफलं हत्वा त्रिज्याप्तान्यफलेन मुहुरपि कर्णमानयेत् । यदा पुनरुचनीचव्यासार्ध कर्णद्वयमष्यविशिष्टं स्यात्, त(दे?दै)व स्फुटं तद् द्वयम् । एवमविशिष्टेन कर्णेन तुल्येन व्यासार्धेन कर्णवृत्तं लिखितम् । तत्र मध्यमस्फुटग्रहान्तर चापस्यार्धज्या अविशिष्टोचुर्नीचवृत्तभ्यासार्धतुल्यैव । तदानीं कक्ष्यामण्डल- लिप्ताभिः प्रमितैव सा मध्यमस्फुटन्तरज्या । सैव पुनः कर्णकलप्रमिता अ ---

---

३, 'ल' क, ठे : लक्रयापादः । 5 प्रथमानीतंचनीचव्यालार्धनुयैव ! कथम, एवं हि तत्र दैशिकं - कथ्यमण्डलकल!भिः कर्तुयाभिः कङ्कनफला व्यामधेनुर्या लभ्यन्ते, तदविशिष्टचनीचवृत्तव्यासार्धतुल्याभिः अल्झभिः क्षयक इन् ि।तदविशिष्ट मन्यफलं व्यासार्थं हस्व करेन हृष्यः । पूर्वं तु केश्य अन्धकलमविं शिश्न करान, ईस्य व्युझथह्मवष्टभ्यफल ! तव व्यासाधन हेस्वः कणेन हुन यूनुस्यमेव र ’. यत उभयत्र शक्रसभमथ वैश्रीयं स्यात् । एतदुक्तं महाभस्यभ:ध्व-कृतेऽपि पुनस्तावदेवे'ति ! तस्मा- न्मन्दकमयि भुजाफलं न कर्णलक्ष्यम् केवलमेव मध्यमें संक्रार्यम् | शीत्रे तु कर्णवशाद् उच्चनीचवृत्तस्य वृद्धिह्लभस्व सकृदेव कर्णः कार्यः । भुज(कलमपि व्यामद्येन हृत्वा कईन = -मत्र चप फार्थ । यदा पुनरु च्चदेकराश्यधिकं मध्यमं तदेक एक? व! राशिः केन्झ् । तदा प्रतिम एडल उच्चरज्ञान प्रायः ग्रनर अहं वरय ! श्यामण्डल- िप्राग करश्यन्तरिते मर्यं कृत्वा स्वेचनीचवृत्तस्यासईन वृत्तमालिखेत् । कक्ष्या मण्डलकेन्द्रात् पुनः अतिमण्डलस्थश्रह्मापियों रेखां कुर्यान् ! सा स्फुटेरेखा। तस्यां सथैवैकत्र ज्योतिश्चक्रक़ला, कमण्डलकन्द्रदेव प्रवृत्तत्वात् । तस्याः ! भगोलमध्यमेव हिं कक्ष्यामण्डलम्ध्यम् । एवं कक्ष्यामण्डलकेन्द्रा देव प्रवृत्ता तदुच्चनीचकेन्द्रानुसारिणी उच्चनीचवृत्तापरपरिध्यन्ता या रेखा सा मध्यरेखा । तpापि सवत्रकेन ज्योतिश्चक्रकला, भगोलमध्यप्रवृत्तत्वादेव । तत्र कश्यामण्डलं कन्दभुज्य च लख्य } उच्चप्रदशनुभयत एकाइय न्तरिप्रदेशेभयाग्रां रेखां लिखत् । तदधमष्टमी ज्या । सैव तदान केन्द्र भुजज्या । सा च प्रतिमण्डलकलाभिस्तुल्यकाभिः प्रमितैवनैव भगोल कलाशमिता । कक्ष्यामण्डलेऽप्युच्चप्रंदंशमभितो राशिद्वयसमस्तज्या व्यासा धतुल्या लख्या । तदर्थमेव तद्गताभिं भुज । एवमेते उभे अपि तुल्यप रिमाणे । सा ज्योतिश्चक्रलाभमिता च, कक्ष्यामण्डलुभगोलनाभिगतत्वात् । उभयत्रापि भुजाकेन्द्रान्तरालं कोटिः । ते अपि केन्द्रकटिष्यतुल्ये । एव भुश्चनीचवृतेऽपि द्वादशधा विभक्तं मध्यरेखभत उभयभागेऽपेि तद्द्वादशां शतुल्यान्तरे बिन्दुद्वयं कृत्वा तत्र्यप्रार्षिण रेखां कुर्यात् । तदर्थं भुज ३ भे & पाठः. ४. 'थि द” क्र. पाठः १. ‘हू' क. । : ४४ _ आर्यभटीये सभाप्यै फलम् । तत्रापि तच्छरोनं व्यासार्थं कोटिफलम् । तच्च कक्ष्यापरिधेर्भर्यधो चाझ यावदन्तरे भुजाफलज्या तावदेव कोटिफलमपि । ते(न?) पुनर न्याभ्यां केन्द्रभुअकोटिभ्यां व्यासार्धेन च उच्चनीचवृत्तव्यासार्धात् त्रैरा- शिकेनानीयेते । यदृच्चनीचवृत्तपरिधिन। षट्शितत्रयभागपरिधिना च । उच्चनीचवृत्तगतस्यैतस्य त्र्यश्रस्य कक्ष्याप्रतिमण्डलगतयोर्महतोधाकारसा स्यात् त्रैराशिकयोग्यत्वम् । आकारसाम्यं च भुजाकोठिचापयोर्धत्तांश साम्यादेव सिद्धम् । अत्र हि त्रिष्वपि वृत्तेषु स्वपरिञ्चिद्दशांश एव भुज , तद्विगुणं कंटिचापमित्याकारसाम्यं त्रयाणाम् । कथमेहोच्च- नचवृत्तपरिभागात् मध्यंरखाग्रच्छिन्नात् प्रभृति ग्रहघनमध्यान्तस्य परि धिभागस्येतरयोश्चोच्चप्रदेशात् प्रभृति मध्यमस्फुटग्रहवधिकस्य स्वस्व वृत्तापेक्षया समशस्त्रम् । तत्रायं दृतगतो न्यायः प्रथममवगन्तव्यः । कर्णात्मकस्य व्यासार्धसूत्रस्य शरानुसारिणधग्रद्वयान्तरालं हि तदर्धज्या चापम् । तत्र तयोयीसार्धयोश्चापमध्यग्रयोश्च व्यत्ययेऽपि तुल्ये एव भुजा- कट्यौ । कथं तयोर्यत्यासः । पूर्वं यत्र ज्यागं परिधौ स्पृशति तत्र चाप मध्यं कल्पयित्वा यत्र च पूर्वंशः स्पृशति तत्र जीवया अग्नं च यथा १ दा) स्यात् , तदा पूर्वं यच्छरानुसारिव्यासार्थं तद्वेदानीं कर्णत्वमापनं , यत् पूर्व कणमकं तदिदानीं शरानुसारि च । तत्र शरावशिष्टभाग एव कोटिः। एवमुभयोरपि कल्पनयोस्सुल्याकारेमव तत् त्र्यश्रम् । एवमत्रापि कक्ष्याम ण्डले यत्र मध्यरेखासंयोग(त ? स्त)प्रभृत्युच्चरेखायोगाग्रा या जीवा सापि केन्द्रभुजायैव । तत्कोटिस्तदानीं मध्यमग्रहेरेख गता । कर्णश्चोच्चनीच रेखNगतः । एवं सदेव क्षेत्रं “प्रतिमण्डलेऽपि तादृशमेव । एवमुच्चनीच वृत्तेऽपि यस्य व्यासार्धस्याग्रे ग्रहस्तद्वासार्धमुच्चनीचरेखानुसायैव । तस्य कर्णत्वेऽन्यत्राप्युच्चुंनीचरेखानुसारिणौ यौ कथं ताभ्यां समदिकंत्वमस्यापि स्यात् । या पुनः कक्ष्यामण्डलकेन्द्रात् प्रवृत्ता उच्चनीचवृत्तमध्यगामिनी मध्यमश्नहरेखा तस्यामुच्चनीचवृतकेन्द्रस्य तद्गतभुजाफलस्य च यद्विरं तत् कोटिफलम् । सा च तद्वृत्ते कोटिः । कक्ष्यामण्डलेऽपि तता कोटिः। एवं केन्द्रोच्चान्तरालकर्णस्य या पुनस्तद्भुजा कक्ष्यामण्डलँस्थमध्यग्रहात् १. ‘चघ्या', २. ‘सः । य', ३. ‘ने धू' क. पाठः . ४, 'श्वरे’ ख. पाठः ५. ‘व’, ’. ‘’म’ के, षष्ठः, कालक्रियापादः। ४५ प्रभृति तदुच्चाश्रान्ता जीवैव सा । तया समानदिक्कैवेच्चनीचवृत्तगतां भु जापि । यस्या भुजाफलसंज्ञा । तत्रैकस्यां ग्रहमध्यमरेखाथक्षेत्र प्रदेशभेद एव महती कोटिश्चाल्पा च । कक्ष्यामण्डलकेन्द्रात् प्रभृति यद् व्यसबै मध्यभक्षु हान्तं तस्यां ? भिन्) चक्षुररहिते१ त) यंऽभः : स एव महती कोटिः । तस्यां रेखायां यः कशमण्डलाद् बहिर्गतो भागस्तस्मिन्नुच्चनीच वृत्तभुजाफलाशनो दक्षिणोत्तरायनस्योचव्यासार्धस्य ग्रहस्ट्रैटनस्य कोटिः । तस्माद् ऋज्व्य/मेकस्यामेव रेखय द्वावेव खण्ड कयामण्डले उच्चनीच वृत्ते च काथाः तान् तयोरेकर्दिओग्रतो विस्पष्टंमंत्र . कर्णाऽप्युभयत्र दाक्षिणोत्तरायन एव । उचस्य चान्तस्थितिकल्पनायां ततः शैत्रकरःश्यन्तरं गूहे च यदेतद् भुजाकोटितर्णक्षत्रं प्रदर्शितम् , एवमेव सर्वदाण्युच्चे चाषा तस्थे कर्णत्रयस्य दक्षिणोत्तरायतत्वं, तस्कोटीनां मध्यैमरेख दिगनुसारित्वं च । तासु वे मध्यैमरेखायामेवावस्थिते । इतरा च प्रतिमण्डलकेन्द्रात् प्रभृति ग्रहान्तपरिध्यन्तं यद् व्यासथ तस्यैकदेश एव । तत्रापि कोटिग्रेहात् प्रभु युचाग्रीवायाः शरेणेनव्यसर्धमेव । सा च मध्यरेखादिगनुसारिण्येव । प्रतिमण्डलकेन्द्रात् प्रभृति ग्रहविग्वान्तस्य व्यासार्धस्य स्फुटेरेस्त्राभावादे वैतद् युज्यते। स्फुटेरेख हिं कक्ष्यामण्डलकेन्द्राद्देव प्रवृत्ता ग्रह्चगहिनी । अतिमण्डलकेन्द्रात् प्रवृत्तायाः स्फुटग्रहावगाहिल्याः कश्थामण्डलकेन्द्रात् प्रवृत्ताया मध्येमरेखायाश्चन्मरालं सर्वत्र तुल्यमेवेत्युभयोरेकदिङ्मार्गगतत्वं, स्फुटखायास्तदुभयाग्रस्पृष्टवान् तकणंगें ये युज्यत एव । ततः केन्द्र भुजकेटिभ्यां कोटिभुजफलानअन एवं त्रैराशिकं –“ यदि यष्टयधिक- शनत्रयभागपरिधैः केन्द्रभुजेज्यैव भुजा, तदा सार्धत्रयोदशभागैमिते रवे र्चनीचवृत्ते कियती भुजेति स्वेचनीचवृत्तगतभुफलच्या लभ्यते । सैब कर्णवृत्तेऽपि मध्यमस्फुटयन्तरया । कोटिंफलस्याप्येवमेव त्रैराशिके---यदि षष्टिशतत्रयभाग इयती कोटिस्तदा सार्धत्रयेदशभागे कियती कोटिः (इति) फलं लभ्यते । प्राग्वदेव भुजफलस्यापि कर्णसाध्याभावः कर्णानुरूप वृत्तङ्कसनिमित्तः । कथं पुनरुचनीचवृत्तगतं भुजफलं कर्णमण्डलपरिध्येक- देशज्या च स्यात् । तच्च तत्कर्णवृत्ते द्रष्टव्यम् । कर्णवृतेऽपि मध्यरेखा स्फु- रेखा च यत्र स्पृशति तदन्तरालगा लिप्त एव स्फुटमध्यमान्त(२) । १. "त ’ि, ‘प्र' के . आधः३, ५. ‘‘प ३ १६ ध’’ ४, ५७ , ६. 'भे केम कोटि; ; ' थ. या ४. ४६ आर्यभटीये सभाक्ष्यं तत्र कणरं तद्वथासार्धेनुस्येन । मध्यमरेखा झर्णवृत्ता वहिर्गतावुञ्च- नीचवृत्तयंश्रदेशस्राभ्यर्थम् इति तये/भयेरपि वृत्तयोः शरयोः परिमाण भेदः स्यात् : 1खपयोश्च. न् पुनर्जन्युः । एकैव हि तयोस्तद्भागस्य जीवा । सा च भुजा(ज्या कर्णधृत्तक्रलामतैव ! तदुक्तं ‘कक्ष्यायां ग्रहवेग ये भवति स मन्दनीचोचे’ इति । तस्मात् तस्याश्चपभघ तदा मध्यमग्रहत् योज्यम् । उच्चासन्नवात् स्फुटग्रहग्य शुजाफलं मेषादावृणं, तुलादौ धनं च इति भुजाफलस्फुट- युक्तिः । अत्रविशेषणमार्य भटस्य नाभिप्रेतम्, अनवस्थानन्त्यात् । अयुक्त वादविशंयणस्य सम्भवलघूपथत्वचसदैव तत् । यतः सदसञ्ज्ञानसमुः- द्मात् सञ्ज्ञानोत्तमभव स्वयमुद्भूतं बभ्यति शश्नान्ते ‘सदसञ्ज्ञानसमुद्रात् समुद्धृतं देवताप्रसादेन। सञ्ज्ञानोतमरत्नं मया निमग्नं स्वमतिनावा । १४ इति । अविशेषणं विना सङ्कर्मणा चापि मन्दकर्णः साध्यः । तञ्च मया दर्पणे सुचितं ‘कर्णवृत्तांशवह् धैर्भान्दे कक्ष्यैव नीयताम् । स्फुटकाव्यसार्धेन कर्णविपरीतकर्मणा मध्यकक्ष्यमासार्धमेषा मानीयताम् इतरेतराश्रयपरिहारार्थं लघमाय भूक्ष्मत्वाय च । कथं पुनरिहे तरेतराश्रयदेषो न स्यादित्यत आह – कर्णवृतांशवाद्यैरिति । तकालि- ककर्णवृत्तखखषड्घनांशेन मापकेन मास्वा ज्ञातैर्महाचैः बाहुकोटिफलकणैः स्फुटबाह्न्यफलादिभिवी । तेषां स्फुटकक्ष्याभितानां ज्ञातवात् स्फुटकक्ष्या कलामितमेवात्र मध्यकक्ष्याब्व्यासार्थं साध्यम् । तेन त्रैराशिके वाविशेषकर्ण (स्य १स्स) सेस्यति । कथम् । यद्यस्मिन् विपरीतकर्मणानीते मध्यकक्ष्या व्यासवें स्वकलाविज्यातुल्याः सन्ति, तदा स्फुटकक्ष्याच्यासार्धगताभि त्रिज्यातुल्याभिस्तत्कलाभिर्मध्यकक्ष्याकलाः कियत्यो लभ्यन्त इति मध्य- कक्ष्या(कलग्नमेतः कथं लभ्यते । अन्यफलादिभिरानीतेन प्रतिमण्ड व्यासार्धेनाप्येवमेव त्रिज्यावर्गात् तेन हृतोऽधिशेषकर्णः स्यात् , तुल्यत्वात् कक्ष्याप्रतिमण्डलयोः । यद्वा यत्र यत्र त्रिज्यया कर्णेन च कर्म कार्यं स्यात् १. ‘त्रापि वि , २. ‘प्रतिमः क' क. पाठः . कालक्रियापादः । ४७ R तत्र तत्र विपरीतंकर्मणानतेिन कक्ष्याव्यासार्धेन त्रिज्यातुल्येन स्फुठकक्ष्या व्यासार्थेन च कर्म कार्यम् । तचोक्तमस्मदाचारैः ‘सर्वत्र विष्कम्भदलं श्रुतौ वा व्यासार्धके स्याद् विपरीतकर्णः । ” एतेनैव मषकेन मिताभ्यां मध्यस्फुटकाव्यासार्थाभ्यां कर्म कार्यम् इ त्येव नियमः, न पुनर्भयकेन संव्व तुल्येन भाव्यमिति च । एवं सत्यति लाघवं स्यादित्येवकारेण योत्यते । सकृत्कणीनयने चार प्रकार अस्मा भिरवगताः श्रुतश्च । पुनस्य/णां माधवोक्ताः श्लोकाः विस्तृतिदलदोःफलकृनियुतिपदं कोटिफलविहीनयुतम् । केन्द्रे मृगककिंगते स खलु विपर्ययवृतो भवेत् कर्णः । तेन हृता त्रिज्याकृतिरयत्वविहितोऽविशेषकर्णः स्यात् । इत्येकः प्रकारः । अन्यदपि कमीम्माभिपन्यभ्यमानं श्रुत्वाढ्येन कौषीत (कि)नानुष्टुभा निद्वभ } “स्वोचे(न)मध्यमाक्रम्य भुज्यन्न त्रिचीवका । स्त्रोचहीनस्फुटार्कश्श दोज्यीभक्ता श्रुतिभवंत् । इति । तद्विषयमप्यनुष्टवन्तरं माधवोक्तं मूषिकदेशजादू दैवज्ञ पथ्टत श्रुतं मया - ‘'मध्यतः स्फुटतोचमुज्झित्वा तद्भुजे उभे । गृहीत्वा (खात्रयोः ? दोर्यया) त्रिज्या हतान्स्याप्ता मृतिर्भवेत् । इति । तस्य दूषणं चोवाच कश्चित् तत्रस्यः-- एवं सति (चन्द्रुन्चनीचस मयोः कर्ण(स्य त्रि? त्रिज्यातुल्यत्वमापेति । तेन शून्यपरिकर्मीनभिज्ञोऽय मित्यस्माभिरवगतम् । कथं पुनः शून्यपारिकर्मणैतद् दूर्वाणं परिह्रियते । तच्च भास्करेण प्रदर्शित “खगुणश्चिन्स्यश्च शेषविधौ । शून्ये गुपके जाते खं हार चेत् पुनस्त(था ? द) राशिः । अविकृत एव ज्ञेयः ” इति । यद्यपि ग्रहस्योचसाम्ये मध्यमस्फुटभुजे उभे अपि शून्ये, तथापि तयोर्गुणकारमूतयोरनया युक्त्या विशेषः स्यात् । यतश्चन्द्रतुङ्गयोः साम्येऽपि १. तेन' ख- देठ . २ ‘त’ क- षष्ठः३. ‘ग’ ख. पाठ , १ ॥

=

= =

=

== =

=

=

==

= === } + आत्रेभष्टये भभाष्ये मध्यमगुणच्छून्यभूतात् त्रिसमया हतादशील्य लब्धः स्फुटभुजागुणः शून्यालकः । तस्याः स्फुटस्य त्रिसप्ततिसङ्ख्यस्य मध्यमगुणम्याशतिसं- यस्त्रं स्यात् क्षीतसङ्ख्यया मध्यमभुजय ज्यया) त्रिज्यां हत्वा स्फुटभुज्यय। त्रिसप्तत्या हृत्वा हि कर्णः । नीचसम्ये तु अशीत्यैव त्रिज्यां हवा मतFी इस्वी लद्धं कर्णः । एवंविधं शून्यपरिकर्म ग्रहगणितेषु बहु- पृषयोगि । अव उद्दशं “ अस्त्र गणितस्य ग्रहगणिते महानुपयोग इति, ‘"षट्सन्नष्टचैरार्धेन चैलभातन संस्कृतात् । आद्याक्षरगृथादहू दिगूनेन दिनार्धभा । इति बदल भुईझलकस्यषेि ! ए३यव्याप्तिचिरञ्दगद्भव्या शून्यप रिमीनभिज्ञः अलमतिविस्तरेण प्रकृतमनुसरामः । मया गुरुकुले वसता बाल्य एव माधवोक्तं दुःकोटिफलसाधनं कर्णक्षिय(स्तु ? तत् ) कमेंप पाद्य रवीन्द्वोः स्फुटेन मध्यमानयनमष्यार्यभट्पक्षेऽविशेषं विनोपपादितं तत्रान्तर्भूतं कर्णानयनसकृत्कर्मान्तरमषि। निबद्धे च तत् तदैवास्मद्गुरुभिः पञ्चभिरुपजातिभिः अर्कस्फुटेना(न)यनं प्रकुर्यात् स्वमध्यमस्यात्र वितुङ्गभानोः । भुजगुणं कोटिगुणं च कृत्वा मृगादिकेन्द्रेऽन्त्यफलाख्यकोट्योः । भेदः कुलीरादिगते तु योगुस्तद्वर्णयुक्ताद् भुजबर्गतो यत् । पदं विपर्यासकृतः स कीलिप्या(छ)तेस्तद्विहृतस्तु कर्णः ! तेनाहतामुत्रिहीनभानोजवां भजेद्यासदलेन लब्धम् । खोचे क्षिपेच्चाधिं तमाद्यपादे चक्रार्धतः शुद्धमपि द्वितीये ।। चार्धयुक्तं तु तृतीयपादे संशोधितं मण्डलतश्चतुर्थे । एवं कृतः सूक्ष्मतरस्तु मध्यः पूर्वं पदं यावदिहाधिकं स्यात् । अ(न्या ? )न्यात् फलात् कोटिगुणश्चतुर्थ ?र्ये) त्वारभ्यते यद्यधि [कात्र कोटिः। सर्वत्र विष्कम्भदलं श्रुतौ वा ! व्यासार्धके स्याद् विपरीतकर्णः ।” अत्र प्रतिमण्डलगतं व्यासार्थं विपरीतकर्मणा नीयते । प्रतिमण्डलकमॅक्सैवा स्यापि युक्तिःतद्वैपरीत्यादस्य । स्फुटे(न) मध्यमानयने सकृत्कमन्या दृशं माधवोक्तमपि श्रुतम् - १• ‘श’ क, पटः २. ‘फ’ ख. पाठः. ३. ‘नैं: ते’ क, पाठः 8', कालक्रियापदं । ‘अकॅन्द्वः स्फुट(ते ? तो) मृद्वरहित दो:कोटिजाते फले नील ककिंसृगादित विनिमयेन्द्रीय कार्यं सकृत्। त्रिज्यादोःफलघाततः श्रुतिहतं थापीकृतं न स्फुटं केन्द्र मेषतुलादिके धनमृणं तन्मध्यसिद्धये ।' इति । अत्रापि प्रतिमण्डल्यासार्धमेव कर्णवृभकलक्षमिते मृगकदित विनिमयेन कोटिफ़लं व्यासार्थं संस्कृत्य तस्य स्फुटभुजाफलस्य च चर्गयोगं मूलीकृत्य कर्णवदेवानयते । उच्चनम्फुटदलस्य भुजात्वात् । तत्कोटि फलसंस्कृनस्फुटकक्ष्यात्रयसर्थस्य कोटित्वं च प्रतिमण्डलयमधस्य अथवा च युज्यते एव कल्पयितुम् । कथम् । कक्ष्यामण्डलकेन्द्रात् प्रभृति प्रति मण्डलस्थग्रहविम्यमध्यान्तं हि स्फुटकक्ष्याव्यासार्धम् । कर्णमण्डलगतस्फुट- सूत्रोच्चनीचरेखान्तरालया च स्फुटभुजाच्या । सा चत्रोचनीचरखग्रा स्फुटग्रहात् प्रवृत्ता कल्प्यते । ततः स्फुटसूत्रमेवास्य पदादिगतं व्यासार्धम्।। उच्चनीचरेखाभग एव कर्णः)। कक्ष्यामण्डलॅमध्यस्थोचनीचवृत्तेऽपि भुज फलम् उचनीचरेखप्रस्पृष्टम् । कोठिफलं च तत्केन्द्रान्तरालं स्फुटसूत्रगतम् । मकरादौ तदूनं व्यासार्थं कोटिः । भुजाफलं च भुजा । ततस्तद्वर्गयोगमूलं कर्णः । तस्य भुजास्पृष्टाग्रस्थ उच्चरेखामन्दपरिधिस्थयोगगतस्त्रदेव प्रतिम ण्डलनाभिगतत्वम् , इतराग्रस्य ग्रहादधिकत्वादेव प्रतिमण्डलपरिध्यन्तत्वं च सिद्धम् । तच्च त्रिज्यासाम्याभावश्च कर्णमण्डलाभ्रमितत्वादेव बृज्यते । मकरादौ कर्णकलानां महत्वाद् अस्याल्पसङ्ख्यत्वं कर्यादौ तासामल्प त्वाद् अस्य त्रिज्यातोऽधिकसङ्ख्यत्वं च स्यात् । तदानीं कोटिफलस्य स्फुटसूत्रय्यासे ग्रहराहितार्थगतत्वात् क्षेष्यता । भुजाकोटफलयोः कर्यादौ प्रहपरिभाभगतत्वं च प्रतिमण्डलकेन्द्रावधिकवाय कर्णस्य । उच्चनीचवु तोचभाग एव हि सदा प्रतिमण्डलकेन्द्र | अतो मकरादौ प्रहस्पृष्टव्यासार्थं कोटिफलोनमेव कोटि(ः), तागगतत्वात् भुजाफलस्य । कफ्र्यादौ ग्रहस्ट् धूच्यासार्धाद् बहिर्गतत्वात् कोटिफलं योज्यम् । एवमानीतस्य कर्णस्यात्र हार कत्वं मध्यकक्ष्याभ्यासार्थत्वात् , गुणकारत्वं च व्यासार्धय कर्णस्थानीयत्वात् तस्य । तदुक्तं—त्रिज्यादोःफलवाततः श्रुतिहुतं चापीकृतम्’ इति । कीड- १. तिफलं चा' क. पाठः २. ‘ते झर्किमृगदि' ख. पाठः. ३. ‘ते एवं ऊ' ४. ‘लस्थेदो’ क, पाठः • _५, ‘या’ ख. पाठः वि. । आर्यभटीचे सभाप्ये A * होपपत्तिः । मन्दस्फुटीकरणविपरीतकमैवात्र क्रियते । तथाहि- स्फुटी करणे प्रथमं मध्यमे विन्यस्य मृदूरं विशोध्य भुजागुणं गृहीखर्केन्द्वोस्त्रिकेण सप्तकेन च इवाशीच्या लब्धं केन्द्रे मेधादिके मध्यमऋणं, तुलादिके धनं च कृत्वा स्फुढमवगम्यते । अत्र तु मध्यमस्य साध्यत्वात् स्फुटोचयोबैन्दवृत्तस्य च ज्ञातवान् प्रथमं स्फुयन्मन्दोचं विशोध्यकनीतं भुजागुणं कर्णथानीयेन व्यासार्धेन हत्वा त्रिज्यास्थानीयेन विपरीतकर्णेन हृत्वाप्तं मध्यमोचान्तरदोर्गुणं प्राग्वदेव स्त्रपरिधिमा इवाशीत्या लब्धुमुचोनस्फुटे मेषादिके केवले स्फुटे धनं, तुलादिके ऋणं च कृखा मध्यनं साध्यत इति । नन्वत्र स्फुटकेन्द्र्यया मध्यकेन्द्रज्यानयनं नोक्तम् । नैष दोषः । यद्यत्र न स्फुटभुजाया मध्यमभुजा- त्वापादनमुक्तं तथापि स्फुटभुजाफले त्रिज्यादोःफलघाततः श्रुतिहृतमिति मध्यभभुजाफलत्वापादनमुक्तम्, उभयथापि फलसाम्यात् । एकस्यैव बहुषु गुणहारेषु प्राप्तेषु गुणचहरणमभेदात् न चरमफलस्य भेद इत्येतद्भणित पादे विस्तरेणोपपादितम् । अत एव शीत्रस्फुटेन स्फुटमध्यभानयने शीघ्रस्फुट तदुचविवरभुजां स्खपरिधिहतां चक्रागैरशीया वा हृत्वा लब्धं दोःफलं केवल मेव चापीकृत्य शीघ्रस्टे व्यत्ययेन संस्कुर्यात् । तदा स्फुटमध्यमं स्यात् । मध्यमभुजाफलं यत् त्रिज्यागुणितं कर्णहृतं तदेवात्र विपरीतकर्मणि स्फुट भुजायाः परिञ्चिकांशभ्यां लब्धामिति न त्रिज्याकर्णभ्यां तत्र किञ्चित् इत्यमस्ति, यतो मध्यमथुजायैव त्रिज्यागुणिता कर्णहृता स्फुटभुजज्या । अत एव कर्ण विनाविशेषणेनैव शीघ्रस्फुटं सेत्स्यति । अत उक्तं –‘मृदूचर हिंतादि’ति । तेन शीनियाद नीतं भुजाफलं केवलमेव चापीकृत्य शभिस्फुटे इव स्फुटमध्यममवगन्तव्यमेति च सूचितम् । अर्केन्दुग्रहणं भौमादिव्या- वृत्त्यर्थम् । तेषां दोज्यवशात् परिधिभेदात् मध्यमज्यया स्फुटीकृतस्य स्फुटज्यया स्फुटीकृतस्य च परियोमेंदत् मध्यमज्यासिद्धस्फुटपरिधौ ज्ञात एव स्फुटदोःकोटिफले अपि वेडी । तयैर्विदितयोरेव विपरीतकर्णाऽव गम्यः । तस्मिन्नागत एव स्फुटज्यया मध्यैमज्यानेया इति चक्रकदोषग्रस्त त्वात् भौमादीनां स्फुटेन मध्यमानयनं सकृत्कर्मणा न शक्यं कर्तुमित्य- भिप्रायः । सूर्येन्दोरप्यार्यभटेन पदवशात् परिधिभेदानुक्ते(न?)व सकृत् कर्म प्रवर्तते । सूर्यसिद्धान्ते पुनः-- १. ‘थाया', २. ‘योरे’ क. पाठः. ३. “ध्यज्या' ख. पाट कालियापन

• रमन्दपरिंमंशा मनवः शीतगों दः ।

युग्भान्ते विद्यमान्ते तु नखलिसनितास्तयं:ः । इत्युक्तेऽपि परिधिभेदे मध्यस्फुटभुजासिद्धयोः परिक्षयेतस्याल्पत्वा - न्निमित्तं भुजाफलद्वयान्तरं विकलाद्भयमेत्र स्यात् । तथाप्यविशेषकमर्थेत्र तत्र सूर्यस्फुटेन तन्मध्यमानयनमुक्तं -- ‘तन्मौन्दमसकृद् वामं फलं मध्यो दिवाकरः । इति । अता मान्दफलस्य कर्णसध्यत्वानुक्तेश्च मन्दकवत् तद्वृतस्याभेि विकारोऽभिमतः । इति मन्दस्फुट्युक्तिः । एवमेव शीतच्चस्फुटयुक्तिरपि । "अनुलोमगतिर्दूते भन्दगतिर्यो ग्रहो भ्रमति । अनुलोमगानि मन्दात् शीत्रि प्रतिलोमगनि वृत्तानि । इति । शीघचाद् वृत्तस्य प्रतिलोमगतित्वमेव तसरित्रं प्रहस्यानुलोमगति- वेऽपि हेतुः शीघ्रपरिधेस्तत्कर्णवृद्धिहासानुविधायिवृद्धिहसाभावादेव कर्ण स्याविशेष्यत्वाभावः । अत एव च भुजफलस्य कर्णसाध्यत्वम् । तद्युक्तिश्च पूर्वमेव प्रदर्शिता । एतावानेव शीश्रिस्फुटकर्मणि विशेषः । मन्दशन्नियोः प्रतिमण्डलं भिन्नमभिन्नं वा । भेदे (भय ? कथमुभयत्र स्फुटग्रहो वर्तते । एकमेव चेत् किं स्फुटद्वयेन । उच्चनीचवृत्तगत्वेऽपि द्वयोः कर्मणोः कक्ष्या मण्डलं भिन्नमभिनं वा । कथं मुनः कक्ष्यामण्डले भिन्ने उभयत्र मध्य मग्रहकल्पना, तन्मध्योच्चनीचवृत्तयोरपि एक एव अह उभयोर्वर्तते । अभिन्नेऽपि तत्रोद्धृत्तयः परिमाणभेदत् तस्परिध्यः कथमेक एव ग्रहो वर्तत इति । अत्रोच्यते । दृष्टार्थपतिर्हि तेषां मण्डलानां कल्पने मूलं, श्रुतार्थापत्तिर्वा । पूर्वशास्त्रोक्तस्फुटक्रियान्यथानुपपस्या कप्यत्वात् । तेषु श्रुयमाणस्य स्फुटकर्मणो यथैवोपपत्तिः स्यात् तथैत्र कक्ष्याप्रतिमण्डलादिकं कल्पनीयमिति । सैवान्यथानुपपत्तिरस्यायीषपञ्चकस्य मूलम् । ‘प्रतिमण्डल भूविवरं व्यासार्थं स्वोच्चनीचवृत्तस्थेयनेनैव कक्ष्यामण्डलकेन्द्रंगमपि स्वोचनीचवृत्तमध्यं कल्पनीयं, गतिमत्वात् प्रतिमण्डलकेन्द्रस्य । तत्र प्रति मण्डलभ्रमणस्य कश्यपरिधौ स्वोच्चनीचभ्रमणस्य च वैलक्षण्यं स्यात् । तत्र १. ‘घर, २ ‘श्रेयस ’ त. ॥४ः. ३ . ‘ति च श’ स्र. श८:. ४. ‘दो भ' क. पळः५. 'सद्. ६. ‘न्द्रम ' ख. पद, ५२ आर्यभटीये सभाष्ये शलाकाभ्रामणेनोच्चनीचवृत्तभ्रमयं प्रदर्शितम् । तस्य सदैव कक्ष्यामण्डला न्तर्गतो भागो बहवश्चैक एवेति न कस्यचिदपि मण्डलावयवस्य कक्ष्या मण्डलान्तःप्रवेश नेिमो वा स्यात् । किञ्चावयवानां गतिभेदोऽपि स्यात् । उपरिभागस्य शैघ्रचमधोभागस्य मान्धं च । नत्वेवं प्रतिमण्डल भ्रमणस् । तस्य प्रमतः सर्वावयवान सर्वदा गतिसाम्यं स्यात् । एकस्मिन् केन्द्रपर्यये सर्वेषामवयवानां कक्ष्यामण्डलन्तःप्रवेशो निर्गमश्च स्यात् । कथं तर्हि तद्भ्रमणमपि प्रत्यक्षेण प्रदर्यम् । तदर्थमप्यन्यफलव्य।सार्धयोगा दधिकदी व कृत्वा शलाकादिनिर्मितं प्रतिमण्डलमपि तस्यां घटयित्वा क क्ष्यामण्डलमध्यस्थोचनीचपरिधौं तत्केन्द्रं कृत्वा उच्चनीचरेखानुसारेण श लकां विन्यस्य तस्थौच्चनीचशलाकाग्रस्पृष्टपरिधिकं तद्वैर्वभूतं भूमावुच्च नीचव्यासार्धेन वृत्तमालिख्य नचिभागानेऽपि तदग्रस्पृष्टपरिध्येकदेशमुच्च नीचव्यासार्धेनैव वृत्तमालिखेत् , यथा तच्छलाकंग्रात् बहिरेव स्यात् । क्षेत्रस्य पश्चात् प्राङ्मुख उपविश्यभाभ्यां हस्ताभ्यां शलाकाग्ने गृहीत्वा तद्वृत्तानुसारेण तदने हस्ताभ्यां भ्रमयेत् । तद् भ्रामणमप्यपसव्यं कार्यं, तस्यै श्राग्गतिखाय । एवं भ्राम्यमाणस्य सर्वेऽप्यवयवास्तावति वृत्त एव श्रमेयुः । गतिसाम्यं च स्यात् । एवमेव तस्य भ्रमणम् । इतरथा तस्य भ्रमतो ग्रहस्य त्रैराशिकानीतयोजनगतसाम्यं न स्यात् । उच्चनीचवृत्तमप्येवं भ्रमत् । तपनीयम् । तदा तस्थस्य ग्रहचिम्यस्य स्त्रोच्चुगतिरेव तत्र गतिः स्यात्। तदाप्युच्चनीचवृत्तस्य कथामण्डलपरिधौ भ्रमतः स्वभगणानीता मध्यम गतिरेव गतिः । ततस्तस्योच्चनीचवृत्तस्योन्यप्रदेशस्यापि मध्यमगतिरेव गतिः । तस्माद् ग्रहोच्चयोस्तत्र गतिव्यत्यासः स्यात् । तथापि तभुजा फलस्य कोटिफलस्य च न विशेषः । ‘खोज्चभगणाः स्वभगणैर्विशेषित इत्यनेन प्रतिमण्डलभ्रमणविलक्षणतभ्रमणमाचार्येणाङ्गीकृतम् । इतरथोच्च ग्रहयोरेंत्यस्तगतित्वप्रसङ्गात् श्रोतृजनमनसि शास्त्रविरुद्धेत्वप्रतीतेिर्न परि तोषः स्यात् । तन्मा भूदित्येव तथैवोक्तम् ,। उभयथा कल्प्यमानेऽपि न स्फुटकर्मणि भेदः एवं बहुधा कल्पनीयेति कल्पनालाघवं यस्य स्यात्, । पूर्वशास्त्रसंवादश्चेति प्रथमं प्रतिमण्डलकल्पनमुक्तम् । उच्चनीचवृत्तपरिभ्रमण ९. ‘”, २• °भ्यां श’ कक. पाठः३ ‘स्या श्र , दन्तभूत्र ४० ॐ प्री . पार्ट: क = •T = कालक्रियापादः । ५३ पक्षे शास्त्रोक्तयोजनगतसाम्यं न स्यादिति प्रथमं न्याय्यं तत्कल्पनं प्रदर्य पुनः शास्त्रोक्तस्फुटयुक्तिवैशद्यय कक्ष्यामण्डलेऽप्युच्चनीचपरिलेखना प्रोक्ता । तस्माद् ग्रहभ्रमणं च कल्पितम् । तच्चैवकारेण सूचितम् । तत्र ताराग्रहाणां पुनरुच्चद्वयं परिधद्वयं च प्रदर्शितम् । तत्र क. परिधिकक्ष्यामण्डलकेन्द्रगः, कस्मिन् प्रदेशे पुनरितरस्य स्थितिः, इत्येतद् विक्षेपानयनकर्मणा स्फुटक्रम- वशाच निर्णेतुं शक्यम् । तचात्रैव दर्शित –‘ताराग्रहविवरं व्यासर्बोहृतः स्वकर्णसंवर्गः’ इत्यनेन । तत्रायमभिसन्धिः-कक्ष्यामण्डलंकेन्द्र एष शीघ्र परिधेरपि केन्द्र, तत्परिधौ शीघ्रोचंक्रान्तप्रदेशे मन्दपरिधिकेन्द्रं च । एवं प रिधौ पुनर्मन्दोचप्रदेशे प्रतिमण्डलकेन्द्रं च । तच्चै प्रतिमण्डलमाकाशकक्ष्यायाः स्वभगणावासैयजनैस्तुल्यम् । तस्मिन्नेव प्रहविम्शमितरैः समयोजनगति “मति । तत्तुल्यमेव तत् कक्ष्यामण्डलं शीघ्रपरिधावुच्चप्रदेशे केन्द्रं कृत्वा परिलेखनीयम् । तत्रापि कर्णमण्डलं मन्दकर्णन्यायेनाविशेष्य परिलेखनयम्। तस्मिन् मण्डले ग्रहभुक्तराश्यादिकं मन्दस्फुटीकरणन्यायेन ज्ञायते । तत् कर्णमण्डलमेव शीघ्रस्फुटकमीणि प्रतिमण्डलं, शीलोचनीचवृत्तकेन्द्रमेव केन्द्र कृत्वा मन्दकर्णतुल्येन कर्कटेन वृतमालिखेत् । तच्छीनकर्मणि कक्ष्यामण्ड. लम। तस्माच्छीघ्रकर्म(? णि)ते उभे मन्दकर्णतुल्ये एव । पुनः शञ्जिकेन्द्रात् प्राग्वदेव भुबाकोटिफले नीत्वा तत् कोटिफलं मृन्दकणं मृगकर्यादिवशात् संस्कृत्य भुजाफलं व्यासाठून हत्वा तद् भुजाफी वर्गयोगमूलेन भूताराग्रह विवरेण हृत्वान्न फडं चापीकृत्य मन्दस्फुटेऽपि मेषादौ धनं तुलादावृणं च कुर्यात् । स स्कुटो ग्रहः । इत्येवं स्फुटकर्म भूताराग्रहविवरश्रदर्शनेन स् चितम् । कथं पुनरेष शीघीयैः आचार्योक्तताराग्रहविवरतुल्यः । एवं श्वस्य भूतारग्रहविवरतुल्यत्वम् । मन्दकर्णव्यासार्धस्य स्ववृत्तकलाभिः प्र मितं व्यासार्थं त्रिज्यातुल्यमेव कल्पयित्वा तत्र शीघ्रकोटिफलं सेस्कृत्य तद्भुजाफलवर्गयोगमूलमेव शीघ्रकर्णवेन पूर्वैरुक्तम् । ततस्तस्य मध्यकला प्रमितस्यैव लम्बनबिम्बकलाद्यानयन उपयोग इति स एव ताराग्रहविव रतया ग्राह्य इति त्रैराशिकमिह प्रदर्शितं – यदि व्यासार्धतुल्याभिः = = = = = == == = =

=

== = = = क + २ == == = = == १. *य ’ क. पाठः२. ‘{धं ॐ ' ख. पाठः. ३. ‘त’ के, पाठः . ४. ‘क, 'एच' ख. पाठः . ५. ‘वन्द’ क. पाठः, ६. 'घ', v. ‘ऐ, ८, 'ल' ९• ‘a’, १० कर्मणि आ' झ. पाठः , ५४ आर्यभटीथे सभाष्यै मन्दकर्णवृत्तकलाभिर्मध्यमकक्ष्याकलप्रामितः कला मन्दकर्णतुल्या लभ्यन्ते तदा शीघ्रकर्णतुल्याभिः कर्णवृत्तकलाभिः कियत्यो मध्यकक्ष्याकला लभ्यन्त इत । तत्र मन्दकर्णः फलम् । शीघ्रकर्णश्चेच्छा । व्यासार्थं प्रमाणम् । अत उक्तं ‘भूताराग्रहविवरं व्यासार्धहृतः स्वकर्णसंवर्गःइति । (स्व)कर्णयो रिच्छाफलभूतयोः संवर्गः प्रमाणेन व्यासार्धेन हृतो भूताराग्रहविवरात्मकमि- च्छाफलं स्यादिति । एवं शीत्रकमपपत्तिश्च दर्शिता । १७-२१ ।। भुजाफलधनोपपात्तिमह कणधनधनक्षयाः स्युर्मन्दचद् व्यत्ययेन शीघ्रोचात् । शनिगुरुकुजेषु सन्दर्श्वसृणधनं भधाति पूर्वे ॥ २२ ॥ मन्दचाच्छीघ्रोच्चार्धमृणधनं ग्रहेषु अन्देषु । मन्दचात् स्फ्फुटमथवशांघाचच स्फुधा ज्ञेयाः ॥ २३ ॥ धोखादधनं कर्तव्यस्ऋणं धनं स्वमन्त्रे । स्फुटमध्यौ तु भृगुबुधौ सिद्धान्मन्दात् स्फुटौ भवतः । भूताराग्रहविवरं व्यसrधेह्तः स्वकर्णासं वर्गः । कश्यायां ग्रहगो यो भथति स लन्दीचोचे ॥ २५ । शीघ्रप्रतिमण्डलस्य जंहा वेगाधिक्यात् प्रतिमण्डलाच्चुप्रदेशस्यापि तावद्वेगात् अहर्भागस्य तच्छीघ्रभोगादपत्वचोचापेक्षया प्रतिलोममेव प्रतिमण्डले तु अहो अमति । तत उच्चयोगानन्तरं प्रहस्योच्चात् पृष्ठतो गतत्वात् तद्विवरस्य च ज्योतिश्चककलाभिः प्रमीयमाणस्याल्पस्वात् मध्यम- अहात् स्फुटग्रहस्योचसक्तेर्भयमापेक्षया स्फुटकलासङ्कथाया आधिक्यात् प्रथमपदे गतेराधियं स्यात् । मन्दकर्मणि प्रहस्य प्रथमपद उच्चात् प्राग तत्वात् तत्फलस्य कर्णत्वमुदाहरणद्वारा पूर्वमेव प्रदर्शितम् । अतः शीघ्रफ- लस्य मन्दाद् व्यत्ययेन धनर्णत्वम् । द्वितीये पदे पुनर्मध्यमस्फुटान्तरस्य प्रतिदिनं हासत् तत्थ धनात्मकस्वाच्च मध्यमभोगात् स्फुटभोगो न्यूनः । तृतीये पदे तस्य वर्धमानवाढणत्वाच्च दिनभोगस्याल्पत्वं, चतुर्थे पदे क्षीयमाणत्वात् ऋणत्वाच्च स्फुटभोमस्याधिक्यं च युज्यते । तत ऋणधनं- धनक्षयाणां व्यत्यासः शीत्रिकर्मणीति धनर्णयुक्तिः । मध्यमभोगत् स्फुटभो गस्य वृद्धिक्षसयोर्मध्यमकेन्द्रवशालं स्फुटकेन्द्रवशाद् वा मध्यमस्टयोगा बँकेन्द्रवशाद् वा मृगकर्षादिविभागे ज्ञेयः । कुतस्संशयः 2> गमकभ, , ' ग' र्भर पाठः। कालक्रियापादः । ५५ "व्यासार्धसङ्ण भुक्तिर्मध्या कर्णेन लभ्यते । स्फुटभुक्तिस्रहस्रांशोः शीतांशोरप्ययं विधिः । इति भास्करोक्तकर्णभुक्त्यानययुक्त्या मध्यमस्फुटयोगार्धपदस्य ग्राह्यत्वं स्यात् । यतो योगार्धपदपरिपूर्ती कक्ष्याप्रतिमण्डलसम्पातस्थे ग्रहे कस्य त्रिज्यातुल्यत्वं, ततो गुणहारयोः साम्यान्मध्यभोग एव स्फुटभोगः स्या दिति योगार्धपक्षे युक्तिः । योजनगतेः सदा तुल्यत्वाच कक्ष्यामण्डलान्त र्बहिर्भागयोर्गतिवृद्धिह्रासौ युज्येते, इत्यभिज्ञेय तेनैवैदमुक्तं “कर्णभुक्तिस्फुटालं वा विश्लेषः स्फुटयोर्द्धयोः ।” इति । मन्दस्फुटकर्मणि मध्यमपदाधीतावेव वृद्धिह्रासौ । तद्युक्तिश्चेदानीमेव प्रदर्शिता । जीवाभुक्तिश्च तादृशी । सा च तेनैवोक्ता । ‘अन्यमौवहतां भुक्तिं मध्यमां धनुषा हरेत् ।। लब्धं स्ववृत्तसंक्षुण्णं छित्त्वाशीत्या विशोधयेत् ॥ मकरादिस्थिते केन्द्रं कर्कटादौ तु योजयेत् । मध्यभुक्तौ सहस्रांशोः स्फुटभुक्तिरुदाहृता । त पुनः ‘‘अभिन्नरूपताभुक्तेश्वापभागविचारिणः । वेरिन्दोश्च जीवानामभावाद्यसम्भवत् ॥ एवमालोच्यमानेयं जीवानुक्तिविंशीर्यते । इति निराकृत्य कर्णभुक्तेः स्फुटत्वमुक्तम् । तेनापेि कर्णभुक्तेः स्फुट त्वनिश्चयो न स्यात् , मन्दस्फुटैकर्मविरोधात् । तत्र मध्यमपदपरिपूताँ हि मध्यमस्फुटभुक्त्योः साम्यं स्यात् । तदापि कर्णनीताया अल्पत्वमेव स्यादिति विरोधः । शीघ्रस्फुटकर्मणि पुनः स्फुटपदपरिपूर्तावेव मध्यस्फुट गत्योः साम्यं स्यात् , यतस्तदैव भुजाफलपरिपूर्तिः । यद्यपि शीघ्राहु फलस्य कैवलस्य मध्यमपदान्त एव परिपूर्तिः, (तथापि) तस्यैव त्रिज्या इतस्य कर्णहृतस्य मध्यमद्वितीयपदादौ च वृद्धिरेव स्यात् । कियन्तं च कालमयनसन्धौ कोटिफलस्य वेगाधिक्यात् पदान्ते धनात्मकस्य तस्य १. ‘चोक्तम् ख. पाठः२, ‘गतां भु' क. पाठः. ३. ‘शि नः क' ख, पठः ४. ‘दवि’ क. पाठः, ५६ आर्यभटीये सभाष्ये हासात् द्वितीयपदादावृणात्मकस्य तस्य वृद्धश्च कर्णस्य वेगेन हासः स्यात् । द्वितीयपदादौ भुजाफलस्य हासशल्प एव । सदैव त्रिज्याया गुणकारत्वाच्च हारकभूतकर्णहासनिमित्ता वृद्धिः केवलभुजाफलस्य हासं जित्वा कर्णहृतं स्फुटभुजाफलं वर्धयति । अत एव परहितादिकरणपठितानां कक्ष्यादिभुजा फलानां विलोभनादीनां मध्यमपदपरिपूर्तेः प्रागेव हास आरभते । विनीश्वरो दुग्धगतिरित्यादौ मकरादावोजपदे वर्धमानस्य भुजाफलस्य द्वितीयपदेऽपि अन्यफलतुल्यायां कोटिज्यायामेव हासत्व(म)रभते । क्षीयमाणस्य कर्णस्य हारत्वात् तत्रैव चान्त्यफलतुल्यत्वं कर्णहृतस्य भुजाफलस्य, तदानीं दोर्याया एव कर्णत्वात् । तत्तुल्यत्वं च प्रतिमण्डलकर्मणि कोटिज्याया अन्यफल- शोधनेन शून्यत्वाद् विस्पष्टम् । तदापि दोयीपरिधिघातचक्रांशहूतस्य वा दोर्यान्त्यधातात् त्रिज्याहृतस्य वा भुजाफलस्य यद्यप्यन्यफळादल्पत्व मेव स्यात् , तथापि पुनस्तस्यैव त्रिज्यार्हतस्य दोज्यतुल्येन तात्कालिक कर्णेन हृतस्यान्त्यफलतुल्यवं च विस्सटं, यतोऽन्यफलस्य गुणहारयोरेव तत्फलस्य हारत्वं गुणकारत्वं च स्यात् । कर्णनिरपेक्षेऽपि शैलैकर्मण्यविशि घुस्य भुजाफलस्य स्फुटपदान्त एव वृद्धिर्निवर्तते । यतस्तत्र तत्तस्फुटदुईं। विशोध्य नीतां दोर्या परिधिहतां चक्रांशहृतामेव चापीकृत्य स्फुट मध्यमे पुनःपुनः संस्क्रियते । तस्मच्छेत्रे कर्मणि स्फुटपदवशादेव धन क्षयक्षयधनानि स्युरिति निधीयते । तस्माद्’ ऋणधनधनक्षयः स्युरि'युक्त मन्दगतिवृद्धिदंसयोरेव संशयः, तत्र विशेषानभिधानात् भास्करेणान्यथोक्त त्वाचेति । नैष दोषः । यतः ‘कक्ष्यायां ग्रहगइत्यादिना मान्दे विशेष विधानात् संशयच्छेदः स्यात् । मन्दनीचोचवृत्ते यो ग्रहवेगः ज्यारूपो मथुमस्फुरविप्रकर्षन्त्रैराशिकेनानीयते स कक्ष्यायामेव कक्ष्यामण्डलगत एव मध्यमस्फुटसूत्रयोर्विप्रकर्षः । ततः स एव मध्यमे संस्कार्यं इति । एतदुक्तं भवति – ‘वृत्तपरिधौ ग्रहास्ते मध्यमचारं भ्रमन्त्येवेति यदुक्तं, तद्वशत् यो मध्येमसूत्रात् ग्रह&त्रविप्रकर्षेः स एवात्र वेगशब्देनोक्तः । वेगो जवः गतिरिति यावत् । सोऽपि गतेरेकोंऽशः । स च पठितमन्द परिषेरिच्छाभूतात् त्रैराशिकेनानीतः । सोऽपि न मन्दवृत्तगतो ग्रहमध्य १. ‘त' ख. पाठः. २. क. पख्. ३. ‘वै’, ४. ध्यङ्ग, ५ , ‘‘असू' स्त्र. पद्धः ६. ‘स्त 'क. पादः कालक्रियापादः । ५५ सुत्रविप्रकर्षः कक्ष्यामण्डलगत एव । कक्ष्यामण्डले यत्र कर्णसूत्रं स्पृशति यत्र च मन्दवृत्तंमध्यमवतिष्ठते तदन्तरालज्येत्यर्थः । या पुनर्युत्तषहिर्भागस्य अहाक्रान्तप्रदेशस्यान्तरालगता ज्या खोचनीचवृत्तस्था कक्ष्यामण्डलकला प्रमिता भुजाफलाख्या च तदाता कोटिस्तादृशी कोटिफलस्यास्या । ते कर्ण साधनभूते पुनरत्र त्रैराशिकेनानेये । यदि कक्ष्यामण्डल इयान् विप्रकर्षः तदा कर्णवृत्तेऽपि कक्ष्यामण्डलकलाप्रमितः कियानिति मन्दवृत्तगतं भुजाफलं लभ्यते । अत एव मन्दपरिधेः कर्णानुरूपो विकारः सिद्धःवृत्तस्याविकारे तज्जीवानामप्यविकारात् । ततस्तद्वृत्तगतकोटिफलानयनेऽपीदमेव त्रैराशि कम् । तद्देवान्त्यफडं च कर्णगुणितं त्रिज्याहृतं श्राद्धम् । अत एव मन्द वृत्तस्यापि कर्णवशाद् वृद्धिद्वासौ । अत एव मन्दकर्णानयनेऽ(पि १) विशेषः सिद्धः । तत्र तत्कालस्फुटपरिध्यानीतानामन्त्यफलदोःकोटिफलनां त्रयाणा मपि स्फुटकक्ष्याकलप्रमितत्वात् तळासार्थस्यापि स्खकलाप्रमितस्य त्रिज्या तुल्यत्वाद् विपरीतकर्मणा तत्सदृशकलाप्रमितं कक्ष्यामण्डळव्यासाचमिहानेतुं शक्यम् । ततः कर्णत्रिज्याभ्यं कार्यं कर्म सकलं यथाक्रमं त्रिज्यया विष रीतकर्मसिद्धकक्ष्याव्यासार्धेन च कार्यम् । कक्ष्यामण्डलकलाग्नमितः कण वैवमानीयताम्-यदि विपरीतकर्मीनीतस्य कक्ष्याच्यासार्थत्वे त्रिज्यासङ्गथः कर्णस्तदा त्रिज्यातुल्ये कश्याव्यासार्थं कियान् कर्ण इति । भूताराग्रहविव रानयने अयमेव मन्दकणं विवक्षितः । ‘तेन हता त्रिज्याकृतिरयत्त्रविहितोऽविशेषकर्णः स्यात् ।” इतीदमपि कर्म तस्याभिमतमेव । ततो यथाविहितमेव त्रिज्याकर्णाभ्यां कर्म कार्यं स्यात् । गत्यन्तराभाव एव द्वाविशेषक्रिया वक्तुं नूक्ता युक्यन्तरं प्रकाशयितुं वा । अतो मन्दफलं प्रति मध्यभुजाज्याया एव कारणत्वात् तद्वृद्धिद्वासयोरेख वृद्धिहासौ । अतः पूर्वोक्तन्यायेन दोफलवृद्धिद्भासयो रसतोरेख मध्यमभोगस्य स्फुटभोगसाम्यं स्यात् । अतो मान्दे खोच्चमध्य भान्त(लै १) च पदान्त एव धनर्णसीमा । यत् पुनः कर्णभुक्लिन्यायेन कक्ष्याप्रतिमण्डलयोः सम्पात एवं धनर्णसीमेति प्रतिभाति, तच्च मन्दोच वृत्तस्य कर्णानुविधायित्वादेव बाधितम् । कयम् । तत्रेदमवगन्तव्यम् । १. ‘तमवर्षे ख. पाठः. २• शया यु' क. पाठः३. ‘म’, ख. पा. ५८ आर्यभटीये सभाष्ये उचनीचवृत्तावयवानां सर्वेषां मध्यगतितुल्यैव कलागतिरिति प्रागुक्तमिहा नुसन्धेयम् । किवं उच्चनीचवृत्ते यद् ग्रहस्य परिवर्तनमुक्तम् , तदेव मध्यम भोगात् स्फुटभोगस्य भेदकारणम् । श्रमणं च मान्दे स्ववृत्तकक्ष्यायां श्रा तिलोम्येनैव ग्रहस्य । तत्र हेतुग्रीहस्य खोचाच्छीघ्रगतित्वम् । यतः प्रति मण्डलगत एव अह्नः खवृत्तकक्ष्यायां केन्द्रचारं भ्रमति, तत उच्चाच्छीघ्र गतेरुच्चनीचवृत्तस्योच्चयोगानन्तरं ग्रहेण तत्प्रतिमण्डलसम्पातयोरुच्च रेखासन्न एव भाव्यम् । कक्ष्याप्रतिमण्डलगयोर्मध्यमस्फुटग्रहयोयजनगति साम्यात् तत्स्थस्य ग्रहस्य कक्ष्याद्धलाद् बहिर्गतत्वाद् भगोलकलागते रल्पीयस्वात् प्रातिलोम्यं चोच्चनीचवृचस्य कक्ष्यामण्डलभ्रमणापेक्षया । उभयोः प्रातिलोम्यात् तद्वियोग एव ग्रहस्य प्राग्गमनम् । एवमुच्च नीचर्चेत्तस्योध्यें चरतो ग्रहस्य प्राग्गत्यानयनम् । अधोखे स्ववृत्ता पेक्षयैव प्रातिलोम्यं भ्रमणस्य । तथापि भगोलापेक्षयानुलोमगतिरेव । तत स्तत्संयोग एव प्राग्गमनम् । कुतस्तदा भोलापेक्षया प्राग्गतिः । उच नीचवृत्ते यन्मध्यस्त्रविषरीतदिक्कं व्यासस्त्रं तस्य प्रत्यगग्रे हि प्रथमपदान्ते ग्रहः । द्वितीयपदे ततः प्रागेव कोट्युझमज्याफलान्तरे । एवं तृतीयध्दान्तं यावत् प्रथमपदान्तस्फुटसुत्रात् तात्कालिकं स्फुटसूत्रं प्राक् प्राग्विप्रकृष्यते । तत्रापि द्वितीयपदान्तं यावदुत्क्रमज्यानुसारी विप्रकर्षः । तृतीये तद्भुजा ज्यानुसारी । चतुर्थे पुनः तृतीयपदान्तस्त्रात् प्रत्यगेव तात्कालि(कं) स्फुटसूत्रं विप्रकृष्यते कोटद्युत्क्रमज्यानुसारेण । पुनराद्यपेंदेऽपि भुजार्यानु सारेण प्रत्यगेव विप्रकर्षः । ततो मध्यमपदयोस्तत्परिधिस्थग्रहस्यापि प्राग्ग मनाङ्न्चनीचवृत्तस्यं तंत्थमुंहस्य च गतियोगं एवं भगोलगतग्रहभोगः । अंतं उक्–‘ऋधनंघंनक्षथाः स्युर्मन्दोच्चादि’ति । मध्यमभोग एव धन सृणं वै क्रियत इत्येतच्छं विसष्ठम् । मध्यमग्रहे चेन्मध्यस्फुटंग्रहयोर्विप्रकर्ष एव भृगुइसिद्धवै संस्कार्थः । तत्पक्षे वृत्तप्रत्यगंधंगे ग्रहे तंत्तभुजाफल मृगै, मेथमे भगवंगे धैनं च क्रुर्यादितेि व्यवस्था । तस्मादृणधनधनसँयषधे मॅन्द्रद्युम्नगतश्वीनं आसंत्र( १ मेव) चैनर्णसीमा । भुजाङ्गलसंस्कारपक्षे मध्यकुंभमेव । प्रतिमंडळे तूच्चनीचरेमैव भुजाफलधनर्णसीमा । क्रमोकम पंथे तस्थिनैव, ईत्यांचोयंभिप्रायमनुसरंब्रह भास्करः १. स्व' श. पाठः२. ‘अहंस्यो, ३. 'पी' क. पाठः. ४. 'चेह वि’ ख, : . ५• ‘गर्ने प्र', ६, 'भैरुच' क. पाठः ५९ “जीवा(?) क्रमोस्कमाभ्यां तु ग्राह्य केन्द्रपदक्रमात् । जीवानां ग्रहणोपायः कथ्यते विस्तरेण सः ॥ लिसीकृत्य हरेन्मख्या वाळवं ततः पुनः ।। वर्तमानहतं शेषं मया चैव विभाजयेत् । पूर्वसङ्कलिते युक्ते या क्रमेणोक्रमेण वा । (सु१ सा) परिध्याहताशीत्या भक्ता क्षयधनं फलम् । केन्द्रात् ठंदविभागेन क्षयो धनधनक्षयाः । देशान्तरीकृते स्थं कुर्यात् तन्मध्यमे सदा । केन्द्रे क्रियादिके वाथ फलं बाहोर्विशोष्यते । तुळादिके च तन्नित्यं देयं स्फुटदिक्षुमिः !” इति । ज्याग्रहणेऽप्याचार्याभिनेते एवायं विशेषः । यतस्तेन भखिभख्यादय एव पठिताः, न क्रमोक्रमज्यापिण्डविति तौ एव क्रमेणोक्रमेण वा सङ् लयितव्याः । अत उक्तं पूर्वंसकलित इति । वा समतीतानां जीवानां क्रमेणो क्रमेण वा सङ्कलिते संयोगं युळे युक्ते सति मख्यासफलं क्रमज्या चोत्क्रमज्या च स्यात् । अन्त्यमौवशब्देनापि तत्र तत्रापेक्षितासु खण्डज्यास्वन्यैवाभि धीयते । यया धर्मंगहृतं शिष्टं गुण्यते सान्यज्येत्यर्थः । युक्तिवैशखायैव क्रमोक्रमफळसंस्कारं उक्तः । भुजाफळसंस्कारस्यैव व्यावहारिकत्वात् त दुक्तिः । स्फुटदिक्षुभिरित्यनेन तस्य व्यावहारिकत्वं सूचितम् । भुजाफल संस्कारयुक्तिवैवम् । क्रमोक्रमषक्षेऽप्याचे फळे भुजाफलमेव संस्क्रियते । द्वितीये तु राशित्रयेण विवृद्धमन्यफलं विशेध्य कटुयुक्रमफलं श्रेष्यम् । शोध्यक्षेप्ययोरन्तरमेव शिवत् संस्कार्यम्, इत्यन्यफलादुत्क्रमफ(ला?). यते शिष्टं तात्कालिकबाहुफल्तुल्यम् । तत्र शोध्यस् , ऋणात्मकान्य फलैकदेशत्वात् । अतः केन्द्रपूर्वार्धे कृतनेऽपि तच्छध्यम् । एव (मेव) धेऽपि ओजयुग्मपदयोर्बहुफलमेव श्क्षेप्य(म् ) इति । अतः केन्द्रपदक्रमा देव ऋणधनधनक्षयाः । केन्द्राख्याप्युचमध्यमान्तरस्यैव । तस्मात् प्रतिमण्ड- कौजपदान्तयोरेवं मध्यमस्फुटप्रॅक्त्योः साम्यम् । ततः स्थूलैव कर्णमुक्तिः, १. ‘’’, २. ‘भद्रां प' क. पाठ . ३. ‘फलवि' ख. पाठः४. 'प्राय ए, ५. ‘तामेव, ६. ‘ग’, ७. ‘भा' क. पा5: ८ ‘रस्यै, ९. ‘गत्य सा' स. पाठ आर्यभटीये सभाष्ये तदानीमल्पत्वात् तस्याः । तस्मात् जीवभुक्तिरेख वास्तवी । अस्तु तद्रेवें भुजाफलसंस्कारपक्षे कर्णभुक्तेः स्थूलवं, प्रतिमण्डलस्फुटकर्मणि कथं तस्याः स्थूलत्वमुपपद्यते । प्रतिमण्डलगतस्य ग्रहस्य योजनगतेः सदैव साम्यात् मध्यमकलाभुक्त्या त्रिज्याहतया कर्णहृतचैत्र स्फुटभुक्या भाव्यम् । यथा बिम्बकला मध्यकक्ष्यागता(त्रि१ त्रि)ज्याघ्नाः कर्णहृताः स्फुटकक्ष्या(गता) स्तस्य ग्रहस्य मानकळाः स्युः । एवं स्फुटगतेरपि कर्णवृद्धिहासवैपरीत्येनैव वृद्धिहासावुपपद्येते इति । मैवम् । तत्रापि त्रिज्यातुल्ये कणैः युज्यत एव मध्यमभोगादाधिक्यं स्फुटभेगस्य । कुतः । कर्णस्य वेगेन दासात् तदा नीमुच्चनीचवृत्तस्यापि हासाधिक्यात् तत्परिधिस्थस्य कक्ष्याप्रतिमण्डल केन्द्रस्य भगोलमध्याभिमुखमाकृष्यमाणत्वात् प्रतिमण्डलेचनीचवृत्तनेमि- सम्पातस्थे ग्रहोऽपि कक्ष्यामण्डलस्थमध्यग्रहाभिमुखमाकृष्यः इति तद्ध द्धस्य स्फुटसूत्रस्य तन्निमित्तो य भ्रमणवेगस्तेनांशेनाधिक्याद् योजनग तेर्युज्यत एव मध्यमभोगात् स्फुटभोगस्याधिक्यं तत्र । तस्मादुच्चनीचसम एव ग्रहे कर्णभुक्तेः सूक्ष्मता स्यात् । ततः क्रमेण वर्धमानं स्थौल्यम् ओजपदान्तं यावद्वर्धते । तदुत्क्रमेण क्षीयमणं स्थौल्यं युग्मपदान्ते शून्यत्वं चाप्नुयात् । तस्माज्ज्वीवासुक्तिरेख वास्तवी । यत्सूक्तं दूषणम् ‘अभि नरूपता भुक्तेश्वषभागविचारिणः रखेरिस्यादिना तन्न युक्त्यनुसारिणि जीवाभुक्त्यानयने स्पृशेत् । कथं तर्हि युक्रयनुसारितदानयनम् ’ रवीन्द्रः प्राग्गतेर्हि द्वावंशौ स्तः । तत्रैकोंऽशो भगणत्रैराशिकेनानीयते । स चैकस्य ग्रहस्य सदैव तुर्यः सदैव मध्यगतिः । इतरोंऽशो भुजाफलचापवेगः । स च प्रतिक्षणं भिन्नः । तमेव मध्यभुक्तौ संस्कृत्य स्फुटगतिरवगम्यते । ततः स एव तात्कालिके आनेयः । स्थिरत्वान्मध्यगतिः प्रतिग्रहमवधारितैव गणकैरितीतरां गतैव युक्तिरत्र प्रतिपाद्य। केन्द्रानयनमपि सुग(म?मम् । तद्भुक्तिश्रवधार्या । उच्चात् प्रभृति यावतिथे पदे कलायां वा ग्रहो वर्तते तदने दोकोटिज्ये व ते ? ३)ते । तयोर्युजाया वृत्ते? ३हासस्य वा यावांस्तात्कालिको वेग इतीह प्रथमं ज्ञेयैः । ततस्तत्फलवेगः, तत्संस्कृती मध्यवेगैः स्फुटगन्। एवमिह तदर्थकर्मक्रमः । केन्द्रपर्यय ओजपदादौ युग्मपदान्ते च चापगतिसमनैव दोज्यगतिरपि । ततः कोटिज्यादसानु १. ‘अ’ ॐ पाठः. २. ‘यम् ।' ख. पाठः, ३. ‘गः ए' क. पtष्ठ:, कालक्रियापादः। ६१ रूपं नियतगतेश्चापस्य वेगादल्प एव दोज्यंगतिः । एवमोजपदान्तं याव शेर्यावृद्धिः क्रमेण हीयमाना पदेनैकेन शून्यत्वं प्राप्नोति, यतः खण्ड ज्यैव ज्यागतिः । तस्याः पुनभुजाकोट्योरोजयुग्मपदयोः क्रमेणेतरज्याहु सानुरूपहासः स्यात् । एतत्सर्वं गणितपादे विस्तरेण प्रतिपादितम् । अत्रेदं गैराशिकं— यदि ग्रहाक्रान्तचार्पदिगनुसारिणी कर्णसूत्रे त्रिज्यातुल्य प्रदेशस्य कोटिः केन्द्रकोटिज्यातल्या , तदा केन्द्रगतितुल्यस्य तत्सूत्रां- शस्य कियती कोटिरिति । (इति ?) सैव केन्द्रदोयीगतिस्ताकाळिकी। नन्वृ(जी १६नैव कर्णसूत्रेण भाव्यम्, वनैव हि केन्द्रगतिः । तस्माद् गणितपादोक्तन्यायेन केन्द्रगतिसम्बन्धिनी समस्तज्यैवेहेच्छात्वेन ग्राह्या इति । मैवम् । तत्र राश्यष्टमभाग(स्य)तुल्यस्य मखिसख्यस्थं भुजा कोटिखण्डानयने समस्तज्याया इच्छात्वमुक्तम् । इह तु तात्कालिक गतेर्जिज्ञास्यखात् न दिनकेन्द्रगतेरिच्छात्वम् । क(स्यां ? स्याः) तर्हि । क्षणमात्रसम्बन्धिन्या एव । तस्या (अल्पत्वादणुपरिमाणया तया न शक्यं व्यवहर्तुमिति सैव दिनक्षणगुणिता दिनकेन्द्रातिसाम्यमापादितै हेच्छा, यतः स्फुटगतिरपि तरक्षणजा दिनकालक्षणगुणिता ह्यत्रानीयते । एतदुक्तं भवति--अभीष्टक्षणे यावती स्फुटगतिस्तावत्येव षष्टिनाड्या मके सावनदिने सर्वेष्वपि क्षणेष्विति कल्प्यमाना दिनगतिरेव तात्कालिकी गतिरित्युच्यते । सैव कैश्चिद् वेलाभुक्तिरिति चोच्यते । याँ पुनरिछक्षणम भितः षष्टिनाडिकागतिः सा च प्रायेणैतत्समा । उचस्थे ग्रहे तु तन्मध्य दिनगतिः तत्काळगतेरधिकैव स्यात् , उच्चमभितः क्रमेण महत्त्वाद् गतेः। नचिप्राप्तौ तु तत्कालगतेरल्पैव तन्मध्यदिनगतिः, नीचविप्रकर्षवशादल्प त्वाद् दिनगतेः । कोव्याः शून्यत्वे तु तत्कालगतिसँमैव तन्मध्यदिन गतिः । न केवलं तन्मध्यदिनस्फुटगतिरेव तद्दिनमध्यगतिसमा , अपितु पक्षमासादिष्वप्ययमेव न्यायः प्रसरति । एतत् सर्वं चन्द्रस्फुटवाक्येषु द्रष्टव्यम् । तस्मादस्तमये चन्द्रोचयो(च१ ध) योग एव तदहोरात्रस्फुट गतिसमास्तमयिकी स्फुटगतिः, मकरादावल्पा कक्षीदावधिका च । ततो ऽयनान्तादन्यत्रास्तमयासज्ञकालगतिरेव तदहोरात्रगतिः। कदा तर्हि सा प्रदोषगतिः स्याद् इत्येतदपि खण्डज्यानयनस्त्रोक्तयुक्रया सेस्यति । क ४. ‘पादिग', २. ‘स्थ चापसयस्य क्षु' ख, पावः३. ‘यः', ४. 'स्' की. . आर्यभटीये सभाष्ये थम् । तत्र पदादितःप्रभृति खण्डब्याहृास इतरज्याद्भासवत् , खण्डज्यान्तर वृद्धिस्तु निजज्यावृद्धिवदिति यदुक्तं तेन मुजफलाधिकभागे गं(स्य)न्त रस्याधिक्याद् अहोरात्रगतिसद्गजा तात्कालिकी गतिः स्यात् । तेनैौ जपदे प्रदोषगतिर्मुग्मे सायाह्नजा । अलमतिविस्तरेण प्रकृतमनुसरामः । तस्माद् वेलाभुक्त्यानयने केन्द्गतिरेव तत्समस्तज्या श्राद्य, न मनागपि न्यूना । दिनभोगानयने तु तस्या दिनकेन्द्रगतित्वात् तत्समस्तथैवेच्छेति विशेषः । तस्मात्रैराशिकेनानीतां तात्कालिक दोज्यगतिं वृतहतां चक्रांश विभक्तां तात्कालिकीं भुजाफलगतिं पुनर्यासाठून हत्वा त्रिज्यादोः फलकृतिद्वियुतिपदेन हरेतें । तत्र लब्धां तात्कालिकीं भुजाफळचापगतिं मध्यमभुक्तौ मकरादावृणं कुर्यात् , कर्यादौ धनम् । सा तरक्षणस्फुटगतिः। तत्रेमौ श्लोकौ ‘चन्द्रबहुफलवर्गशोधित- त्रिज्यता१ का)कृतिपदेन संहरेत् । तस्य कोटिफललिप्तिकाहतां केन्द्रभुक्तिमिह यत्समाप्यते । तद्विशोधय सृगादिके गतौ क्षिप्यतामथ तु कर्कटादिके । तद् भवेरफुटतरा गतिर्विधो रस्य तत्समयज्ञां यदीच्छसि ॥“ ननु कोटिज्यया पूर्वं केन्द्रगतिगुणनभुक्तस् इह तु कोटिमलेनेति श्लोकशेष स्यार्थे निरू(पय१प्) तत्र हरणमपि व्यासार्धेनोक्तम् इहतु दोःफलकोव्य। फलस्य परिधिगुणनधि१ दि)कमपि नोक्तम् , अतः फलसाम्यं कुतः । दोज्यगतेस्तत्फलगत्यानयने यत् त्रैराशिकं तंतिमित्तभूतायां कोटियायामेव कृत्वेह कोटिफलेन केन्द्रमतिगुणनमुक्तं, जैराशिकयोः क्रमसेदेऽपि फल साम्यस्योक्तत्वात् । पुनरपि यो विशेषः तत्र कोटि(ज्यां? ज्या)शुणितस्य त्रिज्यया हरणमुक्तम्, इदं कोटिफलमुणितस्य केन्द्रभोगस्य दोःकूल- कोट्या हरणमुक्तम् इति । तेन तत्फी चापकृतं भुजाफळगतिः स्यात् । १. 'ज्ञ' क. पाG. २. ‘कानी', ३. ‘त् । तस्य ' स्ख, t;. ४. ‘व्यः', ५, ‘ततन्नि'क. पाठः कथम् । चापरातिसम्बन्धिज्यागत्यानयने यत्रैराशिकसुतं ज्यागत्या चा- पगत्लानयने तद्विपरीतं कर्म कार्यम् । तत्र पूर्वोक्ते कर्मणि त्रैराशिक दूयेन या दोःफलगतिरानी(त ? ता त) व्यासार्धेन हत्वा दोश्फलकोब्या हृत्वा तचापगतिर्लभ्या । तत्रेदं त्रैराशिकं -- यदि दोःफलकोट्यानिज्या- तुल्यः कर्णः, तदा दोफळखण्डज्याभूतायाः तद्गतेर्दिनदोःफलखण्डास नयास्तचपभूतः कर्णः कियानति । पूर्वत्र केन्द्रगतेर्गत्यानय(न? ने) व्यासार्थं हारः, इह तु गुणकारः । ततस्तेन गुणनं हरणं च कार्यम् । उभयस्मिन् कृतेऽप्यकृतेऽपि विशेषाभावात् ! अतोऽत्र केन्द्रगतेः कोटि फळगुणनं दो फलकोव्या हरणं चैव वाच्यं दोःफलचापगतेः सिद्धय र्थम् । केन्द्रं कर्यादिगते दिनमध्यमगतौ क्षेप्यैव सा, कक्ष्यामण्डलपरिधि- स्योचनीचवृत्तनाभेस्तत्परिधे ग्रहस्य च गत्योरेकदिकत्वात् । तयोर्विपरीत दिग्गतित्वात् मकरादै वियोगः कार्यः । शैत्रयव्यावृत्यर्थमिह चन्द्रग्रहणम्। तस्यैव च मान्दे मध्यमकेन्द्रयोगयोगेंदात् केन्द्रभोगस्य कोटिफळगुण्य वोक्ते(च १ ४)। “कर्णभुक्तिः स्फुटेयत्र व्याख्याने पारमेश्वरे । व्यासार्धसै कोटिवर्गातै कर्येणादाखुणं धनम् । कोव्यां तनयुग् व्यासदलं गतिव १ वि)धौ श्रुतिः । प्रकारान्तरमाहैवं सूक्ष्मभुक्तिप्रसिद्धये । गुरूणां मे पितत्रापि स्थौल्यान्मत्सरिणोदिते । परमेश्वरत च्छिष्या नैव वेलागतिं विदुः । इति कौषीतकी श्रुत्वा नेत्रनारायणः प्रभुः। मघं न्यवेदयत् तस्मै तदैवं प्रत्यपादयम् । कमी वेलागतौ सर्वमभिगम्यापदं गुरून् । परमेश्वरपुत्रा मे गुरवस्तं द्विजं प्रति । (श)हुर्वाक्यमितीहस्य सम्बन्धः सुच्यतेऽपि वा । एषा गतिः प्रतिक्षणं भितैव । तस्यां न विशीर्यते इढत्वादस्याः । किं च स्फुटेऽप्येतद्यषः प्रसज्येत, यदि वर्तमानखण्डज्यया चापखण्डस्य ज्याखण्ड १. ‘या’ २. ‘स, २• ‘नू’ क. पाठः४. ‘टे दोषः' . पापाBः ६ ४ आर्यभटीये सभाष्ये आनीयते । तस्मात् तत्रापि एतद्दोषपरिहाराय यतः कार्य इत्याशयः । अत एव गोविन्दस्वामिना ‘छेद्य ते’ इत्यादिनः तत्संस्कार उक्तः । तत ईषद्भिन्नः पारमेश्वरेऽपिः(गध्यै १ भाष्ये) चापेत्यादिनेक्तः । तत्रापि युक्तिदूषणं तदव स्थमेव, यतस्तत्र खण्डज्यान्तरस्यैव फलस्वं , चपेंशस्येच्छात्वं, चापभागस्य कृत्स्रस्य प्रमाणत्वम् । तस्मात् तस्यापि व्यावहारिकत्वमेव । खण्डज्यान यीसुत्रयुक्तिसिद्धत्वाच चन्द्राद्यादिश्लोकद्वयोक्तस्यैव युक्तियुक्तत्वम् । यत्पुनरुक्तं कर्णभुक्तिः स्फुटेति तच कंचिद् ग्राह्यम् । ‘‘नवांशाः पञ्चभोगस्य भूत्वर्गाशवेधस्य (?) । +तुरीयविलिप्ताभिः युतीने तनू स्फुटे ।” इति यदुक्तं बिम्बुकलानयने लघुकर्म तत्र कर्णभुक्तेिरेव ग्राह्या न वास्तवी । एवमन्यत्रापि नतिकलाद्यानयने । यत्र त्रिज्याकर्णद्वन्दूप्रतिनिधित्वेन स्फुटम ध्यभभोगद्वन्द्वं परिगृह्यते तत्र सर्वत्र कर्णभुक्तिरेव त्रिज्यास्थानीया, कर्णस्था नीया च मध्यमभुक्तिः । तास्कालिकीकरणेषु वास्तवी भुक्तिरेव ग्राह्या । सूर्यसिद्धान्तेऽपि कर्णभुक्तिसाधनानि बहूनि कर्माण्युच्यन्ते । तत्र सर्वत्र भास्करोक्तकर्णभुक्तिरेव ग्राह्या, तस्या एव त्रिज्याप्रतिनिधित्वात् । पारमे- धरोक्तकर्णभुक्तेः जीवाभुक्त्यासन्नत्वात् स्थित्यर्धादिविषयैव सेति विभागः ॥ कालक्रियापदः समाप्तः । शुभं भूयात् । ==

==

== • ८ ८ - ~ ~ ~ = "-- + * - - - - - - - - - - - - - - १. ‘नस्तत्र तत्र यु, २.. ‘त’ क. पाठः स्मृतग्रन्थाद्यनुक्रमणी । } अन्थनम् ०४ । ५ ।। ११ ३ !घूर्येन्दुयोगे 'चक्राबैं—

यतशतत्रयं घोरं --

४ द्वादशश गुरोर्यात-' ५ ।‘भावाभावाय लन्द- ॐ इन्द्रसी यत्र ह्येते – ६ |अर्को विनिस्सृतः भाव ७ ‘चतुर्विंशो युगस्यांशः- ११ ० ० है । ११ ९ विश्वम्भरपवन-' १० ‘नॅशकृत्वो युगे भtतै-- माघमाले धनिष्ठादि , ‘चसुदेवादिसार्पर्धा -- ११ |आश्लेषार्धाद् दक्षिण- ‘दूरस्थचिद्वेध

• =

११ श्रीपति c = १२ |ऽन्चेना १३ ,, ‘उक्त भांशैर्विकृतिः लघुमानसम् | मुंजालक्रः मणिन्थ: = a • ने a है । 99 डयासः गर्गसंहिता पञ्चसिद्धान्तिका चराहमिहिरः १४ क्रियास्तत्सक्रियाऽद्धि--' १५ संख्या तु तेषां-- ‘यश्च प्रयज्ञनिष्प ‘गणितीतस्य ‘यास्यतः प्रतिनिधृति के । पक्चसिद्धान्तिका 9B ११ ११ • ।

• २ =

9B सूर्यसिद्धान्त १६ — । वाक्यान | ग्रन्थनाम | कर्तनम व्यासः १६ के ‘द्वापरे द्वापरे--' वृद्धग्गः ? ‘कल्यावौ भगवान् १ | ‘देवे कृष्णे दिघं यक्षते – १» | ‘ज्योतिषामयनं –१ प्रकार: गर्गसंहिता श्रीमद्भागवतं १६ १७ A = ( । १ः » 'औथिका दिन– १८ । महि निन्दा भिन्थे -' मगधद्यः बोधयनद्यः श्रीजैष्णव वर्तिधकारः ११ भास्करः है । २१ | इन्दा , ‘अस्बरेस् सूर्यसिद्धान्तः २२ | ‘योजनानि--' है। यो । , | ‘सार्धानि षट्--' । सूर्यसिद्धान्वः 29 ‘अष्टि: शलखाणा सूर्यसिद्धान्तः । भास्करः है। २३ $ } वेश्वराम-- भास्करः ,, {‘एवं त्रिघन- सूर्यसिद्धान्तः सिद्धान्तशखर : सूर्यसिद्धान्तः ११ २५ ११ b ‘स्वैर्मन्दंपरेि ३५ ११ के हैं। ,१ श्रन्थ। कर्तुनस २५ । ‘गणितज्ञ जिष्णुनन्दनः यो । १५ । ‘ग्रहनक्षत्र- २६ b श्रीमद्भगवस सिद्धान्तशेखरः ++ I a p। सूर्य सिद्धान्तः ‘ध्रुवद्वयीमध्य > | ‘आददोदर-~' ११ १ ‘चन्द्रदित्य -- २७ ‘शशिबुधसितार्क

• ‘लड्घनरात्र--

२९ ‘युगसाने. इते मैन--> ‘घण्मनून् च » | ‘लक्कवैरईत्र --- ३१ | ‘स्फुटतिथि -' ११ | ‘सर्च २धाये-'

• {‘उपदेया न ये यैः

| सूर्यखिद्दन्तः । वराहमिहिरः

• = }

आ

घयपदीयम् वराहमिहिरः वर श्रीपतिः ४३ | 'कृतेऽपि पुनस्तावदेव भट्टभास्कीय ४ ६ । । कर्णवृतांश--- (सिद्धान्तं)दर्पणः 4a दामोदरैः a = ७ । ‘सर्वत्र विष्कम्भ ‘विस्तृतिदल. चोखोममध्य आयः कपी. तकि:

, ‘मध्यतः स्फुटतश्च--

,, ‘एवं सति रवी -- यहमुषश्चिन्त्य, ४४ } qनेटच -- मधवः • । द्रुद्रः b ४९ } +अर्केन्द्रः स्फुटतो ५१ } ‘चेलैन्दपारित्र्यंशा— सूर्यसिद्धान्तः धृष्ठम् वाक्यम् श्रन्थनमि सूर्यसिद्धान्त: PA ५A ‘तमन्म ५५ | व्यसार्धसङ्गुण्t- भास्करः ५ । २ । । शD ११ में ७ ।। ही . | ‘अन्यमौर्वीहतां – ,, ‘अभिज्ञरूपता -- ६० | ‘अभिन्नरूपता ‘जीवा मोस्कमा -- ६२ ‘चन्द्रबाहुफलं – १३ |“कणेभुक्तिः-- भास्करः ११ है । पारमेश्वरथाख्यं ... | कौषीतकी नेत्र- D ६४ | ‘छेद्यां ते' न्रायः गोविन्दस्वामी परमैश्वरभाष्यं }} ०७ ,, ‘नवांशा: पत्र - - - सूर्यसिद्धान्तः ३ २ D । भस्करः C । परमेश्वरम् १ = LI S 'T 0 F S A N S K R P U B - \ € ¥ ] I 0 N S F' 0 R S K L E RS, As. P भक्तिमञ्जरी Bhaktimanjari {Stuti) by H. H. Svati Sri .३.ma Varma Mah¥ja. 1 . ० ० स्थानन्सूरधुरवर्णनप्रबन्धः Syananduyapura.ranana. prabandha (Ka ya) by W. H. Svati Sri Rama arn Mah&p€ja, with the commentary Sundarl of Rajaraja . Varma Koil Tanpuran. 20 0 Trivandrum Sansk*i& Series. No. 1 दैवम् Daiva (vyakarap;) by De+p with Purusakka of Kapallakukamuni (०४८ ७ stoc%). 1 30 No. 2~~भिनवकंस्तुभमाला-दक्षिणामूर्तिस्तचौ Abhi. navakaustubhamala and Daksina murtistara by Krsnaila.Kokanuni (०% # s£ock}. 0 ? 0 No 8नळाभ्युद्यः Nalabhydaya_(Kळvya) by. Vamana Bhatta BPA {second edo). 0 4 ) No. 4––शिष¥लार्णवः Siwaliarnaya (Kavya) b NThakantha Diksita (p2 .). ३ 0 0 Moइ-ब्यक्तिविवेकः Vyaktivinea(Alankara) by Mahima--Bhatt with (out commenthr of stock: . 2 12 ० No, 6–दुर्घटवृतिः Durghatartti (Vykarana) by Sarapadeva (out 4 stoc%), 2 0 0 No. 7 अतत्त्वप्रकारका Bahrnatak fatkyaptaka- sika (Vedanta) by SadE.fivendrasara . satif (०2% of stock) 2 * ; No. 3–प्रद्युम्नाभ्युछ Pradyunanabhyuday33 (Nataka) by Kavi Varma Bhupa (७ut f stoc). 1 0 ० Rs. As. P। No9. –विरूपाक्षुषश्चाशिका virupaksapanoasika (Vedaut) by Virapaksanatha with the commentary of Vidycakra. varyin (७ut j stoc). 9 8 0 No. 10. ~–मतङ्गलीला Ratangalila (Gajalaksana) by Nilakantha (out q stock) 0 8 0 No, 11. --तथतीसंवरणम् 'apatisamvaana (Nataka) by Kulasekhara Varma with ‘the commentary of Sivar६ma (७2¢t of sioc%). 2 4 0 No. 12-–परमार्थसारम् Paramarthasana (Vedanta) by Aditesa, with the commentary of Raghavङnanda (०uit of stze). 0 8 0 No. 18-~नुभद्राधनञ्जयम् Subhadvadhananjaya (Nataka) by Kulasekhara Varma with thॐ cominentry of Siva sma (out of stoc%). 2 0 १ No14-नीतिसारः Nitisara (N¥ti) by Kanandaka, with the commentary of Sankarीrya (out of stoc). 8 8 9 No15-स्वफ्रधक्षववत्त Swapnavasavadatta (Nईtaka) by Basa (second 6ction). 1 8 ( No. 16. प्रतिज्ञायैौगन्धरायण Pratijnayaugandha rayana (Nataka) by Bhasa (wik$ o €t®e%). 1 8 5 No. 17-~श्चरात्रम् Panchayatra (Nataka) by Bhasa (out of stock). 1 0 0 No. 18–नयीथ Narayaniya (Stuti) by Narबृyapa Bhatta with the eminent ary of Defaunangalav&rya ack of sBot No19--मानमेयोदयः janameyoday६ (Mimखms) by Narछy£pa Bhatta and Narjyana Pandita (ot of stbe%). 1 4 0 | No20-- अबिसारकम् Avinayaka (Nataka) by Bhasa (outz ste%). 1 8 0 No. 21-बालचरितम् Bala0ata (Nataka) by Bh45a (ot j soc). 1 0 0 ० ० RS, AS, P. No22-मध्यमव्यायोग-दूतवायदूतघटोत्कच-कर्णभारो रुभङ्गानि Nadhyamayyyogश-Duta vakya-DutaghatotkE0a-Kana bhara, and Urubihanja (Natalk) by Bl१E.३१ (११% # stoc]}. 1 8 0 | No. 23 -गनाथणवसंक्षेपः anatha¥navasam ksepa (Koka) by KesavaSwamin (Part I, 1st and[ 2nd K&ndas) (०lf (j s&c%). 1 1 ( No. 24. Janakipavinaya (Kavya) by Calkra Kari (out of s%). 1 0 ? No25काणादसिद्धान्तचन्द्रिक Kanadasiddhanta- . candrika (Nyayn) by Gaigछdhara- sti (omit "f spek. 0 12 0 No26 अभिषेकनाटकम Abhisekanataka, by Bhask {t¢ °f steel). ( 0 12 0 No. 27. —कुमारसम्भवः Kumarasambhava (Kavya) by Kalidasa with the two comment aries, Prakasik of Arunagirinatha and Vivarapa of Naryana Pandita (Pari I, 1st and 2nd Sangas) (०% of stock). 1 12 0 No. 23-वैखानधर्मप्रश्नः Vaikhanasadhamapra sna (Dharmashtra) by Vikhanas out of stock) 0 8 0 No23—नानार्थार्णवसंक्षेपः Nanarthanavasann ksepa (Kosh) by Kesavasvीmin (Part II, Brd Kanda) (०% ¢ j atod%). 2 4 0 No. 30. वास्तुविद्या Yastuvidya (Silpa) (out , 5foc%). 0 12 0 No. 31 Mananthanayasam - ksapa , (Kosa) \by Kesavasvवंnin (Part III, '4th, 5th and 8th K¥p¢as). 1 = 0 No. 82–कुमारसम्भवः Kumarasambhawa (Kavya) by Kalidasa with the by conment aries, Praksik— of Arunagirinatha and Vivaraga of Nझtsynna Pandita Part I, 3rd, 4th and 5th Sargas) (4t १f se) ? 8 /

" 8. As, , No33--व्ररुचसंग्रहः yapaucasangraha , (Vyबैं.kaguna) with the conmentary Dipaprabhy of Naz&yana (P2 y f ste). () 8 0 | No34–मणिदर्पणः Manikappana (Nyya) by Rajacud=apnakhim. 1 4 0 No3डु-मणिसारः Manis€NG (Nyaya) by Gop nछtha. 1 8 8 No. 36. – कुमारसम्भवः Kumanasambhava {K&vy) by Kalidasa with the two comment arties, Prakasik of Arunagirinatha And Vivatara of Narayana Pandita (Part II, 6th, 7th and 8th Sangas). 3 0 0 | No87-आशौचाष्टकम् xeaucastaka (Smri) by Vararaji with colunentary( 0 4 0 | NoB8-नामलिङ्गानुशासनम् Namealinganusasana Kosa) by Aurasimha with the com• mentary Trk=sarvasva of Vandya ghatiya Sarv&namda (Part I, 1st KEq¢a). 2 0 0 No83--चारुद्रतम् Garudatta (Nataka) by Bhasa (०ut of stoc. %). 0 12 0 No40. –अलङ्कारग्रम् lिankarasutra , by Rajङnaka Ruyyaka ith the Alankaruarypsya of Nankhuka and its commentary c; Samudrabandha (second edition). 2 8 0 No41. –अध्यात्मपटलम् .dhyatmapatala (Ve danta } by Ap8starba with Vivarana of Sri Saukara-Bhagavat-Pada (०° ¢j stock). 0 4 0 No42–प्रतिमानाटकम् Pratimanataka, by Bhasa . (%{t¢ 2 j stock). 1 8 9 । No. 4B -~नामलिङ्गानुशासनम् Namalinganusasana (Kosa} by Aiarasimha , with the two commentaries, Amarako$o¢ghatana of Keirasvanin and Tikasarvasvg of Vandyaghatiya Sarvanaria (Part II, &nd Kanda, 1.8 Gangas). | 2 8 0 N. 44-तन्यशुद्ध antrasuddha by Bhattaraka cdottama. | 4 | RS, AS P, No45-–अधश्वहृद्यम् Prepancairdaya, 1 0 0 No. 46–परिभाषावृतिः Paribhasavrtti (yधै- karaga) by Nilakatha Dikita. 0 8 ) No47-सिद्धान्तसिद्धाञ्जनम् Sidhantasiddhanjana (Vedanta) by K*spEnanda Sarasvati (Part I.) 1 12 0 No. 48 --सिद्धान्तसिद्धञ्जनम् Do, Bo. (Part II), 2 0 0 No. 49-गोलदीपिका Goladipika | (Jyotisa) by Parame£vara. 0 4 0 No. 50--प्रसार्णवधाकर' Rasanjavasudhakara (Alankara.j by Singa Bhupवla. 8 0 0 | No51-~नामलिङ्गानुशासनम् Namalinganusasana, (Kosh) Mby Amaurasimha with the two conmmnentaries, Amazhkosodghatana of Kraswamin and Ek.savasva of Vandyaghatiya Saurvईnanda (Part III, 2nd Kanda, -10 vargas) | 2 0 0 No. 52. -नामलिङ्गानुशासनम् Namalinganusasana , (Kosa) by Anarasimha, with the con mentary kashvasva, of Vandya- ghatiye Sarvananda . (Part IV, Brd K\nda). 1 8 0 । No. 38--शब्दनिर्णयः Sabdanirnaya {Vedants) by Praka.htmayatvindra. 0 12 0 No, 54--स्फोइसिद्धिन्यायविचार: Sphotasiddhi . nyayarietara (Vy६karana). 0 4 0 No. 55तविलासप्रहसनम् INattavilasaptahasana , (Nataka} by Mahendravikrana PalLE. 8 6 No. 56–ऽमुष्याच्यचन्द्रिक Manusyalayana- ndrika (Silpa} 0; j stbl, 0 8 0 No. 57. स Raghuvirabaita (Kyzya). 1 4 0 | No-सिद्धान्तसिद्धजन्म Siddhantasiddhanधृja (Vedanta) by Krsnananda Sarasvat (Part III). (७ RS, AS, P. No. 59-नागानन्दम् Nangananda Nataka) by Hansadleva with the conmentary imaryint of Sivarana (out &# sock). 3 4 0 No. 6– with the commentary of Raghavanada. 0 8 0 No 6सिद्धान्तसिद्धाञ्जनम् Siddhaitasiddhanjana (vedanta) by Rsnananda Shurasvati (Part I}. 1 + 0 No. 62– सर्वमतसंग्रहः SaFranatasangraha. 0 8 0 No. 66B. -किरातार्जुनीयम् Kirafarijaniya (Kavya) . by Bharav with the commentary Sa bd%rtbadipilka of Citrabhann (1, 2 and 3 Sarpas ). 2 & 0 No, 64-भेघसन्देशः ।eghaSandesa by Kalidasa with the conmentary Parlip of Daksikvattanatha. 0 12 0 No 65. -अयमतम् Mayatmata (Silpa) by Maya- } (०४५€ &jsto%). 3 4 0 Mo. 66–महार्थमञ्जरी Maharthananjani (Darkana) with the conmentary Parinmala. of Mahesvaranama. 24 0 No. 67–तन्त्रसमुच्चयः Tantaasaamuccaya (Tanta) by Narayapa with the commentary Vinfrkinui of Sankara (Part j, 1-6 Patala) (out a stock). 8 4 0 No. 68-तत्त्वप्रकाशः 'Tattvaprakasa (Agamn) by Sri Bhojadeva , with the connnnentary 'bbpt.adipika of Sri Kumara. 1 12 0 No6– “शानशिवगुरुदेवपद्धतिः_Isnasiyakuu- devapaddhati(antra by]6anakjya. gurudevani&ra Part X, Samdnya pkd). 1 = 0 | No. मू0--आर्यमञ्जुश्रीलकपः Aryamanjustimula- kalpna (Each I) १ ४ 6 No. 71. –तन्त्रसमुच्चयःantrasamuccaya(Tantra) by Naryana with the commentary Vimargin of Sankana(Part II, --> Patala) (opt of stoc%). 8 8 ; IRS, AS. R. No. ? 2–“ईशानाशिवगुरुदेवपद्धतिः Isanasivaguru devapaddhati (Tantra)l¢ Iguasiya guruderamisra (PartI , launt1apEda), 4 0 0 । No. 73-ईश्वरप्रतिपत्तिप्रकाशः Isravapratipati. prakasa (Vedanta) by thusudana Sarasvati. 9 4 0 No. 74. –याज्ञवल्क्यस्मृतिः Yajnagalkyasmrdi with the commentaz°Y Balakrida of

1. i$vardpacीrya . (Part I -- Acare

and Vyah&ral Adhyबैy:65). 3 4 0 No. 73-शिल्परत्नम SilpaPatna (Silpa) by Sri kumkra (Part I). 2 12 0 No. 76–आर्यमञ्जुश्रीमूलकल्पः Aryamanjustimula kalpa (Part II). | 3 0 0 o. (-ईशानशिवरदेधपद्धतिः Isannasivagupu devapaddhati (Tanta) by Itanasiya . gurudevamifira (Part III, Kriy*pda 1-–30 Patalas}. | 3 = 0 | No. 18-“अश्वलायन्नर्धेह्यसूत्र Aswalayanadhya suta with the commentary Anढ्vily of Haradattackya. 2 6 0 No5—अर्थशास्त्रम् Arthasastra of Kautalya with Commenta1 by Kahanuahopadhyaya T. Ganapati Sastri (Part f--1 & 2 Adhikaraps). B 12 0 No. 80–अर्थशास्त्रम् DO. Do. (Part II-8-- Akikarapas). 4 ) ) No. 81-ग्राश्चल्क्यस्मृतिःYajnavalkyasmti with the counentary Balakrida of Visvg ripécउँry (Part II. PrayaScit tadhy&y). १ 0 0 No. 82–अर्थशास्त्रम् AthaBastra of , Kautaly with sommentary by Mahnhop dhyya T. Ganapati Sastri (Part II, 8-15 Aalikarapes). 3 4 0 No. 88. -ईशानशिवगुरुदेवपद्धतिः Isanasivajuu- devapaddhati (Pantra) by IE60a Sivagruddvanista (Part IV, Iriy? pada 81-64 Patkali and Yogapada). 8 8 ॥ RS, AS, P, No. 84–आर्यमञ्जुश्रीमूलकल्पः Aryamanjustimula 2 0 0 No. 8b-विष्णुसंहिता visnasamhita , (Tantra) 2 8 ) No. 86. -भरतचरितम् BharataCaita (Kavya). by Krsnakai 1 8 0 No. 87. –सङ्गीतसभयसारः Sangitasamayasaa, (Sangta) of SanghtBlkara Parsva aeva. 1 2 0 No, 88. – काव्यप्रकाशः Kavyaprakasa (Alankara) of Mammatabhatta with the two com rrentaries the Sampradवyaprakछfini of Sri Vidyeakravartin and the Sahi tyicीdamani of Bla¢tagopala (Part X, 1-5 UllasNs). ( 8 0 0 No. 89. -स्फोटसिद्धिः Sphotasiddhi (Vyakarana) by Bharatani£ra. 0 8 0 No. 90. ––मीमांसाश्लोकवार्तिकम् Himamsaskoka . vatika with the conEmentary Kaikत्र of Sucaritanira (Part I). 2 8 9 No91--कोराशाम् Horasastra of Varahamihirः crya with the Vivarana of Rudra. B 0 0 No. 92–रसोपनिषत् Rasopanisat, 2 0 0 No. 38 -~वेदान्तपरिभाषt vedantapatibhasa (Vedanta) of Dharmarjdhvarindra with the commentary Prakasik of Peddddkita. 1 8 0 No. 94. बृहद्देशी Brihaddesi (Sangits) of Matangamui1 8 0 No, 85णदीपिक Rahadipika , (Jyotisa) of Kundragataka. 0 4X 0 | No. 96. -कसंहिता Rksamhita, with the Bhya of Skandasvवीmin and the connentry of Venkatanahavवैya (Pact I, it Adhyaya in 1st Ataka). 1 8 9 BS, AS P, No97. -नारदीयमनुसंहिता Naradiyamanusamlhita (Smti) with Bhaya of Bhavasvईmin2 0 0 | . No. 98 -शिल्परत्नम् Silpamatna (Spa) by Sri kumई.३. 2 8 0 No98. . --मीमांसाश्लोकवार्तिकस् Mimatnsasloka- vatilka (M{in&ms) with the com mentary Kaiky of Sudaritanniउँa (Part II. 2 { No. 100–काव्यप्रकाश:Kavyaprakasa (Aehkara) of Mammatabhatta with the two cont menturies, SampradayaprakवंKin of Stivityeakravartin and Sahitya cidmani of Bhattagop&la. (Part II, 6-10 Ullas—s}.5 0 0 | No101–आर्यभटीयम् Aryabhatiya (Jyotisa) of Aryabhatदैokya ith the Bhakya of NFlakanthasOnnaeutwan (Part I. Gaptap¥da). 2 ४ 0 | No, 102–तिल DattiIa (Sahgita) of Dathia muni, 0 40 No. 108--हंससन्देशः Hamsasandesa (Vedanta) with commentary. 0 8 0 No. I04vसाम्बषाशिका Sambapanuasika Stuti) with commentary. 1 } {} No 105--निधिप्रदीपः Nidhipradipa of Siddha Krikanthakambhu, } = 0 No, Z06-प्रक्रियासर्वस्वम् Prakriyasarvasna. (Vy karana) of Sri Narउँyapa Bhatta with commentary (Part I.) 1 0 0 No107--काव्यरतम् KavyaPatna (Kavya) of Arhadldasछ, 3 12 0 No. 108–बालमार्ताण्डविजयम् Bahamatanda wijaya. (Nछtaka) of Devajakavi. 1 8 (/ No. 109-न्ययसारः Nyayasapa with the commentary of Y झ.Budevastri ॥ ४ { 10 RS. AS. Y. No11¢-आर्यभटीयम् Kryabhatiya (Jyotisk) of Aryabhatackya with the Bhasya ot Nilkanthnsomasutat:(Part II. Kakriypda) 1 : 0 Appl to. The BuPato' for the publication of Oriental Manu४४ripts, Trivandrum• 7 7 । A – PRES 1. Uplyuadraya jy Svati S Rank !a]ah Maharaja. 2१, arnimekia) (Feidyak} of Mahaka via commentary• ३, Rksgmhitॐ with the Bh&y> of Skandasan and coun८ngry of Venkatardhava (Part II) 4. Sahityanimatusई (ABaikra) ४. Va:kb&2ask.geta by Marit. 8. Azhaastra of Kautalya with commency in laia ylan (Part II) 7. Saigitakxtis of Sri Sri Rama Varma Mahवja. 8. Sarasvatikanthabharana (Vyakarana) of Bhoj with the gt of Ariy© ]apdantha. B 9. Akaliyaaaghyamantavyakhy of HaradatiKarya. 10, Prabodhacndatoday (tha} by Kgspaniéra with the compatentary NEtakabharata ot GovindEnta bhagavan. 11, Astigsthaya (Vaidyaka) with the commentary Helhyabokhik of Sri basa Pandita (Part I) 12, Eelaypyiya (Vaidyaka}by Pasane{varofivadvija. 13, $aignavijayodaya, (Jy¢figR; UNDERTAKEN FOR PUBLICATION 1, Pinyaaghuvivii(Vyakaran) 2. Savadar&umekanamudi of dhavabharat. 3. Standa£deiraka (nistry) with commentary, 4. Saunakiya (Sngt.) 5. YoganईYीpta (Yoga) 6. anthopakhy—na.

1. 'त्यवद’ क. पाठः.
2. ‘षष्ठिस्तु’ इति मुद्रितपाठः