अमरकोषः (अमरविवेकव्याख्यासहितः)

अमरकोषः (अमरविवेकव्याख्यासहितः) [[लेखकः :|]] १९०७

The Department of Public Jastruction, Bombay.
AMARAKOSA,
WITH
THE COMMENTARY OF MAHESVARA
ENLARGED BY
RAGHUNATH SHASTRI TALEKAR.
REVISED, ENLARGED, AND IMPROVED
FROM
CHINTAMANI SHASTRI THATTE'S EDITION OF 1882,
BY
VAMANACHARYA JHALAKIKAR,
UNDER THE SUPERINTENDENCE OF
DR. RAMKRISHNA GOPAL BHANDARKAR,
LATE PROFESSOR OF ORIENTAL LANGUAGES, DECCAN COLLEGE.
SIXTH EDITION. 10,000 Copies.
Registered for Copy-right under Act XXV. of 1867.
‡
Bombay:
GOVERNMENT CENTRAL BOOK DEPO1.
1907.
All rights reserved.
Price 13 Annas.

अथ
नामलिङ्गानुशासनं नाम कोशः
अमरसिंहविरचितः
तलेकरोपाहरघुनाथशाक्षिणा अपवितया महेश्वरकृतामरविवेकारूपटीकमा
समन्वितः पूर्वे व्यीत्यधिकाष्टादशशतीमिते १८८२ स्त्रिस्ताब्दे
थतोपनामकचिन्तामणिशास्त्रिणा शोषितो मुद्रणेन
प्रसिद्धियुपगतः, स एव
दक्षिणकालेजसंज्ञकविद्यालयस्थसंस्कृतादिमाच्यभाषापूर्वप्रधा
नाध्यापकस्य डाक्टर (पण्डित ) भाण्डारकरोपाहस्य
रामकृष्णस्य
निदेशमनुवर्तमानेन शळकीकरोपमाझा
वामनाचार्येण
पुनः सूक्ष्मवा रीवा संशोषितः, पूर्व चिन्तामणिशाब्रिकृतया पाठान्तरशब्दसंमिषेशमेन
स्वपरिवर्धितमा वर्णानुपूर्ण्यनुसारिग्या कोशस्यञ्चब्दानुक्रमणिकवा
समाजीकृत |
मुंबापुरीवर्तिराजकीय प्रन्यशाळाधिकारिणा पुनः प्रकाशितः ।
( डीनमहावृत्तिः । )
शकाब्दाः १८२९ खिताब्दाः १९०७.
मूल्यं १३ आणकाः ।

सूचना.

स अस्मां हि शब्दानुक्रमणिकायां यो यः शब्दः स्वमस्तके टीकायां द्रष्टव्यः । यद्यपि शब्दानुक्रमणिका थत्तोपनामक चिन्तामणिशा विकृताऽऽसीत् तथाऽपि तत्र कोशस्थानां केषांचिच्छब्दानामसमावेशेनापूर्तेस्तेषां शब्दानां समावेशनवि- घया सत्पूर्ति कृतवता मया ( झळकीकरोपनान्ना भट्टवामनाचार्येण ) संशोधिता पाठा- न्तरस्थशब्द संनिवेशेन प्रपचिता चेति बोध्यम् । किं च मूलमन्थोऽपि कलियुगस्याष्टन- बत्यधिकत्रिचत्वारिंशच्छतीमिते संवत्सरे (४३९८) [ ख्रिस्त १२९७ वर्षे ] हस्तलिखितेन ताडपत्र पुस्तकेन सह, टीकाप्रन्थोऽपि रामाश्रम्याविटीकाभिः सह संवादित इति द्रष्टव्यम् ॥ अथ प्रस्तावना. । अयं हि नामलिशानुशासनं नाम कोशः अमरसिंहेन विरचितः, "इत्यमरसिंहकतो नामलिङ्गानुशासने" -इति प्रत्येककाण्डसमाप्तौ स्वयमेव लिखितत्वात् । परं तु अयम- मरसिंहः कदाऽऽसीदिति प्रभस्योत्तरतया निस्वाब्दानामेकादशशतकस्य (सन्म ११००) घरमभागात्पूर्वमेवासीत् इत्येतावन्मात्रमवधृत्योच्यते । यत उक्तमिताब्दकालिकेन मम्मटेन काव्यप्रकाशे सप्तमोल्लासे (३२८ पृष्ठे) "देवतानि पुंसि वा" -इत्यमरको- शप्रतीकोऽधारीति। मम्मटस्योक्तमिताब्दकालिकत्वं तु अस्मत्कृतायां काव्यप्रकाशटीकायां बालबोधिन्याख्यायामुपोद्धातप्रकरणे निर्णीतमिति तत एव द्रष्टव्यम् । केचितु; विक्रम- समकालिकोऽयममरसिंह इति वदन्ति, तथानुपदमेव स्पष्टं भविष्यति । अयममरसिंहो बौद्ध एव । तदुक्कं व्याख्यासुधाख्यया ('रामाश्रमी'-इति प्रसिद्धया) भानुदीक्षितकतया व्याख्यया समेवस्यामरकोशस्याहितपुस्तके पण्डितशिवदत्तशर्मणा- "अयममरसिंहः कदा.किंजातीयः कुत्रत्यं महीमण्डलं मण्डयांचकारेति न निश्चितम् । रा:विक्षरी देवासिदशा विबुधाः सुराः' इत्यादिना ] देवसामान्यनामा- देवरिशेषनामारभे 'सर्वशः मुगतो बुद्धो धर्मराजस्वथागतः । समन्वमद्रो भगवान् मारजिल्लोकजिजिनः' इत्यादिना बुद्धनानां लेखनेन बौद्धत्वमवसीयते । केचितु- 'धन्वन्तरिः क्षपणकोऽमरसिंहशङ्कवेतालभट्टघटखर्परकालिदासाः । ख्यातो वराहमिहरो नृपतेः सभायां रत्नानि वै वररुचिर्नव विक्रमस्य ॥' -इति वैक्रमनवरमल्या- पकश्लोकतो विक्रमसमकालकत्वममरसिंहस्य वदन्ति । परे तु-'इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत्मा- ऽऽपिशली शाकटायनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टौ च शाब्धिकाः ।। -इति पद्यानुरो. धेन पाणिनिसमन्तभद्रयोरन्तरालभवत्वं सुबते ।। अत्रेई बोध्यम्-इन क्रमबोधकम्, पाणिनिमहाभाष्यप्रवृत्तिसमकालकनिष्पत्तिकचान्द्रव्याकरणकर्तृचन्द्राचार्यस्य पाणिनि- तः प्राग्लेखनात् । अस्य वैयाकरणत्वं तु अमरसिंहो हि पापीयान् सर्व भाष्यमचूपुरत्' -इति पद्यात्सकलभाष्यतत्त्वज्ञत्वस्य (संपूर्णमहाभाष्यवत्त्वज्ञत्वस्य) प्रतीवेः प्रवीवमेव । इत्यं भजयन्तरेणोकिस्तु बौद्धत्वेन सकलवैदिकविरुद्धत्वात्" इति । बौद्धत्वादेव नानार्थवर्गे 'धर्मराजौ जिनयमौ'-इति श्लोके जिनशब्दस्य पूर्वनिपान निर्देशोऽमरसिंहेन कृतः । तथाहि-'जिनयमौ'-इत्यत्र 'तापसपर्वती' इत्यादाविष "अल्पावरम्" (२२२॥३४)-इत्यादिसूत्राणामप्राप्त्या "अभ्यहित च" इति वार्तिके. नैव जिनशब्दस्य पूर्वनिपातः । अभ्यर्हितत्वं च पूज्यत्वम, तच बौद्धानां मते बुद्धापरप- यस्य जिनस्य देवविशेषत्वात्स्पष्टमेव । यद्ययममरसिंहो बौद्धो न स्यात, किंतु वेदा- नुसार्येव स्यात्तदा वैदिकमते जिनापेक्षया यमस्यैवाभ्यहितत्वात् छन्दोमगाद्यभावाच 'यमजिनौ'-इत्येव वदेत् । किंचास्प बौद्धत्वे बहवः प्राचीना अमरकोशटीकापन्था अप्यानुकूल्यं भजन्ते। तथाहि-'यस्य शानदयासिन्धो'-दति प्रथमश्लोकन्याख्यानावसरे 'हे धीराःमानदया- Dighized by Google प्रस्तावना. सिन्धोःशानदयाभ्यां सिन्धुरिव सिन्धुस्तस्य अगाधस्य यस्य अनघाः गुणाः सन्ति स भगवान् श्रिये अमृताय व सेव्यतामाराध्यताम्-इत्यभिप्रायकं विस्तरेणान्वयं प्रय, विशेष्यानिर्देशप्रयुक्तदोषपरिहारायोक्तं रायमुकुटीकारेण-"अत्रानुक्तोऽपि वाक्ये लक्ष्या- यो शानदयादिभिः स्फुटं प्रतीयते । यथा- 'अयमुदयति मुद्रामखनः पधिनीनामुदय- गिरिवनालीबालमन्दारपुष्पम् '-इत्यादावनुकोऽपि सूर्य उदयसिना पद्ममुद्राभअनाविना च लक्ष्यते । अन्ये तु-कचिद्विशेषणमपि विशेष्यप्रतिपत्तिकरम्, यथा-निधानगर्मामिव सागराम्बराम्' इति । एवमिहापिसानदयासिन्ध्वादिविशेषणं विशेष्यप्रतिपत्तिकरमि- त्यदोष इत्याहुः । इह तु बुद्धादिपदोल्लेखे कृते दक्षिणापथपथिकसानामनुपादेयता स्यात, कृष्णादिपदोदेशे त्वनुपादेयत्वात् सत्कालबलितमदोबुराणां बौद्धानामित्युभयसा- धारण्येनोपादेयतार्थ मुख्यानुदेशा" इति । अमरदीपिकायामप्युक्तम्-" समुद्रपक्षे सर्वज्ञानलक्षणां धियं बुद्धिं रान्ति गृहन्तीति धीराः देवाः । बुद्धपक्षे भो धीराः पण्डिताः स बुद्धः सेव्यताम्" इति । त्रिकाण्डरहस्ये रामनायेनाप्युकम्- “यदाऽसौ कविरमरसिंहो प्रन्थमेतं चकार - दानीमनाइववेदपथानां मदोबुराणामविप्राबल्यमासीत् । स एव कृष्णादिपदोल्लेखे वेषामनुपादेयता स्यात्, बुद्धादिपदोलेखे तु दक्षिणापथप्रवृत्तानामनुपादेयता स्यादित्यु- भवेषां तत्रोपादेयतार्यमस्य मालश्लोकस्य वारशी गूढार्थता" इति । अमरकोसोद्धाटने क्षीरस्वामिनाऽपि- "यस्य भगवतो ज्ञानदययोः बोधकरुणयोः सिन्धोः समुद्रस्येव गम्भीरस्य अनघाः निष्पापाः गुणाः क्षान्त्यादयो बोधिपक्ष्याः सप्त- त्रिंशत्" इति प्रथमश्लोकव्याख्यानावसरे उक्ला द्वितीयश्लोकस्यावतरणं दत्तम्-" इति अन्यारम्भेऽभीप्सितसिद्धिहेतुं जिनमनुस्मृत्य श्रोतृप्रोत्साहनार्थ स्वप्रवृत्तिप्रयोजनं साभि- धेयमादिवाक्येनाह समाहत्येति"-इति । एवं च यत्तूक भानुदीक्षितेन "स्वामी तु (क्षीरस्वामी तु) 'जिनमनुस्मृत्य'-इति स्मरणलक्षणं मङ्गलमाह, सन्न । जिनवाचकपदस्यात्रादर्शनात् । सामान्यशब्दानां जिन- क्षणविशेषपरत्वेन ब्याख्यानस्य वैदिकानामनुचितलात, अमरकर्तुः (नामलिङ्गानु- शासनकर्तुः) जैनत्वे प्रमाणाभावाच "- इति, तत्तु अनादेयमेव । जिनवाचकपदानुप- म्यासे कारणस्य प्राचीन रायमुकुटीकारादिमिरुतस्योपदर्शितत्वात, सामान्यशब्दानां जिनलक्षणविशेषपरत्वेन व्याख्यानस्य बौद्धग्रन्थव्याख्याने प्रवृत्तानां वैदिकानामपि अपितत्वात् । प्रकृतग्रन्थकर्तु नत्वे प्रमाणस्य प्रागुपपादितत्वाति विघारिभिर्विचार्यम् । यद्यपि केनचित्कविना कोशपरिगणनावसरे 'अमरोऽयं सनातनः' इत्युक्तम्, तथा हि- "मेदिन्यमरमाला च त्रिकाण्डो रनमालिका । रन्तिदेवो भागुरिश्व व्याडिः शब्दार्णवस्तथा ॥ द्विरूपच फलिझम रमसः पुरुषोत्तमः । दुर्गोऽभिधाममाला च संसारावर्तशाश्वती॥ विश्वो बोपालितचैव वाचस्पतिहलायुधौ। हायककी साहसाको विक्रमादित्य एव च ॥ Digitized by , प्रस्तावना. हेमचन्द्रश्च रुद्रमाप्यमरोऽयं सनातनः । एते कोशाः समास्याता संख्या पशितिः स्मृता ॥" इति । वथापि तत्र 'सनातनः' इत्यस्य विश्वहेमचन्द्राद्यपेक्षया प्राचीनो नतु व्याडिभागु- र्यायपेक्षयेत्यर्थः । प्रकृतकोशापेक्षया पूर्व बहूनां कोशानां विद्यमानत्वात् । “समाहत्या- न्यतत्राणि" इति (१ पृष्ठे) वदताऽमरसिंहेन खयं स्पष्टीकृतत्वात् । व्याडे. परमप्रा- चीनत्वे प्रमाणं तु महर्षिपतखल्यादिप्रणीतं महाभाष्यादिकम् । तथा हि-"संग्रहे एत- प्राधान्येन परीक्षितम्" इति महाभाष्यम् (१ अ०, १ पा०, १ आ०)। संग्रहे इति। प्रन्थविशेषे इति कैयटः। प्रन्थविशेष इति । संग्रहो व्याडिकृतो लक्षलोकसंख्यो ग्रन्थ इति प्रसिद्धिरिति नागोजीभट्टकृत विवरणम् (महाभाष्यप्रदीपोहयोतः)। किंच, प्राग्वेदप्रा- विशाख्ये " व्याडेः सर्वत्राभिधानलोपः" -इवि शौनकोक्किरपि प्रमाणमिति द्रष्टव्यम् । अथ यान्यमरकोशटीकासु अन्यत्र च कोशानां कोशकाराणां वा नामान्युपलभ्यन्ते तान्यत्र बालप्रतिपस्यर्थ वर्णक्रमेण लिख्यन्ते- अजयः १, अनेकार्यभ्वनिमसरी २, अमिधानचिन्तामणिः । (हेमचन्द्रवतः)३, अभिधानमाला ४, अमरवचः ५, अमरमाला (अमरसिंहकता) ६, अरुणः ५, इन्दुकोशः ८, उत्पलिनी ९, ऊष्मविवेकः १०, एकाक्षरकोशः (जैनपुरुषोत्तमदेवकतः) ११, कलिङ्गः १२, कल्पतरुः १३, कल्पनुः (केशवछतः) १४, कात्यः १५, कात्यायनः १६, कोशसारः १७, गङ्गाधरः १८, गोवर्धनकोशः १९, चन्द्रकोशः २०, घरककोशः २१, तारपालः २२, त्रिकाण्डशेषः (जैनपुरुषोत्तमदेवकतः) २३, त्रिविक्रमः २४, दामोदरकोशः २५, दुर्गकोशः २६, देशिकोशः २७, द्विरूपकोशः २८, धनंजयः २९, धनपालः ३०, धन्वन्तरिः ३१, धरणीकोशः (धरणीदासकृतः) ३२, धर्मदासः ३३, नानार्थध्वनिमजरी ३४, नानार्थरबमाला (भास्करकृता) ३५, नामनिधानम् ३६, नाममाला ३५, नामलिङ्गानुशासनम् (अमरसिंहकतम् ) ३८, पदरमावली ३९, पालकोशः ४०, पुद्गलकोशः ४१, भट्टमल्लः ४२, भरतमाला ४३, भागुरिकोशः ४४, भुमकोशः ४५, भोगीन्द्रकोशः ४१ महकोशः ४७, महीपकोशः ४८, माधवकोशः ४९, मुकुट: ५०, मुक्तावली (श्रीधरकृता)५१, मुनिकोशः ५२, मेदिनी ५३, यादवः ५४, रनकोशः ५५, रनमाला (दण्डाधिनाथोपनामक इरुगप्पकृता)५६, रनमाला (हला- युधकता) ५७, रन्तिदेवः ५८, रभसः ५९, राजदेवः ६०, राजमुकुटः ६१, रुद्रकोशः ६२, वररुचिः६३, वाचस्पतिः ६४, विक्रमादित्यः ६५, विश्वकोशः ६६, विश्वप्रकाशः६५, विश्वरूपः ६८, विश्वलोचनः ६९, वैजयन्ती ७०, वो [बो] पालितः ७१, व्यादि.७२, शब्दरमावली (मथुरेशकृता) ७३, शब्दार्णवः७४, शब्दार्थचिन्तामणिः ७५, शाश्वतः ७६, शुभाङ्कः ७७, संसारावर्तः ७८, सज्जनकोशः ७९, सर्वधरः ८०, साहसाङ्कः ८१, मुधा ८२, सुभूतिकोशः ८३, सोमनन्दिः ८४, हरकोशः ८५, हारावली (जैनपुरुषो- समदेवकृता) ८६,-इति ॥ मळकीकरोपनामा भवामनाचार्यशर्मा Digitized by Google ! सटीकामरकोशस्य प्रथमं काण्डम्. यस्य ज्ञानदयासिन्धोरगावस्यानधा गुणाः॥ सेव्यतामक्षयो धीराः स श्रिये चामृताय च ॥१॥ समाहत्यान्यतत्राणि संक्षिसैः प्रतिसंस्कृतैः॥ संपूर्णमुच्यते वर्गेर्नामलिङ्गानुशासनम् ॥२॥ प्रायशो रूपभेदेन साहचर्याच्च कुत्रचित् ॥ स्त्रीपुंनपुंसकं ज्ञेयं तदिशेषविधेः कचित् ॥ ३॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ वन्दे तं परमानन्दं वामार्धेनोमया युतम् ॥ रौ मुजाव- पत्र विवरीवृत्यते जगत् ॥ इह खलु श्रीमदमरसिंहश्विकीर्षितस्य नामलिशानु- शासनस्य निर्विमपरिसमाप्त्यर्थ कृतं माल ग्रन्थादौ शिष्यशिक्षार्थ निबध्नाति । यसेति । भो धीराः अमाघस्वातिगम्भीरस्य झानकरुणयोः समुद्रस्य यस अनषा निर्मला गुणाः क्षान्त्यादयः सन्ति सोऽक्षयः श्रिये संपत्तये अमृताय मोक्षार्थ च भवनिः सेव्यतामाराध्यताम् ॥ १॥ पिकीर्षितं प्रतिजानीते । समाह- सेति । अन्येषां तत्राणि शास्त्रान्तराणि "नामलिङ्गानुशासनानि" समाहत्य एका कृत्वा संक्षिसः अल्पविस्तरबहथैः प्रतिसंस्कृतैः प्रतिपदं प्रकृतिप्रत्ययवि- चारेण कृतसंस्कारैः वगैः सजातीयसमूहै। संपूर्ण साङ्गोपाङ्ग नानां स्वरित्या- दीनां लिशानां च स्त्री(नपुंसकाख्यानां अनुशासनं व्युत्पादक शासमुच्यते । मयेति शेषः ॥ २ ॥ अथ वक्ष्यमाणशास्त्रस्य तावत्परिभाषामाह त्रिभिः लोकैः । प्रायश इति । अत्र प्रायशः बाहुल्येन रूपभेदेन आकारविशेषण सी(नपुंसक ज्ञेयम् । यथा “लक्ष्मीः पत्रालया पगा"। "पिनाकोजगवं धनुः"। तथा कुत्रचित्साहचर्याच्छन्दान्तरसानिध्याल्लिा क्षेयम् । यथा । “अश्वयुग- चिनी" | "प्रमात्मभूः सुरज्येष्ठ"। "वियद्विष्णुपदम्"। अत्र संदिग्धानि अवयु- नमवियन्ति अश्विन्यात्मभूविष्णुपदसाहचर्यात्स्त्रीपुनपुंसकलिङ्गानि । तथा Dighized by Google । सटीकामरकोशस्य [खर्गवर्गः भेदाख्यानाय न बन्दो नैकशेषो न संकरः॥ कृतोत्र भिन्नलिङ्गानामनुक्तानां क्रमाहते ॥ ४॥ त्रिलिङ्गयां त्रिष्विति पदं मिथुने तु दयोरिति । निषिद्धलिङ्ग शेषार्थ त्वन्ताथादि न पूर्वभाक् ॥ ५॥ खरव्ययं स्वर्गनाकत्रिदिवत्रिदशालयाः॥ सुरलोको द्योदिवौ दें स्त्रियां क्लीबे त्रिविष्टपम् ॥ ६॥ कचित् तद्विशेषविधेः लिङ्गविशेषोक्तेः । यथा । "मेरी स्त्री दुन्दुभिः पुमान्" । "क्लीचे त्रिविष्टपम्" ॥३॥ भेदेति । अत्रालिन् अन्थेऽनुक्तानामव्युत्पादितानां मिमलिशानामसमानलिकानां नाम्नां भेदाख्यानाय लिङ्गभेदं समाख्यातुं द्वन्द्वो न कृतः । यथा “कुलिश भिदुर पविः" न तु " कुलिशभिदुरपवयः" इति । तथा एकशेषोऽपि न कृतः । शिष्यमाणलिास्यैव प्रतीतेः । यथा । "नमः खं श्रावणो नभा"। न तु “खश्रावणौ तु नभसी" इति (१) तथा क्रमादृते क्रम विना संकरोऽपि भिमलिङ्गानां मिश्रीभावोऽपि न कृतः । साहचर्येण लिङ्गनि- अयाभावप्रसङ्गात् । किं तु स्त्रीपुंनपुंसकानि क्रमेण पठितानि । यथा । "स्तवः स्तोत्रं स्तुतिर्नुतिः" । न तु "स्तुतिः स्तोत्रं स्तवो नुतिः" इति । अत्र प्रायशो रूपमेदेनेत्यायुक्तरीत्या येषां लिग व्युत्पादितं तेषां तु भिन्नलिझानामपि स्थलान्तरे द्वन्द्वादयः कृताः । यथा "अप्सरोयक्षरक्षोगन्धर्व किन्नरा"। "माता- पितरौ पितरौं" ॥४॥ त्रिलिजयामिति। त्रिलियां लिङ्गत्रयसमाहारे त्रिष्विति पदमुक्तम् । यथा “त्रिषु स्फुलिङ्गोऽग्निकण" । स्फुलिङ्गशब्दो लिङ्गत्रयेऽपि वर्तत इत्यर्थः । तथा मिथुने स्त्रीपुंसयोर्द्वयोः इति पदम् । यथा “बहेर्द्वयो- जालकीलौ" । तथा निषिद्धलिङ्ग शेषार्थम् । यत्र लिङ्ग निषिद्धं तत्र तदवशिष्ट लिगक्षेमम् । यथा “व्योमयानं विमानोऽस्त्री" इत्यत्र स्त्रीलिङ्गे निषिद्धे विमानस्य पुनपुंसकविधिः । तथा तुशब्दः अन्तो यस्य तत्वन्तम् । अथशब्दः आदिर्यस्य तदथादि । इदं द्वयं पूर्वभाक् न भवति पूर्वेण न संबध्यते । यथा “पुलोमजा शचीन्द्राणी नगरी त्वमरावती" इत्यत्र नगरीति त्वन्त पदमिन्द्राण्या न संब- ध्यते कित्वमरावत्या संबद्धम् । तथा "नित्यानवरताजस्त्रमप्यथातिशयो भर" इत्यादि पद न पूर्वभाक् । किं तु भरस्थ पर्यायः ॥५॥ खरिति । स्वः स्वर्ग: नाक: । न के सुखं अकं दुःख तत् न विद्यते यसिन् । न प्राडिति प्रकृतिमा- १ अनत्यं टिप्पणं स्थलाभावादनुक्रमणिकानन्तरपृष्ठे लिखितमिति तत्रैव द्रष्टव्यम् ॥ Dighized by Google 6-10 प्रथमं काण्डम्. १] अमरा निर्जरा देवास्त्रिदशा विबुधाः सुराः॥ सुपर्वाणः सुमनसस्त्रिदिवेशा दिवौकसः ॥७॥ आदितेया दिविषदो लेखा अदितिनन्दनाः ।। आदित्या ऋभवोऽस्वमा अमर्त्या अमृतान्धसः॥८॥ बर्हिर्मुखाः क्रतुभुजो गीर्वाणा दानवारयः॥ वृन्दारका दैवतानि पुंसि वा देवता स्त्रियाम् ॥ ९॥ आदित्यविश्ववसवस्तुषितामाखरानिलाः॥ महाराजिकसाध्याश्च रुद्राश्च गणदेवताः॥१०॥ वामलोपो न । त्रिदिवः त्रिदशालयः सुरलोकः द्यौः द्यौः त्रिविष्टपम् इति नव नामानि स्वर्गस्य । तत्र स्खरित्यव्ययं "स्वरादिनिपातमव्ययम्" इति सूत्रात् । लिसंख्याकारकाभाववदित्यर्थः । योदिवौ द्वे स्त्रीलिङ्गे । द्यौर्गोवदाद्यः । द्यौः दियौ दिवः धुभ्यामित्यादिरपरः। त्रिविष्टपं क्लीबे नपुंसके एव । त्रिदशालयादयः सुरसदनादिशब्दोपलक्षकाः । एवमुत्तरत्रापि अर्थसाम्येन पर्यायान्तराणि खयमूलानि । त्रियौ क्लीवे इत्यपि पाठः ॥ ६ ॥ अमराः निर्जराः देवाः त्रिदशाः विबुधाः सुराः सुपर्वाणः सुमनसः त्रिदिवेशाः दिवौकसः “दिवो- कसः"॥ ७ ॥ आदितेयाः दिविषदः लेखाः अदितिनन्दनाः आदिला: ऋभवः अस्वमाः अमाः अमृतान्धसः॥ ८ ॥ बहिर्मुखाः। बर्हिरमिः मुखं वेषाम् । ऋतुभुजः गीर्वाणाः "गीर्वाणाः " दानवारयः वृन्दारकाः दैवतानि देवताः इति षड्विंशतिर्नामानि देवानाम् | व्यक्तिवाहुल्याबहुवचनप्रयोगः । विकल्पेन दैवतशब्दः पुंसि । यथा दैवतमिदं दैवतोऽयमिति । देव एव देवता खायें तल् ॥ ९॥ अथ सङ्घचारिण आह । आदित्येति । "आदित्या द्वादश प्रोक्ता विश्वे देवा दश स्मृताः । वसवश्चाष्ट संख्याताः पत्रिंशसुषिता मता" ॥१॥"आभाखराश्चतुःषष्टिर्वाताः पञ्चाशदूनकाः । महाराजिकनामानो द्वे शते विंशतिस्तथा ॥२॥"साध्या द्वादश विख्याता रुद्राएकादश स्मृताः ॥आदित्या द्वादशे । विश्वेदेवा दर्श । वसवोष्टौ । तुषिताः पैत्रिंशत् । आभास्वराः चतुःषष्टिः । अनिला एकोनेपश्चाशत् । महाराजिकाः विंशत्यधिकशेर्तद्वयम् । साध्या द्वादेश । रुद्रा एकादश । एता गणदेवताः । अत्र तुषिताद्या गणा बौद्धपातञ्जलादौ द्रष्टव्याः ॥ १० ॥ देवयोनीनाह । विधेति । विद्याधरा जीमूतवाहनादयः । अप्सरसो देवानाः । यक्षाः कुबेरादयः । रक्षांसि माया- Dighizod by Google 10-15 ४ i . । सटीकामरकोशस्य [स्वर्गवर्ग: विद्याधराप्सरोयक्षरक्षोगन्धर्वकिनराः ॥ पिशाचो गुह्यकः सिद्धो भूतोऽमी देवयोनयः ॥ ११ ॥ असुरा दैत्यदैतेयदनुजेन्द्रारिदानवाः॥ शुक्रशिष्या दितिसुताः पूर्वदेवाः सुरद्विषः ॥ १२ ॥ सर्वज्ञः सुगतो बुद्धो धर्मराजस्तथागतः। समन्तभद्रो भगवान्मारजिल्लोकजिजिनः ॥ १३॥ षडभिज्ञो दशबलोद्धयवादी विनायकः॥ मुनीन्द्रः श्रीघनः शास्ता मुनिः शाक्यमुनिस्तु यः॥१४॥ स शाक्यसिंहः सर्वार्थसिद्धः शौद्धोदनिश्च सः॥ गौतमश्चार्कबन्धुश्च मायादेवीसुतश्च सः॥१५॥ बिनो लङ्गादिवासिनः । गन्धर्वास्तुम्बुरुप्रभृतयो देवगायनाः । किमरा अश्वादि- मुखा नराकृतयः। पिशाचा:पिशिताशाभूतविशेषाः । गुह्यकाः मणिभद्रादयः। "निधि रक्षन्ति ये रक्षास्ते स्युर्मुझकसझकाः "। सिद्धाः विश्वावसुप्रभृतयः । भूताः बालग्रहादयो रुद्रानुचरा वा । जातावेकवचनानि । एते देवयोनिस- ज्ञका इत्यर्थः । विद्याधरोऽप्सर इत्यपि पाठः । भिमलित्वादोऽनभिधाना- दसमास इति रामाश्रम्याम् ॥ ११ ॥ असुराः “आसुराः" दैत्याः दैतेयाः दनुजाः इन्द्रारयः दानवाः शुक्रशिष्याः दितिसुताः पूर्वदेवाः सुरद्विषः इति दश नामान्यसुराणाम् ॥ १२ ॥ सर्वज्ञः सुगतः बुद्ध धर्मराजः तथागतः। तथा सलं गतं शातं यस्य । समन्तभद्रः भगवान् मारजित् लोकजित् जिनः॥१३॥ पडमिशः दशबलः अद्वयवादी विनायकः मुनीन्द्रः श्रीधनः शास्ता मुनिः इत्य- टादश बुद्धख । शाक्यमुनिः ॥ १४ ॥ शाक्यसिंहः सर्वार्थसिद्धः शौद्धोदनिः गौतमः । गोतमस्य शिष्यः गौतमः । "तस्वेदम्" इत्यण् । अर्कबन्धुः मायादे- वीसुतः इति सप्त नामानि बुद्धावान्तरभेदस्य शाक्यमुनेः । षडमिनः पद् अभितः शायमानानि यस्य । दिव्यं चक्षुः श्रोत्रं परिचितज्ञानं पूर्वनिवा- सानुस्मृतिः आत्मज्ञानं वियद्गमनं कायव्यूहादिसिद्धिश्वेति इमानि पद् शायमानानि । दश बलानि यस्य दशरलः । “दानं शील क्षमा वीर्य ध्याना- शानलानि च । उपायः प्रणिधि न दश बुद्धवलानि च" इति ॥१५॥ प्रया आत्मभूः सुरज्येष्ठः परमेष्ठी पितामहः हिरण्यगर्भः लोकेशः स्वयंभूः चतुराननः Digitized by Google 15-2 प्रथमं काण्डम्. ब्रह्मात्मभूः सुरज्येष्ठः परमेष्ठी पितामहः ॥ हिरण्यगर्भो लोकेशः स्वयंभूश्चतुराननः ॥ १६ ॥ धाताऽब्जयोनिर्द्धहिणो विरिञ्चिः कमलासनः ॥ स्रष्टा प्रजापतिर्वेधा विधाता विश्वसृविधिः ॥ १७ ॥ ("नाभिजन्माण्डजः पूर्वो निधनः कमलोद्भवः॥ सदानन्दोरजोमूर्तिः सत्यको हंसवाहनः" ॥१॥) (१) विष्णुर्नारायणः कृष्णो वैकुण्ठो विष्टरश्रवाः ।। दामोदरो हृषीकेशः केशवो माधवः खभूः ॥१८॥ दैत्यारिः पुण्डरीकाक्षो गोविन्दो गरुडध्वजः॥ पीताम्बरोऽच्युतः शाी विष्वक्सेनो जनार्दनः ॥ १९ ॥ उपेन्द्र इन्द्रावरजश्चक्रपाणिश्चतुर्भुजः ॥ पद्मनाभो मधुरिपुर्वासुदेवत्रिविक्रमः ॥ २० ॥ देवकीनन्दनः शौरिः श्रीपतिः पुरुषोत्तमः ॥ वनमाली बलिध्वंसी कंसारातिरघोक्षजः ॥ २१ ॥ ॥१६॥ धाता अब्जयोनिः द्रुहिणः “दुषणः" विरिचिः “विरिश" कमलासनः स्रष्टा प्रजापतिः वेधाः विधाता विश्वसद् विधिः इति विंशति- प्रक्षणः ॥१७॥ विष्णुः नारायणः नरायणः" कृष्णः वैकुण्ठः विष्टर- श्रवाः दामोदरः । दाम उदरे यस्य । हृषीकेशः । हृषीकाणामिन्द्रिया- मामीशः । केशवः माधवः स्वभूः ॥ १८ ॥ दैत्यारिः पुण्डरीकाक्षः गोविन्दः गरुडध्वजः पीताम्बरः अच्युतः शाही । शृङ्गस्य विकारो धनुः यस्यास्ति सः । विष्वक्सेनः "विश्वक्सेनः" जनार्दनः ॥ १९ ॥ उपेन्द्रः इन्द्रावरजा चक्रपाणिः चतुर्भुजः पमनाभः मधुरिपुः वासुदेवः त्रिविक्रमः ॥२०॥ देव- कीनन्दनः शौरिः "सौरिः" श्रीपतिः पुरुषोत्तमः वनमाली बलिध्वंसी कैसारातिः अधोक्षजः ॥२१॥ विश्वम्भरः कैटभजित् विधुः श्रीवत्सलाञ्छनः । श्रीयुक्तो वत्सः श्रीवत्सः केशावर्तविशेषः लाञ्छनं चिई यस्य । उक्त च १ अयं श्लोकस्तालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति ॥ Digitized by Google 21-27 सटीकामरकोशस्य [स्वर्गवर्गः विश्वम्भरः कैटभजिदिधुः श्रीवत्सलाञ्छनः॥ (पुराणपुरुषो यज्ञपुरुषो नरकान्तकः ॥ २२ ॥ जलशायी विश्वरूपो मुकुन्दो मुरमर्दनः ॥) (१) वसुदेवोऽस्य जनकः स एवानकदुन्दुभिः ॥ २३ ॥ बलभद्रः प्रलम्बनो बलदेवोऽच्युताग्रजः॥ रेवतीरमणो रामः कामपालो हलायुधः ॥ २४ ॥ नीलाम्बरो रोहिणेयस्तालाको मुसली हली ।। संकर्षणः सीरपाणिः कालिन्दीभेदनो बलः ॥ २५ ॥ मदनो मन्मथो मारः प्रद्युम्नो मीनकेतनः ॥ कन्दर्पो दर्पकोऽनङः कामः पञ्चशरः स्मरः ॥ २६ ॥ शम्बरारिमनसिजः कुसुमेषुरनन्यजः ॥ पुष्पधन्वा रतिपतिर्मकरध्वज आत्मभूः ॥ २७ ॥ हरिवंशे । श्रीवत्सेनोरसि श्रीमान् रोमजातेन राजता | शुशुभे भगवान् कृष्णः । पुराणपुरुषः यज्ञपुरुषः नरकान्तकः ॥ २२॥ जलशायी विश्वरूपः मुकुन्दः मुरमर्दनः । इति षट्चत्वारिंशद्विष्णोः । अस्य कृष्णस्य जनकः पिता वसु- देवः । वसुदेव एव आनकदुन्दुभिः द्वे कृष्णपितुः ॥ २३ ॥ बलभद्रः प्रलम्बनः बलदेवः अच्युताग्रजः रेवतीरमणः रामः कामपालः हलायुधः ॥ २४ ॥ नीलाम्बरः रौहिणेयः तालाः मुसली “ मुषली" हली संकर्षणः सीरपाणिः कालिन्दीभेदनः बलः । इति सप्तदश बलरामस्य ॥२५॥ मदनः मन्मथः मारः प्रधुनः मीनकेतनः कन्दर्पः दर्पक: अनः कामः पश्चशरः सरः ॥ २६ ॥ शम्बरारिः “सम्बरारिः" मनसिजः कुसुमेषुः अनन्यजः पुष्प- धन्वा रतिपतिः मकरध्वजः आत्मभूः । इत्येकोनविंशतिर्मदनस नामानि ॥ २७॥ " अरविन्दमशोकं च चूतं च नवमल्लिका ॥ नीलोत्पलं च पञ्चैते पश्चबाणस सायकाः॥१॥" उन्मादनस्तापनश्च शोषणः स्तम्भनस्तथा ।। संमोहनश्च कामस पश्च नाणाः प्रकीर्तिताः" ॥२॥ ब्रह्मसूः ऋष्यकेतुः "ऋश्यकेतुः विश्वकेतुः अषकेतुः" इत्यपि पाठान्तरम् । अनिरुद्धः उषापतिः १ अयं श्लोकस्साळपत्रपुस्तके नास्ति । Digtired by Google म 27-32 ! प्रथमं काण्डम्. । ब्रह्मसूप्यकेतुः स्यादनिरुद्ध उषापतिः ॥ लक्ष्मीः पद्मालया पद्मा कमला श्रीहरिप्रिया ॥ २८ ॥ इन्दिरा लोकमाता मा क्षीरोदतनया रमा । ("भार्गवी लोकजननी क्षीरसागरकन्यका")। (१) शको लक्ष्मीपतेः पाञ्चजन्यश्चक्रं सुदर्शनम् ॥ २९ ॥ कौमोदकी गदा खड्डो नन्दकः कौस्तुभो मणिः॥ (चापःशाङ्ग मुरारेस्तु श्रीवत्सो लाञ्छनं स्मृतम् ॥ ३०॥ "अश्वाश्च शैब्यसुग्रीवमेघपुष्पबलाहकाः ।। सारथिर्दारुको मन्त्री युद्धवश्चानुजो गदः" ॥ १॥ (२) गरुत्मान्गरुडस्ताक्ष्यों वैनतेयः खगेश्वरः। नागान्तको विष्णुरथः सुपर्णः पन्नगाशनः ॥ ३१ ॥ शम्भुरीशः पशुपतिः शिवः शूली महेश्वरः॥ ईश्वरः शर्व ईशानः शंकरश्चन्द्रशेखरः ॥ ३२ ॥ इति चत्वारि प्रद्युम्नसूनोः । लक्ष्मीः पनालया पत्रा कमला श्रीः हरि- प्रिया ॥२८॥ इन्दिरा लोकमाता मा क्षीरोदतनया । "क्षीराधितनया" इत्यपि पाठः । रमा । इत्येकादश लक्ष्म्याः । लक्ष्मीपतेर्विष्णोः शङ्खः पाञ्चजन्यः । तस चक्र सुदर्शननामकम् । " सुदर्शनः " ॥ २९ ॥ तस्य गदा कौमोदकी । कुमोदक इति श्रीविष्णोर्नाम तस्यं कौमोदकी "तस्पेदम्" इत्यण् डीप दुर्गसंमतो- ऽयमर्थः । “कौपोदकी" । तस्य खगः नन्दकः । तस्य मणिः कौस्तुभः । तस्य चापः शाईम् । अस्योर स्थलाञ्छनं श्रीवत्सः ॥३०॥ अस्य अश्वाश्च शैब्य- सुग्रीव-मेघपुष्प-बलाहकाश्चत्वारः । दारुका सारथिः । मन्त्री उद्धवः । अनुजः गदः। तदुक्तम् “गदो भ्रातरि विष्णोश्च आमये नायुधे गदा" । एकैकम् ॥१॥ गरुत्मान् गरुडः तायः वैनतेयः खगेश्वरः नागान्तका विष्णु- रवः सुपर्णः पनगाशनः इति नव नामानि गरुडस ॥ ३१ ॥ शंः ईश: पशुपतिः शिवः शूली महेश्वरः। ईश्वरः शर्वः "सर्वः" ईशानः शंकरः चन्द्र- शेखरः ॥ ३२ ॥ भूतेशः खण्डपरशुः गिरीशः गिरेः कैलासस्य ईशः । १ इदमध तालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति ॥२ अयं सार्थोऽपि श्लोकस्तालपत्रपुस्तके नास्ति । Digitzot by Google । 32-38 ८ सटीकामरकोशस्य [स्वर्गवर्ग: भूतेशः खण्डपरशुर्गिरीशो गिरिशो मृडः ॥ मृत्युंजयः कृत्तिवासाः पिनाकी प्रमथाधिपः ॥ ३३ ॥ उग्रः कपर्दी श्रीकण्ठः शितिकण्ठः कपालभृत् ॥ वामदेवो महादेवो विरूपाक्षस्त्रिलोचनः ॥ ३४ ॥ कृशानुरेताः सर्वज्ञो धूर्जटिर्नीललोहितः॥ हरः स्मरहरी भर्गस्यम्बकत्रिपुरान्तकः ॥३५॥ गङ्गाधरोऽन्धकरिपुः क्रतुवंसी वृषध्वजः ॥ व्योमकेशो भवो भीमः स्थाणू रुद्र उमापतिः ॥ ३६॥ (“अहिर्बुभ्योऽष्टमूर्तिश्च गजारिश्च महानटः॥") (१) कपर्दोऽस्य जटाजूटः पिनाकोजगवं धनुः ॥ प्रमथाः स्युः पारिषदा ब्राह्मीत्याद्यास्तु मातरः ॥३७ ।। विभूतिभूतिरैश्वर्यमणिमादिकमष्टया ॥ उमा कात्यायनी गौरी काली हैमवतीश्वरी ॥३८॥ गिरीशः । गिरिय॑स्यास्ति अथवा गिरौ शेते । मृडः मृत्युञ्जयः कृत्तिवासाः पिनाकी प्रमथाधिपः ॥ ३३ ॥ उग्रः कपर्दी श्रीकण्ठः शितिकण्ठः कपालभृत् वामदेवः महादेवः विरूपाक्षः त्रिलोचनः ॥ ३४ ॥ कृशानुरेताः सर्वज्ञः धूर्जटिः नीललोहितः हरः "हीरः" सरहरः भर्गः “भर्यः" त्र्यम्बका त्रिपुरान्तका ॥ ३५ ॥ गङ्गाधरः अन्धकरिपुः क्रतुध्वंसी वृषध्वजः व्योमकेशः भवः भीमः स्थाणुः रुद्र: उमापतिः इत्यष्टचत्वारिंशनामानि शिवस्य । ईशितुं शीलमपेश्वरः। ईष्टे तच्छील ईशानः ॥३६ ॥ अस्य शंभोः जटाजूटः कपर्दनामा अस्य धनुः अजगवम् । "अजकवम्" तदेव पिनाक इत्यपि । अस्य पारिषदाः परि- पदि साधवः पारिषद्या" प्रमथाः । ब्राझीत्याद्याः " ब्रह्माण्याचा । यथाहुः । "ब्राझी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा । वाराही च तथेन्द्राणी चामुण्डा सप्त मातरः" इति ॥ ३७॥ विभूतिः भूतिः ऐश्वर्य इति त्रीणि ऐश्वर्यस । तत्तु अणिमा महिमेत्यादिभेदैरष्टविधम् ॥ ते चाौ मेदा यथा "अणिमा महिमा चैव गरिमा लघिमा तथा । प्राप्ति: १. इदम तालपत्रपुस्तकेऽपि नाति । Digtized by Google मातरः 38--- प्रथमं काण्डम्. १] शिवा भवानी रुद्राणी शर्वाणी सर्वमङ्गला ॥ अपर्णा पार्वती दुर्गा मृडानी चण्डिकाम्बिका ॥३९॥ (आर्या दाक्षायणी चैव गिरिजा मेनकात्मजा ॥) (१) विनायको विघ्नराजद्वैमातुरगणाधिपाः ॥ ४० ॥ अप्येकदन्तहेरम्बलम्बोदरगजाननाः॥ कार्तिकेयो महासेनः शरजन्मा षडाननः ॥४१॥ पार्वतीनन्दनः स्कन्दः सेनानीरमिभूर्गुहः ॥ बाहुलेयस्तारकजिदिशाखः शिखिवाहनः ॥ ४२ ॥ पाण्मातुरः शक्तिधरः कुमारः क्रौञ्चदारणः ॥ (शृङ्गी भृङ्गी रिटिस्तुण्डी नन्दिको नन्दिकेश्वरः ॥ १३ ॥ "कर्ममोटी तु चामुण्डा चर्ममुण्डा तु चर्चिका॥') (२) इन्द्रो मरुत्वान्मघवा बिडौजाः पाकशासनः॥ वृद्धश्रवाः शुनासीरः पुरुहूतः पुरन्दरः ।। ४४॥ प्राकाम्यमीशित्वं वशित्वं चाष्टसिद्धयः॥अणोर्मावः । महतो भावः, येन ब्रह्माण्डे न माति । गुरोर्भावः । लघोर्भावः । प्राप्तिरल्यग्रेण चन्द्रादेः। प्रकामस्य भाव इच्छानमिषातः । ईशिनो भावः प्रभुत्वं येन स्थावरा आप्याज्ञाकारिणः । वशिनो भावः येन भूमावपि उन्मजननिमजने । उमा कात्यायनी गौरी काली "काला" हैमवती ईश्वरी "ईश्वरा" ॥ ३८ ॥ शिवा "शिवी" भवानी रुद्राणी शर्वाणी सर्वमाला अपर्णा पार्वती दुर्गा मृडानी चण्डिका अम्बिका।।३९।। आर्या दाक्षायणी गिरिजा मेनकात्मजा इत्येकविंशतिः पार्वत्याः ॥ विनायक: विमराजः द्वैमातुरः गणाधिपः ॥४०॥ एकदन्तः हेरम्बः लम्बोदरः गजाननः इत्यष्टौ गणेशस्य । कार्तिकेया महासेनः शरजन्मा षडाननः॥४शा पार्वतीनन्दनः स्कन्दा सेनानी: अमिभूः गुहा बाहुलेया तारकजित् विशाखः शिखिवाहन॥४२॥ पामातुरः शक्तिधरः कुमारः क्रौञ्चदारणः "कौञ्चदारणः" इति सप्तदश स्कन्दख। शहीभृङ्गी रिटि: तुण्डी नन्दिका नन्दिकेश्वरः इति पनामानि नन्दिनः। शशी भृकीय क्षेपकमिति केचित् ॥४३॥ इन्द्रः मरुत्वान् मघवा "मषषान्" १ इदम तालपत्रपुस्तके नास्ति ॥ २ इदं पद्यमपि तालपत्रपुस्तके नास्ति ।। Digitized by Google 44-50 सटीकामरकोशस्य [वर्गवर्गः जिष्णुर्लेखर्षभः शक्रः शतमन्युर्दिवस्पतिः॥ सुत्रामा गोत्रभिदनी वासवो वृत्रहा वृषा ॥१५॥ वास्तोष्पतिः सुरपतिर्बलारातिः शचीपतिः॥ जम्मभेदी हरिहयः खारापनमुचिसूदनः ॥ ४६॥ संक्रन्दनो दुश्यवनस्तुरापाण्मेघवाहनः ।। आखण्डलः सहस्राक्ष ऋभुक्षास्तस्य तु प्रिया ॥ ४७॥ पुलोमजा शचीन्द्राणी नगरी वमरावती ।। हय उच्चैःश्रवाः सूतो मातलिनन्दनं वनम् ॥ १८॥ स्थात्मासादो वैजयन्तो जयन्तः पाकशासनिः॥ ऐरावतोभ्रमातङ्गरावणाम्रमुवल्लभाः ॥ ४९ ॥ हादिनी वज्रमस्त्री स्यात्कुलिशं भिद्रं पविः ।। शतकोटिः खरुः शम्बो दम्भोलिरशनिर्दयोः॥५०॥ बिडौजा पाकशासनः वृद्धश्रवाः शुनासीरः “द्वितालव्यः द्विदन्त्यश्च" पुरुहूतः पुरन्दरः ॥४४॥ जिष्णुः लेखर्षभः शक्रः शतमन्युः। शतं मन्यवो यज्ञाः यस । 'मन्यु,न्ये ऋतौ त्रुधि' इति विश्वः । दिवस्पतिः सुत्रामा "सूत्रामा" गोत्रभित् वजी वासवः वृत्रहा धूषा ॥४५॥ वास्तोष्पतिः सुरपतिः बलारातिः शचीपतिः जम्मभेदी हरिहयः खाराट् नमुचिसूदनः ॥४६॥ सक्रन्दनः दुथ्यवना तुरापाद् मेषवाहनः । आखण्डला सहस्राक्षः ऋभुक्षाः इति पञ्चविंशदिन्द्रस्य । तत्र वाराद् जकारान्तः । तुरापाद् हान्तः । प्रभुक्षा नान्तः पथिवत् । तस्येन्द्रस्य प्रिया तु पुलो- मजेत्युत्तरेण सम्बन्धः ॥४७॥ पुलोमजा शची “ दम्त्यादिरपि" इन्द्राणी । इति अयमिन्द्रप्रियायाः । इन्द्रस्य नगरी तु अमरावती । तस्य अश्व उचैःश्रवाः। तस्य सारथिर्मातलिः। तस्योपवनं नन्दनम् ॥४८॥ इन्द्रस्य प्रासादो गृहविशेषः वैज- यन्तनामा । जयन्तः पाकशासनिः द्वे इन्द्रपुत्रस्य । ऐरावतः अभ्रमात ऐरावनः अप्रमुघल्लमः इति चत्वारि ऐरावतस्य ।। ४९ ॥ हादिनी वर्ज कुलिश मिदुरै "मिदिर" पविः शतकोटिः खः "सन्तोऽपि" सम्पः "सम्बः। शम्बः। तालच्या अपि दन्त्याश्च सम्बसूकरपांसच इत्यूष्मविवेकः" दम्भोलि: अशनिः इति दशक वजस्य । तत्र हादिनी सी वज्रमखी पुनपुंसकलिङ्गम् । पन्यादयः इसि । Digitized by Google 50-55 प्रथमं काण्डम्. ११ १] व्योमयानं विमानोऽस्त्री नारदाद्याः सुरर्षयः । स्यात्सुधर्मा देवसभा पीयूषममृतं सुधा ॥ ५१ ॥ मन्दाकिनी वियद्गङ्गा वर्णदी सुरदीर्घिका ।। मेरुः सुमेरुहेमाद्री रनसानुः सुरालयः॥ ५२ ॥ पञ्चैते देवतरवो मन्दारः पारिजातकः ॥ सन्तानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ ५३ ॥ सनत्कुमारो वैधात्रः स्ववैद्यावश्विनीसुतौ ॥ नासत्यावश्विनौ दस्रावाश्विनेयौ च तावुभौ ॥ ५४॥ स्त्रियां बहुष्वप्सरसः खर्वेश्या उर्वशीमुखाः॥ हाहा हूहूश्चैवमाया गन्धर्वास्त्रिदिवौकसाम् ॥ ५५ ॥ . अशनियोः स्त्रीपुंसयोः ॥५०॥ व्योमयानं विमानः द्वे विमानस्य । तत्र विमानः पुसि क्लीवे च । नारददेवलाधाः सुरर्षयः एकम् । सुधर्मा देवसभा इति द्वे देवस- मायाः। पीयूष "पेयूष " अमृत सुधा त्रीण्यमृतस्य ॥५१॥ मन्दाकिनी वियना वर्षदी सुरदीपिका चत्वारि मन्दाकिन्याः । मेरुः सुमेरुः हेमाद्रिः रमतानुः सुरालयः पञ्च कनकाचलस ॥५२॥ मन्दारः पारिजातका सन्तानः कल्पाक्ष: हरिचन्दनं पञ्चैते देवतरवः । तत्र हरिचन्दन क्लीबपुंसोः॥ ५३ ॥ सनत्कुमारः 'सनात्कुमारः" वैधात्रः द्वे सनकादेः । स्ववैद्यौ अश्विनीसुतौ नासत्यौ अश्विनी दसौ आथिनेयौ इति षट् अश्विनीकुमारयोः । तावुभौ यमलौ अत एव द्विवचनम् ॥५४॥उर्वशीखाः उर्वशीमेनकारम्भेत्याद्याः अप्सरसःखर्वेश्या इति चोच्यन्ते । "धृताची मेनकारम्भा उर्वशी च तिलोत्तमा। सुकेशी मञ्जुघोषायाः कथ्यन्तेऽस- रसो बुधैः" । अत्र अप्सरस शब्द एकस्थामपि व्यक्तौ बहुवचनान्तः सीलियः । अप्सरा इत्यपि प्रयोगदर्शनात्यायशो बहुत्वम् । हाहाः हः एवमाधौ येषां ते तया दिवौकसां देवानां गन्धर्वाः गायना एकैकम्। आधशब्दातुम्बुरुविश्वावसुचि प्ररथप्रभृतयः । हाहाशब्दख रूपं तु हाहाः हाहौ हाहाः हाहा हाहौ हाहान् हाहाहाहाभ्यामित्यादि “हाहाःसान्तोऽपि, गन्धर्वो हाहसि प्रोक्त इति रखकोशा- "शब्दस्य द्वितीयैकवचनं हूहूमित्यादि द्रष्टव्यम् । “हहाइत्यादिइखाडुइत्यु- मयालय । मीतमाधुर्यसंपनी विख्यातौ च हहाहुहू इति यासोक्तेः"॥५५॥ Digitized by Google 55-60

१२ सटीकामरकोशस्य [स्वर्गवर्गः i ! अमिश्वानरो वह्रिींतिहोत्रो धनञ्जयः ।। कृपीटयोनिचलनो जातवेदास्तनूनपात् ॥ ५६ ॥ बर्हिः शुष्मा कृष्णवां शोचिष्केश उषर्बुधः ॥ आश्रयाशो बृहद्धानुः कृशानुः पावकोऽनलः ॥ ५७ ॥ रोहिताश्वो वायुसखः शिखावानांशुशुक्षणिः॥ हिरण्यरेता हुतभुग्दहनो हव्यवाहनः ॥ ५८ ॥ समार्दिमुनाः शुक्रश्चित्रभानुर्विभावसुः ॥ शुचिरप्पित्तमौर्वस्तु वाडवो वडवानलः ॥ ५९ ॥ वहेर्दयोालकीलावचिहेतिः शिखा स्रियाम् ।। त्रिषु स्फुलिङ्गोऽमिकणः संतापः संज्वरः समौ ॥ १० ॥ अमिः वैश्वानरः वहिः वीतिहोत्रः । वीतिर्भक्ष्य पुरोडासादि हूयतेऽसिन् । धनञ्जयः कृपीटयोनिः । कृपीटस्य जलस्य योनिः, कृपीटमुदरे जले इति रन- कोशात्, कृपीट योनिरस्येति वा । ज्वलनः जातवेदाः तनूनपात् ॥ ५६ ॥ बर्हिः शुष्मा कृष्णवां शोचिष्केशः उपर्बुधः आश्रयाशः “आशयाशः" वृहद्भानुः कृशानुः पावकः अनलः ।। ५७ ॥ रोहिताश्वः “लादिरपि" वायुसखः शिखा- वान् आशुशुक्षणिः । आशु शीघ्र आशु बीहिं वा शु क्षणोति क्षणु हिंसायाम् शु इति पूजार्थमव्ययम् । हिरण्यरेताः हुतभुक् दहनः हव्यवाहनः॥५८ ॥ सप्तार्चिः "काली कराली मनोजवा सुलोहिता सुधूम्रवर्णा स्फुलिगिनी विश्वदासाँख्याः सप्त वर्जिहाः" । दमुनाः “दमूनाः" शुक्रः चित्रभानुः विभावसुः । विमा प्रभा वसु धनं यस्य सः । शुचिः अप्पित्तं इति चतुर्विंशदामिनामानि । बहि: शुष्मेति संघातो विगृहीतं च नाम। 'शुक्रो वैश्वानरो बर्हिर्हिःशुष्मा तनूनपात्' इति शब्दार्णवात् " । बर्हते वर्षत इति बर्हिः । " इदन्तः सान्तोऽपि" शुष्यत्यनेन शुष्मा “नान्त: अदन्तोऽपि"। और्वः "ऊर्वः बहुत्वे ऊर्वाः" । वाडवः वडवानल: अयं वाडवाः ॥ ५९॥ ज्वाला कीला अर्चि: 'इदन्तोऽपि" हेतिः शिखा पञ्चक वरचिषि । तत्र ज्वालकीलौ स्त्रीपुंसयोः । आर्चिः स्त्रीनपुंसकयोः । हेतिशिखे खियाम् । स्फुलिङ्गः अमिकणः द्वे अमेः कणिकायां त्रिषु लित्रये । संतापः संज्वरः द्वे अग्नेः संतापे ।। ६०॥धर्मराजः पितृपतिः समवर्ती परेतराद् कृतान्ता Digitized by Google 60-66 प्रथमं काण्डम्. १]. १३ ("उल्का स्थानिर्गतज्वाला भूतिर्भसितभस्मनी ॥ क्षारो रक्षा च दावस्तु दवो वनहुताशनः॥१॥") (१) धर्मराजः पितृपतिः समवर्ती परेतराट् ॥ कृतान्तो यमुनाभ्राता शमनो यमराज्यमः ॥ ६१ ॥ कालो दण्डधरः श्राद्धदेवो वैवखतोऽन्तकः॥ राक्षसः कौणपः व्याक्रव्यादो ऽसप आशरः ॥ ६२ ।। रात्रिंचरो रात्रिचरः कर्बुरो निकषात्मजः॥ यातुधानः पुण्यजनो नैर्ऋतो यातुरक्षसी ॥ ६३ ।। प्रचेता वरुणः पाशी यादसांपतिरप्पतिः ॥ श्वसनः स्पर्शनो वायुर्मातरिश्वा सदागतिः ॥ ६४ ॥ पृषदश्वो गन्धवहो गन्धवाहानिलाशुगाः॥ समीरमारुतमरुज्जगत्लाणसमीरणाः ।। ६५॥ नभवदातपवनपवमानप्रभञ्जनाः॥ (प्रकम्पनो महावातो झञ्झावातः सदृष्टिकः ॥ ६६ ॥ (२) यमुनाभ्राता शमनः यमरान यमः ॥६॥ कालः दण्डधरः श्राद्धदेवः । श्राद्धस्य देवः पितृपतित्वात् । वैवस्वतः अन्तका इति चतुर्दश नामानि यमस्य । राक्षस: कौणपः "कोणपः" ऋव्यात् । ऋव्यं मांसं अत्ति इति क्रव्यात् । क्रव्यादः असपः अन रक्तं पिबति "अश्रपः" आशरः आ शृणाति हिनस्तीत्याशरः "आशिर" ।। ६२ ।। रात्रिचरः रात्रिचरः कुर्बुरः "कर्बरः" निकषात्मजः यातुधानः "जातुधानः" पुण्यजनः नतः यातु रक्षः पञ्चदश राक्षसस्य । तत्र यातुरक्षसी नसके ॥६३॥.प्रचेताः वरुणः “घरण" पाशी यादसांपतिः। पठ्या अलुक् । अप्पतिः पञ्चक वरुणस्य । श्वसनः स्पर्शनः वायुः मातरिश्वा । मातरि अन्तरिक्ष वयति सचरति श्वभुक्षनिति निपातनात् सप्तम्या अलुक् । सदागतिः॥६४ ॥ पादश्वः। पृषन्मृगभेदोऽश्वो वाहनमस्य । गन्धवहः। गन्धवाहः अनिल आशुगः समीरः मारुतः मरुत् जगत्त्राणः "जगत् प्राण इति पदद्वयमपि" समीरणः॥६५॥ नमखान् वातः “वातिः" पवनः पवमानः प्रभञ्जनः विंशतिर्नामानि वायोः । १ इदं पचं बालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति ।। २ इदमधे सालपत्रपुस्तके नास्ति । Digitized by Google । 66-71 सटीकामरकोशस्य [वर्गवर्गः१ प्राणोऽपानः समानश्चोदानव्यानौ च वायवः॥ शरीरस्था इमे रहस्तरसी तु रयः स्यदः ॥ ६७॥ जवोऽथ शीघ्रं त्वरितं लघु क्षिप्रमरं द्रुतम् ।। सत्वरं चपलं तूर्णमविलम्बितमाशु च ॥ ६८॥ सतते ऽनारताश्रान्तसंतताविरतानिशम् ॥ नित्यानवरताजस्रमप्यथातिशयो भरः ।। ६९ ॥ अतिवेलभृशात्यतिमात्रोद्गादनिर्भरम् ।। तीवेकान्तनितान्तानि गाढबाढदृढानि च ॥७॥ क्लीबे शीघ्राद्यसत्त्वे स्थाविश्वेषां सत्त्वगामि यत् ।। कुबेरख्यम्बकसखो यक्षराहुबकेश्वरः॥ ७१ ।। प्रकम्पनः महावातः द्वयं महापायोः। स एव सष्टिकः झञ्झावात इत्युच्यते।।६६।। प्राणः अपानः समानः उदानः व्यानः इमे पश्च शरीरस्था वायुभेदाः । तथा चोक्तम् । 'हृदि प्राणो गुदे पानः समानो नाभिमण्डले । उदानः कण्ठदेशे स्यायानः सर्वशरीरग' इति ॥अमप्रवेशन मूत्राद्युत्सर्गोऽनादिपाचनम् । भाषणा- दिनिमेषाच तबापाराः क्रमादमी' इत्यपि ॥ एकैकम् । रहः तरः रयः स्यदः ॥६७॥ जवः पञ्चकं वेगस्य । शीघ्रं त्वरित लघु क्षिप्रं अरे द्रुतं सत्वरं चपलं तूर्णम् अविलम्बितम् आशुएकादश त्वरितस्य । “[रह आदयः सवेगगतिवचनाः। शीघ्रा- दयस्तु धर्मवचना एव । अत एव शीघ्र पचतीति प्रयोगो न तु जवं पचतीति । वस्तुतस्तु वेगाख्यगुणपरा रह प्रभृतयः शीघ्रादयस्तु कालाल्पत्वपरा इति ]" ॥६८॥ सततं अनारत अश्रान्तं संततं अविरतं अनिशं नित्यं अनवरतं अजर्स इति नवक नित्यस्य । “सततं क्रियान्तरैरव्यवधानम् अतिशयस्तु पौनःपुन्य इति भेद:" अतिशयः भरः ॥ ६९ ॥ अतिवेले भृशं अत्यर्थ अतिमात्र उद्गाद निर्मर तीवं एकान्त नितान्त गाढं बाढं दृढ इति चतुर्दश अतिशयस्य ॥७०॥ शीघ्रादि शीघ्रं त्वरितमित्यारभ्य दृढशब्दपर्यन्त क्लीवे नपुंसकलिङ्गे यदुक्तं तत्तु असत्वे द्रव्यवृत्तित्वाभावे एव क्षेयम् । यथा शीघ्र कृतवान् । भृशं मूर्खः । भृशं याति । एषां शीघ्रादीनां मध्ये यत्सत्वगामि द्रव्यवृत्ति तत् त्रिषु तस्य द्रव्यस्य यल्लिा तदेवास्येत्यर्थः । यथा शीघ्रा धेनुः। शीघ्रो वृषः शीघ्रं गमनम् । भरातिशययोः सत्वगामित्व नास्ति । नित्यं पुंस्त्वम् । “कचित् भेद्यगामीति पाठस्तस्य विशे- ध्यगामीत्यर्थः" । कुबेरः त्र्यम्बकसखः यक्षराद् गुह्यके पः ॥७१॥ मनुष्यधर्मा Digitized błGoogle 71-74. 1.2 प्रथमं काण्डम् . १५ । व्योमवर्गः२] मनुष्यधर्मा धनदो राजराजो धनाधिपः ।। किन्नरेशो वैश्रवणः पौलस्त्यो नरवाहनः ।। ७२ ॥ यक्षेकपिर्लोलविलश्रीदपुण्यजनेश्वराः॥ अस्योद्यानं चैत्ररथं पुत्रस्तु नलकूबरः ।। ७३ ॥ कैलासः स्थानमलका पूर्विमानं तु पुष्पकम् ।। स्यात्किन्नरः किंपुरुषस्तुरङ्गवदनो मयुः ॥ ७४ ॥ निधिर्ना शेवधिर्भेदाः पद्मशङ्कादयो निधेः ॥ (१) इति स्वर्गवर्गः ॥१॥ घोदिवौ दे स्त्रियामनं व्योम पुष्करमम्बरम् ॥ नभोज्न्तरिक्ष गगनमनन्तं सुरवर्म खम् ॥ १ ॥ वियद्विष्णुपदं वा तु पुंस्थाकाशविहायसी ॥ (विहायसोपि नाकोऽपि पुरपि स्यात्तदव्ययम् ॥२॥ “तारापथोऽन्तरिक्षं च मेघावा च महाबिलम्" ॥)(२) इति व्योमवर्गः ॥२॥ मनुष्यस्येव धर्म आचारः श्मश्रुलोमादिर्यस्य । धनदः राजराजः धनाधिपः किचरेशः वैश्रवणः पौलस्त्यः नरवाहनः ॥७२॥ यक्षः एकपिङ्गः ऐलविलः "ऐडविलः ऐडविडा" श्रीदः पुण्यजनेश्वरः सप्तदश कुबेरस्य । अस्येति प्रत्येक संवध्यते । अस्य कुबेरस्योद्यानं चैत्ररथम् । अस्य पुत्रो नलकूबरः ॥७३॥ अस्य खान कैलासः । अस्व पूनगर अलका । अस्य विमान पुष्पक पुष्यका इत्मेकैकम् । किनर किंपुरुषः तुरवदनः मयुः चत्वारि किभरमात्रस्य ॥७४।। निधिः शेवधिः द्वे सामान्यनिधेः । ना पुंलिङ्गः । काकाक्षिवदुभयत्रास्थ संबन्धः। पः शाह इत्यादयो निधेर्मेदाः । आदिशब्दान्मकरकच्छपादयः । “महापनश्च पहश्च शो मकरकच्छपौ । मुकुन्दकुन्दनीलाश्च सर्वश्च निधयो नव । एकैकम् ।। इति स्वर्गवर्गः॥१॥धौ धौः अनं व्योम पुष्कर अम्बरं नमः अन्तरिक्षं "अन्त- री" गगर्न अनन्त सुरवम खम् ॥ १॥ वियत् विष्णुपदं आकाशं विहायः विहावसः नाक युः इत्येकोनविंशतिराकाशस्य । तत्र घोदिवौ सीलि॥ १महापयश्चेति टीकास्थं पचं तालपत्रपुस्तकेऽत्रवास्तिा॥१इदं पद्यमपि तालपत्रपुस्तके नास्ति Dighizmd by Google । सटीकामरकोशस्य [दिग्वर्गः दिशस्तु ककुभः काष्ठा आशाश्व हरितश्च ताः॥ प्राच्यवांचीप्रतीच्यस्ताः पूर्वदक्षिणपश्चिमाः ॥ १॥ उत्तरा दिगुदीची स्याद्दिश्यं तु त्रिषु दिग्भवे ॥ ("अवाग्भवमवाचीनमुदीचीनमुदग्भवम् ॥ प्रत्यग्भवं प्रतीचीनं प्राचीनं प्राग्भवं त्रिषु ॥१॥")(१) इन्द्रो वह्निः पितृपतिनैर्ऋतो वरुणो मरुत् ॥ २॥ कुबेर ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशा क्रमात् ॥ ("रविः शुक्रो महीसूनुः खर्भानुर्भानुजो विधुः ॥ बुधो वृहस्पतिश्चेति दिशां चैव तथा ग्रहाः ॥ १॥") (२) ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्जनः ॥ ३ ॥ पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥ करिण्योभ्रमुकपिलापिङ्गलानुपमाः क्रमात् ॥ ४॥ ताम्रकर्णी शुभ्रदन्ती चाङ्गना चाअनावती ॥ क्लीबाव्ययं स्वपदिशं दिशोर्मध्ये विदिक स्त्रियाम् ॥५॥ आकाशविहायसी क्लीवपुंसोः । विहायसनाको धुसि । युरध्ययं अलि मित्यर्थः । शेष क्लीबे ॥ इति व्योमवर्गः ॥२॥ दिशः ककुभः काष्ठाः आशाः हरितः पञ्चक दिशाम् । ताः पूर्वदक्षिणपश्चिमाः क्रमेण प्राच्यवाची- प्रतीच्यः स्युः । यथा पूर्वा दिक् प्राची । दक्षिणा दिगवाची (अपाची)। पश्चिमा दिक् प्रतीची एकैकम् ॥१॥ या उत्तरा दिक् सोदीची एकम् । दिश्य- मित्येक दिग्भवे । 'दिगादिभ्य' इति यत्प्रत्ययः, तत्रिषु वाच्यलिङ्गम् । यथा दिश्यो हस्ती । दिश्या हस्तिनीत्यादि ! इन्द्रादयो ष्टौ कमात्पूर्वादीनां दिशा पतयः एकैकम् ॥२॥ ऐरावत इत्यष्टौ क्रमादिग्गजाः पूर्वादिदिशा धारका गजा इत्यर्थः ॥३॥ अभ्रमुः कपिला पिङ्गला अनुपमा ॥४॥ ताम्रकर्णी शुभदन्ती "शुभदन्ती" अङ्गना (अञ्जना) अञ्जनावती एता अष्टौ करिण्यः क्रमा- दिग्गजानां लिय इत्यर्थः । एकैकम् । अपदिशं विदिक् इति द्वय दिशोमध्ये दिग्द्वयमध्यभागे । तत्राऽपदिश क्लीवाव्ययं नपुंसक अव्ययं चेत्यर्थः । विदिक १६ पथं तालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति ॥ २ इदं पद्यं वालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति । Digtizad by Google 1 ३] . प्रथमं काण्डम्. १७ अभ्यन्तरं त्वन्तरालं चक्रवालं तु मण्डलम् ॥ अभ्र मेघो बारिवाहः स्तनयिनुर्बलाहकः ॥६॥ धाराधरो जलघरस्तडित्वान्वारिदोऽम्बुभृत् ॥ घनजीमूतमुदिरजलमुग्धूमयोनयः ॥७॥ कादम्बिनी मेघमाला त्रिषु मेषभवेनियम् ॥ स्तनितं गर्जितं मेघनिर्घोषे रसितादि च ॥ ८॥ शम्पाशतइदाहादिन्यैरावत्यःक्षणप्रभा ॥ तडित्सौदामनी विद्युञ्चञ्चला चपला अपि ॥९॥ स्फूर्जथुर्वनिर्घोषो मेघज्योतिरिरंमदः ॥ इन्द्रायुधं शक्रधनुस्तदेव ऋजुरोहितम् ॥१०॥ वृष्टिवर्ष तद्विधातेवनाहावग्रही समौ ॥ धारासंपात आसारः शीकरोऽम्बुकणाः स्मृताः॥ ११ ॥ सियांम् । यान्यासामन्तरालानि प्रदिशो विदिशश्च ता" इत्यमरमालायाम् ।।५।। अभ्यन्तरं अन्तराल द्वे अन्तरक्काशस्य । चक्रवाल मण्डल द्वे मण्डलस्य । अमेषः वारिवाहः स्तनयितुः बलाहकः ॥ ६॥ धाराधरः जलधरः तडित्वान् वारिदः अम्बुभृत् धनः जीमूतः मुदिरः । “मुदिरः कामुकाप्रयो" इति विश्वमेदिन्यौ। जल- मुक् धूमयोनिः इति पश्चदश मेषस्य ॥७॥ कादम्बिनी मेषमालाद्वेमेषवृन्दस्य। अनियमित्येक मेघभवे तस्लिषु । यथा अभ्रिया आपः।अम्रिय आसारः । अप्रिय जलम् । स्तनितं गर्जितं रसितं आदिशब्दात् ध्वनितादि त्रयं मेघनिर्षोये ॥८॥ शम्पा शतहदा हादिनी ऐरावती क्षणप्रभा तडित् सौदामनी । सुदामाऽद्रिणा एकदिक् । अथवा सुदानि मेघे वा भवा । अण् प्रत्ययः । “सुदामा तु पुमान्या- रिधरपर्वतभेदयोः" इत्युक्तत्वात् । “सौदामिनी" विद्युत् चञ्चला चपला दशक विद्युल्लतायाः। चपलापि चेति पाठः ॥९॥ स्फूर्जथुः वज्रनिर्घोषः "वजनि- पेषः" द्वयमशनिनिर्घोषस्य । मेघज्योतिः इरमदः द्वे मेषज्योतिषः "वीज इति प्रसिद्धस्य"इन्द्रायुधं शक्रधनुः ऋजुरोहितम् । जु च त रोहितं च इति त्रीणि मेषप्रतिफलिता रविरश्मयो धनुराकारेण भान्ति तस्य धनुषः॥१०॥ वृष्टिःवर्ष दुर्य मेघवर्षणस्य । अवग्राहः अवग्रहः। “अवे ग्रहो." इति वा पापक्षेत्र पूर्व } ३ Digitized by Google ! १८ . । 1 सटीकामरकोशस्य [दिग्वर्गः वर्षोपलस्तु करका मेघच्छन्नेहि दुर्दिनम् ॥ अन्तर्धा व्यवधा पुंसि त्वन्तढिरपवारणम् ॥ १२ ॥ अपिधानतिरोधानपिधानाच्छादनानि च ॥ हिमांशुश्चन्द्रमाश्चन्द्र इन्दुः कुमुदबान्धवः ॥ १३ ॥ विधुः सुधांशुः शुभ्रांशुरोषधीशो निशापतिः ॥ अजो जैवातृकः सोमो ग्लोर्मुगाङ्कः कलानिधिः ॥ १४ ॥ द्विजराजः शशधरो नक्षत्रेशः क्षपाकरः॥ कला तु षोडशो भागो बिम्बोऽस्त्री मण्डलं त्रिषु ॥१५॥ भित्तं शकलखण्डे वा पुंस्यर्थोऽध समेंऽशके ॥ चन्द्रिका कौमुदी ज्योत्स्ना प्रसादस्तु प्रसन्नता ॥ १६ ॥ कलकाको लाञ्छनं च चिह लक्ष्म च लक्षणम् ।। सुषमा परमा शोभा शोभा कान्तिर्युतिश्छविः ॥ १७ ॥ तद्विधाते वर्षनिरोधे । धारासंपातः आसारः द्वर्य मेषधाराणां निरन्तरपतनस्य । शीकर इत्येक अम्मुकणानाम् । दन्त्यादिरप्ययम् ॥११॥ वर्षोपला करका दे यत्प्रथमवृष्टौ मेघोदकं कठिन सदुपलवत्पतति तस्य । दुर्दिनमित्येकं मेध- पछले दिने । रात्रेरप्युपलक्षणम् । अन्तर्धा व्यवधा अन्तर्द्धिः अपवारणम् ॥ १२ ॥ अपिधान तिरोधानं पिधान आच्छादन अष्टकमाच्छादनस्य । तत्र अन्तर्षाव्यवधे खियाम् । अन्तर्द्धिः पुंसि।हिमांशुः चन्द्रमाः चन्द्रः इन्दुः कुसुद- मान्धवः ॥ १३ ॥ विधुः सुधांशुः शुभ्रांशुः ओषधीशः निशापतिः अब्जा वातका । जीवयतीति अन्तर्भावितण्यर्थः । आकन् प्रत्ययः। सोमः “सोमा" ग्लौः मृगाः कलानिधिः॥ १४ ॥ द्विजराजा शशधरः नक्षत्रेशः क्षपाकरः इति विशति नामानि चन्द्रस्य । चन्द्रमण्डलस्य षोडशो भागः कलासंज्ञः। एकम्। बिम्बः मण्डलं वे निम्बस्य ।।१५।। भित्तादिचतुष्क शकलस्य । तत्र मित्त नपुं- सकम् । शकलखण्डे क्लीबपुंसोः । अर्घः पुंस्येव । यथा कम्बलस्पार्षः खण्ड इत्यर्थः । वाच्यलिङ्गोऽपि । यथा अर्धा शाटी अर्धः पटः अर्धे वस्त्रम् । अर्धमि- त्येकं समे विमागे तनपुंसकमेव । चन्द्रिका कौमुदी जोत्ला अयं चन्द्रप्रमा- गाम् । प्रसादः प्रसन्नता द्वयं नैर्मल्यस्य ॥ १६ ॥ कलङ्क: अङ्क लाग्छन चिई कक्ष्म लक्षणं पई चिहस्य । सुषमेत्येकं परमायाः शोभायाः । शोभा कान्तिः Digtized by Google 17-22 प्रथमं काण्डम्. 1 अवश्यायस्तु नीहारस्तुषारस्तुहिनं हिमम् ॥ पालेयं मिहिका चाथ हिमानी हिमसंहतिः॥१८॥ शीतं गुणे तदर्थाः सुषीमः शिशिरो जडः ॥ तुषारः शीतलः शीतो हिमः समान्यलिङ्गकाः॥ १९ ॥ ध्रुव औतानपादिः स्थादगस्त्यः कुम्भसंभवः ।। मैत्रावरुणिरस्यैव लोपामुद्रा सधर्मिणी ॥ २० ॥ नक्षत्रमूक्षं भं तारा तारकाप्युडु वा स्त्रियाम् ॥ दाक्षायण्योश्विनीत्यादितारा अश्वयुगश्विनी ।। २१ ।। राधा विशाखा पुष्ये तु सिध्यतिष्यौ अविठया ॥ समा धनिष्ठा स्युः प्रोष्ठपदा भाद्रपदाः स्त्रियः ॥ २२ ॥ युतिः छविः चत्वारि शोभामात्रस्य । शोभा कान्तिरित्यत्रामिख्या कान्तिरि- त्यपि पाठः ॥ १७ ॥ अवश्यायः नीहारः तुषारः तुहिन हिम पालेय मिहिका (महिका) सप्तकं हिमस्य । हिमानी हिमसंहतिः द्वे महतो हिमस्य । एवमु- स्तलिङ्गा अवश्यायादयः ॥ १८॥ नपुंसकलिङ्गः शीवशब्दच गुणे स्पर्शवि- शेषे एव नतु गुणिनि । सुषीमः (सुषिमः सुशीमः) शिशिरः जड पारः शीतला शीतः हिमः एते सम तदर्थाः तद्वान् शीतगुणवानर्थो येषां ते तथा ते चान्यलिङ्गकाः विशेष्यनिमाः । तुषारहिमशीतशब्दा निल्डलक्षणया गुणि- त्यपि वर्तन्त इत्युमयत्र पठिताः ॥१९ ॥ध्रुवः । औचानपादिः द्वे उत्तानपा- दपुत्रस्य । अगस्त्यः कुम्भसंभवः मैत्रावरुणिः। “मैत्रावरुणः""और्वश्यागस्त्य- मैत्रावरुणास्त्वाभिमारुवा" इति नामनिधानात् । त्रयमगस्त्यस्य । अगस्तिरि- त्यपि। “अथागस्त्यः कुम्मयोनिरगस्तिः कलशीसुतः" इति शब्दार्णवः । अस्मा- मस्त्यस्य सधर्मिणी पती लोपामुद्रा एकम् ॥ २० ॥ नक्षत्र ऋक्ष में तारा वारका उडु इति षढू नक्षत्रमात्रस्य । उड्डु खीनपुंसकयोः । अपिशन्दात्तारकापि तया।"नक्षत्रे चाक्षिमध्ये च तारक तारकापि च" इति शाश्वतः। अश्विनीत्या- दितारा अश्विन्यादिसप्तविंशतिनक्षत्राणि दाक्षायणीसंझकानि । एकम् । अच- युक् अश्विनी रे अश्चिन्याः ॥ २१ ॥ राधा विशाखा द्वे विशाखायाः । पुष्यः सिध्यः तिष्यः अयं पुष्ये । अविष्ठा धनिष्ठा द्वे धनिष्ठायाः । अविष्ठया समा भविष्ठा तुल्येत्यर्थः। प्रोष्ठपदाः भाद्रपदाः दूर्य पूर्वाभाद्रपदोतराभाद्रपदासु । पूर्व Digtered by Google 22-27 सटीकामरकोशस्य [दिग्वर्गः मृगशीर्ष मृगशिरस्तस्मिन्नेवाग्रहायणी। इखलास्तच्छिरोदेशे तारका निवसन्ति याः॥ २३ ॥ बृहस्पतिः सुराचार्यो गीष्पतिर्धिषणो गुरुः ॥ जीव आङ्गिरसो वाचस्पतिश्चित्रशिखण्डिजः ॥ २४ ॥ शुक्रो दैत्यगुरुः काव्य उशना भार्गवः कविः॥ अङ्गारकः कुजो भौमो लोहिताङ्गो महीसुतः ॥ २५ ॥ रौहिणेयो बुधः सौम्यः समौ सौरिशनैश्चरौ । तमस्तु राहुः वर्भानुः सैहिकेयो विधुतुदः ॥ २६ ॥ सप्तर्षयो मरीच्यत्रिमुखाचित्रशिखण्डिनः॥ राशीनामुदयो लमं ते तु मेषवषादयः ॥ २७ ॥ प्रोष्ठपदे द्वे उत्तरे च द्वे एवं चतुःसंख्याकत्वाबहुवचनम् । त्रियः स्त्रीलिङ्गाः स्युः ॥ २२ ॥ मृगशीर्ष "शीर्षे " इत्यपि पाठः । मृगशिरः आग्रहायणी अयं मृगशीर्षस्य । तस्य मृगशीर्षस्य शिरोदेशे याः पश्च तारा निवसन्ति ता इल्वला: (इन्वकाः) एकम् ॥ २३ ॥ बृहस्पतिः सुराचार्यः गीपतिः धिषणः गुरुः जीवः आविसः वाचस्पतिः चित्रशिखण्डिजः नवक बृहस्पतेः । चित्रशिखण्डी अङ्गिराः तजः ॥ २४ ॥ शुक्रः दैत्यगुरुः काव्यः उशना भार्गवः कविः षद शुक्रस्य । उशनेति सान्तम् "ऋदुशन" इत्यनङ् । अङ्गारका कुजा भौम: लोहिताम: महीसुतः पञ्चक मङ्गलस्य ॥२५॥ रौहिणेयः बुधः सौम्यः त्रयं बुधस्य । सौरिः "शौरिरपि" "सौरः" शनैश्वरः द्वे शनेः । तमः राहुः खानुः सैंहि- केया विधुतुदः पश्च राहोः । तमः सान्त क्लीवे पुंसि च कचित् । अदन्तः । "खर्भानुस्तु तमो राहुः" इति पुंस्काण्डे रसकोशामरमालयोर्दर्शनात् ।। २६ ॥ मरीच्यत्रिमुखाः सप्तर्षयश्चित्रशिखण्डिसंज्ञाः एकम् । मुखशब्दात्पुलहपुलस्त्यादयः सप्तर्षयः । ते यथा । "मरीचिरगिरा अत्रिः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः । वसिष्ठ- श्रेति सौते शेयाश्चित्रशिखण्डिनः" । राशीनामुदयो लनमित्युच्यते । एकम् । मेषषादयो राशयः स्युः एकम् आदिना मिथुनकर्कटकादयः । “मेरो पोऽथ मिथुन कर्कटः सिंहकन्यके । तुला च वृश्चिको धन्वी मकरः कुम्भमी- नको" ॥ २७ ॥ सूरः (शूरः) सूर्यः अर्यमा आदित्यः द्वादशात्मा दिवाकरः Dighized by Google 27.32 प्रथम काण्डम्. ३] २१ सूरसूर्यमादित्यद्वादशात्मदिवाकराः॥ भास्कराहस्करबनप्रभाकरविभाकराः॥२८॥ भावद्विवस्वत्सप्ताश्वहरिदश्वोष्णरश्मयः॥ विकर्तनार्कमार्तण्डमिहिरारुणपूषणः ॥ २९ ।। युमणिस्तरणिमित्रश्चित्रभानुर्विरोचनः ।। विभावसुग्रहपतिस्त्विषांपतिरहपतिः ।। ३०॥ भानुहंसः सहस्रांशुस्तपनः सविता रविः॥ ("पद्माक्षस्तेजस राशिश्छायानाथस्तमिस्रहा ॥ कर्मसाक्षी जगचक्षुर्लोकबन्धुत्रयीतनुः ॥ १॥ प्रद्योतनो दिनमणिः खद्योतो लोकबान्धवः॥ इनो भगो घामनिषिश्चांशुमाल्यनिनीपतिः”॥२॥)(१) माठरः पिङ्गलो दण्डवण्डांशोः पारिपार्थकाः ॥ ३१ ॥ सूरसूतोऽरुणोऽनूरुः काश्यपिर्गरुडाप्रजः॥ परिवेषस्तु परिधिरुपसूर्यकमण्डले ॥ ३२ ॥ मास्करः अहस्कर बनः प्रभाकरः विभाकरः ॥ २८ ॥ भाखान् विवखान् सप्तायः हरिदश्वः उष्णरश्मिः विकर्तनः अर्की मार्तण्डः (मार्ताण्डः) मिहिर (महिरः) अरुणः पूषा ॥ २९ ॥ घुमणिः तरणिः मित्रः चित्रभानुः विरो- चना विभावसुः प्रहपतिः विषांपतिः अहर्षतिः ॥३०॥ भानुः हसः सह- सांशुः तपनः (तापनः ) सविता रविः इति सप्तत्रिंशसूर्यस्य । “चण्डांशुरपि । घण्डांशो पारिपार्श्वकाः" इति वक्ष्यमाणत्वात् । माठरः पिङ्गलः दण्डः इति चण्डांशो पारिपार्थकाः परितः पार्श्वे विद्यमानाः। यत उक्त सौरतन्त्रे। "को- ऽस्य वामपार्श्वे तु दण्डाख्यो दण्डनायकः । वहिस्तु दक्षिणे पार्थे पिलो वाम- मागतः॥ यमोऽपि दक्षिणे पार्थे भवेन्माठरसनया" इति । एकैकम् ॥३१॥ सूर- सूतः अरुणः अनूरु काश्यपिः गरुडाग्रजः पश्चक अरुणस्य । परिवेषः ताल- व्यान्तोऽपि । “वेष्टने परिवेशः स्याद्भानोः सविधमण्डल" इति रमसे। परिधिः उपसूर्यक मण्डलं चत्वारि परिवेषस्य सूर्यमभितः कदाचिदृश्यमानस्य कुण्डला- १इदं पद्यद्वयं तालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति । gered by Google 4. 32-35. सटीकामरकोशस्य [दिग्वर्गः३ किरणोसमयूखांशुगभस्तिपूणिरश्मयः ॥ भानुः करो मरीचिः स्त्रीपुंसयोर्दीधितिः स्त्रियाम् ॥ ३३ ॥ स्युः प्रभारुशुचिस्त्विाभाश्छवियुतिदीतयः॥ रोचिः शोचिरुमे क्लीबे प्रकाशो द्योत आतपः॥ ३४ ॥ कोष्णं कवोष्णं मन्दोष्णं कदुष्णं त्रिषु तदति ॥ तिग्मं तीक्ष्णं खरं तद्धन्मृगतृष्णा मरीचिका ॥ ३५॥ ॥ इति दिग्वर्गः॥ ३॥ कालो दिष्टो ऽप्यनेहाऽपि समयोऽप्यथ पक्षतिः॥ प्रतिपढे इमे स्त्रीले तदाद्यास्तिथयो द्वयोः ॥१॥ कारतेजोविशेषस्य । परिवेषसाहचर्यात्परिधिः पुंसि ज्ञेयः। "मण्डल परिवेषश्च परिधियोपसूर्यकम्" इति भागुरिः॥३२॥ किरणः उसः मयूखः अंशुः गभस्तिः घृणिः। जिपति इति घृणिः। “घृक्षरणदीप्यो" " सेचने" वा । रश्मिः [धृष्णिः वृष्णिः पृभिः] भानुः करः मरीचिः दीधितिः एकादश किरणस्य । मरीचिः खीपुंसयोः। "द्वयोमरीचिःकिरणो भानुरुस्रः करः पदम्" इति शब्दार्णवः। "मरी- चिसुनिभेदे ना गभस्तावनपुंसकम्" इति मेदिनी च। दीधितिः स्त्रियाम् । खिया- मित्वस्य काकाक्षिगोलकन्यायेनोत्तरश्लोकेऽप्यन्वयः ॥ ३३ ॥ प्रभा रुक् रुचिः विद् भा भाः छविः श्रुतिः दीसिः रोचिः शोधिः इत्येकादश प्रभामात्रस्य । तत्र दीप्त्यन्तानि त्रियां स्युः। रोचिः शोचिः सान्ते क्लीवे । द्विवचनं तु रोचिषी शोचिषी । भाः सान्तः। प्रकाशः धोतः आतपः इति त्रयं सूर्यप्रमायाः प्रभामा- अस्पेत्येके॥३४॥ कोष्ण कवोष्णं मन्दोण कदुष्ण चतुष्टयमीषदुष्णे । इदै धर्ममात्रे रूपभेदात्लीवे । तद्वति धर्मिणि त्रिषु वाच्यलिङ्गमित्यर्थः । तिग्म तीक्ष्म खरं अयमत्युष्णस्य । तद्वत्कोष्णवत् । धर्मे क्लीब । धर्मिणि त्रिषु । मृगतृष्णा मरी- चिका द्वयं मृगजलस्य । मरुदेशादौ सिकतासु प्रतिच्छुरिताः सूर्यकिरणाः जलाकारेण भान्ति तस्य जलाभासस्येत्यर्थः ॥३५॥ इति दिग्वर्गः॥२॥ कालः। "कालो मृत्यौ महाकाले समये यमकृष्णयोः" इति कोशान्तरे । अन्यार्थेऽपि काल- शन्दः। दिष्टः अनेहा समयः चत्वारि कालस्य। अनेहा सान्तः। "ऋदुशन" इत्य- नछ। पचतिः पक्षस्य मूलम् । “पक्षतिस्तु भवेत्पक्षमूले च प्रतिपतिथी" इति । प्रतिपत् इमे रे प्रथमतियः । तदायाः प्रतिपदापालिथय इस्युच्यन्ते एकम् । Digitized by Google प्रथमं काण्डम्. । 1-5 कालवर्गः४] २३ घस्रो दिनाहनी वा तु क्लीवे दिवसवासरौ॥ प्रत्यूषोऽहर्मुखं कल्यमुष प्रत्युषसी अपि ॥२॥ ("व्युष्टं विभातं हे क्लीवे पुंसि गोसर्ग इष्यते"।) (१) प्रभातं च दिनान्ते तु सायं सन्ध्या पितृप्रसूः ।। पाहापराकमध्याहास्त्रिसन्ध्यमथ शर्वरी ॥ ३॥ निशा निशीथिनी रात्रिस्त्रियामा क्षणदा क्षपा ॥ विभावरीतमखिन्यौ रजनी यामिनी तमी ॥४॥ तमिस्रा तामसी रात्रिज्योत्स्वी चन्द्रिकयान्विता ॥ आगामिवर्तमानाहयुक्तायां निशि पक्षिणी ॥ ५॥ तिथिशम्दः द्वयोः स्त्रीपुंसयोः । तथा च प्रयोगः । “सकलो निशि पूर्णिमाति- थीनुपतखेऽतिथिरेकिका तिथि:" इति ॥१॥ घसः दिन अहः दिवसः वासरः पश्चकं दिवसस्य । तत्र दिवसवासरौ क्लीवपुंसोः । प्रत्यूषः अहर्मुख कल्य (काल्य) उपः (ऊषः उषा) "उषा प्रभातं गोसर्गः" इति त्रिकाण्डशेषः । प्रत्युषः (प्रत्यूषः) "उषः प्रत्युषसि क्लीवं पितृप्रखां च योषिति " प्रभातं पई प्रमातस्य । तत्रायः प्रत्यूषोऽदन्तः पुंसि क्लीबे च । “प्रत्यूषोऽहर्मुखे वसौं" इति मेदिनी । कल्यं तालव्यान्तम् ॥२॥ दिनान्तः सायं “सायः" सन्ध्या "सन्धा"। "सन्ध्या पिवप्रसः सन्धा" इति शब्दार्णवः । सम्यक् ध्यायन्त्यस्यामिति सन्ध्या । पितृप्रसूः चत्वारि दिनान्ते । तत्र सायमित्यव्ययं नपुंसकलिङ्ग वा । "सायः काण्ड़े दिनान्तेच" इति मेदिन्यादिषुसाय इत्युक्तत्वात्सायमिति मान्ताव्ययस्याव्ययवर्गे वक्ष्यमाणत्वादत्र सायोऽदन्तः पुंस्येव । प्राहादयः समाहृताः त्रिसन्ध्यं ज्ञेयम् । "आवन्तो वेति पाक्षिकी क्लीबता। पक्षे त्रिसन्ध्यी" एकम् । तत्र प्रासः पूर्वाहः । शर्वरी (शार्वरी)॥३॥ निशा निशीथिनी रात्रिः (रात्री) “रात्री रात्रिस्तम- खिनी" इति शन्दर्णवः। त्रियामा क्षणदा क्षणमुत्सव निर्व्यापारस्थिति वा ददाति। क्षपा विभावरी तमखिनी रजनी (रजनिरपि) यामिनी तमी "तमा तमिः" द्वादश निश्शायाः॥४॥या तामसी तमोयुक्ता रात्रिः सा तमिस्रा एकम् । या चन्द्रिकया चन्द्रप्रकाशेन अन्वितायुक्ता रात्रिःसाज्योत्स्नी एकम् । "ज्योत्स्नी ज्यो- तिष्मती रात्रिज्योत्ला चन्द्रमसःप्रमा" इति शाश्वतः । पूर्वापरदिनाभ्यां युक्तायां १दम तालपत्र पुस्तकेऽपि नास्ति । Digtired by Google 5-9 सटीकामरकोशस्य [कालवर्ग:

गणरात्रं निशा बयः प्रदोषो रजनीमुखम् ॥ अर्धरात्रनिशीथौ दौ दो याममहरौ समौ ॥६॥ स पर्वसन्धिः प्रतिपत्पञ्चदश्योर्यदन्तरम् ॥ पक्षान्तौ पञ्चदश्यौ दे पौर्णमासी तु पूर्णिमा ॥७॥ कलाहीने सानुमतिः पूर्णे राका निशाकरे ॥ अमावास्या समावस्याँ दर्शः सूर्येन्दुसंगमः ॥८॥ सा दृष्टेन्दुः सिनीवाली सा नष्टेन्दुकला कुहूः॥ उपरागो ग्रहो राहुअस्ते विन्दौ च पूष्णि च ॥ ९ ॥ रात्रौ पक्षिणीति नामैकम् । पक्षाविव पक्षौ पूर्वोत्तरदिवसौ यस्याः सा पक्षिणी । "पक्षिणी पक्षतुल्याभ्यामहोभ्यां वेष्टिता निशा"इति स्मरणात् ॥५॥बढ्यो निशाः गणरात्र स्यात् । एकं रात्रिसमुदायस्य । प्रदोषः रजनीमुखं वे रात्रैः पूर्वभा- गस्य । अर्धरात्रः निशीथ इति द्वे रात्रिमध्यसमयस्य । यामः प्रहरः द्वे अहो- रात्राष्टमांशस्य ॥६॥ प्रतिपत्पश्चदश्योर्यदन्तर स सन्धिः पर्वेत्यन्वयः। यदाहरुद्रः। "दर्शप्रतिपदोः सन्धौ ग्रन्थिप्रस्तावयोरपि । पर्व क्लीबे विजानीयाद्विषुवत्प्रभृतिष्व- पि" इति। पर्वसन्धिरिति चतुरक्षर वा एकम् । वे अमापूर्णिमे पक्षान्तौ पञ्चदश्यौ द्वय पक्षान्ततिथ्योः । द्वित्वाद्विवचनम् । नतु नित्यम् । पौर्णमासी पूर्णिमा । द्वे शुक्लपक्षान्त्यतिथौ ॥७॥ सा पूर्णिमा कलाहीने चन्द्रे सति अनुमतिरित्युच्यते एकम् । सैव पूर्णिमा पूर्णे निशाकरे सति राका एकम् । या पूर्वा पौर्णमासी सा अनुमतिर्योत्तरा सा राकेति श्रुतिः । अमावास्या अमावस्या । “अमावस्यद- न्यतरस्याम्"। पा० । अमा सह वसतः अस्यांचन्द्राकौं । अमोपपदाद्वसेरधिक- रणे ण्यत् । वृद्धौ सत्यां पाक्षिको इस्वश्च निपात्यते । "अमावसी अमावासी अमामासी अमामसी । अप्यमावस्यमावासी चामामास्यप्यमामसी" इति शब्दा- र्णवः । नामैकदेशे नामग्रहणादमापि । दर्शः सूर्येन्दुसंगमः चत्वारि कृष्णपक्षा- न्त्यतिथेः॥८॥ सा अमावास्या दृष्टेन्दुश्चेष्ट इन्दुर्यस्यां सा सिनीवाली एकम् । सैव नष्टेन्दुकला नष्टा इन्दुकला यस्यां सा कुहू: "कुहुः" एकम् । या पूर्वामा- वास्या सिनीवाली योत्तरा सा कुहूरिति श्रुतिः । अयमर्थः । चतुर्दश्या अन्तिम- प्रहरः अमावास्याया अष्टौ प्रहराश्चेति नवप्रहरात्मकश्चन्द्रक्षयकालः शास्त्रसिद्धः। तत्रायमहरद्वये चन्द्रस्य सूक्ष्मता । अन्तिमप्रहरद्वये कृत्मक्षयः । अतोऽमावास्या- या आधाहर: सिनीवालीसंज्ञः । अन्त्यमहरद्वयं कुहूसंशम् । मध्यमप्रहरपत्रके Digitized by Google 9-13 प्रथम काण्डम्. सोपप्लवोपरक्तौ दावम्युत्पात उपाहितः॥ एकयोक्त्या पुष्पवन्तौ दिवाकरनिशाकरौ ॥ १० ॥ अष्टादश निमेषास्तु काष्ठा त्रिंशत्तु ताः कला ॥ तास्तु त्रिंशत्क्षणस्ते तु मुहूर्तों द्वादशास्त्रियाम् ॥ ११ ॥ ते तु त्रिंशदहोरात्रः पक्षस्ते दश पञ्च च ।। पक्षौ पूर्वापरौ शुक्लकृष्णौ मासस्तु तावुभौ ॥ १२ ॥ दो दो मार्गादिमासौ स्याहतुस्तैरयनं त्रिभिः ।। अयने हे गतिरुदग्दक्षिणार्कस्य वत्सरः ॥ १३ ॥ दर्शसंज्ञमिति । राहुणा चन्द्रे सूर्ये च ग्रस्ते सति तस्य बासस्योपरागः ग्रह इति नामद्वयम् ॥९॥ सोपलवा उपरक्त इति द्वे राहुग्रस्तस्येन्दोः सूर्यस्य वा । अग्न्यु- त्पातः उपाहितः इति द्वे वहिकृतोपसर्गस्य । ग्रहणे सति कदाचिदायमण्डला- दुत्पत्रो भवति तस्येत्येके । धूमकेत्वाख्यस्योत्पातस्येत्यपरे । एकयोक्त्याऽपृथ- म्वचनेन पुष्पवन्तावित्युक्तौ सूर्याचन्द्रमसौ ज्ञेयौ एकम् । एकयोक्त्येति वचनात्पु- प्पवन्त इति पुष्पवानिति वा सूर्यः चन्द्रो वा न वक्तव्यः । यथा रोदसी इत्ये- कयोक्त्या द्यावापृथिव्यौ उच्यते। पुष्पवन्तशब्दो मतुबन्तोऽकारान्तश्च । “धरणी- धरशिखरस्थितपुष्पयन्ताभ्याम्" इत्यादिप्रयोगदर्शनात् ॥ १०॥ निमेषोऽक्षिस्प- न्दकालः। “अक्षिपक्ष्मपरिक्षेपो निमेषः परिकीर्तितः" इत्युक्तम्। अष्टादश निमेषा मिलित्वा एका काष्ठा भवति । त्रिंशत्काष्ठाः मिलित्वा एका कला । ताः कला- विंशन्मिलित्वा एका क्षणः । ते क्षणाः द्वादश मिलित्वा एको मुहूर्तः क्लीब- पुंसोः ॥ ११॥ ते त्रिंशन्मुहूर्ता एकोऽहोरात्रः । अहा सहिता रात्रिरहोरात्रः । अत्र अहश्च रात्रिश्च तयोः समाहार इति विग्रहः साधुः । अन्यथा अजमाव- प्रसवात् । अहःपूर्वाद्रात्रिशब्दावन्द्व एवाविधानात् । तेऽहोरात्राः पञ्चदश- संख्याका एक पक्षः । पक्षो द्विविधः शुक्ल: कृष्णश्चेति । तत्र मासस्य पूर्वः शुक्लः कृष्णस्त्वपरः । यतः शुक्लादिक्रमेण प्रायशो मासप्रवृत्तिः । तावुभौ पक्षा- वेको मासः । चान्द्रेण मानेनेदमुक्तम् ।। १२ ।। मार्गादी द्वौ द्वौ मासौ ऋतुरेका स च हेमन्तादिसंज्ञः । माषादीत्यपि पाठः । माघायुपक्रमस्तु अयनारम्भवशा- शेयः । तैऋतुभित्रिभिरेकमयनम् । तद्विधा सूर्यगतिभेदात् । अर्कस्योदग्गतिः उत्तरायणम् अयते गच्छति अर्कः अनेन।अय गतौल्युत्, "पूर्वपदात्संज्ञायामग" Digbized by Google ४ 13-17 । सटीकामरकोशस्य [कालवर्गः समरात्रिंदिवे काले विषुवद्विषुवं च तत् ॥ ("पुष्ययुक्ता पौर्णमासी पौषी मासे तु यत्र सा ॥ नाना स पौषो माघाद्याश्चैवमेकादशापरे ॥१॥")(१) मार्गशीर्षे सहा मार्ग आग्रहायणिकश्च सः॥१४॥ पौषे तैषसहस्यौ दो तपा माघेऽथ फाल्गुने । स्यात्तपस्यः फाल्गुनिकः स्याचैत्रे चैत्रिको मधुः ॥१५॥ वैशाखे माधवो राघो ज्येष्ठे शुक्रः शुचिस्त्वयम् ॥ आषाढे श्रावणे तु स्यानभाः श्रावणिकश्च सः॥ १६॥ स्युर्नभस्यमौष्ठपदभाद्रभाद्रपदाः समाः ॥ स्थादाश्विन इषोप्याश्वयुजोऽपि स्यान्तु कार्तिके ॥ १७ ॥ बाहुलोर्जी कार्तिकिको हेमन्तः शिशिरोऽस्त्रियाम् ॥ इति णत्वम्। दक्षिणा गतिस्तु दक्षिणायनम् । एवं द्वे अपने एको वत्सरः ॥ १३ ॥ विषुवत् विषुवं " विषुपं विषुणः विषुवः" । "विधुवान्समरात्रिवासरः" इति पु- स्काण्डे बोपालितः।द्वयं समं रात्रिंदिवं यसिंस्तसिन्काले तुलासंक्रान्तौ मेषसंक्रान्तौ च दिनरात्री समे भवतः तस्य कालस्येत्यर्थः। रात्रिंदिवशन्दः "अचतुरविचतुर" इत्यादिना साधुः। पुष्यनक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी पौषी ज्ञेया सा पौषी यसिन्मासे वर्तते स नाना पौषः मघायुक्ता पौर्णमासी यत्र समापः स आयो येषां ते । अपरे पौषादन्ये एकादश मासा एवमुक्तरीत्या ज्ञेयाः । एकैकम् । मार्गशीर्षः सहाः मार्गः आग्रहायणिकः चत्वारि मार्गशीर्षस्य ॥१४॥ पौषः तैषः सहस्यः श्रीणि पौरस्य। तपाः माषः द्वे माघस्य । फाल्गुनः तपस्यः फाल्गुनिकः त्रयम् । चैत्रः चैत्रिका मधुः त्रयम् ॥ १५ ॥ वैशाखः माधवः राधः त्रीणि । ज्येष्ठः शुक्रः दे । शुचिः आषाढः । । श्रावणः नभाः सान्तः । श्रावणिकः त्रीणि ॥१६॥ नमस्यः प्रौष्ठपदः भाद्रः भाद्रपदः चत्वारि। आश्विनः इषः आपयुजः त्रीणि । कार्तिकः ॥ १७ ॥ बाहुल: ऊर्जः कार्तिकिकः चत्वारि । ऋतुभेदानाह । हेमन्त इत्येक ऋतुः । शिशिर इत्यपरः । स च पुनपुंसकलिङ्गः एकैकम् । वसन्तः पुष्प- १ इदं पचं तालपत्रपुस्तकेऽस्ति । Digitized by Google 1 18-21 प्रथमं काण्डम्. २७ । वसन्ते पुष्पसमयः सुरभिीष्म उष्मकः ॥ १८ ॥ निदाघ उष्णोपगम उष्ण ऊष्मागमस्तपः॥ स्त्रियां पावर स्त्रियां भूम्नि वर्षा अथ शरत्स्त्रियाम् ॥ १९ ॥ षडमी ऋतव पुसि मार्गादीनां युगैः क्रमात् ॥ संवत्सरो वत्सरोऽन्दो हायनोऽत्री शरत्समाः॥२०॥ मासेन स्थादहोरात्रः पैत्रो वर्षेण दैवतः ।। दैवे युगसहखे दे ब्राह्मः कल्पौ तु तौ नृणाम् ॥ २१ ॥ मन्वन्तरं तु दिव्यानां युगानामेकसप्ततिः॥ समयःसुरमित्रीणि वसन्तस्य । ग्रीष्मः उष्मका (ऊष्मकः) ॥१८॥ निदाघः नितरां दहन्तेऽत्र। "दह भस्मीकरणे"। "हलच" इति पञ्।न्यकादित्वात्कृत्वम्। उष्णोपगमा उष्णः ऊष्मागमः "उष्मागमः"तपः इति सप्तकं ग्रीष्मस्य । तपोऽका- रान्तः पुसि।प्रावृवर्षणं प्रकृष्टा यूट्यत्र "पृषु सेचने" "नहिति" इति दीर्षः। वर्षाः द्वे वर्षोंः। तत्र प्रावृदशब्दः पान्तः खियाम् । वर्षाशब्दस्तु स्त्रीलिङ्गो भूग्नि नित्यं बहुवचनान्त इत्यर्थः । शरदित्येक ऋतुः स स्त्रीलिङ्गोदकारान्तः ॥१९॥ अमी हेमन्तादयः षडपि ऋतवः ऋतुसंज्ञकाः । ऋतुशब्दः पुल्लिङ्गः । ते च हेमन्तादयः मार्गशीर्षादिमासानां षड़ियुग्मैः क्रमाद्भवन्ति ।उक्तं च। "आदाय मार्गशीर्षाच दौ दौमासातुर्मतः" इति । संवत्सरः वत्सरः अन्दः हायनः शरत् समाः षट् वर्षस्य । तत्र हायनः अस्त्रियाम् । समाः स्त्रियां बहुत्वे च । समां समां विजायते इत्ये- कत्वेऽपि दृश्यते ॥२०॥ मानुषेण मासेन एकः पत्रोऽहोरात्रः । तत्र कृष्णा- एम्या उत्तरार्धे दिनारम्भ: शुक्लाष्टम्या उत्तरार्धे रात्र्यारम्भः। तथा मानुषेण वर्षेण दैवतः देवानामहोरात्रः। तत्रोत्तरायणं दिनम् । दक्षिणायनं रात्रिः। मानुषाणां यत्कृतादि युगचतुष्टयं तदैव युगं ज्ञेयम् । एवं दैवे द्वे युगसहस्र ब्रामोऽहोरात्रः । असमर्थः-उक्तानां देवताहोरात्राणां षष्टयधिकशतत्रयेण दिव्यं वर्षम् । दिव्यै- दिशमिवर्षसहस्रैर्मानुषचतुर्युगं तच देवानामेकं युग तत्सहस्र प्राणो दिन तन्तु भूतानां स्थितिकालस्तावत्येव रात्रिभूतानां प्रलयकाल इति । अत उक्त तौ कल्पा- विति । ये वे दैवे युगसहसे तौ नृणां कल्यौ स्थितिप्रलयकालावित्यर्थः ॥२१॥ दिव्यानां युगाना या एकसप्ततिरेकाधिका सप्ततिः तन्मन्वन्तरम् । मनूनां खाय- खचाक्षुषादीनामन्तरमवकाशोऽवधिर्वा । चतुर्दशभिर्जमणो दिन भवतिएकम्। Digitized by Google .

22-26

२८ सटीकामरकोशस्प [कालव: संवर्तः प्रलयः कल्पः क्षयः कल्पान्त इत्यपि ।। २२ ।। अस्त्री पङ्क पुमान्पाप्मा पापं किल्बिषकल्मषम् ॥ कलुषं वृजिननोऽधमहो दुरितदुष्कृतम् ॥ २३ ॥ स्थाद्धर्ममस्त्रियां पुण्यश्रेयसी सुकृतं वृषः॥ मुत्पीतिः प्रमदो हर्षः प्रमोदामोदसंमदाः ॥ २४ ॥ स्थादानन्दथुरानन्दः शर्मशातसुखानि च ॥ श्वःश्रेयसं शिवं भद्रं कल्याणं मङ्गलं शुभम् ॥ २५ ॥ भावुकं भविक भव्यं कुशलं क्षेममस्रियाम् ॥ शस्तं चाथ त्रिषु द्रव्ये पापं पुण्यं सुखादि च ॥ २६ ॥ मतल्लिका मचर्चिका प्रकाण्डमुद्धतल्लजौ ॥ 1 ! संवर्तः प्रलयः कल्पः क्षयः कल्पान्तः पञ्च प्रलयस्य ॥ २२ ॥ पर पाप्मा पाप किल्बिर्ष कल्मष कलुष वृजिन एनः अब अहः “अन्धः" दुरित दुष्कृतं द्वादश पापस्य । सत्र पर क्लीनसोः। पाप्मा नकारान्त पुंसि । शेष क्लीवे ॥२॥धर्म पुण्यं श्रेयः सुकृतं वृषः पञ्चकं सुकृतस्य । तत्र धर्मः क्लीवपुंसोगवृषः (सि । मुत् प्रीतिः प्रमदः हर्षः प्रमोदः आमोदः समदः ॥२४|| आनन्दधुः "दुनदि समृद्धौ" "द्वितोऽथुच्"। आनन्दः शर्म शातं "दन्त्यादिर्वा" सुखं द्वादश हर्षस्य । तत्र प्रीति- साहचर्यान्मुदपि खियां दकारान्तः । श्वाश्रेयसम् । आगामि श्रेयो यत्र । "वसो वसीय श्रेयसः" इत्यच् । शिवम् । शिवं च मोक्षे क्षेमे च महादेवे सुखे जले। "शिवो योगान्तरे वेदे गुग्गुलौ बालके हरे" इति विश्वः । भद्रं (भन्द) “मन्द भद्रं शिव तथा" इति त्रिकाण्डशेषः। कल्याणं माल शुभम् ॥२५॥ भावुक भविक भव्य कुशल क्षेमं शस्तं द्वादश कल्याणमात्रस्य।तत्र क्षेमं शस्तं च पुनपुंसकयोः। श्वाश्रेयसमिति चतुरक्षरम् । पापपुण्यशब्दौ तथा सुखादिशब्दाः पाश्रेयाशिव- भद्रादयः शस्तान्ताः द्रव्ये विशेष्ये वर्तमानास्त्रिषु विशेष्यलिका इत्यर्थः । यथा पापा स्त्री। पापः पुमान् । पाएं कुलमित्यादि ॥२६ ।। मतल्लिका मचर्चिका प्रकाण्ड "प्रकाण्ड" पुंस्यपि । “प्रकाण्डो न स्त्री विटपे मूलशाखान्तरे तरोः । शस्तः" इति मेदिनी । “अस्त्री प्रकाण्डो विटपे तरुस्कन्धप्रशस्तयोः" इति रमसः । उद्धः तल्लजा अमूनि पञ्च प्रशस्तवाचकानि । एते तु पञ्च नित्यं द्रव्ये एव लिया. Digitized by Google 27-30 प्रथम काण्डम्. ४] प्रशस्तवाचकान्यमून्ययः शुभावहो विधिः ॥ २७ ॥ देवं दिष्टं भागधेयं भाग्यं स्त्री नियतिविधिः॥ हेतुर्ना कारणं बीजं निदान त्वादिकारणम् ॥ २८॥ क्षेत्रज्ञ आत्मा पुरुषः प्रधान प्रकृतिः स्त्रियाम् ॥ विशेषः कालिकोऽवस्था गुणाः सत्त्वं रजस्तमः॥ २९ ॥ जनुर्जननजन्मानि जनिरुत्पत्तिरुद्धवः॥ प्राणी तु चेतनो जन्मी जन्तुजन्युशरीरिणः ॥ ३०॥ (जातिर्जातं च सामान्य व्यक्तिस्तु पृथगात्मता॥) (१) चित्तं तु चेतो हृदयं खान्तं हृन्मानसं मनः॥३१॥ ॥ इति कालवर्गः ॥४॥ न्तरेण सामानाधिकरण्येऽपि खलिङ्ग न जहति । "प्रशंसावचनैश्च"इति कृष्णसर्पवा- प्यपादिवत् नित्यसमासः । यथा प्रशस्तो ब्रामणो ब्राह्मणमतल्लिका । प्रशस्ता गौर्गोमचर्चिका । गोप्रकाण्डम् । बामणोद्धः । कुमारीतल्लजः । अबः एत्यनेन सुखम्। “इण गतौ" घप्रत्ययः । शुभावहो विधिः शुभोत्पादकदैवं सोऽय उच्यते अयोऽकारान्त एकम् ॥२७॥ दैवं दिष्टंभागधेय भाग्य नियतिः। नियम्यतेऽनया क्तिन् । “नियतिनियमे दैवे" इति विषः। विधिः। षट् प्राक्तनकर्मणः। नियतिः स्त्री। विधिः पुंसि । हेतुः कारणं बीजं त्रयं हेतुमात्रस्य । हेतुः पुंसियदादिकारणं तभिदान एकमुपादानकारणस्य ॥२८॥क्षेत्रज्ञः क्षीयते इति क्षेत्र शरीर तजानाति। "ना अवबोधने" "आतो नुप" इतिकः । "आत्मा पुसि खभावेऽपि प्रयलमनसो- रपि। धृतावपि मनीषायां शरीरब्रह्मणोरपि" ॥१॥ पुरुषः अयं शरीराधिदेव- तस्य । प्रधान प्रकृतिः द्वे सत्त्वादिगुणसाम्यावस्थायाः। यः कालिको विशेषः कालकतो देहादेविशेषः यौवनादिरवस्योच्यते एकम् । सत्त्वं रजः तमः एते गुणाः प्रकृतेधर्माः एकैकम् । रजस्तमसी सान्ते ॥ २९॥ जनुः जनने जन्म जनिः उत्पत्तिः उद्भवः षट्दै जन्मनः । जनुः सान्तम् । जनिः स्त्री। प्राणी चेतनः जन्मी जन्तु: जन्युः शरीरी पई प्राणिनः ॥३०॥ जातिरित्यादि पर्व केचिदत्र पठन्ति इति टीकाकारेण लिखित परंतु मूल एवैतत्पद्यं दृश्यते । जातिः जातं सामान्य अयं घटत्वादिजातेः । व्यक्तिः व्यज्यतेऽनया व्यक्तिः । “अजू व्यक्त्यादौ " १ इदमधे तालपत्रपुस्तके नास्ति । Digitized by Google ३० सटीकामरकोशस्य [धीवर्गः बुद्धिर्मनीषा धिषणा धीः प्रज्ञा शेमुषी मतिः॥ प्रेक्षोपलब्धिश्चित्संवित्प्रतिपज्ज्ञपिचेतनाः ॥ १॥ धीर्धारणावती मेधा संकल्पः कर्म मानसम् ।। ("अवघानं समाधान प्रणिधानं तथैव च ॥४)(१) चित्ताभोगो मनस्कारश्चर्चा संख्या विचारणा ॥२॥ ("विमर्शो भावना चैव वासना च निगद्यते ॥") (२) अभ्याहारस्तर्क ऊहो विचिकित्सा तु संशयः॥ संदेहदापरौ चाथ समौ निर्णयनिश्चयौ ॥३॥ मिथ्यादृष्टिनास्तिकता व्यापादो द्रोहचिन्तनम् ॥ समौ सिद्धान्तराद्धान्तौ भ्रान्तिर्मिथ्यामतिभ्रमः॥४॥ क्तिन् । पृथगात्मता द्वे घटादिव्यक्तः। चितं चेतः हृदयं स्वान्तं हृत् मानस मनः सप्तकं चित्तस्य। हर दकारान्तः॥३१॥ इति कालवर्गः॥४॥ बुद्धिा मनीषामनस ईषा। ईप गत्यादिषु, शकन्ध्वादिः। धिषणा धीः प्रज्ञा शेमुषी शेः मोहस्तं मुष्णाति। "मुष स्तेये" । शीडो विच् । “मूलविभुज" इति सुषेः कः । मतिः प्रेक्षा उपलन्धिः चित् संवित् प्रतिपत् शतिः चेतना चतुर्दश बुद्धेः । तत्र चित् तान्तः । संवित् प्रतिपत् च दान्तः ॥१॥ या धारणावती धीः सा मेधा एकम् । यन्मानस कर्म मनोव्यापारः स संकल्पः एकम् । अवधानादि त्रयं समाधानस्य । चिचा भोगः मनस्कारः द्वे मनसः सुखादौ तत्परतायाः। चर्चा संख्या विचारणा त्रयं प्रमाणैरर्थपरीक्षणस्य ॥२॥ विमर्शादित्रयं पूर्वानुभूताविसरणस्य । अध्या- हारः तर्कः ऊहः त्रयं तर्कस्य । अपूर्वोत्प्रेक्षणं तर्कः । विचिकित्सा विपूर्वाद कितः समन्तादकारः। संशयः संदेहः द्वापरः द्वौ परौ प्रकारौ यस्य पृषोदरादि- वादात्वम् । चत्वारि संशयज्ञानस्य । यथा स्थाणुर्वा पुरुषो वेति संशयः। निर्णयः निश्चयः द्वे निश्चयज्ञानस्य ॥३॥ मिथ्यादृष्टिः नास्तिकता द्वे परलोकाभाववादि- ज्ञानस्य । नास्ति परलोक इति मतिर्यस्य तस्य भावो नास्तिकता । व्यापादः द्रोहचिन्तनम् । परद्रोहचिन्तनस्य । सिद्धान्तः राद्धान्तः द्वे सिद्धान्तस्य । सिद्धः अन्तो निर्णयो यस्य स सिद्धान्तः । भ्रान्तिः मिथ्यामतिः भ्रमः त्रयमयथार्थ- ज्ञानस्य । स्थाणौ पुरुषोऽयमिति ज्ञानं भ्रान्तिः । स्थाणुर्वा पुरुषो वायमित्य- १ इदमध वालपत्रपुस्खोऽपि नास्ति ॥ २ इदमध तालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति ।। Digitized by Google 4-8

---

प्रथमं काण्डम्. संविदागूः प्रतिज्ञानं नियमाश्रवसंश्रवाः ।। अङ्गीकाराभ्युपगमपतिश्रवसमाधयः॥ ५॥ मोक्षे धीझनमन्यत्र विज्ञानं शिल्पशास्त्रयोः॥ मुक्तिः कैवल्यनिर्वाणश्रेयोनिःश्रेयसामृतम् ॥६॥ मोक्षोऽपवर्गोऽथाज्ञानमविद्याहंमतिः स्त्रियाम् ।। रूपं शब्दो गन्धरसस्पर्शाश्व विषया अमी ॥७॥ गोचरा इन्द्रियार्थाश्च हृषीकं विषयीन्द्रियम् ।। कर्मेन्द्रियं तु पावादि मनोनेत्रादि धीन्द्रियम् ॥ ८॥ नेककोटिक शान संशयः । स्थाणौ स्थाणुरिति ज्ञाने निश्चयः ॥ ४॥ सवित् आगूः प्रतिज्ञानं नियमः आश्रवः संश्रव अङ्गीकारः अभ्युपगमः प्रतिश्रवः समाधिः दशक अङ्गीकारस्य । तत्र संवित् आगूच खियाम् । आर्वध्वत् । आग्वौ आग्व इत्यादि । पशे धूर्वत् आगुरौ आगुर इत्यादि ॥५॥ मोक्षविषये या धीवृद्धिः तत् शानं एकम् । मोक्षशाखादन्यत्र शाखे शिल्ले चित्रादौ च धीविज्ञानमुच्यते । मोक्षनिमित्तं शिल्पशास्त्रयो(निम् । अन्यनिमित्तं या तयोः सा विज्ञानमिति वा । "विज्ञानं कर्मणि ज्ञाने" इति हैमः । एकम् । मुक्तिः जन्ममरणाभ्यां मोचन "मुच्ल मोक्षणे" क्तिन् । "मुक्तिर्मोचनमोक्षयोः" इति हैमः । कैवल्य निर्वाणं श्रेयः । अतिशयेन प्रशस्व ईपसुनि"प्रशस्यस्य" इति श्रादेशः । निःश्रेयसम् । “अचतुर" इति निपातनादच्। अमृतम् ॥ ६॥ मोक्षः अपवर्गः अष्टकं मोक्षस्य । अज्ञान अविद्या अहमतिः। अहं प्रधाना मतिः । अहमिति विमक्तिप्रतिरूपकमव्ययं अहंकारार्थकम् । त्रय- मझानस्य । रूपं शब्दः गन्धः रसः स्पर्शः एते पञ्च विषया इति गोचरा इति इन्द्रियार्था इति चोच्यन्ते त्रयम् ॥ ७॥ हृषीके विषयि इन्द्रिय इन्द्रस्यात्मनो लिङ्गम् । अयं चक्षुरादेरिन्द्रियस्य । विषयि नान्तम् । पायूपस्थादि कर्मेन्द्रिय- मुच्यते । आदिना वागादि । तद्यथा । "पायूपखं पाणिपादौ वाक्येतींद्रिय- संग्रहः । उत्सर्ग आनन्दादानगत्यालापाच तलिया" इति । मनोनेत्रादि पीन्द्रियमुच्यते । आदिना श्रोत्रादि । “मनः कर्णस्तथा नेत्रं रसना च त्वया सह ॥ नासिका चेति षद् तानि धीन्द्रियाणि प्रचक्षते " एकम् ॥ ८ ॥ रस- मेदानाह । तुवरः “दीर्घादिरपि कुवरोऽपि" कषायः दे तुवरस्य प्राक- तमाया तुरट इति ख्यातस्य । मधुराधाः पृथक् पृथक् ज्ञेया । एवं तुब- Dighizod by Google 8:2 ३२ सटीकामरकोशस्य [धीवर्ग: तुवरस्तु कषायोऽस्त्री मधुरो लवणः कटुः ॥ तिक्तोऽम्लश्च रसाः पुंसि तदत्सु पडमी त्रिषु ॥९॥ विमर्दोत्थे परिमलो गन्धे जनमनोहरे ।। आमोदः सोऽतिनिहारी वाच्यलिङ्गत्वमागुणात् ॥ १०॥ समाकर्षी तु निर्हारी सुरभिर्माणतर्पणः ॥ इष्टगन्धः सुगन्धिः स्यादामोदी मुखवासनः ।। ११ ॥ पूतिगन्धिस्तु दुर्गन्धो विखं स्यादामगन्धि यत् ।। शुक्लशुभ्रशुचिश्वेतविशदश्येतपाण्डराः॥ १२ ॥ राधाः षडपि रसा उच्यन्ते । तत्र तुवरो हरीतक्यादौ प्रसिद्धः । मधुरो जलादौ प्रसिद्धः । लवणः सैन्धवादी प्रसिद्धः । कटुमरीचादौ प्रसिद्धः । एवं तिक्तो निम्बादौ । अम्लस्तित्तिज्यादौ "अम्बं"। रस्यन्ते आस्वाद्यन्ते इति रसाः । कर्मणि पञ् । अमी तुवराधाः षडपि रसमात्रे वर्तमानाः पुंसि । तद्वत्सु रसवत्सु वर्तमानास्त्रिषु वाच्यलिङ्गा इत्यर्थः । "तुवरकषायो नपुंसकावपि अस्त्रीत्युक्तत्वात् " ॥ ९ ॥ विमर्दोत्थे संघर्षणादिनोत्पने जनमनोहरे गन्धे परिमल इत्येकम् । विमर्दग्रहणेन जातिपनादेनिरासः । योऽतिनिहर्हारी अत्य- न्तसमाकर्षी स गन्ध आमोद उच्यते । “कस्तूरिकायामामोदः कपूरे मुखवा- सनः । बकुले स्यात्परिमलश्चम्पके सुरभिस्तथा" इति शब्दार्णवः । एकम् । इतः पर आगुणाद्गुणाः शुक्लादय इति वक्ष्यमाणाद्गुणशब्दात्याक् वायलिनत्वं अभिधेयानुसारेण त्रिलिङ्गत्वम् ॥ १० ॥ समाकर्षी निर्हारी द्वे दूरनिपातिनो गन्धद्रव्यस्य । निर्हरत्यवश्यं मनो निर्हारी । सुरभिः घ्राणतर्पणः इष्टगन्धः सुगन्धिः चत्वारि शोभनगन्धयुक्तस्य । शोभनो गन्धोऽस्य सुगन्धिः । आमोदी मुखवा- सनः इति द्वे यन्मुखं वासयति तस्य ताम्बूलादेः ॥ ११ ॥ पूतिगन्धिः दुर्गन्धः द्वे अनिष्टगन्धयुक्तस्य । पूतिर्दुष्टः गन्धो यस्य सः । यदामगन्धि तहिलं एक अपकमांसादिगन्धस्य । आमोऽपकमलस्तस्येव गन्धो यस्य तत् । “उपमाना" इतीत् । शुक्लः शुभ्रः शुचिः श्वेतः विशदः श्येतः पाण्डः ॥ १२ ॥ अवदातः सितः गौरः अवलक्षः “वलक्षोऽपि" "वष्टिभागुरिः" इत्यनेनाल्लोपपक्षे । धवलः अर्जुनः हरिणः पाण्डुरः। “नगपांसुपाण्डुभ्यश्च" इति रः। पाण्डुःषोडशनामानि शुक्लस्य । तत्रार्जुनान्तानि त्रयोदश नामानि शुक्लस्य । हरिणादीनि त्रीणि पीत- Dighized by Google 12-16 प्रथमं काण्डम्. ५] ३३ अवदातः सितो गौरोऽवलक्षो धवलोऽर्जुनः ॥ हरिणः पाण्डुरः पाण्डुरीपत्पाण्डस्तु घूसरः ॥ १३ ॥ कृष्णे नीलासितश्यामकालश्यामलमेचकाः॥ पीतो गौरो हरिद्राभः पालाशो हरितो हरित् ॥ १४ ॥ लोहितो रोहितो रक्तः शोणः कोकनदच्छविः॥ अव्यक्तरागस्वरुणः श्वेतरक्तस्तु पाटलः ॥ १५ ॥ श्यावः स्यात्कपिशो धूम्रधूमलौ कृष्णलोहिते ।। कडारः कपिलः पिङ्गपिशङ्गो कडपिङ्गलौ ॥ १६ ॥ मिश्रशुलखेति विभागः साधुः । शब्दार्णवे तु "श्वेतस्तु समपीतोऽसौ रक्ततर- जपारुचिः। वलक्षस्तु सितःशावः कदलीकुसुमोपमः" । "अर्जुनस्तु सितः कृष्ण- लेशवान् कुमुदच्छविः । पाण्डुस्तु पीतभागाः केतकीधूलिसनिमः" इत्युक्तम् । "हरिणौ पाण्डुसारङ्गौ" इति हैमः। ईषत्पाण्डुः धूसरः । “धूसरस्तु सितः पीतले- शवान् बकुलच्छविः" इति शब्दार्णवः । द्वे ईषद्धवलस्य ॥ १३ ॥ कृष्णः नीलः असितः श्यामः कालः श्यामल: मेचकः । “मेचकः कृष्णनीलः सादतसीपु- पसमिमः" इति शब्दार्णवः । सप्तकं नील्यादिगतवर्णस्य । पीतः गौरः हरि- द्रामः त्रयं पीतस्य । पालाशः "पलाशोऽपि" हरितः हरित् त्रयं शिरीषादिपत्र- गतवर्णख । हरिसान्तः॥ १४ ॥लोहितःरोहितः रक्तः त्रयं रक्तस्य । यः कोकन- दच्छवि रक्तोत्पलामः स शोण इत्येकम् । योऽव्यक्तराग ईपद्रक्तः सोऽरुणः। "अरुणः कृष्णलोहितः" इत्यमरमाला एकम् । यः तमिश्रो रक्तः स पाटल इत्येकम् ॥ १५ ॥ श्यावः कपिशः द्वे धूसरारुणवर्णस्य । कपिर्मर्कटः तद्वदो- स्त्यस्य कपिशः । धूम्रः धूमलः कृष्णलोहितः त्रयं कृष्णमिश्रलोहितवर्णस्य । कडारः कपिला पिक पिशकः कद्रुः पिङ्गलः षर् पिङ्गलवर्णस्य । अयमत्यन्त- गौरवालकस्य केशेषु प्रसिद्धः। "पिङ्गा गोरोचना पाण्डुः" इति कात्यः । शब्दार्णवे तु "सितपीतहरिद्रक्तः कडारस्तृणवहिवत् । अयं तद्रक्तपीताङ्गः कपिलो गोवि- भूषणः । हरितांशेऽधिकेऽसौ तु पिश पन्नधूलिवत् । पिशास्त्वासितावे- शापितो दीपशिखादिषु । पिङ्गलस्तु परच्छायः पिले शुक्लाङ्गखण्डवत्" इत्युक्तम् ॥ १६ ॥ चित्र किरिः “कर्मीरः" कल्माषः शबलः एतः कर्बुरः पदं कर्बुरस्य विचित्रवर्णखेत्यर्थः । शुक्लादयः गुणे गुणमात्रे वर्तमानाः पुंसि । चित्रं तु रूप- Digtrod by Google ५ 16.17. A.2 H सटीकामरकोशस्य [शब्दादिवर्ग: चित्रं किर्मीरकल्माषशबलैताश्च कर्बुरे ।। गुणे शुक्लादयः पुंसि गुणिलिङ्गास्तुतदति ॥ १७ ॥ इति धीवर्गः ॥५॥ ब्राह्मी तु भारती भाषा गीर्वाग्वाणी सरखती। व्याहार उक्तिर्लपितं भाषितं वचनं वचः॥१॥ अपभ्रंशोऽपशब्दः स्याच्छास्त्रे शब्दस्तु वाचकः तिङ्सुबन्तचयो वाक्यं क्रिया वा कारकान्विता ॥२॥ श्रुतिः स्त्री वेद आनायत्रयी धर्मस्तु तद्विधिः ॥ भेदाभपुसकम् । यथास्य पदस्य शुक्लं रूपम् । तद्वति गुणवति वस्तुनि वर्तमाना गुणिलिकाः अभिधेयलिङ्गाः । “गुणवचनेभ्यो मतुपो लुक्" इति गुणिनि वर्तमा- नत्वम् । तत्प्रत्याख्याने "गुणगुणिनोरभेदानिर्वाहः" इति महाभाष्ये। यथा शुक्ला शाटी शुक्ल पट: शुक्ल वस्खम् । रोहितादीनां स्त्रीत्वे तु "वर्णादनुदात्तातोपधात्तो न" इति लीष्वा तकारस्य नकारश्च । यथा श्येनी श्येता । रोहिणी रोहिता । लोहिनी लोहितेत्यादि ॥१७॥ इति धीवर्गः॥५॥ ब्रामी ब्रह्मण इयम् । “प्रायो- जातो" इति टिलोपः डी।भारती भाषा गी: गिरापि । "ब्रह्माणी वचनवाचा जल्पित गदित गिरा" इति शब्दार्णवः। “गीणितिगिरा" इति त्रिकाण्डशेषः तत्र गिरा वाणीति पाठः । वाक् वाणी सरस्वती व्याहारः उक्तिः लपितं भाषित वचनं वचः त्रयोदश नामानि वचनस्य । तत्रापि सरखत्यन्तानि वचनाधि- ठाच्या देवताया अपि । व्याहारादीनि त्वधिष्ठेयस्यैव । गी: रेफान्तः ॥१॥ अपभ्रष्टः शब्दः गावीगोणीत्यादिः अपशब्दः सोऽपभ्रंश इत्युच्यते एकम् । शाने व्याकरणादौ यो वाचकः स शब्द इत्युच्यते एकम् । यथा ओतप्रोततन्तूनां वाचकः पट इति। तिङ्सुबन्तचयः तिङन्तसुबन्तपदसमूहो वाक्यम् । वर्ण्यत् "वचोशब्दसंज्ञायाम्" इति कुत्वम् । तिङन्तचयो यथा पचति भवति पाको भवती- त्यर्थः। सुबन्तचयो यथा। "प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम्" कारकान्विता कार- कैः संबद्धा क्रिया वाक्यमुच्यते । यथा देवदत्त गामभिरक्ष शुक्लदण्डेन । अत्रान्वि- तत्वं आकांक्षायोग्यतासनिधिवशाज्ञयम् ॥ २ ॥ श्रुतिः वेदः आम्नायः त्रयी चत्वारि वेदस । अत्र लिसंकरो न दोषाय स्त्रीति विशेषविधानात् त्रय्या व्याख्यायमानत्वाच । तद्विधिः वैदिको विधिर्यागादिः धर्म इत्युच्यते । वेदमू- Dighized by Google 3-5 प्रथमं काण्डम्. ३५ i

---

६] स्त्रियामुक्सामयजुषी इति वेदास्रयत्रयी ॥३॥ शिक्षेत्यादि श्रुतेरङ्गमोंकारप्रणवौ समौ ।। इतिहासः पुरावृत्तमुदात्ताधास्त्रयः खराः ॥ ४ ॥ आन्वीक्षिकी दण्डनीतिस्तर्कविद्यार्थशास्त्रयोः॥ आख्यायिकोपलब्धार्था पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥५॥ (१) प्रबन्धकल्पना कथा प्रवहिका प्रहेलिका ॥ लत्वात्स्मृत्युक्तोऽपि विधिर्धर्म एव। यदाह गौतमः। "श्रुतिस्मृतिविहितो धर्म" इति । केचितु लिङ्गसंकरो मा भूदिति त्रयीधर्म इति समस्तं पदमाहुः । “विधा- नमृग्यजुः साम्नां त्रयीधर्म विदुर्बुधाः" ॥ त्रयीशन्दे विशेष दर्शयन्वेदभेदानभि- धत्ते। ऋक् अच्यन्ते स्तूयन्ते देवा अनया। "ऋच् स्तुतौ" संपदादित्वात् किम् । साम यजुः इति त्रयो वेदा मिलितात्रयी ज्ञेया। तत्र ऋक् शन्दः स्त्रीलिङ्गः ॥३॥ शिक्षा कल्पो व्याकरणमित्यादि वेदस्या झेयम् । “शिक्षा कल्पो व्याकरण निरुक्त ज्योतिषांगतिः।। छन्दोविचितिरित्येष षडङ्गो वेद उच्यते"।प्रसङ्गादिद- मप्युच्यते । वेदानामष्टौ विकृतयः। "जटा माला शिखा रेखा ध्वजो दण्डोरथो धनः।। अष्टौ विकृतयः प्रोक्ताः क्रमपूर्वा महर्षिमिः" ॥षद् शास्त्राण्याह । “गौत- मस कणादस्य कपिलस पतञ्जलेः । व्यासस्य जैमिनेश्चापि दर्शनानि पडेव हि"॥ चतुर्दश विद्याः। “अनि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः। धर्मशास्त्र पुराणं च विद्या घेताश्चतुर्दश" ॥ कल्पः कल्पसूत्रम् । ओंकारः प्रणवः द्वे । इतिहासः इतिहेति पारंपर्योपदेशेऽव्ययं तदास्तेऽस्मिन् । “आस उपवेशने" अधि- करणे घम् । पुरावृत्तं वे पूर्वचरितस्थ महाभारतादेः । उदात्तः अनुदात्तः सरितः इति त्रयः खरा उच्यन्ते एकम् ॥"उदात्तथानुदासश्च स्वरितश्च खरास्त्रयः। चतुर्थः प्रचितो नोक्तो यतोऽसौ छान्दसः स्मृतः"॥४॥आन्वीक्षिकीत्येक तर्कविद्यायां गौतमादिप्रणीतायाम् । दंडनीतिरित्येक अर्थशास्त्रे बृहस्पत्यादिप्रणीते । अर्थस्य भूम्यादेः शास्त्रम् । आख्यायिका उपलब्धार्था द्वयं अनुभूतार्थप्रतिपादकस्य वासवदत्तादेः। यत्पञ्चलक्षणं तत्पुराणमुच्यते । “सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्त- राणि च ॥ वैश्यानुचरितं चैव पुराणं पश्चलक्षणम्" ॥५॥ प्रबन्धस्य वाक्यविस्त- रस या कल्पना रचना सा कथा एक नाटकरामायणादेः । अवडिका "प्रव- १ सर्गश्चेति टीकास्थं पचं वालपत्रपुस्तके मूल एवास्ति ।। Digitized by Google 6-9 . सटीकामरकोशस्य [शब्दादिवर्गः स्मृतिस्तु धर्मसंहिता समाहृतिस्तु संग्रहः ॥ ६॥ समस्या तु समासार्था किंवदन्ती जनश्रुतिः॥ वार्ता प्रवृत्तिवृत्तान्त उदन्तः स्यादथाह्वयः॥७॥ आख्याहे अभिधानं च नामधेयं च नाम च ॥ हूतिराकारणाहानं सहूतिर्बहुभिः कृता ॥८॥ विवादो व्यवहारः स्यादुपन्यासस्तु वाङ्मुखम् ॥ उपोद्घात उदाहारः शपन शपथः पुमान् ॥ ९॥ शिका" प्रहेलिका द्वयं यथापरैः संदिह्यते तादृशगुप्ताभिधानस्य । यथा । “पानीयं पातुमिच्छामि त्वत्तः कमललोचने। यदि दास्यसि नेच्छामि नो दास्यसि पिका- म्पहमिति" यदुक्तम् । “व्यक्तीकृत्य कमप्यर्थ स्वरूपार्थस्य गोपना । यत्र बाह्या- र्थसंबद्धं कथ्यते सा प्रहेलिकेति"। या मन्वादिभिः प्रणीता धर्मसंहिता धर्मबो- धार्थ रचिता संहिता सा स्मृतिः । वेदार्थस्मरणपूर्वक रचितत्वात्स्मृतिरित्यर्थो- ऽपि । सरतेः क्तिन् एकम् । समाहृतिः संग्रहः । “विस्तरेणोपदिष्टानामर्थानां सूत्रभाष्ययोः । निबन्धो यः समासेन संग्रह तै विदुर्बुधाः" दर्य संग्रहग्रन्थस्य ॥६॥ या समासार्था पूरणीयार्था कविशक्तिपरीक्षणार्थमपूर्णतयैव पठ्यमानार्था वा सा समस्या । “यथा शतचन्द्र नभस्तलम्"। तत्पूरणं यथा । "दामोदरकरापातविहली- कृतचेतसा। दृष्ट चाणूरमल्लेन" इति । समस्या त्वसमासार्थेति पाठे तु अपरिपूर्णार्थे- त्यर्थः । किंवदन्ती " किंवदन्तिः" जनश्रुतिः जनेभ्यः श्रूयते । कर्मणि क्तिन् । द्वे चतुरक्षरे नामनी लोकप्रवादस्य । वार्ता प्रवृत्तिः वृत्तान्तः उदन्तः चत्वारि यथा- स्थितलोकवृत्तकथनस्य । आहयः ॥७॥ आख्या आहा अभिधानं नामधेयम् । मागरूपेति नामशब्दात् धेयप्रत्ययः । नाम षडू नाम्नः । हूतिः आकारणा आहान त्रयं आहानस्य । या बहुभिः कृता इतिः सा संहतिः एकम् ॥ ८॥ विरुद्धो वादः विवादः व्यवहारः । “वि नानाऽर्थेऽच संदेहे हरणं हार उच्यते । नानासंदेह- हरणाब्यवहारः प्रकीर्तितः" इति कात्यायनः । द्वे ऋणदानादिनिमित्तविविधवा- दस । उपन्यासः वाशुखं वाचोमुखमिव मुखमुपक्रमः द्वे वचनारंभस्य । उपोद्- पातः उदाहारः द्वे प्रकृतसिद्धार्थचिंतनस्य । तदुक्तम् । "चिन्ता प्रकृतसिधासु- पोद्घात प्रचक्षते" इति । उपोद्घातादि द्वे वक्ष्यमाणोपयोग्यर्थवर्णनस्पतिवा । शपने शपथः द्वयम् ॥९॥प्रश्नः अनुयोगः पृच्छा त्रय प्रश्नस्य । प्रतिवाक्यं उत्तर Digitized by Google

६] प्रथमं काण्डम्. प्रश्नोऽनुयोगः पृच्छा च प्रतिवाक्योत्तरे समे || मिथ्याभियोगोऽभ्याख्यानमथ मिथ्याभिशंसनम् ॥ १० ॥ अभिशापः प्रणादस्तु शब्दः स्यादनुरागजः ॥ यशः कीर्तिः समंज्ञां च स्तवः स्तोत्रं स्तुतिनुतिः ॥ ११ ॥ आम्रेडितं द्विनिरुक्तमुचैर्घुष्टं तु घोषणा | काकुः स्त्रियां विकारो यः शोकभीत्यादिभिर्ध्वनेः ॥ १२ ॥ अवर्णाक्षेपनिर्वादपरीवादापवादवत् || उपक्रोशो जुगुप्सा च कुत्सा निन्दा च गर्हणे ॥ १३ ॥ पारुष्यमतिवादः स्याद्भर्त्सनं त्वपकारगीः ॥ यः सनिन्द उपालम्भस्तत्र स्यात्परिभाषणम् ॥ १४ ॥ ३७ 9-14 द्वे प्रतिवचनस्य | मिथ्याभियोगः अभ्याख्यानं द्वे “शतं मे धारयसि" इत्याद्यसत्या- क्षेपस्य | मिथ्याभिशंसनम् ॥ १० ॥ अभिशापः द्वे सुरापानादिमिथ्यापापोद्भाव- नस्य | अनुरागजः गुणानुरागोत्थः शब्दः प्रणाद इत्युच्यते एकम् | यशः कीर्तिः । “कीर्तिः प्रसादयशसोर्विस्तारे कर्दमेऽपि च " इति हैम: | समझा "समज्या समाज्ञा चेति पाठान्तरम् ” त्रयं कीर्तेः । स्तवः स्तोत्रं स्तुतिः नुतिः चत्वारि स्तुतेः ॥ ११ ॥ द्विवारं त्रिवार चोक्तं आम्रेडितमुच्यते । यथा “सर्पः सर्प इति " एकम् | उचै- घुष्टं घोषणा द्वे उचैर्घोषस्य । शोकभीतिकामादिभिर्ध्वनेर्यो विकारः सा काकु : एकम् ।। १२ ।। अवर्णः “वर्णः प्रशंसा तद्विरुद्धोऽवर्ण: " आक्षेपः निर्वादः । परीवाद: “परिवादः” अपवादः उपक्रोशः जुगुप्सा कुत्सा निन्दा गर्हण दश निन्दायाः । अपवादवदिति वत्प्रत्ययेन अवर्णादीनामुपक्रोशस्य चैकलिङ्गत्वं ज्ञापितम् । उपक्रोशान्ता अवर्णादयः पुंसीति तार्त्ययम् ॥ १३ ॥ पारुष्यं परुषो निष्ठुरभाषणं परुष एव पारुष्यम् | स्वार्थे ष्यञ् | अतिवाद: द्वे निष्ठुरभाषणस्य । अपकारमीः अपकारार्थक भाषणं “चौरोऽसि त्वां घातयिष्यामि” इत्यादि तद्भ- र्त्सनमुच्यते एकम् । कस्यचित् व्यक्तौ क्रोधपूर्वक दोषप्रतिपादनमुपालम्भः यः सनिन्दः निन्दायुक्त उपालम्भस्तत्र परिभाषणमित्येकम् । उपालम्भो द्वेधा । गुणा- विष्करणपूर्वको निन्दापूर्वकश्च । आद्यो यथा । महाकुलीनस्य तव किमुचितमिदम् । द्वितीयस्तु बन्धकीसुतस्य तनोचितमेवेदमिति । तत्र यो द्वितीयः स परिभाषणम् Digitized by Google 1. 14-18 सटीकामरकोशस्य [ शब्दादिवर्गः तत्र त्वाक्षारणां यः स्यादाक्रोशो मैथुनं प्रति || स्यादाभाषणमालापः प्रलापोऽनर्थकं वचः ॥ १५ ॥ अनुलापो मुहुर्भाषा विलापः परिदेवनम् ॥ विमलापो विरोधोक्तिः संलापो भाषणं मिथः ।। १६ ।। सुप्रलापः सुवचनमपलापस्तु निह्नवः | (“चोद्यमाक्षेपाभियोगौ शापाक्रोशौ दुरेषणा || अस्त्रीचाटुचटुश्लाघा प्रेम्णामिथ्याविकत्थनम् ||१||”) ( १ ) संदेशवाग्वाचिकं स्याद्वाग्भेदास्तु त्रिषूत्तरे ॥ १७ ॥ रुशती वागकल्याणी स्यात्कँल्या तु शुभात्मिका ॥ अत्यर्थमधुरं सान्त्वं संगतं हृदयंगमम् ।। १८ ।। ॥ १४ ॥ मैथुनं प्रति परस्त्री पुरुषसंयोगेन निमित्तेन य आक्रोशस्तत्र आक्षारणे- त्येकम् । आक्षारणमिति क्लीनमपि । आभाषण आलाप: द्वे अन्योन्यसंबोध- नपूर्वकभाषणस्य । यदनर्थकं वचः स अलापः इत्येकम् ॥ १५ ॥ अनुलापः मुहु- र्भाषा द्वे बहुशो भाषणस्य । विलापः परिदेवनं द्वे रोदनपूर्वकभाषणस्य । विप्र- लापः विरोधोक्तिः द्वे अन्योन्यविरुद्धभाषणस्य । मिथ: परस्परं उक्तिप्रत्युक्ति- युक्तं यद्भाषणं स संलापः । आलापस्तु एकेनापि क्रियते ॥ १६ ॥ सुप्रलापः सुवचनं द्वे सुभाषितस्य । अपलापः निहवः द्वे गोपनकारिवचनस्य । यथा तन्मि- ध्येति प्रतिवादिनि निहवः | चोद्यादित्रयमद्भुतप्रश्नस्य | शापादित्रयं शाप- वचनस्य | चाद्विति त्रयं प्रेम्णा मिथ्याभाषणस्य | संदेशवाक् वाचिकं द्वे दूता- दिमुखेन संदिश्यमानवचनस्य | उत्तरे अतः परं वक्ष्यमाणाः वाग्भेदाः रुशत्या- दयः सम्यगन्तास्त्रिषु त्रिलिङ्काः || १७ || यथा रुशन् शब्दः रुशद्वचनम् | या अक- ल्याणी बाक् सा रुशती एक तान्तम् । या शुभात्मिका वाक् सा कल्या "काल्यापि " .एकं तालव्यान्तम् । यदतिशयेन मधुरं तत्सान्त्वं एकम् । संगत हृदयंगम द्वे संब- द्धवचनस्य ॥ १८ ॥ निष्ठुरं परुष द्वे कर्कशवचनस्य । ग्राम्य अश्लीलं द्वे शिथि लवचसः । अश्रीकारकभण्डादिवचस इत्यर्थः । यत्मियं सत्यं वचनं तत्र सून्- तमित्येकम् । तदुक्तं रभसे । “सूनृतं मङ्गलेऽपि स्यात्प्रियसत्ये वचस्यपि । यत्पर- . १ इदं पथं तालपत्र पुस्तकेऽपि नास्ति || Diglized by Google ६] प्रथमं काण्डम्. निष्ठुरं परुषं ग्राम्यमश्लीलं सूनृतं प्रिये !! सत्येऽथ संकुलक्लिष्टे परस्परपराहते ॥ १९ ॥ लुप्तवर्णपदं ग्रस्तं निरस्तं त्वरितोदितम् ।। अम्बूकृतं सनिष्ठीवमबद्धं स्यादनर्थकम् ॥ २० ॥ अनक्षरमवाच्यं स्यादाहतं तु सृषार्थकम् ।। (“ सोडण्ठनं तु सोत्प्रासं भणितं रतिकूजितम् || श्राव्यं हृद्यं मनोहारि विस्पष्टं प्रकटोदितम् ॥ १ ॥”) (१) अथ म्लिष्टमविस्पष्टं वितथं त्वनृतं वचः ॥ २१ ॥ सत्यं तथ्यमृतं सम्यगमूनि त्रिषु तद्धति || स्परेण पराहतं “माता मे वन्ध्येतिवत् " पूर्वापरविरुद्धं तत्र संकुल लिष्टमिति नाम- द्वयम् । “यथा पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः” ॥ १९॥ यत् लुप्तवर्णपदं असंपूर्णोश्चा- रितं वचस्तद् ग्रस्तमित्येकम् । “ग्रस्तं ग्रासीकृतेऽपि स्याल्लुप्तवर्णपदोदिते" इत्युक्तम् । यत्त्वरितोदितं तभिरस्तं एकम् । सनिष्ठीवं लालायुक्तं तदम्बूकृतमुच्यते । अम्बू इति च्व्यन्तम् । सनिष्ठेवमपि एकम् । यद्नर्थकं अर्थशून्यं तदबद्धं स्यात् एकम् । अवध्यमपि । “अवध्यमवधार्हे स्यादनर्थकवचस्यपि” इति दर्शनात् ||२०|| अन- क्षरं न प्रशस्ताक्षराणि यस्मिन् | अक्षराणामप्राशस्त्यं चार्थद्वारकं तच्च बचना- नर्हम् अवाच्य द्वे वक्तुमर्हस्य वचसः । मृषार्थकं अत्यन्ता भूतार्थकं तत् आहतं ज्ञेयम् । यथा । “एष वन्ध्यासुतो याति खपुष्पकृतशेखरः । मृगतृष्णांभसि स्नातः शशशुङ्गधनुर्धरः" इति । एकम् । सोलुण्ठनादि द्वे सोपहासवचनस्य | भणितादि द्वे रतिसमयकूजितस्य । मणितमित्यपि पाठः । श्राव्यादि पञ्च स्पष्टवचनस्य । म्लिष्टम् । क्षुब्धखान्तेति निपातनादिडभावः । अविस्पष्टम् । अत्र म्लिष्टमित्यो- घ्यादिपाठः एव दृश्यते । “म्लिष्टं त्रिष्वव्यक्तवाचि" इति मेदिनी । द्वे अव्यक्तवच- नस्य । यदनृतं वचः । यथा सत्यपि धने नास्ति धनमिति तद्वितथमित्युच्यते एकम् ॥ २१ ॥ सत्यम् । “सत्यं कृते च शपथे तथ्ये च त्रिषु तद्वति" इति रभसः । तथ्य ऋतं सम्यक् चत्वारि सत्यस्य | सम्यक् चकारान्तः । पूर्व वाग्मेदास्तु त्रिष्ट- चर इति वचनवृत्तित्वेन सत्यादीनां त्रिलिङ्गत्वमुक्तम् । यथा सत्यः शब्दः सत्या वाक् सत्यं वचनमिति । इदानीं वक्तृवृत्तित्वेन एषां त्रिलिङ्गत्वमाह असूनीति | १ इदं पद्मं तालपत्र पुस्तकेऽपि नास्ति || 18-21 Diglized by Google 22--25. 1. सटीकामरकोशस्थ [ नाट्यवर्ग: ॥ शब्दे निनादनिनदध्वनिध्वानरवखनाः ॥ २२ स्वाननिर्घोषनिदनादनि स्वान निस्वनाः || आरवारावसंरावविरावा अथ मर्मरः ॥ २३ ॥ स्वनिते वस्त्रपर्णानां भूषणानां तु शिञ्जितम् || निक्काणो निकणः काणः कणः कणनमित्यपि ॥ २४ ॥ वीणायाः कणिते प्रादेः प्रकाणप्रकणादयः || कोलाहलः कलकलस्तिरां वाशितं रुतम् || स्त्री प्रतिश्रुत्प्रतिध्वाने गीतं गानमिमे समे ॥ २५ ॥ ॥ इति शब्दादिवर्गः ॥ ६॥ निषादर्षभगान्धारषड्जमध्यमघैवताः ॥ पञ्चमोत्यमी सप्त तन्त्रीकण्ठोत्थिताः स्वराः ॥ १ ॥ तद्वति सत्यवति त्रिषु । यथा सत्या स्त्री सत्यः पुमान् सत्यं कुलमिति | शब्दः निनाद: निनदः ध्वनिः ध्वानः रवः स्वनः ॥ २२ ॥ स्वानः निर्घोषः निर्झदः नाद: निखानः निखनः आरवः आरावः संराव: विराव: सप्तदश शब्दमात्रस्य । वस्त्रपर्णानां स्खनिते शब्दे मर्मर इत्येकम् । “ मर्मरो वस्त्रभेदे च शुष्कपर्णध्वनौ तथा । पुंसि स्त्रियां पुनः प्रोक्ता मर्मरी पीतदारुणि" इति मेदिनी ||२३|| भूषणानां नूपुरादीनां स्खनिते शिञ्जितमित्येकम् । “तालव्यादि ” । निकाणः निक्कणः काणः कणः कणनं पञ्च वीणादिस्वनितस्य || २४ || प्रादेरुपसर्गात् ये प्राणः प्रण इत्यादयस्ते वीणाया एव कणिते नान्यत्र | आदिशब्दादुपकणादयः । कोलाहलः कलकलः द्वे बहुभिः कृतस्य स्पष्टशब्दस्य | तिरक्षां पक्षिणां रुतं शब्दः वाशितं एकम् । तालव्यमध्योऽयम् । प्रतिश्रुत् प्रतिध्वानः द्वे प्रतिशब्दस्य । गीतं गानं॑ द्वे गायनस्य ||२५|| इति शब्दादिवर्गः।।६।। स्वरभेदानाह। निषादः । “निषादः स्वरभे देऽपि चण्डाले धीवरान्तरे” इति विश्वः । ऋषभः गान्धारः षड्डः । “नासां कण्ठमुर- स्तालु जिह्वां दन्तांथ संस्पृशन् । षड्जः स जायते यस्मात्तस्मात्पभइति स्मृतः” । मध्यमः धैवतः पश्चमः इत्यमी तन्त्रीभ्यः कण्ठेभ्यश्रोत्थिताः सप्त स्वरा ज्ञेयाः एकैकम् । सत्र निषाद नर्दन्ति गजाः । ऋषभं गावः । गान्धारं अजादयः । शङ्खं मयूराः । Diglized by Google i i ! । 1-4. प्रथमं काण्डम्. काकँली तु कले सूक्ष्मे ध्वनौ तु मधुरास्फुटे || कलो मन्द्रस्तु गम्भीरे तारोऽत्युच्चैत्रयस्त्रिषु ॥ २ ॥ ( " नृणामुरसि मध्यस्थो दाविंशतिविधो ध्वनिः ॥ स मन्द्रः कण्ठमध्यस्थस्तारः शिरसि गीयते ॥१॥”) (१) समन्वितलयस्त्वेकतालो वीणा तु वलकी || विपची सा तु तत्रीभिः सप्तभिः परिवादिनी ॥ ३ ॥ ततं वीणादिकं वाद्यमानद्धं मुरजादिकम् || वंश्यादिकं तु सुषिरं कांस्यतालादिकं घनम् ॥ ४ ॥ मध्यमं कौश्याः । धैवतमश्वाः । पश्चमं कोकिलाः । तदुक्तं नारदेन । “षड्ड रौति मयूरस्तु गावो नर्दन्ति चर्षभम् । अजाविकौ तु गान्धार कौनति मध्य- मम् ॥ १ ॥ पुष्पसाघारणे काले कोकिलो रौति पञ्चमम् | अश्वस्तु चैवतं रौति निषाद रौति कुञ्जरः" इति ||२|| सूक्ष्मे कले काकलीत्येक स्त्रीलिङ्गम् । ईषत् कलः काकली। “ईषदर्थे च” इति कोः कादेशः । गौरादिः । “काकलिरपि" कलेरिन् । "साधूदित काकलिभिः कुलीनैः” इति प्रयोगः | मधुरः श्रुतिसुखः । स चासौ अस्फुटोऽव्यक्ताक्षरः एतादृशे ध्वनी कल इत्येकम् । गम्भीरे ध्वनौ मन्द्र इत्ये- कम् । अत्युचैर्ध्वनौ तार इत्येकम् | त्रयः कलमन्द्रतारात्रिषु ॥ २ ॥ यः सम- न्वितलयः सम्यगन्वितोऽनुगतो लयो गीतादिसाम्यं यत्र स एकताल उच्यते । “एकः समस्तालो मानमस्येत्येकताल: " एकम् । वीणा वल्लकी विपक्षी त्रयं वीणायाः | सा वीणा तु सप्तभिस्तन्त्री भिरुपलक्षिता परिवादिनी । “सुप्यजा- तौ” इति णिनिः । परिवदत्यवश्यम् ॥ ३ ॥ यद्वीणादिकं वाद्यं तत्ततमुच्यते । आदिना सैरन्ध्रीरावणहस्तकिमर्यादि । हेमचन्द्रकोशेऽपि । “शिवस्य वीणा नालम्बी सरस्वत्यास्तु कच्छपी । नारदस्याथ महती गणानां तु प्रभावती । विश्वावसोस्तु बृहती तुम्बरोस्तु कलावती" इत्यादि । यन्मुरजादिकं मृदङ्गादिकं आदिना पटहादि । आनझते मुखे चर्मणा बयते तदानद्वमुच्यते । वंश्या- दिकं "बशी वेणुस्तेन वंश्यादिकमित्येव ( २ ) । " आदिना शङ्खादि । तत्सुषिरं शेयम् || सुषिरशब्दो दन्त्यादिः । प्राचीनास्तु तालव्यादरपीत्याहुः । यत्कांस्यमयतालादिकं आदिना घण्टाझल्लर्यादि तद्धनं ज्ञेयं एकैकम् ॥ ४ ॥ १ इदं पद्यं वालपत्र पुस्तकेऽपि नास्ति || २ अतएव 'वंशीरवः' - इति 'वंशीकलेन बडिशेन ' - इति व प्रयोगः । वंशादिकमिति पाठस्तु रामाश्रमीसम्मतः || Dightizad by Google | 4-7 ४२ सटीकामरकोशस्य [ नाट्यवर्ग: चतुर्विधमिदं वाद्यं वादित्रातोद्यनामकम् || मृदङ्गा मुरजा भेदास्त्वयालियोर्ध्वस्त्रयः ॥ ५ ॥ स्याद्यशःपटहो ढक्का भेरी स्त्री दुन्दुभिः पुमान् || आनकः पटहोऽस्त्री स्यात्कोणो वीणादिवादनम् ॥ ६॥ वीणादण्डः प्रवालः स्यात्ककुभस्तु प्रसेवकः ।। कोलम्बकस्तु कायोऽस्या उपनाहो निबन्धनम् ॥ ७॥ वाद्यप्रभेदा डमरुमडुडिण्डिमझर्झराः ॥ इदं ततादिकं चतुर्विधं वाद्यं वादित्रातोद्यनामकम् । वादिनं आतोयं च नाम यस्य तत् । यदाह भरतः “ततं चैवावनद्धं च घनं सुषिरमेव च । चतुर्विमं तु विज्ञेयमातोद्यं लक्षणान्वितम्” इति । मृदङ्गाः सुरजा: “मुरात् वेष्टनाज्जाताः” द्वे मृदङ्गस्य । बहुविधत्वाद्वहुवचनम् । अङ्कयः आलिङ्ग्यः ऊर्ध्वकः । “निर्व- कारमपि " एते त्रयः मृदस्य भेदाः । अङ्क एव निघाय वादनादङ्कचः । आलिङ्ग्य वादनादालिङ्गचः । ऊर्ध्वकृतेन मुखेन वादनादूर्ध्वकः । किं । "हरीतक्याकृतिस्त्वङ्कयो यवमध्यस्तथोर्ध्वकः । आलिजयश्चैव गोपुच्छसमानः परिकीर्तितः” इति ॥ ५ ॥ यशसे य आदौ पटहो वाद्यते स यशःपटहः । स एव ढकेत्युच्यते । द्वे ढकायाः | भेरी “भेरि: " दुन्दुभिः | दुन्दुं इति शब्देन भाति । द्वे दुन्दुभेः । “भेर्यामानकदुन्दुभी" इत्यपि पाठः । आनकः पटहः द्वे पटहस्य । अस्त्रीति पूर्वान्वयि । “पटहो ना समारम्भे आनके पुनपुंसकम्” इति मेदिनी | वीणादि वाद्यते येन तद्धनुराकृति काष्ठ कोण उच्यते । “कोणो वाद्यप्रभेदे स्याद्वीणादीनां च वादने । एकदेशे गृहादीनामस्त्रे च लगुडेऽपि च" इति मेदिनी ॥ ६ ॥ वीणाया दण्डः प्रवालः एकम् । ककुभः प्रसेवकः द्वे वीणादण्डादघो दारुमयं भाण्ड शब्दगाम्भीर्यार्थ यचर्मणाच्छाद्यते तस्य | वीणाप्रान्तस्थवक्रकाष्ठविशेषस्येत्यन्ये । अस्या वीणायाः कायः तत्रीर- हितो दण्डादिसमुदाय: कोलम्बक इत्युच्यते एकम् । यत्र वीणाप्रान्ते तथ्यो निबध्यन्ते तत् निबन्धनं उपनाह इत्युच्यते एकम् ॥ ७ ॥ डमरुप्रभृतयो वाद्य- विशेषा ज्ञेयाः । तत्र डमरुः कापालिकादीनां वाद्यम् । स एव विपुलो मड्डुः । डिण्डिमः दंवडी इति प्रसिद्धः । झर्झरः झांगड इति प्रसिद्धः | मर्दलो मृदङ्गस- दृशो वाद्यभेदः । पणवोऽप्येकः । अन्ये च हुडकगोमुखादयः सन्ति । नर्तकी Digitized by Google ७] प्रथमं काण्डम्. a मर्दलः पणवोऽन्ये च नर्तकीलाँसिके समे ॥ ८ ॥ विलम्बितं द्रुतं मध्यं तत्त्वमोघो घनं क्रमात् || तालः कालक्रियामानं लयः साम्यमथास्त्रियाम् ॥ ९ ॥ ताण्डवं नटनं नाट्यं लास्यं नृत्यं च नर्तने || तौर्यत्रिकं नृत्यगीतवाद्यं नाट्यमिदं त्रयम् ॥ १० ॥ अकुंसव कुंभ्रूकुंसश्चेति नर्तकः ॥ स्त्रीवेषघारी पुरुषो नाट्योक्तौ गणिकाज्जुका ॥ ११ ॥ भगिनीपतिरावुत्तो भावो विद्वानथावुकः || जनको युवराजस्तु कुमारो भर्तृदारकः ॥ १२ ॥ ४३ 8-12 लासिका । " वाच्यलिङ्गत्वात् नर्तको लासकः समाविति पुस्त्वनिर्देशे कर्तव्ये स्त्रीलिङ्गनिर्देशो ङीप्टापोर्विवेकार्थः " द्वे नर्तक्याः ॥ ८ ॥ कर- चरणादिभिर्यद्विलम्बितं नृत्यादिक तत्तत्त्वमित्युच्यते एकम् । यत् द्रुतं शीघ्रं नृत्यादिकं तत् ओघ इत्युच्यते एकम् | यन्मध्यं न विलम्बित नापि द्भुतं तद्धनमित्युच्यते एकम् | कालक्रिययोर्मानं नियमहेतुस्ताल इत्युच्यते एकम् । गीतवाद्यपादादिन्यासानां क्रियाकालयोः साम्यं लय इत्युच्यते एकम् ॥ ९ ॥ ताण्डवं तण्डुना प्रोक्तम् । अण् “ओर्गुणः" । नटनं नाव्यं लास्यं नृत्यं "नृत्त" नर्तनं षट्क नृत्यस्य । तत्र ताण्डवं क्लीबपुंसोः । नृत्यगीतवाद्यमितीदं त्रयं मिलित्वा तौर्यत्रिकमिति नाव्यमिति चोच्यते । “ तूर्ये मुरजादि तत्र भवं तौर्यम् । तौर्योपलक्षितं त्रिकमिति विग्रहः " द्वे ॥ १० ॥ यः स्त्रीवेषधारी नर्तकः पुरुषः तत्र अकुंसः भुकुंसः भूकुंसः भ्रुवोर्भुवा वा सो भाषणं शोभा वा यस्य इति त्रयमित्यर्थः । नाट्योक्तौ नाट्यप्रकरणे । अधिकारोऽयम् । प्रागारात् । अज्जुकादिसंज्ञायाः नाट्यादन्यत्र प्रयोगो नास्तीत्यर्थः । या गणिका सा अज्जुका एकम् ॥ ११ ॥ भगिन्याः पतिः आबुत्त इत्युच्यते “ आवृत्तोऽपि " एकम् । यो विद्वान्स भाव इत्युच्यते । भाव- यतीति भाव इति योगव्युत्पत्त्या नाव्यादन्यत्राप्येतादृशानां प्रयोगे न दोषः । एकम् । जनफस्तु आवुक इत्युच्यते । एकम् । युवराजस्तु कुमार: भर्तृदा - रकः द्वयम् ॥ १२ ॥ राजी । भट्टारकः देनः द्वयं राज्ञः | तस्य राज्ञः सुता Diglized by Google ४४

सटीकामरकोशस्य [नाट्यवर्ग: राजा भट्टारको देवस्तत्सुता भर्तृदारिका ॥ देवी कृताभिषेकायामितरासु तु भट्टिनी ॥ १३ ॥ अब्रह्मण्यमवध्योक्तौ राजशालस्तु राष्ट्रियः ।। अम्बा माताऽथ बाला स्याबासूरार्यस्तु मारिषः॥ १४ ॥ अत्तिका भगिनी ज्येष्ठा निष्ठानिर्वहणे समे॥ हण्डे हल्ले हलाहाने नीचां चेटीं सखी प्रति ॥ १५॥ भदारिका एकम् । कृतोऽभिषेको यस्खास्तसां राश्यां देवीत्येकम् । इतरासु राज्ञीषु भट्टिनीत्येकम् । “भट्टिनी द्विजभार्यायां नाव्योक्त्यां राजयोषि- ति" इति रमसः । अत्र विशेषः शब्दार्णवे । "गणिकानुचरैरज्जुकेति नाना नृपेण सा । युवराजस्तु सर्वेण कुमारो भर्तृदारकः । भट्टारको वा देवो वा वाच्यो भृत्यजनेन सः । ब्राह्मणेन तु नाम्नैव राजभिवृषिभिः स च । वयस राजनिति वा विदूषक इम वदेत् । अभिषिक्ता तु राज्ञाऽसौ देवीत्यन्या तु भोगिनी । महिनीत्यपरैरन्या नीचैर्गोस्वामिनीति सा" इति ॥१३ ॥ अवध्यस्य वधानहस प्रामणादेरुक्तौ दोषोक्तिकरणे अबसण्यमित्येकम् । राज्ञः शाला राष्ट्रिय उच्यते एकम् । अम्बा माता द्वे नाट्योक्तावित्सधिकारस प्रायिकत्वादम्बादीनामन्यत्रापि प्रयोगो ज्ञेयः । बाला वामरिति द्वे कुमार्याः । आर्यः । “ कर्तव्यमाचरन् काममफर्तव्यमनाचरन् । तिष्ठति प्राकृताचारो यः स आर्य इति स्मृतः" इति वसिष्ठः । मारिषः मर्षणात्सहनान्मारिषः । हिंसानिवारकत्वाद्वा । “ मार्षक: " | "आर्ये मारिषमार्षको" इति शब्दार्णवः । द्वे आर्यस्य ॥ १४ ॥ या ज्येष्ठा भगिनी सा अत्तिका । अत्ता माता सैव । " अन्तिका" | "अत्तिका चान्तिका तथा" इति द्विरूपकोशः एकम् । निष्ठा निर्वहण द्वे " मुखप्रतिमुखंगविमर्शनिर्वहणाख्या:" पश्च नाटके सन्धयः तत्र पश्चमस्य सन्धेः । प्रस्तुतकथासमासेरित्यन्ये । निर्वहणं तु स्त्री संहारथ समापने" इति शब्दार्णवः । समे इति समानार्थे । न तु समानलिने शब्दार्णवे लिङ्गभेददर्शनात् । नीचां प्रत्याहाने हण्डे इत्येकम् । चेटी प्रति आहाने हजे इत्येकम् । सखी प्रत्याहाने हला । हलधातो हुलकादाप्रत्ययः । हलाशब्दष्टा- बन्तोऽपि सखीपर्यायः। तत्र पचायच् । “बाला वासूः सखी हला" इति त्रिकाण्डे बोपालितात् । अमूनि त्रीण्यव्ययानि ॥ १५ ॥ "अस्स सानात्स्थानान्तरे Digitized by Google > । 1 15 19 प्रथमं काण्डम्. ७] ४५ अङ्गहारोऽङ्गविक्षेपो व्यअकाभिनयो समौ ॥ निर्वृत्ते त्वङ्गसत्त्वाभ्यां दे त्रिष्वाङ्गिकसात्त्विके ॥ १६ ॥ शृङ्गारवीरकरुणाद्भुतहास्यभयानकाः॥ बीभत्सरौद्रौ च रसाः शृङ्गारः शुचिरुज्ज्वलः ॥ १७ ॥ उत्साहवर्द्धनो वीरः कारुण्यं करुणा घृणा ॥ कृपा दयाऽनुकम्पा स्यादनुक्रोशोऽप्यथो हसः॥ १८ ॥ हासो हास्यं च बीभत्स विकृतं त्रिष्विदं दयम् ॥ विस्मयोद्भुतमाश्चर्य चित्रमप्यथ भैरवम् ॥ १९ ॥ दारुणं भीषणं भीष्मं घोरं भीमं भयानकम् ॥ नयन" आहारः "अङ्गुल्यादिविन्यासः" अङ्गविक्षेपः द्वे नृत्यविशेषस्य । व्यञ्जकः अभिनयः द्वे हस्तादिभिर्मनोगतार्थप्रकाशनस्य । अथेन निवृत्ते निष्पने कर्मणि आह्निकम् । “भूविक्षेपादि" । सत्त्वेन अन्तःकरणेन निवृत्ते सात्वि- कम् । “निर्वृत्तेऽक्षयूतादिभ्यः" इत्यनेन आङ्गिकसात्विकशब्दौ ठगन्तौ । तद्यथा "स्तम्भः खेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभकोऽथ वेपथुः । वैवर्ण्यमथुप्रलय इत्यष्टौ सात्त्विका गणा" । इमे द्वे अपि त्रिषु ॥ १६ ॥ नाटके हि रसाः अष्टावे- वोक्तास्तानाह । शृङ्गारः । "शृङ्गारो गजमण्डने । सुरते रसभेदे च शृङ्गारं नाग- संभवे" इति हैमः । वीर: करुणः अद्भुतः हासः भयानका बीमत्सः रौद्रः एते- ऽष्टौ रसा शेयाः। रस्यन्ते इति रसाः । “रस आखादने । चशब्दाच्छान्तोऽपि नवमः। वात्सल्य दशमः । शृङ्गारः शुचिः उज्ज्वलः अयं शृङ्गारस्य ॥१७॥ उत्साहवर्द्धनः । उत्साहेन वर्धते उत्साह वर्धयति वा नन्दादिः। वीरः रे वीर- स । कारुण्यं करुणा घृणा। "घृणा तु स्याज्जुगुप्सायां करुणायाम्" इति हैमः । कृपा दया अनुकम्पा अनुक्रोशः सप्तकं करुणस्य । हसः ॥ १८ ॥ हासः हास्य अयं हासस । बीभत्स विकृतम् । “वैकृतोऽपि ""विकृतोऽप्याग्रहायण्यामग्र- हायणम्" इति शब्दार्णवः । वे बीभत्सस्य । इदं द्वयं रसे पुसि तद्वति त्रिषु । विलयः अद्भुतम् । इदमव्ययम् । आश्चर्य चित्रं चत्वारि अद्भुतस्य । भैरवम् ॥ १९॥ दारुणं भीषण भीष्मम् । "भीष्मो रुद्रे च गाङ्गेये राक्षसे च भयंकर" इति हैमः । पोरं मीम भयानक भयंकर प्रतिभयं नवकं भयानकस्य । रौद्र उप्र द्वे रौद्रस्य । अमी अद्भुतादय उप्रान्ताश्चतुर्दश शब्दाः रसे प्रसि । शारवीरेत्या- Digbzad by Google Digitized 20-23 सटीकामरकोशस्य [नाट्यवर्ग: भयंकर प्रतिभयं रौद्रं तूप्रममी त्रिषु ॥ २०॥ चतुर्दश दरखासो भीतिर्भीः साध्वसं भयम् ॥ विकारो मानसो भावोऽनुभावो भावबोधकः॥ २१ ॥ गर्योऽभिमानोऽहङ्कारो मानश्चित्तसमुन्नतिः॥ ("दर्पोऽवलेपोऽवष्टम्भश्चित्तोद्रेकः स्मयो मदः ॥") (१) अनादरः परिभवः परीभावस्तिरस्क्रिया ॥ २२॥ रीढावमाननावज्ञावहेलनमसूक्षणम् ॥ मन्दाक्षं हीस्त्रपा ब्रीडा लज्जासाऽपत्रपाऽन्यतः ॥२३॥ शान्तिस्तितिक्षाभिध्या तु परस्य विषये स्पृहा ।। दिश्लोके पुंस्त्वदर्शनात् । अभिमलिशानामेव द्वन्द्वप्रतिज्ञानात् । तद्वति तु त्रिषु वाच्यलिङ्गः ॥२०॥ रसानुक्त्वा तदनुगुणत्वेनोश्चावचान् भावानभिधत्ते । दरः। "दरः साद्भयगतयोः" इति । त्रासाभीतिःभीः साध्वसं भयम् । “भिया"। "स्थादर्तनमृतीया च गर्दा चाथ मयं मिया" इति शब्दार्णवः।" षट्दै भयस्य।मानसः मनःसंबन्धिविकारः भाव उच्यते एकम् । “भावयति करोति रसानिति भावः।" यो भावबोधकः चित्तविकारस्य प्रकाशकः कटाक्षादिः सोऽनुभाव इत्युच्यते एकम् ॥२१॥ गर्वः अभिमानः अहंकारः त्रयं गर्वस । अहमिति करण- महंकारः। चित्तस्य समुन्नतिः परसादुत्कर्षचिन्तनेनौमत्य मान उच्यते एक- म् । गर्वादयः पश्चापि पर्याया इति तु युक्तम् । दर्पादि षर् मदस्य । अना- दरः परिभवः परीभावः । उपसर्गेति पनि बहुलं दीर्घः । तिरस्क्रिया ॥ २२ ॥ रीढा अवमानना अवज्ञा अवहेलन असूक्षणं (असूक्षणमित्यपि) नवकमना- दरस । मन्दाक्ष हीः त्रपा ब्रीडाला पाच लजायाः। घनि वीडोऽपि । “गण्डू- घगर्जभुजजागरहारकीलज्वालाझटारभसवर्तकगर्द्धशृगाः । ब्रीडादयश्च वरटथ वराटकच उत्कण्ठवाणकरकाच समावयाच" इति स्त्रीपुल्लिाकथने रमसः । सा लजाऽन्यतः परसाद चेदपत्रपा एकम् ॥ २३ ॥ शान्तिः तितिक्षा । तिजे. क्षमायां सन् अप्रत्ययः टाप् । द्वे पराभ्युदयसहनस्य । परस्य विषये परकीयधने स्पृहाऽभिध्या । परस्य विषयस्पृहेत्यपि पाठः । तत्र परस्य विषयविषयि- जीच्छेत्यर्थः एकम् । अभिचारेण ध्यान अभिध्या । अक्षान्तिः ईर्ष्या १ इदम तालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति ।। Digtized by Google 1 . 24-28 ७] प्रथमं काण्डम्. अशान्तिरीासूया तु दोषारोपो गुणेष्वपि ॥ २४ ॥ वैरं विरोधो विद्वेषो मन्युशोकौ तु शुक् स्त्रियाम् ॥ पश्चात्तापोऽनुतापश्च विप्रतीसार इत्यपि ॥ २५ ॥ कोपक्रोधामर्षरोषप्रतिघा रुटकुधौ स्त्रियो ।। शुचौ तु चरिते शीलमुन्मादश्चित्तविभ्रमः ॥ २६ ॥ प्रेमा ना प्रियता हार्द प्रेम स्नेहोऽथ दोहदम् ।। इच्छा काझा स्पृहेहा तृड्डाञ्छा लिप्सा मनोरथः ॥ २७ ॥ कामोभिलाषस्तर्पश्च सोऽत्यर्थ लालसा द्वयोः॥ उपाधिर्ना धर्मचिन्ता पुंस्याधिर्मानसी व्यथा ॥ २८ ॥ स्याचिन्ता स्मृतिराध्यानमुत्कण्ठोत्कलिके समे ॥ दे पराभ्युदयासहनस । गुणेष्वपि दोषारोपः असूया | कण्डादियगन्तादकारः। एकम् ॥ २४ ॥ धैरै विरोधः विद्वेषः त्रयं वैरस्य । मन्युः शोकः शुक् वयं शोकस्य । शुक् चान्ता । पश्चात्तापः अनुतापः विप्रतीसारः त्रयं पश्चात्तापस ॥२५॥ कोपः क्रोधः अमर्षः रोषः प्रतिषः रुद् क्रुध् सप्तक क्रोधस्य । तत्र रुट पान्ता लियौ स्त्रीलिङ्गे। रुकुधौ टावन्तावपि । "क्रोधो भामः क्रुधा रुषा" इति शब्दार्णवः ॥ शुचौ शुद्धे चरिते आचरणे शील एकम् । उन्मादः चित्तवि- भ्रमा द्वे चेतसोऽनवस्थितः ॥२६॥ प्रेमा प्रियता हार्द प्रेम स्नेहः पञ्च प्रेम्णः । तत्र प्रेमा ना पुमान् स्नेहश्च । लिङ्गस्योक्तत्वात् संकरो न दोषाय । प्रेम क्लीने । दोहद इच्छा काझा स्पृहा ईहा हद् वाञ्छा लिप्सा मनोरथः ॥ २७ ॥ कामः अमिलापः तर्षः द्वादश स्पृहायाः। तत्र दोहदं गर्भिणीच्छायामिच्छामात्रेऽपि दोहदम् । वृद् पान्ता । स तणे महांचेल्लालसा । द्वयोः स्त्रीसयोः । उपाधिः धर्मचिन्ता धर्मचिन्तनस्य । तत्रोपाधि पुसि। आधिः मानसी व्यथा द्वे मनःपी- डाया। आधिरुच्यते पुसि ॥ २८॥ चिन्ता स्मृतिः आध्यानं वय सरणस्य । उत्कण्ठा उत्कलिका । उत्कण्ठायाः। “चिन्ता तु स्मृतिराध्यानं सरणं सस्पृहे पुनः । उत्कण्ठोत्कलिके तसिमभिध्या तूभयोरपि" इति शब्दार्णवः । उत्साहः अध्यवसायः द्वे उत्साहस । येन कृत्वा असाध्यसाधनेऽप्युद्यतो भवति । स Digtzwed by Google 4 । 29-31 ४८ सटीकामरकोशस्य [नाट्यवर्ग: उत्साहोऽध्यवसायः स्यात्सवीर्यमतिशक्तिभाक् ॥ २९ ॥ कपटोऽस्त्री व्याजदम्भोपधयश्छनकैतवे ॥ कुसृतिर्निकृतिः शाव्यं प्रमादोऽनवधानता ॥३०॥ कौतूहलं कौतुकं च कुतुकं च कुतूहलम् ॥ स्त्रीणां विलासविधोकविभ्रमा ललितं तथा ॥३१॥ हेला लीलेत्यमी हावाः क्रियाः शृङ्गारभावजाः॥ उत्साहोऽतिशक्तिभाक् सातिशक्तिवेद्वीर्यमुच्यते । “अतिशयशक्तिीर्या" इति त्वमरमालायां स्त्रीत्वम् एकम् ॥२९ ॥ कपटः व्याजः दम्भः उपधि: छम कैतवम् । कितवस्य कर्म । युवादित्वादश् । “कैतवं द्यूतदम्भयोः" इति हैमः। कुसूतिः निकृतिः शायं नव शाव्यस्य ! "शठ कैतवे" । कपटः पुनपुंसकयोः । प्रमादः अनवधानता द्वे कर्तव्यानवधानस ॥ ३० ॥ कौतूहलं कौतुक कुतुक कुतूहलं चत्वारि कौतुकस्य । विलासः विब्बोक: विभ्रमः ललितम् ॥ ३१ ॥ हेला लीला अभी खीणां शृङ्गारभावजाः शृङ्गाररससमुद्भूताः क्रियाश्चेष्टाः षडमी हावा उच्यन्ते एकैकम् । तत्र रामा- नयनवदनभूप्रभृतीनां यः कश्चिदुत्पद्यते विशेषः स विलासः । गर्वाभिमा- नसंभूतो विकारोऽनादरात्मको विश्वोका । वाग्वत्रभूषणादीनां सान- विपर्यासो विश्रमः । सकलासमीचीनविन्यासो ललितम् । अवगण- नापूर्वकमभिनयप्रदर्शन हेला । प्रियभूषणवचनाद्यनुकृतिीला । रामादिलीलान्तस्य मूलं त्वेवम् । “विलासोऽङ्गे विशेषो यः प्रियाप्तावासनादिषु । विवोकोऽमिमतप्राप्तावपि गर्वादनादरः । चित्तवृत्त्यनवस्थानं शुकाराद्विश्रमो मतः । अनाचार्योपदिष्टं खाल्ललितं रतिचेष्टितम् । साभावसूचको हावो हेलास्सैषानुभावनम् । प्रौढेच्छा सुरते हेलेति वा । प्रियस्थानुकृतिीला लिष्टा वाग्वेषचेष्टितैः" । इतिशब्दात्प्रकारार्थादन्येऽपि ज्ञेयाः। "लीला विलासो विच्छित्तिर्विāमः किलेंकिंचितम् । मोटयितं कुट्टमितं विवोको ललित तथा। विहतं चेति मन्तव्या दश स्त्रीणां स्वभावजा" इति नाटकरतकोशः। विच्छित्तिः । मण्डनानादरन्यासो विच्छित्ती रूपदर्पतः । किलकिंचितम् । हर्षा- दुदितगीतादिव्यामिश्र किलकिंचितम् । मोट्टायितम् । मोडायितं प्रियं स्मृत्वा सानमा विजुम्भणम् । कुट्टमितम् । दुःखोपचारः सौख्येऽपि हर्षात्कुट्टमित Digitized by Google तत्र प्रपर्म काण्डम्ः ४९ 32-35 ७] . द्रवकेलिपरीहासाः क्रीडा लीला च नर्म च ॥ ३२॥ व्याजोपदेशो लक्ष्यं च क्रीडा खेला च कूर्दनम् ॥ धर्मो निदाघः खेदः स्यात्सलयो नष्टचेष्टता ॥ ३३॥ अवहित्थाकारगुप्तिः समौ संवेगसंभ्रमौ ।। स्थादाच्छुरितकं हासः सोत्लासः स मनाक् स्मितम् ॥३४॥ मध्यमः स्यादिहसितं रोमाञ्चो रोमहर्षणम् ॥ क्रन्दितं रुदितं कुष्टं जृम्भस्तु त्रिषु जृम्भणम् ।। ३५ ॥ । मतम् । विहतम् । वक्तव्याभाषणव्याजाद्विहतं दर्शितेजितम् । " द्रवः केलि: परीहासः । "परिहास" । "उपसर्गस्य पनि" इति बहुल दीर्षः। क्रीडा लीला "लीलेत्यत्र खेलेति केचित्" नामपदं क्रीडामात्रस्य । केलिः पुसि । मित्र- लिङ्गानां द्वन्द्वाभावात् ॥३२॥ अभीप्सितार्थसिअर्थमर्थान्तरानुष्ठानं व्याजः । घम् । अजेवीमावो न । तत्र व्याजः अपदेशः लक्ष्यमिति अयं स्वरूपाच्छा- दनस । लक्षमपि । “लक्ष्य सादपदेशेऽपि शरव्येऽपि नपुंसकम्" इत्युक्तम् । व्याख्यायां च न ना लक्ष क्लीय व्याजशरन्ययोरिति मूर्दन्यान्ते रमसः । क्रीडा खेला कर्दन त्रयं बाललीलायाः। धर्मः निदापः नितरां दयतेऽने- नेति । खेदः त्रयं खेदस्य । प्रलयः नष्टचेष्टता द्वे परिस्पन्दनाशस ॥३३॥ अवहित्था आकारगुतिः द्वे शोकादिजनितमुखग्लान्यादेः आकारगोप- नख । संवेगः संभ्रमः वे हर्षादिना कर्मसु त्वरणस । सोत्मासः साभिप्रायो हासः । उत्सासेनाधिक्येन क्षपणेन वा सहित इति वा । आच्छुरितक- मुच्यते एक "परमस्यामर्षजनकसशब्दहासस्य ।" स हासोमनाक ईषत् चेरिस- तमुच्यते । “ ईषद्विकसितैर्दन्तैः कटाक्षैः सौष्ठवान्वितम् । अवेशितद्विजद्वारमुक्त- मानां सितं भवेत् " ॥ ३४ ॥ स हासो मध्यमवेदनल्पाधिकस्तर्हि विहसितं खात् । “ आकृश्चितकपोलाक्षं सवनं निखनं तथा । प्रस्तावोत्थं सानुराग- माहुर्विहसित सुधा" ॥ एकम् । रोमाञ्चः रोमहर्षणम् । पुलककण्ठकरो- मविक्रियारोमोगमायात्रैव । द्वे रोमोद्गमस । क्रन्दितं रुदितं कुष्टं त्रीणि रुदितस्य । जम्मा जम्मण दे जम्भिकायाः । जामई इति ख्यातायाः । तत्र अम्मलिषु ॥ ३५ ॥ विप्रलम्भः विसंवादः कश्चनायुक्तभाषणस । अङ्गी- कृतासंपादनखेति वा । रिङ्गणं " रिहणं " स्खलन हे स्वधर्मादेवलनस । Dighizde by Google । « 35-38.4 ५० सटीकामरकोशस्य [पाताल वर्ग: विप्रलम्भो विसंवादो रिङ्गणं स्खलनं समे ॥ स्यान्निद्रा शयनं वापः खमः संवेश इत्यपि ॥ ३६ ॥ तन्द्री प्रमीला भ्रंकुटि कुटिद्धृकुटिः स्त्रियाम् ॥ अदृष्टिः स्यादसौम्येक्ष्णि संसिद्धिप्रकृती विमे ॥ ३७॥ स्वरूपं च खभावश्च निसर्गश्चाथ वेपथुः ॥ कम्पोऽथ क्षण उद्धर्षों मह उद्धव उत्सवः॥ ३८॥ ॥ इति नाव्यवर्गः॥७॥ अधोभुवनपातालं बलिसद्म रसातलम् ।। नागलोकोऽथ कुहरं सुषिरं विवरं बिलम् ॥१॥ छिद्रं निर्मथनं रोक रन्धं श्वनं वपा सुषिः॥ पालानां हस्तपादगमनसेत्यन्ये । राणे इति लौकिकमाषायां प्रसिद्धम् । निद्रा शयन खापः स्वमः संवेशः पञ्चक निद्रायाः ॥ ३६ ॥ तन्द्री "सन्द्रिः तन्द्रा ॥ प्रमीला द्वे निद्राया आदौ अन्ते च यदालस तस्य । अत्यन्तश्रमा- दिना सर्वेन्द्रियासामर्थ्यखेति वा । अकुटिः श्रुटिः धूटिः । ध्रुवो कृटिः कौटिल्यम् । योदरादित्वाकारे भूपटीत्यपि । अयं क्रोधादि- जनितभूवक्रतायाः । अकसवत् भैरूप्यम् । असौम्येऽक्षिण सरोषे चक्षुपि अदृष्टिरित्येकम् । असौम्ये असुन्दरे वा विरुद्धा दृष्टिरदृष्टिः क्रूरदृष्टिरित्यर्थः । संसिद्धिः प्रकृतिः ॥३७ ॥ खरूप खमावा निसर्गः पञ्च खभावस । इसे इति द्वयोः स्त्रीत्वबोधनार्थमुक्तम् । वेपथुः कम्पः वे कम्पस्य । क्षणः । "क्षण: कालविशेष स्थात्पर्वण्यनसरे मदे । व्यापारविकलत्वे व परतन्त्रत्वमध्ययो" इति हैमः । उद्धर्षः महः उद्धवः उत्सवः पञ्च उत्सवय । महोऽदन्तः ॥ ३८॥ इति नाट्यवर्गः ॥७॥ अधोमुवन अधच तद्भुवनं च। पाताल बलि- सब रलातलं नागलोकः पत्र पातालस । कुहरे सुपिर तालव्यादिरपि । विवर बिलम् ॥१॥ छिद्र नियंथनं रोक रन्ध्र व तालव्यादि । वपा उप्यते यत्र । मिदादित्वादङ् । खियाम् । सुपिः “शुषिः" एकादश छिद्रमावस । सुपिः स्त्री । भुवि यत् वध तत्र गोंऽवट इति इयम् । "गर्वो- Dighirwed by Google « I - ! , 1 । ८ ] प्रथमं काण्डम्. गर्तावटो भुवि व सरन्ध्रे सुषिरं त्रिषु ॥ २ ॥ अन्धकारोऽस्त्रियां ध्वान्तं तमिस्रं तिमिरं तमः ॥ ध्वान्ते गाढेऽन्धतमसं क्षीणेऽवतमसं तमः ॥ ३ ॥ विष्वक्र संतमसं नागाः काद्रवेयास्तदीश्वरः ॥ शेषोऽनन्तो वासुकिस्तु सर्पराजोऽथ गोनसे ॥ ४ ॥ तिलित्सः स्यादजगरे शयुर्वाहस इत्युभौ ।। अलगंर्दो जलव्यालः समौ राजिलँडुण्डुभौ ॥ ५ ॥ मालुधानो मातुलाहिर्निर्मुक्तो मुक्तकचुकः ॥ सर्पः पदाकुर्भुजगो भुजङ्गो हिर्भुजंगमः ॥ ६ ॥ 2-6 अवटे कुकुन्दरे” इति हैमः । गर्तेत्यपि । “शठकसरगर्तशुंगाः” इति स्त्रीपुंसप्रकरणे रमसात् । अवटिरितीदन्तोऽपि । सुषिरमित्येकं सरन्ध्रे रन्ध्रयुक्ते वस्तुनि | “अषिरमपि" तत् त्रिषु वाच्यलिङ्गम् ॥ २ ॥ अन्धकारः ध्वान्तं तमिस्रं तिमिरं तमः पञ्चकमन्धकारस्य । तत्रान्धकारः क्लीबपुंसोः । गाढे ध्वान्ते सातिशये तमसि अन्धतमसमित्येकम् । क्षीणे ध्वान्तेऽवतमसमित्येकम् ||३ ॥ विष्वक् तमः सर्वव्यापि ध्वान्तं सतमसमुच्यते । अन्धतमसावतमससंतमसशब्दाः अकारान्ताः । “अवसमन्धेभ्यः” इत्यनेन समासान्तोऽध् । एकम् । नागाः काद्रवेयाः द्वे नागानाम्। वदीश्वरः नागानामीशः शेषोऽनन्त इति चोच्यते द्वयम् । वासुकिः सर्पराजः द्वे नागराजस्य । गोनसः "गोनासगोनसौ" इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ४ ॥ तिलित्सः द्वे पाणस इति प्रसिद्धस्य | अजगरः शयुः वाहसः इति त्रयं अज- गरस्म आर इति ख्यातस्य । अलगर्द: “ अलगर्द्ध: " जलव्यालः द्वे जलस- स्य । पानसर्प, विरोळें इत्यादिप्रसिद्धस्य । राजिलः " राजील: " इण्डमः तवर्गहतीयादिरपि द्वे निर्विषस्य द्विमुखसर्पस्य मालुण्ड महां- दुळ दुतोंडें इति ख्यातस्य । “निर्मुक्तो निर्विषः सर्पो राजिलः परिकी- र्तितः” इत्यभिधानात् ॥ ५ ॥ मालुघानः मातुलाहिः द्वे खट्दाकारचित्रसर्पस्य आधोलें दिवड इति ख्यातस्य । निर्मुक्तः “निर्मुक्तस्त्यक्तसङ्गे स्यान्मु- बतक शुकभोगिनि" इति कोशान्तरेऽपि । मुक्तकशुकः द्वे व्यक्तकबुकस्य । अत्र कबुकस्त्वक् । सर्पः प्रदाकुः भुजगः । भुजेन कौटिल्येन गच्छति । भुजङ्गः अहि: भुजङ्गमः || ६ || आशीविषः “आशीर्विषोऽपि" आशीस्तालु- Digitized by Google 6-10 सटीकामरकोशल्य आँशीविषो विषघरवक्री व्याः सरीसृपः ।। कुण्डली गूढपाचक्षुःश्रवाः काकोदरः फणी ॥ ७ ॥ दर्वीकरो दीर्घपृष्ठो ददशको बिलेशयः ॥ उरगः पन्नगो भोगी जिह्मगः पवनाशनः ॥ ८ ॥ ( " लेलिहानो द्विरसनो गोकर्णः कञ्जकी तथा ॥ कुम्भीनसः फणघरो हरिभोंगघरस्तथा ॥ १ ॥ 66 हे: शरीरं भोगः स्यादाशीरप्यहिदंष्ट्रिका ॥ १ ॥” (१) त्रिष्वाहेयं विषास्थ्यादि स्टायां तु फणा द्वयोः ॥ समौ कञ्चुकनिर्मोकौ क्ष्वेडस्तु गरलं विषम् ॥ ९ ॥ पुंसि क्लीबे च काकोलकालकूटहलाँहलाः ॥ सौर्राष्ट्रिकः शौक्लिकेयो ब्रह्मपुत्रः प्रदीपनः ॥ १० ॥ दारदो वत्सनाभश्व विषभेदा अमी नव ॥ [पाताल० वर्गः 64 गता दंष्ट्रा तया विद्धो न जीवति । तत्र विषमस्येति विषधर चक्री ब्यालः । “व्यालो दुष्टगजे सर्पे खले श्वापदसिंहयोः" इति विश्वमेदिन्यौ । “ व्याडोपि " सरीसृपः कुण्डली गूढपात् चक्षुःश्रवाः काकोदरः फणी ॥ ७ ॥ दर्बीकरः दीर्घपृष्टः ददश्क: बिलेशयः उरगः पद्मगः भोगी जिलगः पवनाशनः पञ्चविंशतिः सर्पस्य ॥ ८ ॥ लेलिहानायटौ सर्पमात्रस्य । भोग इति सर्पशरीरस्यैकम् । आशीरित्यादि द्वे सर्पदंष्ट्रायाः । यद्विषास्थ्यादि अभिवं तत् आहेयमुच्यते एकम् । स्त्रियाम् आहेयी । स्फटा फटा' फणा द्वे फणायाः । द्वे अपि स्त्रीपुंसयोः । कबुक: निर्मोकः । निश्रयेन मुच्यते इति द्वे सर्पत्वचः । क्ष्वेड: गरलं विषं पुलिङ्गमपि पुसि लीने चेति विषेणापि संबध्यत इत्युक्तत्वात् त्रयं विषमात्रस्य ।। ९ ।। काकोलः कालकूट: इलाहल: सौराष्ट्रिक: शौक्लिकेयः ब्रह्मपुत्रः प्रदीपनः ॥ १० ॥ दारदः वत्सनामः अभी काकोलाद्या नव स्थावरविषभेदाः । तत्र काको- लादि त्रयं क्लीबपुंसोः । काकोलः काकमेचकः । कालकूटः पृथुमालिदैत्यर- क्तोद्भवः । हलाहलस्तालपत्राकृतिः । हालाहलं हालहलं हलाहलमित्यपि तत्प- १ इदं साधं पद्यं ताळपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति || Digitized by Google ! i 11. ९ ] प्रथमं काण्डम् विषवैद्यो जाङ्गुलिको व्यालग्राह्यहितुण्डिकः ॥ ११ ॥ इति पातालभोगिवर्गः ॥ ८ ॥ स्यान्भारकस्तु नरको निरयो दुर्गतिः स्त्रियाम् ॥ तद्भेदास्तपनावीचिमहारौरवरौरवाः ॥ १ ॥ संघाँतः कालसूत्रं चेत्याद्याः सत्त्वास्तु नारकाः ॥ प्रेता वैतरणी सिन्धुः स्यादलक्ष्मीस्तु निर्ऋतिः ॥ २ ॥ . ५३ र्यायाः । “हालाहलं हालहलं वदन्त्यपि हलाहलम्" इति द्विरूपकोशः । “गोनास- गोनसौ हालाहलं हालहलं विषम्" इति त्रिकाण्डशेषः । सुराष्ट्रदेशे भवः सौरा- ष्ट्रिकः । " सारोष्ट्रिक इत्यपि " । शुक्लिकायां मनः शौक्लिकेय: सोमल इति प्रसिद्धः । ब्रह्मणः पुत्रः ब्रह्मपुत्रः । यद्याज्ञवल्क्यः । “त्वं विष ब्रह्मणः पुत्रः सत्यधर्मे व्यवस्थितः” इति । प्रदीपयति जठरमिति प्रदीपनः । दरदि देशे भवो दारदः बत्सनामः “बचनाग इति प्रसिद्धः” । विषवैद्यः जाङ्गुलिकः द्वे विषहारवैद्यस्य | जाङ्गुलीं विषविद्यामधीते वेद वा । उक्तं च | "परीक्षित समश्रीयाजाङ्गुलीभिभिषग्वृतः" इति । व्यालग्राही अहितुण्डिकः अस्तुण्डं मुखं “तेन दीव्यति" इति ठक् । इति द्वे सर्पग्राहिण: "गारुडीति प्रसिद्धस्य" । “व्यालग्रासाहितुण्डिक” इति पाठः । तत्र आहितुण्डिक इति ॥११॥ इति पाता- लमोगिवर्गः ॥ ८ ॥ नारकः नरकः निरयः दुर्गतिः चत्वारि नरकस्य | नर- कमेदानाह | तपनः अवीचिः न विद्यते "वीचिः सुखं यत्र | “वीचिः स्वल्पतरङ्गे स्यादवकाशे सुखेऽपि च" इति विश्वः । महारौरखः रौरवः ॥ १ ॥ संघातः ( संहार इत्यपि पाठः) कालसूत्रं इत्याद्यास्तपनादिनरकभेदाः । आद्यशब्दा- चामिस्रकुम्भीपाकादयः । तप्यते अनेन तपनः । जलवत् भासमानोऽप्यश्मपृष्ठ - रूपत्यान बीचयो यत्र सोऽवीचिः | रुरवो नाम ऋव्यादा अतिक्रूरास्तत्सं- बन्धी महानरको महारौरवः । रुरवः सर्पेभ्योऽतिहिंस्रा जन्तुविशेषास्तत्सं- बन्धी रौरवः । सम्यक् हन्यते यत्र संघातः । कालरूपाणि सूत्राणि यत्र तत्का- लसूत्र एकैकम् | नारकाः नरके भवाः सत्त्वाः प्राणिनः प्रेता उच्यन्ते एकम् । नारकी सिन्धुर्नदी वैतरणी ज्ञेया । विगतस्तरणिर्यत्र तत्र भवा । विगता तर- निर्यित्र वा एकम् । नारक्यलक्ष्मीरशोभा निऋतिः उच्यते । निर्गता ऋतिर्घृणा यस्याः । “ऋतिर्गतौ घृणायां च श्रद्धायांच शुभेऽपिच" इति रभसः । ● Digitized by Google 4.2 2.3. 4.2 ५४ सटीकामरकोशस्य विष्टिराजूः कारणा तु यातना तीव्रवेदना || पीडा घाघा व्यथा दुःखममनस्यं प्रसूतिजम् ॥ ३ ॥ स्यात्कष्टं कृच्छ्रमाभीलं त्रिष्वेषां भेद्यगामि यत् || इति नरकवर्गः ॥ ९ ॥ [ नरकवर्गः समुद्रोsब्घिरकूपारः पारावारः सरित्पतिः ।। उदन्वानुदधिः सिन्धुः सरस्वान्सागरोऽर्णवः ॥ १ ॥ रत्नाकरो जलनिधिर्यादः पतिरपांपतिः ।। तस्य प्रभेदाः क्षीरोदो लवणोदस्तथाऽपरे ॥ २ ॥ 44 एकम् ॥ २ ॥ विष्टिः आजू' द्वे नरके हठात्पस्य । “निर्मूल्यकर्मकरणे” इति सुकुटः । मद्राख्यकरणस्यैत्यन्ये । “विष्टिः कर्मकरेऽमूल्ये भद्रा प्रेरणेषु च " इति हैमः । “आजूवेतनयोर्विष्टिः” इति शाश्वतः । कारणा यातना तीव्रवेदना त्रय नरकपीडामाः । पीडा बाधा। आबाधेति वा छेदः । “आबाघा वेदना दुःखम्” इति हलायुधः । व्यथा दुःखं आमनस्यै “अमानस्यम्” । “असूतिजममान कुछ्र- कटं कलाकुलम्” इति वाचस्पतिः । अत्र अमनसो भाव इति । मानस्यानिम- मिति वा विग्रहः । प्रसूतिजम् || ३ || कटं कृच्छ्र आभील नव दुःखख | अत्र नवापि दुःखस्येत्येके । पीडादिचतुष्कं मनःपीडाया: । आमनस्यादि द्वयं वैमनस्यस्य । कष्टादि त्रयं शरीरपीडाया इति भेदः । एषां मध्ये यद्दुःखादिकं भेद्यगामि विशेष्यवृत्ति तत् त्रिषु । यथा । “सेयं सेवा दुःखा च बहुरूपा " । “सोऽयं दुःखः सुतोऽगुणः" । "सर्वे दुःखं विवेकिन" इति । भेद्यगामित्वाभावे तदुक्तलिङ्गमेव ॥ इति नरकवर्गः ॥ ९ ॥ समुद्रः । समीचीना उद्रा जलचरवि- शेषा यसिन् । सह मुद्रया मर्यादया वर्तते इति वा । “बोपसर्जन” इति सहस्य -सः । अब्धिः अकूपारः पारावार: “पारापारः ” सरित्पतिः उदन्वान् उदधिः सिन्धुः । “सिन्धुर्वमथुदेशाब्धिनदे ना सरिति खियाम्” इति विश्वमेदिन्यौ ।” सरस्वान् सागरः अर्णवः । अर्णासि उदकानि यत्र सन्ति। "अर्णसो लोपच” इति ॥ १ ॥ स्नाकरः जलनिधिः यादः पतिः अपांपतिः पञ्चदश समुद्रमात्रस्य । तस्य समुद्रस्य प्रभेदाः । क्षीरोदः लवणोदः । तथा अपरे दध्युदघृतोदसुरो- देक्षूदखादाः । “लवणेक्षुसुरासर्पिर्दभिक्षीरजलाः समाः " इत्याधुक्तेः Digitized by Google 1 1 I I ! ! वारिवर्म: १० ] प्रथमं काण्डम्. आपः स्त्री भूमि वावरि सलिलं कमलं जलम् ॥ पयः कीलालममृतं जीवनं भुवनं वनम् ॥ ३ ॥ कॅबन्घमुदकं पाथः पुष्करं सर्वतोमुखम् ॥ अम्भोर्णस्तोयपानीयनीरक्षीराम्बुशंम्बरम् ॥ ४ ॥ मेघपुष्पं घनरसस्त्रिषु दे आप्यमम्मयम् || भङ्गस्तरङ्ग ऊर्मिर्वा स्त्रियां वीचिरथोर्मिषु ॥ ५ ॥ महत्सूल्लोलकलोलौ स्यादावर्तोऽभसां भ्रमः || पृषन्ति बिन्दुपृषताः पुमांसो विप्रुषः स्त्रियाम् ॥ ६ ॥ 2-6 एकैकम् ॥ २ ॥ आपः वाः बारि "वार" सलिलं "सरिल"। "सरिलं सलिलं जलम्” इति वाचस्पतिः । कमलं जलं पयः कीलालम् । “फीलालं रुधिरे तोये" इति कोशान्तरम् | अमृतं जीवनं भुषनं वनम् ||३|| कषन्धं “कम- न्धमिति वा " उदक “दकमित्यपि”। “प्रोक्तं प्राक्षैर्भुवनममृतं जीवनीय दकंवा " इति हलायुधः। "कं दकं जलम्” इति त्रिकाण्डशेषः । अस्मिन्पक्षे कबन्धं च दकं पाथ इति पाठः । पाथः पुष्करं सर्वतोमुखम् । सर्वतो मुखानि यत्र सर्वदिग्गमन- त्वात् | अम्मः अर्णः तोगं पानीय नीरं "नार" क्षीरं अम्बु शंबर “संबरमिति दत्वादि ” ॥ ४ ॥ मेषपुष्पं घनरसः सप्तविंशतिर्जलस्य । तत्र आपः लियां बहुत्वे च नित्यम् । वाः रेफान्ता । पूर्वोत्तरसाहचर्यात्स्त्रियां क्लीने च । घनरसः पुंसि । शेषं क्लीने। असुनि आपः सान्तं क्लीने च । वारं नारमित्युभयमल्लीनम् । अत्र सर्वत्र संसारावर्तः प्रमाणम् । “नारं घनरसः पुमान्” इति शब्दार्णवः । घनर- समिति लीवमपि । “घनरसमम्बु क्षीरम्" इति रसकोशात् । “कृपीटं काण्डमली खाज्जीवनीय कुशं विषम्" इत्यपि। आप्यं अम्मयं द्वे जलविकारस्य त्रिपु । आप्या अम्मयी इत्यादि । भङ्गः तरङ्गः ऊर्मिः वीचिः चत्वारि लहर्या: । या खिया- मिति ऊर्मिणा वीचिना च संबध्यते काकाक्षिवत् । ऊर्मिरेव स्त्रीपुंसयोः वीचिस्तु नित्यं त्रीत्येके ॥ ५ ॥ महत्सु ऊर्मिषु उल्लोलः कल्लोल इति द्वयम् । अम्भसां भ्रमः मण्डलाकारेण भ्रमण आवर्तः स्यात् एकम् । भोंवरा इति लौकिकमाषायाम् । पुषन्ति विन्दवः पृषतः विमुषः चत्वारि जलबिन्दूनाम् । तत्र पृषत् लीने विन्दुष्टषतौ पुंसि | विशुद् स्त्री ॥ ६ ॥ चक्राणि । “वक्राप्यपि” । “बक्रः शनैबरे पुसि पुटभेदे Digitized by Google " 6-9 [ वारिवर्गः ५६ सटीकामरकोशस्य चक्राणि पुटभेदाः स्युर्भमाश्र जलनिर्गमाः ॥ कूलं रोघच तीरं च प्रतीरं च तटं त्रिषु ॥ ७ ॥ पारावारे परार्वाची तीरे पात्रं तदन्तरम् ।। द्वीपोऽस्त्रियामन्तरीपं यदन्तर्वारिणस्तरम् ॥ ८ ॥ तोयोत्थितं तत्पुलिनं सैकतं सिकतामयम् || निषदरस्तु जम्बालः पङ्कोऽस्त्री शादकर्दमौ ॥ ९ ॥ जलोच्छ्वासाः परीवाहाः कूपकास्तु विदारकाः ।। नपुंसकम्" । पुटभेदाः भ्रमाः जलनिर्गमाः चत्वारि यानि चक्राकारेण जलान्यधो यान्ति तेषाम् । “चक्रादिद्वयं चक्राकारेण जलानामधो यानस्य | भ्रमादि द्वयं जलनिःसरणजालकस्य । नद्यादौ अधःस्थजलस्योर्ध्वनिःसरणस्येति वा मतम् । कूलं रोधः तीरं प्रतीरं तटं पञ्च तीरस्य | रोधः सान्तम् । अदन्तोऽपि । “रोधः ग्रोक्तथ रोधसि" इति संसारावर्तः । तटं त्रिलिङ्गम् ||७|| परं च अर्वाक् च परार्वाची तीरे क्रमेण पारावारे उच्येते । नद्याः परती र पारं अवाक्तीरं आवारमित्यर्थः । एकैकम् । तयोः पारावारयोः अन्तरं मध्यं पात्रमुच्यते । “पात्रं तु कूलयोर्मध्ये पर्णे नृपतिमन्त्रिणि । योग्यभाजनयोर्यलभाण्डे नाट्यानुकर्तरि " इति हैमः । एकम् । बारिणोऽन्तर्मध्ये यत्तटं तत् द्वीप इति अन्तरीपमिति चोच्यते । अस्त्रियामित्यु- भाभ्यां संबध्यते । द्वे । द्विर्गता आपोऽत्र स द्वीपः । अपां अन्तर्गत अन्तरीपम् । द्वीपान्तरीपशब्दयोः समासान्तोऽच् । उभयत्रापि “ज्यन्तरुप” इतीकारः । (बेट इति प्रसिद्धम् ) ॥ ८ ॥ तोयोत्थितं तोयक्रमेणोत्थं तत्पुलिनमुच्यते एकम् | सैकत सिकतामयं द्वे वालुकाप्रचुरस्थानस्य | निषगर: जम्बालः पङ्कः शादः कर्दमः पञ्च कर्दमस्य । तत्र पकः पुनपुंसकयोः ॥ ९ ॥ जलोच्छ्रासा: परीवाहा: “परिवाहाः” । द्वय निर्गममा: प्रवृद्धं जलं परिवहति तेषाम् । तथा च प्रयोगः । “उपार्जितानां वित्तानां त्याग एव हि रक्षणम् । तडागोदरसंस्थानां परीवाहा इवाम्भसाम्” इति । जलप्रवृद्धिरेव परीवाह इत्येके । कूपका विदारकाः द्वे शुष्कनद्यादौ हि जलार्थ गर्ताः क्रियन्ते तेषाम् । स्रोतोद्विधाकारिणः शिला- दयः कूपका इत्येके । नौतायें नावा तारितुमर्हे जलादौ नाव्यम् । एकम् | सत् त्रिषु | नौ तरणिः तरिः त्रयं नौकायाः । तरीरित्यपि लक्ष्मीवत् । Digitized by Google १०] प्रथमं काण्डम्. नाव्यं त्रिलिङ्गं नौतायें स्त्रियां नौस्तरणिस्तरिः ॥ १० ॥ उडुपं तु प्लवः कोलः स्रोतोऽम्बुसरणं स्वतः ॥ आतरस्तरपण्यं स्याँद्रोणी काष्ठाम्बुवाहिनी ॥ ११ ॥ सांयात्रिकः पोतवणिकर्णधारस्तु नाविकः ॥ नियामकाः पोतवाहाः कूपको गुणवृक्षकः ॥ १२ ॥ नौकादण्डः क्षेपणी स्यादरित्र केनिपातकः || अम्रि: स्त्री काष्ठकुँद्दालः सेकपात्रं तु सेचनम् ॥ १३ ॥ (१) 10-13 44 "कदिकाराद्” इति ङीषि तरणी तरी इत्यपि । “तरणी तरी " इति हैमः ॥१०॥ उडुपं प्लवः कोलः त्रयमल्पनौकाया: "होडी पडांव" इति ख्यातायाः । स्वतो यदम्युसरणं जलगमनं तत्स्रोत उच्यते । सान्तमेकम् । “तालव्यादिरपि ।” आतरः तरपण्यं द्वे नद्यादितरणे देयमूल्यस्य । काष्ठाम्बुवाहिनी काष्ठमयी जलवाहिनी सा द्रोणी उच्यते । “दुणि: द्रोणिः " काष्ठमुपलक्षण पाषाणादेः । एक "डोणी" इति ख्यातस्य ॥ ११ ॥ सांयात्रिकः । समुदितानां गमनं द्वीपा- न्तरगमनं वा संयात्रा सा प्रयोजनमस्यास्तीति । प्रयोजने ठक् इकादेशः । पोतवणिक् पोतेनोपलक्षितो वणिक् । मध्यमपदलोपी समासः । द्वे नौकया वाणिष्यकारिणः । कर्णधारः नाविकः द्वे अरित्रं धृत्वा यस्तारयति तस्य । नियामकाः पोतवाहाः द्वे पोतमध्यस्थितकाष्ठाग्रे दुष्टजन्त्वादिज्ञानाय स्थित्वा ये नियन्तुं शक्तास्तेषाम् । कूपकः गुणवृक्षकः गुणानां रज्जूनां वृक्षः द्वे रज्ज्वाद्याधारमध्यस्तम्भस्य “कुवा, डोलकाठी" इति ख्यातस्य ॥ १२ ॥ नौकादण्डः क्षेपणी “क्षेषणिः क्षिपणीरिति च " द्वे नौकावाहकदण्डस्य "बर्व्हे" इति ख्यातस्य । अरित्रं केनिपातकः । के जले निपातो यस्य । “हलदन्त" इति सप्तम्या: अलुक्क् | द्वे कर्णस्य “सुकाणूं" इति ख्यातस्य । अभिः " अय्री- त्यपि ” काष्ठकुहाल: “काष्ठकुद्दाल: " द्वे पोतादेर्मलापनयनार्थ काठकुहालस्य "इडती " इति ख्यातस्य | सेकपात्र सेचन द्वे धर्मादिरचितस्य जलोत्स- र्जनपात्रस्य "बालदी" डोल इति ख्यातस्य। "यानपात्रं तु पोतोऽन्विभवे त्रिषु समुद्रियम् । सामुद्रिको मनुष्योऽन्धिजाता सामुद्रिका च नौः” इति कचित् ||१३|| नायोऽवें अर्धनावमित्येकम् । तल्लीने । “नावो द्विगो:” “अर्घाच्य" इपिटच् । १ टीकास्थं यानपात्रं विति पद्यं तालपत्रपुस्तकेऽत्रैव (मूल फा) अस्ति । " 6 Digitized by Google 13-18 सटीकामरको शस्य [ वारिवर्ग: क्लीबेऽर्धनावं नावोऽऽतीतनौकेऽतिनु त्रिषु || त्रिष्वागाघात्प्रसन्नोऽञ्छः कलुषोऽनच्छ आविलः ॥ १४ ॥ निम्नं गभीरं गम्भीरमुत्तानं तद्विपर्यये ॥ अगाधमतलस्पर्शे कैवर्ते दाशंघीवरौ ॥ १५ ॥ आनायः पुंसि जालं स्याच्छणसूत्रं पवित्रकम् || मत्स्याधानी कुवेणी स्याइडिशं मत्स्यवेधनम् ॥ १६ ॥ पृथुरोमा झषो मत्स्यो मीनो वैसारिणोऽण्डजः || विसारः शकुली चाथ गँडकः शकुलार्भकः ॥ १७ ॥ सहस्रदंष्ट्र: पाठीन उल्लूपी शिशुकः समौ ॥ नलॅमीनश्चिलिंचिमः प्रोष्ठी तु शफरी द्वयोः ॥ १८ ॥ अतीतनौके नौकामतीत्य वर्तमाने मनुष्यादौ अतिनु । अतीता नौर्येन । नपुंसकह- स्वः । एकम् । त्रिलिङ्गम् । अतः परं अगाधात् अगाषशब्दमभिव्याप्य त्रिषु वाच्य- लिना इत्यर्थः । प्रसन्नः अच्छ: द्वे निर्मलस्य | कलुषः अनच्छः आबिलः त्रयं मलमिश्रस्य ॥ १४ ॥ निम्नं गभीरं गम्भीरं त्रीणि गम्भीरस्य "खोल” इति ख्यातस्य । तद्विपर्यये गम्भीरादितरस्सिन् उत्तानमित्येकम् । उद्गतस्तानो बिलारी यस्मात् । अगाध अतलस्पर्श द्वे अत्यन्तगम्भीरस्य | कैवर्स: दाशः दासः " धीवरः त्रयं कैवर्तस्य ॥ १५ ॥ आनायः । आनीयन्ते मत्स्या अनेन । “जालमानाय " इति निपातनात् घञ् | जालं द्वे जालस्य । शणसूत्रं पवित्रकं द्वे शणसूत्रजालस्य | मत्स्याधानी कुवेणी द्वे मत्स्यबन्धनकरण्डिकावाः । बडिशं “बडिशा बडिशी । त्रयोऽपि लमध्या वा " | मत्स्यवेधन द्वे मत्स्य- बेघनस्य "गळ” इति ख्यातस्य || १६ || पृथुरोमा झपः मत्स्यः मीनः बैसा- रिणः अण्डजः बिसारः शकली अष्टौ मत्स्यस्य । गडकः “गण्डकः " शकु- लार्मकः द्वे मत्स्यविशेषस्य । “गर" इति प्रसिद्धस्य ||१७|| सहस्रदंष्ट्र: पाठीनः द्वे बहुदंष्ट्रस्य मत्स्यविशेषस्य | उलूपी शिशुकः द्वे शिशुमाराकारमत्स्यस्य । नलमीन: " डलयोरभेदाभडमीनोऽपि " । चिलिचिमः “चिलिचिमिः” “नलमीनञ्चिलिचिमिः " इति बोपालितः द्वे जलतृणचारिमत्स्यविशेषस्य "बेगसा" इति प्रसिद्धस्य । प्रोष्ठी सफरी द्वे "सहरी" इति ख्यातस्य शुभ्रमत्स्य- Diglized by Google i | प्रथमं काण्डम्. क्षुद्राण्डमत्स्यसंघातः पोताधानमथो झषाः ॥ रोहितो मनुरः शॉलो राजीवः शकुलस्तिमिः ॥ १९ ॥ तिर्मिगिलाद यादांसि जलजन्तवः ॥ तद्भेदाः शिशुमारोद्रशङ्कवो मकरादयः ॥ २० ॥ स्यात्कुलीरः कर्कटकः कर्मे कमठकच्छपौं । ग्राहोऽवहारो नॠस्तु कुम्भीरोऽथ महीलता ॥ २१ ॥ गण्डपदः किर्चुलको निहाका गोषिका समे ॥ १०] ५९ 15-21 विशेषस्य । पुंसि तु प्रोष्ठः सफरः ॥ १८ ॥ क्षुद्राथ से अण्डमत्स्याच तेषां संघातः पोताधानमुच्यते एकम् । अथो शता मत्स्यविशेषा वक्ष्यन्ते न तु पर्यायाः | रोहितः "रोही" इति प्रसिद्धस्य | मदुरः “मङ्गरा" इति प्रसिद्धः | शालः "सालोsपि " चक्राङ्कितो मत्स्य: । राजीव: "राया" इति प्रसिद्धः । शकुलः "अतिवेगान् "सौरा" इति प्रसिद्धः " | तिमिः ॥ १९ ॥ तिर्मिगिलः । आदिशब्दाचंबावर्तादयोऽन्ये । एकैकम् | यादांसि जलजन्तवः द्वे जलचरमा- श्रस्य । तद्भेदाः जलजन्तूनां विशेषाः । शिशुमार ः “शिरस” इति ख्यातः । “शिशुमारों अनुसंभूतजन्तौ तारात्मकेऽच्युत" इति विश्वमेदिन्यौ । उद्रः "हूद" इति प्रसिद्धः । शकुः । “सफू” इति प्रसिद्धः । मकरो “मगर" इति प्रसिद्धः । आदिशब्दाज्जलहस्त्यादयः ॥ २० ॥ कुलीर: “कुलिर: " कर्कटक: करकट : कर्कटः कर्कडः । “ कर्कडः कुलिरे” इति हैम: द्वे “कुरले खेकडा" इति स्मातस्य । कूर्मः कमठः कच्छपः 46 'अन्यत्र कच्छपीत्यपि पाठः" । "कच्छपी वञ्चकीभेदे दुलौं क्षुद्रगदान्तरे | पुंसि निध्यन्तरे कूर्मे मल्लबन्धान्तरेऽपि च" इति विश्वमेदिन्यौ । त्रीणि "कांसन” इति प्रसिद्धस्य । ग्राह: अवहारः द्वे गोह "नाडेसावज " इति ख्यातस्य | अवहियतेऽनेनेति । “अवहाराधाराबाया- नामुपसंख्यानम्” इति षञ् । कर्तरि जो वा । अत्र अवराह इति पर्यावान्तर दृश्यते तत् अवपूर्वकाद्रह त्याग इत्यसात् घनि बोध्यम् । “अवहारस्तु युद्धा- दिविश्रान्तौ ग्राहचोरयोः” इति हैमः । नक्रः कुम्भीर: द्वे नकस्य ग्राहविशेषस्य 'सुसर " इति ख्यातस्य । कुम्मी हस्ती समीरयति कुम्भीरः । महीलता ॥ २१ ॥ जब्दुपदः किञ्जुलकः “किंचिलिक: किंचुलुक: " त्रीणि जलचरभेदस्य" काडू, दानवार, गांडोळ" इति ख्यातस्य | गण्डो ग्रन्थमः पदान्मस्य गण्डू- 44 Digitized by Google 22-25 सटीकामरकोशस्य [ वारिवर्ग: रक्तपा तु जलौकायां स्त्रियां भूमि जलौकसः ॥ २२ ॥ मुक्तास्फोटः स्त्रियां शुक्तिः शंख: स्यात्कम्बुरस्त्रियौ । क्षुद्रशंखाः शंखनखाः शम्बूका जलशुक्तयः || २३ || भेके मण्डूकवर्षाभ्रूशॉलरप्लवदुर्दुराः ॥ शिली गण्डपदी भेकी वर्षाभ्वी कमठी इलिः ॥ २४ ॥ मरस्य प्रिया शृङ्गी दुर्नामां दीर्घकोशिका || जलाशया जलाधारास्तत्रागाधजलो हृदः || २५ ।। आहावस्तु निपानं स्यादुपक्कूपजलाशये ॥ पदः निहाका गोधिका द्वे जलगोधिकायाः “पाण्यांतील घोरपड" इति ख्यातायाः । रक्तपा जलौका जलौकसः त्रीणि "जळू" इति ख्यातस्य । तत्र जलौकसः स्त्रीत्वे बहुत्वे ष नित्यम् । “ओक उचः के " इति निपातितोऽदन्त ओकशब्दः । “जलौका तु जलौका: स्याजलूका च जलौकसि" इति संसाराव- र्ताहुवचनं आयिकम् । “जलौकापि जलौका: स्यांजलूका जलजन्तुका" इति तारपालोऽपि ॥ २२ ॥ मुक्तास्फोट: मुक्ताः मौक्तिकानि स्फुटन्ति यत्र । "स्फुट विकसने” । शुक्तिः ` युक्तिकायाः । शंखः कम्बुः द्वे शंखस्य | पुन- पुंसकौ । क्षुद्रशंखा: शंखनखा: “शंखनका: " द्वे सूक्ष्मशंखानाम् / जल- शुक्तयः जलमात्रजाः शुक्तयः शम्बूका उच्यन्ते । “शम्बुकः शाम्बुकः शम्बुः" एकं क्षुद्रशुक्तिकानाम् । शम्बूकः स्त्रीपुंसयोः । “शम्बुका न नपुंसके " इति मेदिनी । “शम्बूकः शम्बुकः शम्बुपूर्वः कान्तस्तु सर्वदा । ककारेण विना शेषो दृश्यते ग्रन्थविस्तरः" इत्युत्पलिनी ॥ २३ ॥ भेकः मण्डूकः वर्षाभूः शालूरः | “परिसरकुकलासस्वेदसालूर इत्यूष्मविवेकाछन्त्यादिरपि । " लवः दर्दुरः षट् भेकस्य । शिली गण्ट्र्पदी द्वे स्वल्पगण्डपदजातेः । भेकी वर्षाध्वी " वर्षाभू हे क्षुद्रभेकजातेः । कमठी डुलिः द्वे कूर्म्याः ॥ २४ ॥ मद्गुराख्यस्य मत्स्य- विशेषस्य प्रिया स्त्री शृङ्गीत्युच्यते एकम् । दुर्नामा "दुर्नाम्नी " दीषको- शिका द्वे जलूकाकारस्य जलचरविशेषस्य | जलाशयाः जलाधारा: द्वे तडा- गादीनाम् । तत्र जलाशयेष्वेव वक्ष्यमाणा विशेषाः । अगाभमतलस्पर्श जलै यस्य स जलाशयो हद उच्यते एकम् ॥ २५ ॥ उपकूपजलाशये कूपसमीपे यो जलाशयः कूपोद्धृताम्बुस्थापनीयशिलादिरचितो गर्तः यत्रयं जलं सुखेन 99 Dighized by Google 1 १०] प्रथमं काण्डम्. ६१ पुंस्येवाऽन्धुः महिः कूप उदपानं तु पुंसि वा ॥ २६ ॥ नेमिस्त्रिकाऽस्य वीनाहो मुखबन्धनमस्य यत् || पुष्करिण्यां तु खातं स्यादखातं देवखातकम् ॥ २७ ॥ पद्माकरस्तडाँगोऽस्त्री कासारः सरसी सरः || वेशन्तः पवलं चाल्पसरो वाँपी तु दीर्घिका ॥ २८ ॥ खेयं तु परिखाधारस्त्वंभसां यत्र धारणम् || स्यादालवालमावालमावापोऽथनदी सरित् ॥ २९ ॥ 26-29 गावः पिबन्ति तत्र आहावः निपानं इति द्वे । अन्धुः प्रहः कूपः उदपानं चत्वारि "विहीर" इति ख्यातस्य । तत्रोदपानं पुंसि वा ॥ २६ ॥ अस्य कूपस्य नेमिः अन्ते रज्ज्वादिधारणार्थं दारुयन्त्रं सा त्रिका । “त्रिका कूपस्य नेमौ स्यात्रिकं पृष्ठधरेऽस्त्रियाम् " इति विश्वमेदिन्यौ । एक “हातराहाट" इति ख्यातस्य । अस्य कूपस्य पाषाणादिभिर्यन्मुखनिबन्धनं "नन्दीपट" इति ख्यातं स वीनाह उच्यते । “विनाह: " एकम् । पुष्करिणी खात द्वे पुष्करिण्याः | अखातं देवखातकं "अखातो देवखातकः” इति पुस्काण्डेऽमरदत्तात्स्य- पि द्वे अकृत्रिमखातस्य । देवद्वारस्थजलाशयस्येत्यन्ये ॥ २७ ॥ पद्माकरः तडागः कासार: सरसी सरः पञ्च तडागस्य । तत्र तडागे सटाक इति पाठः । स पुअपुंसकयोः । “तटाकतडागावपि " । अत्र पद्यादि द्वे सपनागाधजला- शयस्य | कासारादित्रयं कृत्रिमपद्माकरस्येत्यपि मतम् । सरसी स्त्री । सरः सान्तम् । वेशन्तः पल्वलं “पल्वलः”। “वेशन्तः पल्वलोऽसी" इति वाचस्पतिः । अल्पसर : त्रीणि स्वल्पसरसः । वापी “वापिः” । “वाप्यां वापिरपि स्मृता" इति द्विरूपकोशः । दीर्घिका द्वे “दीर्घी" इति ख्यातायाः अवरोहणवापिकायाः ॥ २८ ॥ खेयं परिखा द्वे दुर्गाद्वहिर्यत्परितः खातं क्रियते तस्य “चर” इति प्रसिद्धस्य ( खंदक इत्यपि प्रसिद्धिः ) । यत्र अम्भसां धारण क्षेत्रादिसेकार्थ जलानां संग्रहणं स आधार उच्यते एकम् “धरण बांद” इति ख्यातस्य । यदुक्तम् । “अपां धारणमाधारस्तदल्पं चालवालकम्” इति । आलवालं “अल- वाल" आवालं आवापः त्रीणि वृक्षादिमूले समन्ततोऽम्भसो धारणार्थ यद्वे- घ्नं तस्य "अळें" इति ख्यातस्य । नदी सरित् ॥ २९ ॥ तरङ्गिणी शैव- लिनी तटिनी हादिनी "इदिनी " धुनी स्रोतखिनी "स्रोतखती " द्वीप- ·}} Diglized by Google 29-33. सटीकामरकोशस्य [ बारिवर्ग: तरङ्गिणी शैवलिनी तटिनी हाँदिनी धुनी ॥ स्रोतखिनी द्वीपवती सवन्ती निम्नगाँपगा ॥ ३० ॥ (“कूलंकषा निर्झरिणी रोघोवत्रा सरस्वती" || गङ्गा विष्णुपदी जहुतनया सुरनिम्नगा ॥ ) ( १ ) भागीरथी त्रिपथगा त्रिस्रोता भीष्मसूरपि ॥ ३१ ॥ कालिन्दी सूर्यतनया यमुना शमनस्वसा || रेवा तु नर्मदा सोमोद्भवा मेकॅलकन्यका ॥ ३२ ॥ करतोया सदानीरा बाहुदा सैतवाहिनी || शतस्तु शुतुद्रिः स्यादिपाशा तु विपाट् स्त्रियाम् ॥ ३३ ॥ 1 वती सवन्ती निम्नगा आपगा। अपां समूहो आप तेन गच्छति । समूहे अण् । गमेर्ड: अपगेति इस्वादिरपि । “विद्यादगारमागारमपगामापमाम- पि" इति द्विरूपकोशः । द्वादश नद्याः ॥ ३० ॥ कूलंकषादिसरस्वत्यन्तानि चत्वार्यपि नद्याः । गङ्गा विष्णुपदी जद्दुतनया सुरनिंगा भागीरथी त्रिप- थगा त्रिस्रोता: भीष्मसूः अष्टौ भागीरथ्याः | त्रिस्रोताः सान्ता ॥ ३१ ॥ कालिन्दी सूर्यतनया यमुना समनस्वसा चत्वारि यमुनायाः । शमनखसा ऋदन्ता । रेवा नर्मदा सोमोद्भवा । सोमात् सोमवंशजात्पुरूरवस उद्भवति । अच् । तेनावतारितत्वात् । अथवा सोमाद्राद्भवति । मेकलकन्यका " मेख - लकन्यका " चत्वारि नर्मदायाः । मेकलो ऋषिरद्रिव तस्य कन्यका ॥ ३२ ॥ करतोया सदानीरा द्वे गौरीविवाहे कन्यादानोदकाज्जातायाः । यदुक्तम् । “प्रथमं कर्कटे देवी त्र्यई गङ्गा रजस्वला | सर्वा रक्तवहा नद्यः करतोयाम्बुवा- हिनी” इति । बाहुदा सैतवाहिनी द्वे कार्तवीर्यार्जुनेन याऽवतारिता तस्याः । बाहुदस्य कार्तवीर्यस्येयं बाहुदा । शतब्रुः शुतुद्रिः । द्वे शतरुद्रेति देशभाषया प्रसिद्धायाः । शुतुद्रीत्यपि पाठः । शुतुद्रि ( २ ) स्तोममिति श्रुतेः पाठात् । वसिष्ठशापभयाच्छतभा द्रुता शतद्भु: । विपाशा विपार् द्वे पाशमोचिनीति ख्यातायाः । वसिष्ठं विपाशयतीति विपाद् सकारान्ता || ३३ || श्रोणः हिरण्यवाहः द्वे नदविशेषस्य “श्रोणानदीति प्रसिद्धस्य ।" १ इदं पद्यमपि तालपत्रपुस्तके नास्ति || २ हे शुतुद्रि - इति संबोधनमिदम् ॥ Diglized by Google 1 1 १०] प्रथमं काण्डम्. शोणो हिरण्यवाहः स्यात्कुल्याऽल्पा कृत्रिमा सरित् ॥ शरावती वेत्रवती चंन्द्रभागाँ सरस्वती ॥ ३४ ॥ कावेरी सरितोऽन्याश्च संभेदः सिन्धुसंगमः || द्वयोः प्रणाली पयसः पदव्यां त्रिषु तूत्तरौ ॥ ३५ ॥ देविकायां सरय्वां च भवे दाविकसारखौ || सौगन्धिकं तु कहारं हलकं रक्तसन्ध्यकम् ॥ ३६ ॥ स्यादुत्पलं कुवलयमथ नीलाम्बुजन्म च || इन्दीवर च नीलेऽस्मिन्सिते कुमुदकैरवे ॥ ३७ ॥ शालूकमेषां कन्दः स्यादारिपर्णी तु कुम्भिका || जलनीली तु शेवालं शैवॅलोऽथ कुमुदती ॥ ३८ ॥ 33-38 याऽल्पा कृत्रिमा सरित्सा कुल्या | तालव्यान्तम् । एकम् । “कुल्या नदी कुल्यमस्थि कुल्या वारिप्रणालिकेति धरणेर्नदीमात्रेऽपि । शरावती वेत्रवती चन्द्र- भामा “चान्द्रभागा चान्द्रभागी चन्द्रभागी"। "चन्द्रभागा चान्द्रभागा चान्द्र- मागी च सा मता| चन्द्रभागी च सैवोक्ता" इति द्विरूपकोशः । सरस्वती ||३४|| कावेरी एते पञ्च सरिद्विशेषाः । एकैकम् । अन्याय सरितः कौशिकीगण्डकी- चर्मण्वतीगोदावेण्याद्याः सन्तीति शेषः | संमेद: सिन्धुसंगम: । द्वे नदीमेल- कस्य नदीसंगमस्य । संभिद्यन्ते मिलन्त्यत्र सभेदः । पयसो जलस्य पदव्यां निर्गमनमार्गे मकरमुखादिरूपा प्रणालीत्येकम् । तत् द्वयोः पुसि तु प्रणालः ॥ ३५ ॥ उत्तरौ दाविकसारखौ त्रिषु । देविकायां नद्यां भवं दावि- कम् । सरवां नद्यां भवं सारवम् । “दाण्डिनायन” इति निपातनात्सारवशब्दः साधुः । एकैकम् । स्त्रियां तु दाविकी सारवी । सौगन्धिक कडार “ कल्हार" सन्ध्याविकासिनः शुक्लसरोजस्य | हल्लकं रक्तसन्ध्यर्क द्वे रक्तककारस्य । रक्तासन्धीन अकति रक्तसन्ध्यकम् || ३६ || उत्पलं कुवलय के कुमुदस्य । कमलसाधारणस्येत्यन्ये । “कुवलं तूत्पलं कुबम्" इति त्रिकाण्डशेषः । नीले- नीलाम्बुजन्म इन्दीवरं इति द्वे । “इन्दिवर इन्दीवार इत्यपि । " सिते शुम्रेऽसिनुत्पले कुमुद कैरव द्वे । केरवस्य इंसस्येदं प्रियं कैरवम् ॥ ३७ ॥ एषां उत्पलविशेषाणां कन्दः शालूकं स्यात् एकम् । वारिपर्णी कुम्मिका द्वे जलकुम्भीति ख्यातायाः । जलनीली शेवालं शेवलः “शैवालः । Diglized by Google 38-42, [ वारिवर्ग: सठीकामरकोचास्य कुमुदिन्या नर्लिन्यां तु बिसिनी पद्मिनीमुखाः || वा पुंसि पद्मं नलिनमरविन्दं महोत्पलम् ॥ ३९ ॥ सहस्रपत्रं कमलं शतपत्रं कुशेशयम् || पेरुहं तामरसं सारसं सरसीरुहम् ॥ ४० ॥ बिसप्रसून राजीवपुष्कराम्भोरुहाणि च ॥ पुण्डरीकं सिताम्भोजमथ रक्तसरोरुहे ॥ ४१ ॥ रक्तोत्पलं कोकनदं नालो नालमथास्त्रियाम् ॥ मृणालं बिर्समब्जादिकदम्बे खण्डमस्त्रियाम ॥ ४२ ॥ करहाटः शिफाकन्दः किअल्कः कैंसरोऽस्त्रियाम् || शेवालथापि शैवाल : शेवलो जलनीलिका । त्रयं शेवाळ इति ख्यातस्य । कुमुद्रती || ३८ ।। कुमुदिनी द्वे कुमुदिन्याः कुम्मृदयुक्तदेशस्य च । नलिनी “नडिन्यपि” । नडाः सन्त्यत्रेति नडिनी | बिसिनी पद्मिनी त्रयं कमलिन्याः । मुखशब्दात्सरोजिनीप्रभृतयः । पद्मं नलिनं अरविन्द महोत्पलम् ।।३९।। सहस्रपत्रं कमलं शतपत्रं कुशेशयं परुई तामरसं सारस | सरसीरुहम् ॥ ४० ॥ बिस- प्रसूनं राजीवं पुष्करं अम्भोरुहं षोडश कमलस्य । वा पुंसीति षोडशभिरपि संबध्यते । तत्र पुण्डरीकं सिताम्भोजं द्वे सितकमलस्य | रक्तसरोरुहम् ॥४१॥ रक्तोत्पलं कोकनदं त्रयं रक्तकमलस्य । कोकनदमिति रक्तकुन्देऽपि वर्तते । यदाहुः । “रक्ताब्जे रक्तकुन्दे च बुधैः कोकनदं स्मृतम्” इति । नालः नालम् । "नाला नाली च " द्वे पद्मादिदण्डस्य । मृणाल बिसम् । मृणाली मृणालः बिशम् । “मृणालं नलदे क्ली पुनपुंसकयोविंशः” इति विश्वः ॥ "मृणाले तु विशं बिसम्" इति द्विरूपकोश: । द्वे मृणालस्य "भिसें" इति ख्यातस्य || अस्त्रियां क्लबपुसः । अब्जादिकदम्बे कमलादीनां समूहे खण्डमित्येकमखियाम् । शण्डः षण्डः । “तालव्यो मूर्द्धन्योऽब्जादिकदम्बे षण्डशब्दोऽयम् । मूर्द्धन्य एव वृषभे पूर्वाचार्यैर्विनिर्दिष्टः” इत्यूष्मविवेकः ॥ ४२ ॥ करहाटः शिफाकन्दः द्वे पञ्चम् - लस्य । शिफा मूलतरुप्ररोहस्तत्सहितः कन्दः । कन्दो मूलमित्यर्थः । शिफेति च कन्दमिति च पृथक् नामनी इत्येके । किञ्जल्कः केसर: “केशरः" द्वे केसरस्य । संवर्तिका नवदलं द्वे पद्मादीनां नवपत्रस्य | बीजकोशः वराटकः । " Diglized by Google i | १० ] प्रथमं काण्डम् संवर्तिका नवदलं बीजकोशो वराटकः ॥ ४३ || इति वारिवर्गः ॥ १० ॥ उक्तं स्वर्व्योमदिकालघीशब्दादि सनाट्यकम् || पातालभोगि नरकं वारि चैषां च संगतम् ॥ १ ॥ इत्यमरसिंहकृतौ नामलिङ्गानुशासने || स्वरादिकाण्डः प्रथमः साङ्ग एव समर्थितः ॥ २ ॥ “वराटक: पद्मबीजकोशे रजौ कपर्दके” इति कोशान्तरम् । द्वे बीजकोशस्य । बीजानां कमलाक्षाणां कोशः पात्रं अथवा आधारः बीजकोशः ॥ ४३ ॥ इति वारिवर्गः ॥ १० ॥ उक्तान् वर्गान्संग्रहेणोपसंहरति उक्तमिति । मया स्वर्व्योमादिकमुक्तम् । शब्दादीति । रसगन्धादिग्रहणार्थमादिशब्दः एषां स्वर्गादीनां संगत संबन्धवशात्प्राप्तं देवासुरमेषादिकं तच्चोक्तम् ॥ १ ॥ इतीति । एवममरसिंहस्य कृतौ नाम्नां लिङ्गानां चानुशासने स्वरादिशब्दानां काण्डः समूहः साङ्गः अङ्गोपाङ्गसहितः प्रथमः समर्थितः कथितः ॥ २ ॥ श्रीमत्यमरविवेके महेश्वरेण विरचिते एवं प्रथमः स्वरादिकाण्डः समाप्तः ॥ १ ॥ ९ इति सटीकामरकोशस्य प्रथमं काडं समासम् ॥ 43.7.2 Diglized by Google वर्गीकाः १ २ ३ ४ ६ ७ ८ ९ अमरकोशप्रथमकाण्डस्व वर्गानुक्रमेण लोकसंख्या. | मूलश्लोकाः क्षेपकश्लोकाः वर्गनामानि. आदी परिभाषायाः श्लोकाः स्वर्गवर्गस्य व्योमवर्गस्य दिग्वर्ग कालवर्गस्य धीवर्गस्य.. शब्दादिवर्गस्य नाट्यवर्गस्य पातालभोगिवर्गस्य नरकवर्गस्य बारवर्गस्य अनुमोको ५ ६९॥ २ २५ ११ ४३ २ 0 = १॥ २॥ २ १॥ १॥ ▸ -11. मूलढोकाः, २८२ क्षेपकश्लोकाः, १८ एवम्, ३०० Diglized by Google अथ सटीकामरकोशस्य द्वितीयं काण्डम्. सरक वर्गाः पृथ्वीपुरक्ष्माभृद्धनौषधिमृगादिभिः ॥ नृत्रह्मक्षत्रविद्शूद्रैः साङ्गोपाङ्गैरिहोदिताः ॥ १ ॥ भूर्भुमिरचलाउनन्ता रसा विश्वंभरा स्थिरा || घरा धरित्री धरणिः क्षोणिर्ज्या काश्यपी क्षितिः ॥ १ ॥ सर्वसहा वसुमती वसुधोर्वी वसुंधरा ॥ गोत्रा कुः पृथिवी पृथ्वी क्ष्माऽवँनिर्मेदिनी मही ॥ ३ ॥ (“विपुला गहरी घात्री गौरिला कुम्भिनी क्षमा || भूतघात्री रत्नगर्भा जगती सागराम्बरा ॥ १ ॥ ) (१) 1-361 श्रीगणेशाय नमः ।। वर्गा इति । इह बक्ष्यमाणेऽसिन्काण्डे अमृच्छाखानग- रादिमिरुपानैर्ऋत्त्वावेशादिभिः सहितैः पृथ्वीपुरादिशब्दवर्गा उदिताः । वक्तुमारब्धा इत्यर्थः । तत्र क्ष्माभृच्छेलः । मृगादिभिरित्यादिशब्देन पक्षिणां संग्रह: । “यद्वा भृगानत्ति पुनः पुनः स मृगादी सिंह: । असिमर्थे ताच्छील्ये मिनिः ” ॥ १ ॥ भूः भूमि: अचला न चलतीत्यचला । अथवा अचलाः पर्वताः सन्ति अस्याम् । अर्शआधच् । अनन्ता रसा विश्वंभरा स्थिरा घरा धरित्री धरणिः क्षोणिः “ क्षोणी क्षौणिः क्षौणी" ज्या काश्यपी क्षितिः ॥ २ ॥ सर्वेसहा वसुमती वसुधा उर्वी वसुंधरा गोत्रा कुः पृथिवी । “पृथवी ” । “पृथ्वी पृथिवी पृथ्वी" इति शब्दार्णवः । पृथ्वी क्ष्मा अवनिः “अवनी" मेदिनी मही “महि: " इति सप्तविंशतिर्नामानि भूमेः । अत्र भूमी - घरणीत्यादयो डीषन्ता अपि । “कृदिकारादक्तिनः" इति गणसूत्रात् || ३ || विपुलेत्येकादश भूमेथ ॥ १ ॥ मृत् मृत्तिका । “मृदस्तिकन्" । द्वे मृदः । मृत्सा मृत्स्ना | १ इदं पद्यं तालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति । Dightirad by Google . 3-6 1 [ भूमिवर्ग: सटीकामरकोशस्य मृत्मृत्तिका प्रशखा तु मृत्सा मृत्स्ना च मृत्तिका ॥ उर्वरा सर्वसस्याच्या स्यादूषः शारभृत्तिका ॥ ४ ॥ ऊषवानूषरो दावप्यन्यलिङ्ग स्थलं स्थली || समानौ मरुधन्वानौ दे खिलाप्रहते समे ॥ ५ ॥ त्रिष्वयो जगती लोको विष्टपं भुवनं जगत् ॥ लोकोऽयं भारतं वर्ष शरावत्यास्तु योऽवधेः ॥ ६ ॥ देश: प्राग्दक्षिणः प्राच्य उदीच्यः पश्चिमोत्तरः || सस्त्रौ प्रशंसायाम् । द्वे प्रशस्त॒मृदः । प्रभृस्ता भृतिका वित्यन्वषः । “कृष्णभूमः कृष्णमृत्स्यादुदग्भूम उदश्मृदि । पाण्डुभूमः पाण्डुमृद्ध" इत्यपि पठ्यते । सर्वैः सस्यैराढ्या मृतिका उर्वरेत्युच्यते एकम् । ऊषः क्षारमृत्तिका द्वे क्षारमृति- कायाः । ऊषोऽदन्तः ॥ ।। ऊपवान् ऊपरः द्वर्ग क्षारमृद्विशिष्टस्य । द्वाबप्य- न्यलिङ्गौ | यथा ऊपवती ऊपरा वा खली । ऊपरं स्थलमित्यादि । खली अकृत्रिमस्थानस्य । “कृत्रिमा तु स्थला | स्खलनुभयसाधारणम् ।" मरुः धन्वा द्वे मरुदेशस्य | निर्जलोऽयम् । म्रियते पिपासया यस्मिन्मरुः । खिलं अग्रहतं द्वे अकष्टस्य क्षेत्रादेः । न अहन्यते हलादिभिरग्रहतम् । “समे समानार्थे ” त्रिपु लिङ्गेषु इत्यर्थः ॥५॥ जगती लोकः विष्टपं “पिटपम्” । “जगत्स्यास्पिष्टपे क्लीनं वायौ ना जनमे लिषु । जगती अवने क्ष्मायां छन्दोभेदे जनेऽपि च” । “लोकस्तु भुवने जने” इति मेदिनी । “विष्टपः पुमान्" इति बोपालितः । भुवनं जगत् पश्च भूतलस्य । “एकं महाभूतं पृथिवी । पञ्चमहाभूतविषयेन्द्रिया- त्मकं जगदिति पृथ्वीजगतोर्भेदः" । अयं जम्बुद्वीपवर्ती दृश्यमानो लोका भारतनामकं वर्षे ज्ञेयम् । उक्तं च | "उत्तरं यत्समुद्रस्य हिमाचैव दक्षिणम् । वर्ष तद्भारवं नाम भारती यत्र सन्ततिः” इति । भरतस्य राज्ञ इदं भारतम् । वर्षशब्दः पुंलिङ्गोऽपि । “पुनपुंसकयोवर्षे जम्बुपान्ददृष्टिषु” इति रुद्रः । “वर्षो- श्री भारतादौ च जम्बुद्वीपाब्दवृष्टिषु” इति मेदिनी | एकम् । एवमिलावता दीन्यष्टौ वर्षाण्वन्यान्यपि । शरावत्या अवधेः ॥ ६ ॥ यः प्राम्दक्षिणः प्राक्स- हितो दक्षिणो देशः स प्राच्य इत्येकम् । शरावत्या अवधेर्यः पश्चिमोत्तरः पमि- मसहित उत्तरो देशः स उदीच्य इत्येकम् ॥ प्रत्यन्तः अन्तं प्रतिगतः म्लेच्छ- देश: द्वे शिष्टाचाररहितस्य कामरूपादेः । यदुक्तम् । “चातुर्वर्ण्य व्यवस्थानं Digitized by Google १] द्वितीय काण्डम्. प्रत्यन्तो म्लेच्छदेशः स्यान्मध्यदेशस्तु मध्यमः ॥ ७ ॥ आर्यावर्तः पुण्यभूमिर्मभ्यं विन्ध्यहिमालयोः || नीवृज्जनपदो देशविषयौ तूपवर्तनम् ॥ ८ ॥ त्रिष्वागोष्ठान्नडप्राये नड्डाडल इत्यपि ॥ कुमुदान्कमुदमाये वेतखान्बहुवेतसे ॥ ९ ॥ शादल: शादहरिते सजम्बाले तु पङ्किलः ॥ जलप्रायमनूपं स्यात्पुंसि कच्छंस्तथाविधः ॥ १० ॥ 7-10 यसिन्देशे न विद्यते । तं म्लेच्छविषयं प्राहुरार्यावर्तमतः परम्” इति । मध्य- देशः मध्यमः द्वे । एतत्परिमाणं तु ।“हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्यं यत्त्राग्विनशनादपि । प्रत्यगेव प्रयागाच मध्यदेशः प्रकीर्तितः" इति ॥ विनशन तीर्थमेद: । “कुरु- क्षेत्रम् ” ।। ७ ।। आर्यावर्तः पुण्यभूमिः द्वे विन्ध्यहिमाचलयोरन्तरस्य । उ च "आसमुद्राच्च नै पूर्वादासमुद्राच्च पश्चिमात् || तयोरेवान्तरं गिर्योरार्यावर्त विदुर्बुधाः" इति । हिमप्रधानोऽगः हिमागः । हिमेनाल्पते हिमालः । अल भूषमादौ पञ् । हिमागयोरित्यपि पाठः । नीवृत् जनपद: द्वे जनैर्वास्य- मागराष्ट्रस्य मनघादेः । नीवृत्युंसि साहचर्षात् नियतं वर्ततेऽसिनीवृत् । "नहिवृति" इति दीर्घः । जनः पदं वस्तु यत्र | “जानपदोऽपि” । “भषेजनपदो जानपदोऽपि जनदेशयोः” इति विश्वमेदिन्यौ” । देशः विषयः उपवर्तमं त्रीणि ग्रामसमुदागलक्षणस्य देशमात्रस्य ॥ ८ ॥ अथ गोष्ठशब्दमभिव्याप्य वक्ष्य- मामा: त्रिषु । त्रिषु लिङ्गेषु इत्यर्थः । नड्डान् नङ्गलः द्वे नडप्राये नडबहुले देशे । कुमुदानित्येकं कुमुदप्राये । वेतखानित्येक बहुवेतसे । बहनो वेतसा वानीरा यत्र तस्मिन् देशे। तदसिनस्तीत्यर्थे “कुमुदनडवेतसेभ्यो अतुप्” ।। ९ ।। शादैर्वालबेहरिसे देशे शादल इत्येकम् । शादाः सन्त्यसिन् साइलः । एतौ मध्यटवर्गीयौ । “वैदूर्यमणिशाला" इति द्विरूपकोशात् । शाइल इत्यपि पाठः | सज्जम्बाले कर्दमयुक्ते देशे पक्किल इत्मेकम् । जलप्रार्य अनूपं द्वे जल- बहुरुदेशस्त । अनुगता आपोऽत्र अनूपम् | अनूपदेशलक्षणम् । “नानाडुगल- तानीरुचिर्सरप्रान्तशीतलैः ॥ वनैर्व्यासमनूपं तत् सस्यैव्रीहियनादिभिः” । तथा- विषः अनूपसदृशः कश्चिमयादेरुपान्तदेशः कच्छ इत्युच्यते । एकम् | कछ शब्दस्म इसीति विशेषसिम्विति पूर्वोक्तस्य बाधनार्थः । कच्छ इत्यनुषस्यैव Digitized by Google सटीकामरकोशल्य स्त्री शर्करा शर्करिलः शार्करः शर्करावति ।।. देश एवादिमावेवमुन्नेयाः सिकतावति ॥ ११ ॥ देशो नद्यम्बुवृष्ट्यम्बुसंपन्नत्रीहिपालितः ॥ स्यान्नदीमातृको देवमातृकश्च यथाक्रमम् ॥ १२ ॥ सुराज्ञि देशे राजन्वान् स्यात्ततोऽन्यत्र राजवान् || गोष्ठं गौस्थानकं तत्तु गौष्ठीनं भूतपूर्वकम् ॥ १३ ॥ पर्यन्तभूः परिसरः सेतुराल स्त्रियां पुमान् ॥ वामलरश्च नाकुश्च वल्मीकं पुनपुंसकम् ॥ १४ ॥ अयनं वर्त्म मार्गावपन्थानः पदवी सृतिः ।। [ भूमिवर्ग: पर्याय इति केचित् । कच्छम् । “कच्छमनूप" इति बोपालितः ॥ १० ॥ शर्करा शर्करिलः द्वे वालुकायुक्तदेशे । तत्र शर्करा स्त्री | शार्करः शर्करा वान् द्वे वालुकायुक्तस्य देशादे: । आदिमौ शर्कराशर्करिलौ देशे एव, “देशे लुबिलचौ च" इति नियमात् । एवं सिकतावत्युनेया ऊहनीयाः । तथाहि । सिकताः सिकतिल इति द्वे सिकतायुक्तस्य देशस्य | सैकतः सिकतावान् द्वे वालुकायुक्तस्य देशादेः । तत्र सिकताः नित्यं स्त्रियां बहुत्वे च । “ अत्र शर्करासिकताशब्दौ द्वावपि बहुवचनान्ताविति केचित् ” || ११ || देश इति । नद्यम्बुभिर्वृष्टयम्युमिश्र संपनैहिभिः पालितो देश: क्रमेण नदीमातृको देव- मातृकश्च स्यात् । नधम्बुजातसस्यर्द्धितो नदीमातृकः । वृष्टयम्बुजातसस्यर्द्धितो देवमातृक इत्यर्थः । “देवो मेषे सुरे राझि” इति विश्वः । एकैकम् ॥ १२ ॥ धर्म- शीलः शोभनो राजा यत्र स सुराजा तस्सिन्देशे राजन्वान् एकम् । “राज- न्वान्सौराज्ये” इति निपातितो राजन्वान्शब्दः । ततोऽन्यत्र राजमात्रयुक्ते देशे राजवान् एकम् । गोष्ठं गोस्थानकं द्वे गवां स्थानस्य । तत् गोष्ठं भूत- पूर्वकं चेत् गौष्ठीनमित्युच्यते । पूर्व यत्र गाव आसन् तत्स्थानं गौष्ठीनमित्यर्थः । "गोष्ठात्खन् भूतपूर्वे” इति खय् | एकम् ||१३ || पर्यन्तभूः परिसरः द्वे नदी- पर्वतादीनाम्नुपान्तनुवः । सेतु: आलि: “आली ” ख्यातस्य । " श्रीलिङ्गायामालौ सेतुः वल्मीक श्रीणि बल्मीकस्य ॥ १४ ॥ अयनम् | अयतेऽनेन । “अब गतौ” । पुमानित्यन्वयः । सेतो: “पूल इति वामलूरः नाकु: Digitized by Google I १] द्वितीय काण्डम् सरणिः पद्धतिः पद्या वर्तन्येकपदीति च ॥ १५ ॥ अतिपन्थाः सुपन्थाच सत्पथश्वार्चितेऽध्वनि || व्यध्वो दुरध्वो विपथः कदध्वा काँपथः समाः ॥ १६ ॥ अपन्यास्त्वपथं तुल्ये शृङ्गाटकचतुष्पये || प्रातरं दूरशून्योऽध्या कान्तारं वर्त्म दुर्गमम् ॥ १७ ॥ गव्यूतिः स्त्री क्रोशयुगं नत्वः किष्कुचतुःशँतम् || घण्टापथः संसरणं तत्पुरस्योपनिष्करम् ॥ १८ ॥ अयनं पथि गेहेऽर्कस्योदग्दक्षिणतो गतौ" इति हैमः । वर्त्म मार्ग: अध्वा पन्थाः पथः । "वाट: पथच मार्गश्च” इति त्रिकाण्डशेषः । पदवी “पदविः " सृतिः सरणिः । “शरणिः पथि चावलौ" इति तालव्यादावजयासालव्या- दिरपि । ङीषन्तोऽपि । पद्धतिः "पद्धती " पद्या पादाय हिता पद्या । "तस्मै हितम् " इति यत् । वर्तनी वर्तनिः वर्त्मनिः । “वर्त्मनिर्वर्त्मनी पथि” इति हैमः । एकपदी द्वादश मार्गस्य ॥ १५ ॥ अतिपन्थाः सुपन्थाः सत्पथः त्रयं अर्चिते- sध्वनि सोभने मार्गे | व्यध्वः दुरध्वः विपथः कदध्या कापथ: “कुपथो- अपि " पञ्च दुर्मार्गस्य । तत्र कदध्वा नान्तः ॥ १६ ।। अपन्थाः अपथं द्वे अमार्गस्य | शृङ्गाटकं चतुष्पर्थ द्वे चव्हाटा इति ख्यातस्य । दूरबासौं शून्यच दूरशून्यः । छायाजलादिवर्जितो दूरस्थोऽध्वा मार्ग: प्रान्तरमित्युच्यते । एकम् । यद्दुर्गम चोरकण्टकायुपद्रवयुक्त वर्त्म मार्गः कान्तारमित्युच्यते । पुंसि कान्तारः । “कान्तारोऽखी महारण्ये बिले दुर्गमवर्त्मनि” इति मेदिनी । एकम् ||१७|| क्रोशयुगं गव्यूतिरित्युच्यते । “क्रोशो धनुः सहस्से द्वे धनुर्हस्तचतुष्टयम् । द्वाभ्यां धनुःसहस्राभ्यां गव्यूतिः पुंसि भाषितम्” इति शब्दार्णवात्स्यपि । लीबे तु गव्यूतम् । “धन्वन्तरसहस्रं तु क्रोशः क्रोशद्वय पुनः | गन्यूतं स्त्री तु गन्यूतिर्गोरुतं गोमतं च तत्” इति वाचस्पतिः । किष्कूणां हस्तानां चतुःशतं “चतुःशती वा" नल्व इत्युच्यते । चतुःशतहस्तमितं स्थानं नल्वसंज्ञकमित्यर्थः । एकम् । घण्टापथः संसरणं द्वे राजपथमात्रस्य | घण्टोपलक्षितगजादीनां पन्थाः घण्टापथः । “दशधन्वन्तरी राजमार्गों घण्टापथः स्मृतः" इति चाणक्यः । तत्संसरणं पुरस्य नगरस्य चेदुपनिष्करमित्येकम् । बुधैः संसरणं वर्त्म गजा- Digitized by Google 18. सटीकामरकोशस्य [ पुरवर्ग: (“ द्यावापृथिव्यौ रौदस्यौ द्यावाभूमी च रोदसी ॥ दिवस्पृथिव्यौ गजा तु रुमा स्यालवणाकरः ॥१॥”) (१) इति भूमिवर्गः ॥ १ ॥ पूः स्त्री पुँरीनगर्यो वा पत्तनं पुटभेदनम् ॥ स्थानीयं निगमोऽन्यत्तु यन्मूलनगरात्पुरम् ॥ १ ॥ तच्छाखानगरं वेशो वेश्याजनसँमाश्रयः ॥ आपणस्तु निषद्यायां विपॅणिः पण्यवीथिका ॥ २ ॥ दीनामसंकुलम् । पुरस्योपस्कर चोक्तमिति अमः ॥ १८ ॥ “ द्यावेत्यादीनि पश्च द्विवचननामानि द्यावाभूम्योः । गजेत्यादि त्रयं क्षारसमुद्रस्य | "गञ्जा सनौ सुरागृहे | रुमा सुप्रीवदारेषु विशिष्टलवणाकरे" इति मेदिनी । “गजारुमे स्त्रियाम् । " ॥ १ ॥ अङ्गोपाङ्गापेक्षया भूमिरेवान प्रधानमिति भूमिवर्ग इति व्यपदेशः । एवमन्यत्रापि मन्तव्यम् ॥ इति भूमिवर्गः ॥ १ ॥ पूः पुरी “पुरि: " नगरी पञ्चनं “पट्टन" पुटभेदन स्थानीय निगमः सतर्क नगरस्य । पूः पुरौ । पुरीनगर्यो वा खियौ । पक्षे पुर नगरम् | केचिदत्र भेदं चक्रुर्यथा | यत्रानेक- शिल्पिनोऽनेकवणिगादिव्यवहारस्तत्पुरादिसंज्ञम् । यत्र राजा तदनुचराच सन्ति तत्पुरं पत्तनादिसंज्ञम् । यत्प्राकारादिवेष्टितं विस्तीर्ण पुरं तत्स्थानी- यादिनामकमिति । यन्मूलनगरादन्यत्पुरं तच्छाखानगरमित्यन्वयः । एकम् । मूलनगर राजधानी ॥ १ ॥ वेश्याजनस्य समाश्रयो निवेशस्थानं वेश इत्यु - च्यते । द्वे वेश्यानिवासस्य । तालव्यान्तम् । “नेपथ्ये गृहमात्रे च वेशो वेश्यागृहेऽपि च” इति तालव्यान्ते रभसः। “गृहमात्रे गणिकायाः सअनि वेशो भवे तालव्यः । तालव्यो मृर्द्धन्योऽलंकरणे कथित आचार्यै: " इत्यूष्म- विवेकः । आपणः निषद्या द्वे क्रय्यवस्तुशालायाः । हट्टवणिक्पथपण्याजिरा- दिकमपि । विपणि: "विपणी" पण्यवीथिका द्वे क्रय्यबस्तुशालापतेः । चत्वार्यपि हट्टस्येत्यन्ये । विपणिः स्त्री । “आपणादि द्वयं हट्टस्य बाजार इति प्रसिद्धस्य | विषणीति द्वयं हृदृशून्यविक्रयस्थानस्येत्यपि मतम् " ॥ २ ॥ रथ्या । रथं वहतीति “तद्ब्रहति रथयुग" इति यत् । प्रतोली विशिखा त्रीणि इदं पथं तालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति । Dightizad by Google २] द्वितीयं काण्डम्. रथ्या प्रतोली विशिखा स्याजयो वप्रमस्त्रियाम् || प्राकारो वरणः सॉलः प्राचीनं प्राततो वृतिः ॥ ३ ॥ भित्तिः स्त्री कुष्पमेकं यदन्तर्न्यस्तकीकसम || गृहं गेहोदवसितं वेश्म सद्म निकेतनम् ॥ ४ ॥ निशान्तर्पस्त्यसदनं भवनागारमन्दिरम् || गृहाः पुंसि च भूम्न्येव निकाय्यनिलयालयाः ॥ ५ ॥ वासः कुटी दयोः शाला सभा संजवनं त्विदम् ॥ चतुःशालं मुनीनां तु पर्णशालोटजो स्त्रियाम् ॥ ६ ॥ ७३ 2-6 ग्रामाभ्यन्तरमार्गस्य | चयः वयं द्वे परिखोद्धृतमृत्तिकाकूटस्य | प्राकाराधारस्य या । प्राकारः वरण: साल: "शाल : " । "तालव्यो नृपशषयोः शालो वृक्षे वृत्तौ ब्रुमेदे च | तालव्यदन्त्य उक्तस्तथा त्रियां वृक्षशाखायाम्" इत्यूष्मनिवेकः । “ सालो वरणसर्जयोः” इति रमसः । त्र्यं यष्टिकाकण्टकादिरचितषेष्टनस्य । नगरादेः प्रान्तभागे या वृतिः वेष्टन वेणुकण्टकादीनां तत्प्राचीनमित्युच्यते । "प्राचीरमित्यपि" । एकम् ॥ ३ ॥ भित्तिः कुब्यं द्वे भित्तेः । तत्कुब्धं अन्त- यतकीकर्स चेदेडूकसंशम् । एडुकं एडोकम् । “भवेदेडोकमेडुकम्” इति द्विरू- पकोशः । एकम् । अन्तर्न्यस्तानि कीकसानि अस्थीनि दार्थ यत्र तत् । कीकसं कठिनद्रव्यस्योपलक्षणम् | गृहं गेहूं उदवसितं बेश्म सम्म निकेतनम् ॥ ४ ॥ निशान्तं पस्त्यं वस्त्यं वसेस्तिः “तत्र साधुः" इति यत् । सदनं " साद- नम् ।" "सदनं सादनं समम्” इति द्विरूषकोशः । भवनं अगारम् आगारम् । “विद्यादगारमागारमपगामापगामपि” इति द्विरूषकोशः । मन्दिरं गृहाः निकाय्यः निलयः आलयः षोडश गृहस्य । तत्र गृहशब्दः बहुत्वे नित्यं पुंसि च । “क्लीबेऽपि । ” ॥ ५ ॥ वासः कुटी झाला सभा भत्वारि सभागृहस्य | तत्र कुटो द्वयोः स्त्रियां तु कुटी कुटिभ | "कुटः कोटे पुमानस्त्री घटे स्त्रीपुं- सयोर्गृहे " इति मेदिनी । गृहादिसभान्तानि विंशतिर्नामानि गृहस्येत्यन्ये । संजवनं चतुःशालम् । चतसृणां शालानां समाहारः । द्वे अन्योन्याभिमुखशाला- चतुष्कल "चौसोपी, चौपट, चौक इति प्रसिद्धस" | पर्णशाला उटज: द्वे मुनिगृहस्य । “उटजस्सृषपर्णादिः" इति देशिकोशः ॥ ६ ॥ चैत्यं आय- १० Digitized by Google 6-10 ७४ सटीकामरकोशस्य [पुरवर्गः चैत्यमायतनं तुल्ये वाजिशाला तु मन्दुरा ॥ आवेशनं शिल्पिशाला प्रपा पानीयशालिका ॥७॥ मठश्छात्रादिनिलयो गा तु मदिरागृहम् ।। गर्भागारं वासगृहमरिष्टं सूतिकागृहम् ॥ ८॥ ("कुट्टिमोऽस्त्री निबद्धा भूश्चन्द्रशाला शिरोगृहम् "॥)(१) वातायनं गवाक्षोऽथ मण्डपोऽस्त्री जनाश्रयः॥ हादि धनिनां वासः प्रासादो देवभूभुजाम् ॥ ९॥ सौधोऽस्त्री राजसदनमुपकार्योपकारिका ॥ खस्तिकः सर्वतोभद्रो नन्द्यावर्तादयोऽपि च ॥१०॥ तनं वे यज्ञायतनभेदस्य । वाजिशाला मन्दुरा द्वे अश्वशालायाः “पागा" इति ख्यातायाः । आवेशन शिल्पिशाला शिल्पशालेत्यपि पाठः । तत्र शिल्पस्य शालेति । द्वे वर्णकारादीनां शालायाः । प्रपा पानीयशालिका द्वे जलशालायाः "पाणपोही इति प्रसिद्धाया" ॥ ७ ॥ छात्रादिनिलयः शिष्यादीनां गृह मंठ इत्युच्यते । “छात्रोऽन्तेवास्यादिर्येषां परिव्राजकक्षपण- कादीनां तेषां निलय इति वा" | आदिना कापालादिसंग्रहः । गादिद्वयं मद्यस्थानस्य । गर्भागारं वासगृह द्वे गृहमध्यमागस्य माजघर इति प्रसिद्धस । अरिष्टं सूतिकागृहम् । “सूतकादीनामत्वविकल्पात्स्तकागृहम्" । द्वे प्रसव- स्थानस । चत्वारोऽपि पर्याया इत्यन्ये । पाषाणादिनिबद्धा भूः स कुट्टिम इत्येकम् । फरसबंदी, भूमिगृह, तळघर इति प्रसिद्धस्स । चन्द्रादिद्वयं गृहोप- रितनगृहस्य उपरमाडी, अटाळी, गच्ची इत्यादिप्रसिद्धस्य ॥ ८ ॥ वातायन गवाक्षः रे गवाक्षस्य सरोका इति प्रसिद्धस्य । मण्डपः जनाश्रयः द्वे मण्ड- पस्य । तत्र मण्डपः क्लीबसोः । धनिनां धनवतां वासः गृह सत् हादि । आदिना स्वस्तिकाहालिकादेग्रहः । देवानां राज्ञां च गृहं प्रासाद इत्येकम् ॥९॥ सौधः । सुधया लिसः । सुधा तु मित्यादिरञ्जनार्थ यत् श्वेतद्रव्यम् । राजसदन उपकार्या उपकारिका चत्वारि राजगृहस्य । स्वस्तिकादय ईश्व- रसमनां राजगृहाणां प्रभेदाः स्युः । तत्र चतुरतोरणः स्वस्तिका । उपर्यु- परिगृह सर्वतोभद्रः । पर्तुलाकृतिर्नन्द्यावर्तः ॥१०॥ विस्तीर्णः सुन्दरो विच्छ- १ इदम वालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति ।। Digitized by Google 1 | 1 २] द्वितीय काण्डम्. विच्छन्दकः प्रभेदा हि भवन्तीश्वरसझनाम् || रूयगारं भूभुजामन्तःपुरं स्यादवरोधनम् ॥ ११ ॥ शुद्धान्तश्चावरोधश्च स्यादट्टः सौममस्त्रियाम् || प्रघाणप्रघणॉलिन्दा बाहिरकोष्ठ ॥ १२ ॥ गृहावग्रहणी देहल्यङ्ग्णं चत्वराजिरे || अघस्ताद्दारुणि शिला नासा दारूपरि स्थितम् ॥ १३ ॥ प्रच्छन्नमन्तरं स्यात्पक्षदारं तु पक्षकम् ॥ वलीकंनीधे पटलप्रान्तेऽथ पटलं छदिः ॥ १४ ॥ 10-134 न्दकः । “विच्छर्दकः " आदिना रुचकबर्द्धमानादिग्रहः । भूभुजां राज्ञां रुपगारं स्लीगृहं तत् अन्तःपुरै अवरोधनम् ॥ ११ ॥ शुद्धान्तः अवरोधः चत्वारि । अट्टः क्षौमं “क्षोमं " द्वे हर्म्यादिपृष्ठस्य “उपरिगृहस्य माडी इत्या- दिख्यातस्य" । गृहविशेषस्थेत्येके । प्रधाण: प्रघणः । प्रविशद्भिर्जनैः पादैः प्रकर्वेण हन्यते स प्रघण: प्रघाणश्च । हन्धातुः । अलिन्दः आलिन्दः । “ गृहैकदेशे आलिन्दः प्रघाणः प्रघणस्तथा " इत्यमरमाला । त्रीणि द्वाराबहिर्यः प्रकोष्ठकस्तत्र ओटा इति प्रसिद्धस्य । “ द्वारप्रकोष्ठाद्वहिर्द्वाराग्रवर्तिचतुष्क- स्थेति वा पाहिरी इति ख्यातस्य' " ।। १२ ।। गृहावग्रहणी देहली द्वे गृहद्वारा- धोभागस्य उंबरा इति प्रसिद्धस्य | "देहं गोमयाधुपलेप लातीति विगृही- तत्वानुहद्वाराधोभागस्य उंबरओठा उंबरठा इति ख्यातस्य ।" अङ्गणं अङ्ग- नम् । “अङ्गनं प्राङ्गणे याने कामिन्यामङ्गना मता" इति नान्तवर्गे विश्वः । चत्वरं अजिरं त्रीणि प्राङ्गणस्य । झिलेत्येकं द्वारस्तम्भाधः स्थितकाष्ठस्य । “शिली” । “तलदारु शिल्पघोऽपि नासा दारूर्ध्वमस्य यत्" इति बोपालितात् । नासे- त्येक " दन्त्यान्तम्” द्वारस्तम्मोपरि स्थितस्य दारुण: "मस्तकपट्टी गणेशपट्टी इति प्रसिद्धस्य " ॥ १३ ॥ प्रच्छन्नं अन्तर्द्वार द्वे गुप्तद्वारस्य खिडकीसंज्ञस्य | पक्षद्वार पक्षक द्वे पार्श्वद्वारस्य । मागिलदार इति लोकप्रसिद्धिः । “प्रच्छ- अमन्तद्वारं स्यात्पक्षद्वारं तदुच्यते " इति कात्यात् पक्षद्वार पूर्वान्वयीत्यन्ये । वलीकम् । “बलीकः पटलं प्रान्तः” इति बोपालितात्पुंस्त्वमपि । नीघ्रं द्वे पट- लप्रान्ते गृहच्छादनस्य "मित्तिबहिर्भागीयस्य वळचण पडवी इति ख्यातस्य" । पटलं छदि: हे छादनस्य “शाकार इति ख्यातस्य" | छदि: सान्तं त्रियाम् । Digitized by Google 1 } ७६ [ पुरवर्गः सटीकामरकोशल्य गोपानसी तु वलभी छादने वक्रदारुणि || कपोतपालिकार्यां तु विटङ्कं पुन्नपुंसकम् ॥ १५ ॥ स्त्री द्वारं प्रतीहारः स्यादितर्दिस्तु वेदिका || तोरणोऽस्त्री बहिरं पुरद्वारं तु गोपुरम् ॥ १६ ॥ कूटं पूरि यद्धस्तिनखस्तस्मिन्नथ त्रिषु || कपॉटमररं तुल्ये तद्धिष्कम्भोऽलं न ना ॥ १७ ॥ आरोहणं स्यात्सोपानं निश्रेणिस्त्वघिरोहिणी ॥ संमार्जनी शोधनी स्यात्संकरोऽवकरस्तथा ॥ १८ ॥ 66 " छदियौ ॥ १४ ॥ गोकबसी बलबी “बलभिः" । वडमीति मूर्द्धन्पमध्योऽपि । "मुद्धाम्से वडमीचन्द्रशाले सौधोर्ध्ववेदमनि" इति रभसः । “ओको गृह पिटं चालो वडभी चन्द्रशालिका" इति त्रिकाण्डशेषः । द्वे छादनार्थ यद्वक्रदारु तत्र | पटला- भारभूतवककाष्ठे इत्यर्थः । पटलाधारवंशपञ्जरस्म ओमण कडणी वांसा इति प्रसिद्धस्य । सज्जा इत्यपि मतम् । कषोतपालिका बिटई द्वे सौभादौ काहादिरचितपशिगृह ॥ १५ ॥ द्वाः द्वार प्रतीहार: “प्रतिहार : " त्रयं द्वारख । तत्र द्वाः स्त्रियां रेफान्तः । वितर्दिः “विसर्दी" वेदिका द्वे वेद्याः । "अप्रणादिषु कृतस्योपवेशस्थानस्येति वा । " नितर्दि: स्त्री । तोरणः महि- द्वरं द्वे तोरणख "द्वारबाझभागस्य ।" पुरद्वार गोपुर द्वे नगरद्वारस्य ॥ १६ ॥ पूरि नगरद्वारे सुखेमावतारणार्थ “क्रमनिम्न " मन्मृत्कूटं क्रियते तत्र हस्ति- नख इत्येकन् । कपाटं “कवाटम् ” । “कवाटश्च कपाटय त्रिषु स्यादररं न ना" इति वाचस्पतिः। “कवाटमाररम्” इति त्रिकाण्डशेषः । अररं द्वे कवाड इति ख्यातस्य । ते त्रिषु । तत्र स्त्रियां कपाटी अररी । तद्विष्कम्भः तस्य कपाट- स्वावलम्मक बन्दुसलं तदर्गलमित्युच्यते । अडसर इति लौकिकप्रसिद्धिः । तत्वोः । स्त्रियां त्वर्गला । "तद्विष्कम्भ्वर्गलमिति पाठः " ॥ १७ ॥ आरोहण सोपान द्वे सोपानस्य । पायरी इति ख्यातस्य । निश्रेषिः । "मिश्रेणी इत्यपि। नियता श्रेमिः परित्रेति मिश्रेणिः । " अधिरोहिणी दूम विसणी "शिडी" इति ख्वातस्य | संमार्जनी शोघनी द्वे “सारणी " केरसुणी इति ख्यात्स | संमार्जन्या मिक्षिसे निरस्से केर इति रुवारी संकरः । "इति पाठे कर्मणि घन्” । अक्करः इति द्वयम् ॥ १८ ॥ मुखं निःस Digized by Google | 1 २] द्वितीयं काण्डम् क्षिसे मुखं निःसरणं संनिवेशो निकर्षणम् || समौ संवसथग्रामौ वेश्मभूर्वास्तुरस्त्रियाम् ॥ १९ ॥ ग्रामांन्त उपशल्यं स्यात्सीमसीमे स्त्रियामुभे ॥ घोष आभीरपल्ली स्यात्पकणः शबरालयः ॥ २० ॥ इति पुरवर्गः ॥ २ ॥ महीधे शिखरिक्ष्मामृदहार्यधरपर्वताः ॥ अद्विगोत्रगिरित्रावाचलशैलशिलोचयाः ॥ १ ॥ ॥ लोकालोकश्चक्रवालॅस्त्रिकूटस्त्रिककुत्समौ अस्तस्तु चरमक्ष्माभृदुदयः पूर्वपर्वतः ॥ २ ॥ 18-20 ७७ रण द्वे गृहादेर्मुख भूतस्य द्वारप्रदेशस्य “उसदार, पुढीलदार इति ख्यातस्य । निःसरन्त्यनेन निःसरणम्" सैनिवेश: निकर्षण द्वे समीचीनवासस्थानस्य | “पुरादौ गृहादिरचनापरिच्छिदेशस्थेत्यर्थः । संवसथः ग्रामः द्वे ग्रामस्य । वेश्मभूर्गृहभूमिः वास्तुरित्युच्यते द्वे “गृहरचनावच्छिन्नभूमेः ” ॥ १९ ॥ ग्रामान्ते ग्रामस्य समीपप्रदेशे उपशल्यमित्येकम् । ग्रामान्तमुपशल्यमित्यपि पाठः । “तत्र ग्रामस्यान्तं समीपम् ” सीमा सीमा द्वे प्रामादेर्मर्यादायाम् । नामन् सीमनित्यादि निपातनात् पूर्वो नकारान्तः । “उमे द्वे खियाम् ” । घोषः आमीरपल्ली "आभीरपल्लिः" द्वे गोपालग्रामस्य तद्गृहस्य वा । "कुटीकुग्रा- मयोः पलिः” इति शाश्वतः । शबरस्यालयः पक्कण इत्युच्यते द्वे मिलग्रामस्य । शबरो वनचाण्डालः ॥ २० ॥ इति पुरवर्गः ॥ २ ॥ महीघ्रः शिखरी क्ष्मामृत् अहार्यः धरः पर्वतः अद्रिः गोत्रः गिरिः ग्रावा अचल: शैलः शिलोचयः त्रयोदश पर्वतसामान्यस्य ॥ १ ॥ लोकालोकः । लोकालोकौ प्रकाशान्धकारावत्र स्तः । “लोकु दर्शने” । चक्रवाल: "चक्रवाड:" द्वे सप्तद्वी- पवत्या भूमेः प्राकारभूते गिरौ । त्रिकूटः त्रिककृत् द्वे त्रिकूटाचलस्य । “त्रिकूट सिन्धुलवणे त्रिकूटः पर्वतान्तरे” इति हैमः । दान्तः त्रिककृत् । अस्तः चरमक्ष्मा- भृत् द्वे अस्ताचलख । “अस्तं क्षिप्तेऽप्यवसिते त्रिषु ना पश्चिमाचले" इति विश्व- मेदिन्यौ । उदयः पूर्ववर्वतः द्वे उदयाचलस्य || २ | हिमनानित्यादयः सप्त Digitized by Google 1 + 1 2-5 ७८ सटीकामरकोशस्य [ शैलवर्ग: हिमवान्निषधो विन्ध्यो माल्यवान्पारियाँत्रिकः || गन्धमादनमन्ये च हेमकूटादयो नगाः ॥ ३ ॥ पाषाणमस्तरमावोपलाश्मान: शिला दृषत् || कूटोऽस्त्री शिखरं शृङ्गं प्रपातस्त्वंतटो भृगुः ॥ ४ ॥ कटकोऽस्त्री नितम्बोऽद्वेः स्तुः प्रस्थः सानुरस्त्रियाँम् ।। उत्सः प्रस्रवणं वारिप्रवाहो निर्झरो झरः ॥ ५ ॥ दरी तु कन्दरो वा स्त्री देवखातबिले गुहा || पर्वतविशेषाः । आदिना मलयचित्रकूटमन्दरादयः । “रजताद्रिस्तु कैलास इन्द्रकी- लस्तु मन्दरः । अपि किष्किन्धकिष्किन्ध्यौ वानराणां गिरौ द्वयम्” इत्यपि ज्ञेयाः ॥ १ ॥ एकैकम् । पारियात्रिकः । ठक् । “ पारियात्रक इत्यपि पाठः" । गन्धमादन इति पुलिङ्गोऽप्यन्यत्र । “स्याद्गन्धमादनो भृक्ने गन्धके वानरान्तरे । स्त्री सुरायां नगे न स्त्री " इति मेदिनी ॥ ३ ॥ पाषाण: प्रस्तरः ग्रावा उपल अश्मा शिला दृषत् सप्त पाषाणस्य | शिलाहषदौ स्त्रियाम् । कूटः शिखरं शृङ्गं त्रयमपि पुनपुंसकलिङ्गं पर्वताग्रस्य । अस्त्रीति पूर्वोत्तराभ्यां संबध्यते । शिखरवाची शङ्गशब्द: क्लीन एव दृश्यते । प्रपातः अतटः भृगुः त्रयं पर्व- तात्पतनस्थानस्य | प्रपतत्यसिन्प्रपातः । न विद्यते तटोऽत्रेत्यतटः । प्रपा- तस्तु तटो भृगुरित्यपि पाठः । तत्र अपत्यते यतस्तटात् स तटो भृगुरिति ॥ ४ ॥ अद्वेर्नितम्बो मध्यभागः कटक इत्युच्यते एकम् । स्रुः प्रस्थः सानुः त्रीणि पुनपुंसकलिङ्गानि समभूभागे पर्वतैकदेशे । तत्र स्नुः पुमानेवेति सर्व- धरः । स्त्रौति प्रस्रवत्यम्भः स्रुः । प्रतिष्ठन्तेऽसिन्प्रस्थः । सनोति ददाति सुखं सानु: । "सानुरस्त्रियौ इत्यपि पाठान्तरम्” । उत्सः प्रस्रवर्ण द्वे यत्र पानीयं निपत्य बहुलीभवति तस्य स्थानस्य । प्रस्रवत्यस्मिन्प्रस्रवणम् | वारिप्रवाह: निर्झरः शरः “श्रृषो देवादिकात् पित्वादङि झरा” । “अच इः झरिः” । “ढीपि झरी च " त्रीणि झरा इति ख्यातस्य । पञ्चापि पर्याया इत्यन्ये ॥ ५ ॥ दरी कन्दरः द्वे पर्वतस्य गृहाकारकृत्रिमविवरस्य । पक्षे कन्दरा | गुहा गहरं द्वे देवखाते अकृत्रिमे बिले बिलविषये । केचिदेवखातादि पर्यायचतुष्टयमाहुः । यत्कात्यः । “देवखाते बिलं गुहा" इति । “गहरं बिलदम्भयोः” इति च । केचिनु Diglized by Google 3-8 द्वितीय काण्डम्. गह्वरं गण्डशैलास्तु च्युताः स्थूलोपला गिरेः ॥ ६॥ (“ दन्तकास्तु बहिस्तिर्यक्प्रदेशान्निर्गता गिरेः ॥ ”) (१) खनिः स्त्रियामाकरः स्यात्पादाः प्रत्यन्तपर्वताः ॥ उपत्यकाद्रेरासन्ना भूमिरूर्ध्वमधित्यका ॥ ७ ॥ धातुर्मनः शिलाद्यद्वेगैरिकं तु विशेषतः || निकुञ्जकुओं वा लीबे लतादिपिहितोदरे ॥ ८ ॥ इति शैलवर्गः ॥ ३ ॥ अटव्यरण्यं विपिनं गहनं काननं वनम् ॥ महारण्यमरण्यानी गृहारामास्तु निष्कुटाः ॥ १ ॥ सुक्ष्मस्थूलभेदेन द्वाभ्यां द्वाभ्यां भेदमाहुः । गिरेः सकाशाच्युताः पतिता ये स्थूलपाषाणास्ते गण्डशैला इत्युच्यन्ते । गिरेस्तिर्यक्प्रदेशाद्धहिर्निर्गताः शूला- कारपाषाणास्ते दन्तका इत्येकम् ॥ ६ ॥ खनिः खानी खानिः । “खनि- रेव मता खानिः" इति द्विरूपकोश: । आकरः द्वे खाद्युत्पत्तिस्थानस्य खाण इति ख्यातस्य | पादाः प्रत्यन्तपर्वताः द्वे पर्वतसमीपस्थाल्पपर्वतानाम् । अद्रे- रघः सन्निहिता भूमिरुपत्यकेत्युच्यते एकम् । अद्रेरू या भूमिः साऽधि- त्यका एकम् । “उपाधिभ्यां त्यकन्नासन्नारूढयोः” इति पाणिनिसूत्रेण सिद्धावेतौ शब्दौ ॥ ७ ॥ अद्रेर्यन्मनःशिलादि स धातुरित्युच्यते । आदिना हरिताल- स्वर्णताम्रादिग्रहः । तदुक्तम् । “सुवर्णरौप्यताम्राणि हरिताल मनः शिला | गैरिकाजनकासीसलोहवङ्गाः सहिङ्गुलाः गन्धकोsअक इत्याद्या धातबो गिरिसंभवाः” इति । गैरिक विशेषतो धातुः विशेषेण धातुरित्येव प्रसिद्ध- मित्यर्थः । एक गेरू " काव" इति ख्यातस्य । निकुञ्जः कुञ्जः द्वे लता- दिपिहितोदरे लताद्याच्छादितगर्ने स्थाने । “विकल्पेन द्वे क्लीबे अपि " | आदिना तृणादिग्रहः ॥ ८ ॥ इति शैलवर्गः ॥ ३ ॥ अटवी अरण्यं विपिनं गर्न काननं वनं षट्कमरण्यस्य । तत्राटवी स्त्रियाम् । “कृदिकारात्" इति डीवा | तेनान्यत्राटविरित्यपि | महारण्यं अरण्यानी । “हिमारण्ययोर्महस्त्रे” एव आनुगागमः ङीष् च । द्वे महतो वनस्य । अरण्यानी स्त्रियाम् | गृहारामाः १ इदम तालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति ॥ Digitized by Google 1-5 सटीकामर कोशस्य आरामः स्वादुपयनं कृत्रिमं वनमेव यत् || अमात्यगणिकागेहोपवने वृक्षवाटिका ॥ २ ॥ पुमानाक्रीड उद्यानं राज्ञः साधारणं वनम् ॥ स्यादेतदेव प्रमदवनमन्तः पुरोचितम् ॥ ३ ॥ वीथ्यालिराँवलिः प:ि श्रेणी लेखास्तु राजयः ॥ वन्या वनसमूहे स्याङ्कुरो ऽभिनवोद्भिदि ॥ ४ ॥ वृक्षो महीरुहः शाखी विटपी पादपस्तरुः || अनोकहः कुटः शॉलः पलाशी हुहुमागमाः ॥ ५ ॥ वानस्पत्यः फलैः पुष्पातैरपुष्पादनस्पतिः ॥ [ वनौषधिवर्गः निष्कुटा: द्वे गृहसमीपकृत्रिमवनेषु । “कुटागृहाभिष्क्रान्ता निष्कुटाः " ॥ १ ॥ यत्कृत्रिमं कृत्या निर्वृत्तं वनं तत्र आरामः उपवनं इति द्वे । वृक्षवाटिकेत्ये- कम् अमात्यानां वेश्यानां च यद्गृहोषवनं तत्र ॥ २ ॥ यद्राशः साधारण प्रम- दाभिरन्यैर्वा सह फ्रीडाद्यर्थं वनं तत्र आक्रीड: उद्यानमिति द्वे । “शेयमा- क्रीडमुद्यानम्" इत्यमरमालायामाक्रीडस्थापि लीबत्वमुक्तम् । अत उद्यानं अन्तः पुरोचित राझीनामेव क्रीडायामुचित चेत्प्रमदवनं स्यात् । “छ्यापोः संज्ञाछन्दसोः” इति । इस्खः । एकम् ॥ ३ ॥ वीथी “डीपो विकल्पादन्यत्र वीथिरित्यपि ।" आलिः आवलिः पतिः श्रेणी पञ्चकंप: । “आल्या- दित्रीणि डीपि दीर्घान्तान्यपि । श्रेणी इस्वान्तोऽपि । ” लेखा: “रेखाः ” राजयः द्वे लेखानाम् । “सान्तरा पतिः । निरन्तरा लेखा । यथा विप्रपतिः भलेखा" | वनानां समूह वन्येत्येकम् । अभिनवोद्भिदि नूतनप्ररोहे अड्कुरः इत्येकम् । जङ्करः । प्रोक्तः" इति हलायुधः ॥ ४ ॥ वृक्षः 46 महीरुह: शाखी विटपी पादपः तरुः अनोकहः कुटः शालः सालः । “ सालः सर्जतरौ वृक्षमाप्राकारयोरपि” इति । सालः पादपमात्रे स्यात्प्राकार:" इति मेदिनीविश्वकोशौ । पलाशी तुः द्रुमः अगमः त्रयोदश वृक्षस्य ॥ ५॥ पुष्पाजातैः फलैरुपलक्षितो वृक्षो वानस्पत्यः । एकं आम्रादे: । अपुष्पात्पुष्प विना जातैः फलैरुपलक्षितो वृक्षो वनस्पतिः एकं पनसोदुम्बरादेः । द्रुम- मात्रेऽपि वनस्पतिः । “वनस्पतिर्ना द्रुमात्रे विना पुष्प फलिद्रुमे " इति मेदि- नीकोशात् । फलपाक एवान्ती वासां ताः ओषध्यः स्युः । एकं श्रीहियवादेः । “ओषघिः फलपाकान्ता स्यात्" इति वा पाठः । डीषि ओषधी | अवन्ध्यः Digized by Google ४] द्वितीयं काण्डम्. ८१ ओषध्यः फलपाकान्ताः स्युरवन्ध्यः फलेग्रहिः ॥ ६ ॥ वन्ध्योsफलोवकेशी च फलवान्फलिनः फली || प्रफुल्लोत्फुल्लसंफुल्लव्याकोशविकचस्फुटाः फुलश्ते विकसिते स्युरवन्ध्यादयस्त्रिषु ॥ स्थाणुर्वा नां ध्रुवः शङ्कुईखशाखाशिफः क्षुपः ॥ ८ ॥ ॥ ७ ॥ अप्रकाण्डे स्तम्बगुल्मौ वॅल्ली तु व्रततिलता || लता प्रतानिनी वीरुङ्गुल्मिन्युलप इत्यपि ॥ ९ ॥ नगाद्यारोह उच्छ्राय उत्सेघवोच्छ्रयश्च सः || 3-4 “अबन्ध्यः” फलेग्रहिः फलानि गृह्णातीति फलेग्रहिः । “फलेग्रहिरात्मभरिश्च" इति सूत्रेणोपपदस्यैत्वं ग्रहेरिन्प्रत्ययश्च निपात्यते । द्वे यथाकालं फलधरस्य ||६|| इति वन्ध्यः । “ बन्ध्यः " । बन्धे साधुः यत् अफल: अवकेशी त्रयं ऋतावपि फलरहितस्य | फलवान् फलिन: फली त्रीणि सफलस्य । फलिनो दन्तः । प्रफुल्लः उत्फुल्लः संफुल्लः व्याकोश: “मूर्द्धन्यान्तो वा” विकचः स्फुटः ॥७॥ फुल्लः एतेऽष्टौ विकसिते पुष्पिते स्युः | अवन्ध्यादयः अवन्ध्योऽफल इत्यादयो विकसितान्ताः त्रिषु त्रिलियां स्युः । स्थाणुः ध्रुवः शङ्क: त्रीणि छिनविट- पस्य प्रकाण्डे वा ना स्थाणुशब्दो विकल्पेन पुंसीत्यर्थ: । रूपभेदात्लीब- त्वम् । स्थाणुरस्त्रीति वा पाठः । “स्थाणुः कीले हरे पुमान् | अस्त्री ध्रुवः" इति मेदिनी । शाखा प्रसिद्धा । शिफा वृक्षमूलम् | हस्खे शाखाशिफे यस्य स क्षुप इत्युच्यते एकम् ॥ ८ ॥ न विद्यते प्रकाण्डो यस्य तसिन् स्तम्बः गुल्मः इति द्वयम् । वल्ली “सर्वधातुभ्य इन्” | वल्लि: वेल्लि: । “वल्ली तु वेल्लीः सरणः इति वाचस्पतिः । व्रततिः "प्रततिः व्रतती । प्रततिव्रततिस्तथा" इति इलायुधः । लता त्रयं लतायाः । वीरुत् गुल्मिनी उलपः इति त्रयं या प्रतानिनी शाखा- दिभिर्विस्तृता लता तत्रेत्यर्थः । तत्र वीरुच्छन्दो धान्तः स्त्रियाम् ॥ ९ ॥ नगाद्यारोहो वृक्षादीनामुञ्चत्वं तत्र उच्छ्रायः उत्सेधः उच्छ्रयः इति त्रयम् । “आरोहो दैर्घ्येऽति । आरोहो दैर्घ्य उच्छ्राये स्त्रीकट्यां मानभिद्यपि । आरोहणे गजारोहे" इति हैमः | नगाधारोह इत्यादिना गिरिदेवालयादिग्रहः । उत्से- धमित्यपि । “उत्सेधस्तूच्छ्रये न स्त्री क्लीष संहननेऽपि च " इति मेदिनी | प्रकाण्डः ११ Digitized by Google i 10-13 सटीकामरकोशस्य [ वनौषधिवर्गः अस्त्री प्रकाण्डः स्कन्धः स्यान्मूलाच्छाखावंधिस्तरोः ॥ १० ॥ समे शाखालते स्कन्धशाखाशाले शिफाटे || शाखाशिफाज्वरोहः स्यान्मूलाञ्चाग्रं गता लता ॥ ११ ॥ शिरोऽयं शिखरं वा ना मूलं बुनोऽडिनामकः || सारो मज्जा नॅरि त्वक् स्त्री वल्कं वल्कलमस्त्रियाम् ।। १२ ।। काष्ठं दार्विन्धनं त्वेष इध्ममेधः समित्नियाम || निष्कुहः कोटरं वा ना वलॅरिर्मअरिः स्त्रियौ ॥ १३ ॥ स्कन्भः इति द्वे तरोर्मूलमारभ्य शाखापर्यन्तो यो भागस्तत्र । मूलाच्छाखावधे- स्तरोरित्यपि पाठः । “तरोर्मूलस्कन्धयोरन्तरं प्रकाण्डः ” ॥ १० ॥ शाखा लता दे शाखायाः । स्कन्धशाखा शाला द्वे प्रधानशाखायाः । स्कन्धात्प्रथमोत्पन- शाखाया इत्यर्थः । शिफा जटा द्वे तरुमूलस्य “पाळ इति प्रसिद्धस्य " । शाखायाः शिफा मूल अवरोह इत्युच्यते एक “पारोगा पारंनी इति प्रसि- द्धस्य" । मूलाद्वृक्षमूलमारभ्याग्रपर्यन्तं गता लता गुहूच्यादिरप्यवरोह इत्यु- यते एकम् । “मूलादूर्ध्वं गता शिफा लता स्यादित्यपि " ॥ ११ ॥ शिर- सोऽयं शिरोऽयं तत् शिखरमित्युच्यते । शिरआदयत्रयोsपि पर्याया इति केचित् । शिखरं वा ना पक्षे पुंसीत्यर्थः । मूलं बुध्नः ( अध्न इत्यपि ) अङ्गि- नामकः पादमूलपर्यायसंज्ञक: त्रीणि वृक्षादेर्मूलस्य | सारः मजा द्वयं वृक्षादे: स्थिरांशे "गाभा, नार इति ख्याते ” । तत्र मजा नान्तः । नरि पुंसि । कचिट्टान्तोsपि दृश्यते । सारो मजा समौ त्वक् स्त्रीति पाठः । समौ समानलिगौ | त्वक् वल्कं वल्कलं त्रयं त्वचः । तत्र वल्कादिद्वय क्लीबपुंसो: ।। १२ ।। का दारु | दारुरित्यन्यत्र । पुनपुंसकयोर्दारुरित्युक्तेः । द्वे काष्ठमात्रस्य । इन्धनं एधः इम एषः समित् पञ्चकं शुष्कस्य तृणकाष्ठादे: । आद्यत्रय अभिसंदीपनतृणकाष्ठादे: जळण इति प्रसिद्धस्य । “अन्त्यद्वयं यागादौ हूयमानसमिधादेरिति मतम् । ” तत्र आद्य एषःशब्द: सान्तः क्लीषे । अन्य- स्त्वदन्तः पुंसि । समिद्धान्तः । निष्कुहः कोटर द्वे वृक्षगतविवरस्य । कोटरं वा ना पक्षे पुमान् | वल्लरिः मञ्जरिः "कृदिकारादक्तिन" इति गणसूत्रात् वल्लरी म जरी इत्यपि । द्वे तुलस्यादेरभिनवोद्भिदि “कैंसर इति ख्यातस्य " ॥ १३ ॥ पत्रं पलाशं छदनं दलं पर्ण छदः षकं पत्रस्य । तत्र छदोऽदन्तः पुंसि । “पर्णखिपत्रे Digitized by Google ! ४] द्वितीयं काण्डम्. पत्रं पलाशं छदनं दलं पर्ण छदः पुमान् || पल्लवोsस्त्री किसलयं विस्तारो विटपोऽस्त्रियाम् ॥ १४ ॥ वृक्षादीनां फेलं संस्यं वृन्तं प्रसवबन्धनम् || आमे फले शलादुः स्याच्छुष्के वानमुभे त्रिषु ॥ १५ ॥ क्षारको जालकं क्लीबे कलिका कोरकः पुमान् ॥ स्याद्गुच्छकस्तु स्तबकः कुडुलो मुकुलोऽस्त्रियाम् ॥ १६ ॥ स्त्रियः सुमनसः पुष्पं प्रसूनं कुसुमं सुमम् || 13-16 “ पर्ने तु पत्रे इति हैमः " | पल्लवः किसलयं “किशलयमपि " द्वे पत्रादियुक्ते शाखायाः पर्वणि । तत्र किसलयं पुंसि क्लीबे च । “पुंसि क्लीबे च पल्लवः” इति तु व्याडिः । विस्तारः शाखापल्लवसमुदायलक्षण आभोग: विटप उच्यते एकम् । “विटपो न स्त्रियां स्तम्बशाखाविस्तारपल्लवे” इति मेदिनीकोशात् । "शाखायां पलवे स्तम्बे विस्तारे विटपोऽस्त्रियाम्" इति रभसाथ | पल्लवादिचतुष्ट- यमेकार्थकं वा । अत्र यदुक्तं कात्येन । " स्कन्धादूर्ध्व तरोः शाखा कटको बिटपो मतः" इति ॥ १४ ॥ वृक्षादीनामिति पूर्वेणापि संबध्यते । वृक्षादीनां फलं सस्यमित्युच्यते । “तालव्याद्यपि " एकम् । प्रसवः पुष्पादिः बध्यते येन तत् वृन्तमुच्यते एकम् । देठ, “डेंख" इति ख्यातस्य । बन्धनं पुष्पयो - ईन्तमाह कात्यः । आमे अपके फले शलाटुरित्येकम् । शुष्के फले वानमित्ये- कम् | उमे शलादुर्वानं च त्रिषु त्रिलिजाम् ॥ १५ ॥ क्षारकः जालक द्वे नूतनकलिकायाः । तद्द्वृन्तस्येत्येके । तत्र जालक कीबे एव । कलिका कोरकः द्वे अस्फुटितपुष्पस्य कळी इति ख्यातस्य । गुच्छकः स्तबकः द्वे कलिकादिभिराकीर्णस्य पल्लवग्रन्थेः । विकासोन्मुखकलिकाया इति केचित् । " स्तबके हारभेदे च गुत्सः स्तम्बेऽपि कीर्तितः " इति दन्त्यान्ते रुद्रः । "पुष्पादिस्तबके गुच्छः" इति तालव्यान्ते रन्तिदेवः । कुलः मुकुलः द्वे ईष- द्विकसितकलिकायाम् ।। १६ ।। सुमनसः पुष्प प्रसूनं कुसुमं समम् । “सर्वसाधु- समानेषु सम स्यादाभिषेयवत्" इति मेदिनी । चत्वारि पुष्पस्य । कुसुमं सुममित्यपि पाठः । तत्र पुष्पस्य पञ्च नामानि । “अनि स्त्रियां सुमनसः” इति रखकोशः। “सुमनाः पुष्पमालत्योः स्त्रियाम्” इति मेदिनीकोशः । मकरन्दः पुष्प- रसः द्वे पुष्पमधुनि । परागः सुमनोरजः द्वे पुष्परेणोः । “परागः कौसुमे रेणौ Digitized by Google 17-20 ८४ [ वनौषधिवर्ग: सटीकामरकोशस्य मकरन्दः पुष्परसः परागः सुमनोरजः ॥ १७ ॥ द्विहीनं प्रसवे सर्वं हरीतक्यादयः स्त्रियाम् ।। आश्वत्यवैणवप्लाक्षनैयत्रोषैदं फले ॥ १८ ॥ बाईतं च फले जम्ब्वा जम्बूः स्त्री जम्बु जाम्बवम् || पुष्पे जातीप्रभृतयः स्वलिङ्गा ब्रीहयः फले ॥ १९ ॥ विदार्याद्यास्तु मूलेऽपि पुष्पे क्लीबेऽपि पाटला || बोघिद्रुमश्चलदलः पिप्पलः कुञ्जराशनः || २० अश्वत्थेऽथ कपित्ये स्युर्दघित्यप्राहिमन्मथाः ॥ धूलिखानीययोरपि ॥ गिरिप्रभेदे विख्यातावुपरागे च चन्दने" इति कोशा- न्तरम् ।। १७ ।। सर्वे वक्ष्यमाणं वृक्षलतोषविजातीय स्त्रीपुंलिङ्गमपि । अश्वत्थ- कपित्यादीनामभिधानं प्रसवे पुष्पे फले मूले च वर्तमानं तद्विहीनं ज्ञेयम् । द्वाभ्यां स्त्रीपुंसाभ्यां हीनं नपुंसकलिङ्गमित्यर्थः । यथा चम्पर्क आम्रं सूरणमि- त्यादि । तत्र विशेषमाह । हरीतक्या फलं हरीतकी । आदिना कोशातकी कर्कटी द्राक्षेत्यादि । अश्वत्थस्य फलं आश्वत्थम् । वेणोः फलं वैणवम् | लक्षस्य फलं प्लाक्षम् । न्यग्रोषस्य फलं नैयग्रोधम् । इकुद्याः फलं ऐकुदम् । बृहत्याः फलं बाईतम् । एकैकम् । “लक्षादिभ्योऽण्” इति पुनरण्विधानात् । अश्वत्यादिश- ब्देभ्यः फले लुछ नास्तीत्यर्थः ॥ १८ ॥ जम्बूः जम्बु जाम्बवं त्रीणि जम्ब्वाः फले। जातीयूथिकामल्लिकेत्यादयः पुष्पे वर्तमानाः स्खलिया एव स्युर्न तु कीने | तथा जात्याः पुष्पं जाती स्त्री | व्रीहयः फले स्खलिङ्गाः । यथा व्रीहीणां फलानि व्रीहयः पुंसि । एवं भाषमुद्द्यवादयोऽपि ज्ञेयाः । यथा माषाणां फलं भाषाः ॥१९॥ विदारी बृहत्यंशुमतीत्याद्या मूलेऽपि स्खलिङ्गाः । यथा विदार्या मूलं विदारी । अपिशब्दात्पुष्पेऽपि स्वलिङ्गा | पाटला पुष्पे वर्तमाना लीने | यथा पाटलाया: पुष्पं पाटलम् | अपिशब्दात्स्खलिङ्गा । “पाटल' कुसुमे वर्णेऽप्याशुव्रीहिश्र पाटलः” इति शावतात्पुलिङ्गोऽपि । बोधिद्रुमः चल- दलः पिप्पलः कुञ्जराशनः । कुअरेण अश्यते । “अस भोजने” । कर्मणि ल्युट् || २० || अश्वत्यः पञ्च पिप्पलवृक्षस्य | कपित्थः “अमरमालायां पवर्गतृतीय- मध्योऽपि ।” दवित्थः ग्राही मन्मथः दधिफलः पुष्पफलः दन्तशठः सप्तकं Digitized by Google i द्वितीयं काण्डम्. तस्मिन्दषिफलः पुष्पफलदन्तशठावपि ॥ २१ ॥ उदुम्बरो जन्तुफलो यज्ञाङ्गो हेमदुग्धकः ॥ कोविदारे चमरिकः कुद्दालो युगपत्रकः ॥ २२ ॥ सप्तपर्णो विशालत्वक शारँदो विषमच्छदः ।। आरँग्वधे राजवृक्षशैम्यॉकचतुरङ्गुलाः ॥ २३ ॥ आरेवतव्याघिघातकृतमालसुवर्णकाः ॥ स्युर्जम्बीरे दन्तशठजम्भजम्भीरजम्भलाः ॥ २४ ॥ वरुणो वरणः सेतुस्तिक्तशाखः कुमारकः ।। पुन्नागे पुरुषस्तुङ्गः केसँरो देववल्लभः ॥ २५ ॥ शु श-5 कपित्थस्य " कवठ इति प्रसिद्धस्य" ॥ २१ ॥ उदुम्बर: “मेदिन्यां टवर्गतृती- यमध्यः । त्रिकाण्डशेषेऽप्येवमेव ” । जन्तुफलः यज्ञाङ्गः हेमदुग्धकः चत्वारि उदुम्बरस्य उम्बर इति ख्यातस्स | उदुम्बरे जन्तुफल इति सप्तम्यन्तपाठोऽपि । कोविदारः चमरिक: कुद्दाल: युगपत्रकः चत्वारि काञ्चन इति ख्यातस्य ॥ २२ ॥ सप्तपर्ण: काण्डे काण्डे सप्त पर्णानि अस्य । विशालत्वक् शारदः ज्यन्तोऽपि । “शारदी तोयपिप्पल्यां सप्तपर्णे च" इति दन्त्यान्तेषु रुद्रः । “शारदो- ऽन्दे स्त्रियां तोयपिप्पलीसप्तपर्णयोः" इति मेदिनी । विषमच्छदः चत्वारि सान्तवण इति ख्यातस्य । दुरघिगमवस्तुनः प्राकृतसंज्ञयापि व्याख्याने न दोषः । यदुक्तम् । प्रयोजनार्था वचनप्रवृत्तिर्यतस्ततः प्राकृतमित्यदोष इति । किंच | "रसवीर्यविपाकेभ्यो मूलात्पुष्पात्फलाद्दलात् । आकारादेशकालादेर्व- नौषध्यर्थमुणयेत्” इति । आरग्वधः अरग्वधः अधः । “अरग्वधोऽथ शंपाकः कृतमालस्तथाऽर्वघः" इति रनकोश: । राजवृक्षः वृक्षाणां राजा राजवृक्षः राजदन्तादिवत् परनिपातः । शम्याकः संपाक: शंपाकथ । “संपाकस्तर्क के घृष्टे त्रिषु ना चतुरङ्गुले " इति मेदिनी । चतुरङ्गुलः ॥ २३ ॥ आरेवतः व्याधिषातः कृतमालः सुवर्णक: "सुपर्णक: " अष्टौ बाइवा इति ख्यातस्य । जम्बीरः "जम्बिरः" दन्तशठः जम्भः जम्भीरः जम्भल: “जम्भरः" पञ्चकं जांबेर 'लघु ईडनिंबू " इति ख्यातस्य ॥ २४ ॥ वरुणः वरणः सेतुः तिक्तशाखः कुमारकः पञ्च वायवर्णा इति ख्यातस्य । पुत्रागः पुरुषः तुः केसर: “ केशरः ” 46 46 Dightired by Google 25-99 [ वनौषधिवर्गः सटीकामरकोशस्य पारिभद्रे निम्बतरुर्मन्दारः पारिजातकः ॥ तिनिशे स्यन्दनो नेमी रथरतिमुक्तकः ॥ २६ ॥ वञ्जुलश्चत्रकृचाथ द्वौ पीतनकपीतनौ ॥ आग्रातके मधूकें तु गुडपुष्पमधुसुमौ ॥ २७ ॥ वानप्रस्थमधुष्ठीलौ जलजेऽत्र मधूलकः || पीलौ गुडफलः संसी तस्मिंस्तु गिरिभवे ॥ २८ ॥ अक्षोटकन्दरालो दावङ्कोटे तु निकोचकः ॥ पलाशे किंशुकः पर्णो वातपोथोऽथ वेतसे ॥ २९ ॥ रथाम्रपुष्पविदुलशीतवानीरवञ्जुलाः ॥ देववल्लभः पञ्चकं उंडी "उंडणी, उंडली" इति ख्यातस्य ॥ २५ ॥ पारिभद्रः निम्बतरुः मन्दारः पारिजातकः चत्वारि निम्बतरो: "कडूनिंब इति ख्यातस्य" । तिनिशः खन्दनः नेमी नेमिः । “पुलिङ्गस्तिनिशे नेमिचक्रप्रान्ते स्त्रियामपि " इति रुद्रः । रथः अतिमुक्तकः ॥ २६ ॥ वसुल: चित्रकृत् सप्त तिवस इति ख्यातस्य । अयं खदिरसदृशः कण्टकरहितः । पीतनः कपीतनः आम्रातकः “अग्रातकः । कपिचूतोऽनातकोऽस्य फले पशुहरीतकीति त्रिकाण्डशेषः । ” त्रयं अंबाडा इति ख्यातस्य । मधूकः 'मधुकः मधूलः मधुलः " गुडपुष्पः मधुद्रुमः ॥ २७ ॥ वानप्रस्थः मधुष्ठीलः पञ्चकं मोहा इति ख्याते | जलजेऽत्र मधूके मधूलक इत्येकम् । अयं पूर्वस्मादीर्घपत्रः | गिरिजेऽत्र मधूलक इत्यपि पाठः । “गौरशाको मधूकोऽन्यो गिरिजः सोऽल्पपत्रकः” इति माघवः । “मधू- कोऽन्यो मधूलस्तु जलजो दीर्घपत्रकः" इति स्वामी । पीलुः गुडफल: संसी श्रीणि पीलुवृक्षस्य " अक्रोड इति प्रसिद्धस्य" । अयं गुर्जरदेशे प्रसिद्धः । गिरिसंभवे- तसिन्पीलौ ॥ २८ ॥ अक्षोट: “अक्षोड: आक्षोड: आक्षोरः आखोट: " कन्दरालः “कर्षरालः” इति द्वयं पर्वतपीलो: "डोंगरी आक्रोड इति ख्यातस्य" । अङ्कोट: “असोठ: अकोल: " निकोचकः “निकोटकः” द्वे अकोटस्य " पिस्ते इति ख्यातस्य ।" पलाशः किंशुक: । किंचित् शुक इव शुकतुण्डाभपुष्पत्वात् । पर्ण: वासपोथः चत्वारि पलाशस्य | बेतसः ॥ २९ ॥ रथः अभ्रपुष्पः विदुल: शीतः “शीतम्” । “शीतं तुषारवानीरबहु- Diglized by Google . द्वितीयं काण्डम्. द्वौ परिव्याधविदुलौ नादेयी चाम्बुवेतसे ॥ ३० ॥ सोभाने शिश्रुतीक्ष्णगन्धकांक्षीवमोचकाः ॥ रक्तोऽसौ मधुशिनुः स्यादरिष्टः फेनिलः समौ ॥ ३१ ॥ बिल्वे शाण्डिल्यशैलृषौ मालूर श्रीफलावपि || प्रक्षो जंटी पर्कटी स्यान्यग्रोधो बहुपाटः ॥ ३२ ॥ गालवः शाँबरो लोध्रस्तिरीटस्तित्वमार्जनौ ।। आम्रो रसालोऽसौ सहकारोऽतिसौरभः || ३३ || कुम्भोलूखलकं क्लीबे कौशिको गुग्गुलुः पुरः || 30-33 " वारद्धुमेषु च " इत्यजयात् । वानीरः वञ्जुलः ससक वेतसंस्य “वेत इति ख्यातस्य ” । परिव्याघः विदुलः नादयी अम्बुवेतसः चत्वारि जलवेतसस्य । नादेयी स्त्री ॥ ३० ॥ सोभाञ्जनः “सौभाञ्जनः शोभाञ्जनः शौभाञ्जनः ” शिग्रुः तीक्ष्णगन्धकः अक्षीव: "आक्षीवः " मोचकः पञ्चकं शेगूल “शेवगा, शेगट" इति ख्यातस्य । असौ सोभाञ्जनो रक्तो रक्तपुष्पचेन्मधुशिप्रुरित्यु- य्यते एकम् । अरिष्टः फेनिलः द्वे रिठा इति ख्यातस्य । " अन्यत्र रिष्टमि- त्यपि । रिष्टं क्षेम शुभाभावे पुंसि खड्ने च फेनिले " इति मेदिनी ॥ ३१ ॥ बिल्य: शाण्डिल्य: शैलूषः मालूर: श्रीफलः पञ्चकं बिल्वस्य । लक्षः जटी “जटि: " पर्कटी “पर्कटि: " त्रयं पिंपरी इति ख्यातस्य । अयं गोमान्तक- भाषया केळा इति ख्यातः । तत्र जटीपर्कटिनाविन्तौ । पर्कटी ङीपन्तेति कचित् | न्यग्रोधः बहुपात् वटः श्रयं वटस्य ॥ ३२ ॥ गालब: शावर: “साबरः ” लोधः तिरीट: तिल्व: मार्जनः ष लोधस्य । तत्राद्यौ श्वेत- लोधे शेषा रक्तलोधे इत्येके । आम्रः चूतः रसालः त्रयं आम्रस्य । असौ आम्रोऽतिसौरभवेत्सहकार इत्येकम् ॥ ३३ ॥ कुम्भः उलूखलकम् । कम्भेति संघातविगृहीतम् | कुम्ममिति लीबमपि । “कार्मुके वारनार्थी च कुम्भ क्लीषं तु गुग्गुलौ” इति रमसः । “कुम्भं त्रिवृत्तिगुग्गुलौ” इति विश्वप्रकाशः । उद्खलमि- त्यपि । “उद्खलं गुग्गुलौ स्यादुलूखलेऽपि न द्वयोः" इति मेदिनी । “उलूखले गुग्गुलौ च लीबमुक्तमुखलम्” इति रुद्रः । अत्र पक्षे कुम्भं चोदूखलमिति पाठः कर्त्तव्यः । कुम्भोलूः खलकम् | कुम्भोलूखलकम् | कुम्मोलूखलाकाराक्षकोशा- भिर्यातम् । “कुम्भोलूखलकं कुम्मै कुम्भोलूखलकं वरम्” इति वाचस्पतिः । कौशि- का मुग्गुलुः "गुग्गुलः” पुरः पञ्च गुग्गुलवृक्षस्य | पुरोऽदन्तः । शेलु: "सेलु: " Diglized by Google 34-35 सटीकामरकोशस्य [ वनौषधिवर्गः शेलुः श्लेष्मातकः शीत उद्दालो बहुवारकः ॥ ३४ ॥ राजादैनं प्रियालः स्यात्सन्नकदुर्घनुःपटः ॥ गंम्भारी सर्वतोभद्रा काश्मरी मधुपर्णिका ॥ ३५ ॥ श्रीपर्णी भद्रपर्णी च काश्मर्यश्चाप्यथ दयोः || कर्कघूँर्बदरी कोर्लिंः कोलं कुवलफेनिले ॥ ३६ ॥ सौवीर बदर घोण्टाऽप्यथ स्यात्स्वादुकण्टकः || विकङ्कतः खुवावृक्षो ग्रन्थिलो व्यात्रपादपि ॥ ३७ ॥ ऐरावतो नागरङ्गो नादेयी भूमिजम्बुका || तिन्दुक: स्फूर्जकः कालस्कन्धश्च शितिसारके ॥ ३८ ॥ ८८ श्लेष्मातकः शीतः उद्दालः बहुवारकः पञ्च शेलट “भोंकरी" इति ख्यातस्य ॥ ३४ ॥ राजादनं राजातनः राजादनः । “राजादनं प्रसरको राजातनः " इति वाचस्पतिः ॥ प्रियाल: "प्रियालभ प्रियालकः” इति माधवः । सन्भ- कद्रुः धनुःपटः चत्वारि चार इति ख्यातस्य । धनुः पट इति व्यस्तमपि । “धनुः प्रियाले ना न स्त्री राशिमेदे शरासने” इति मेदिनी । “पटः प्रियालवृक्षे ना सुचेले पुनपुंसकम्” इति रभसः । गम्भारी "कम्भारी " सर्वतोभद्रा काश्मरी मधुपर्णिका ॥ ३५ ॥ श्रीपर्णी भद्रपर्णी काश्मर्य: सत शिवणी इति ख्यातस्य | काश्मर्योऽन्तः पुंसि । कर्कन्धू: "कर्कन्धुः " बदरी कोलिः "कोली केला " श्रीणि बोर इति ख्यातस्य । तत्र कर्कन्धूईयोः स्त्रीपुंसयोः । कोल कुवलं फेनिलम् ॥ ३६ ॥ सौवीरम् । यत्रि सौवीर्यम् । बदर घोटा बदरीफलस्य । घोण्टाशब्दो बदरीसदृशे वृक्षभेदेऽपि वर्तते । “बद- रीसहशाकारो वृक्षः सूक्ष्मफलो भवेत् । अटव्यामेव सा घोण्टा गोपघण्टेति चोच्यते” इति सुभूत्युक्ते: स्वादुकण्टक: विकतः “वैकङ्कतः” सुवावृक्ष स्रुवायाः वृक्षः खुवा नाम होमपात्रभेदः । ग्रन्थिलः न्याघ्रपात् पञ्च विकक- तस्य "वेहळी इति ख्यातस्य ” । अयं यज्ञियवृक्षभेद: करनाटकभाषया हळुमाणिका इति ख्यातः ॥ ३७ || ऐरावतः नागरङ्गः नादेयी भूमिजम्बुका चत्वारि नागरङ्गस्य नारिंग इति ख्यातस्य । अत्र पूर्वद्वय नागरजयाः अपरद्वयं भूमिजम्वा इत्यपि मतम् । तिन्दुक: "तिन्दुकी " स्फूर्जक काल - स्कन्धः शितिसारकः चत्वारि तेण्डू टेंभुरणी इति ख्यातस्य ॥ ३८ ॥ काकेन्दुः " Diglized by Google i ४] द्वितीयं काण्डम्. काकेन्दुः कुलकः काकतिन्दुकः काकपीलुके ॥ गोलीढो झाटलो घण्टापाटलिर्मोक्षमुष्ककौ ॥ ३९ ॥ तिलकः क्षुरकः श्रीमान्समौ पिचुलझावुकौ || श्रीपर्णिका कुमुदिका कुम्भी कैडर्यकट्फलौ ॥ ४० ॥ क्रमुकः पट्टिकारूयः स्यात्पट्टी लाक्षाप्रसादनः || तूंदस्तु यूपः क्रमुको ब्रह्मण्यो ब्रह्मदारु च ॥ ४१ ॥ तूलं च नीपप्रियककदम्बास्तु हरिप्रियः || वीरवृक्षोऽरुष्करोsमिमुखी भल्लातकी त्रिषु ॥ ४२ ॥ गर्दभाण्डे कन्दरालकपीतनसुपार्श्वकाः ॥ 38-42, 44 कुलकः काकतिन्दुकः काकपीलुकः चत्वारि काकतेण्डू "काकटेम्भुरणी कडुटे- म्भुरणी इति, कुचला, काजरा " इति ख्यातस्य । गोलीढ: झाटलः घण्टा- पाटलि: मोक्षः मुष्ककः पञ्च घण्टापाटले: मोरवा इति प्रसिद्धस्य | घण्टा पाटलिरिति नामद्वयं वा ॥ ३९ ॥ तिलकः क्षुरकः श्रीमान् । “श्रीमान् तिल- कवृशे स्यान्मनोज्ञे धनिके त्रिषु" इति कोशान्तरम् । त्र्यं तिळवा " तिलकपुष्प " इति ख्यातस्य | पिचुलः शावुकः द्वे झाबुकस्य । तिलकभेदोऽयम् । " कोनी इति ख्यातेयमिति केचित् " । श्रीपर्णिका कुमुदिका कुम्भी कैडर्य: कट्फल: पथ कुम्मल “ कुंभ्या इति, कायफल" इति ख्यातस्य | कुम्मी स्त्री ॥ ४० ॥ क्रमुकः पट्टिकाख्यः पट्टी लाक्षाप्रसादनः । लाक्षा प्रसीदति अनेन । करणे ल्युट् | लोधचूर्णेन लाक्षारङ्गोऽतितरां रज्यत इत्यनुभवसिद्धम् । चत्वारि लोहितलोभ्रस्य । पट्टिका आख्या यस्य सः | पट्टोऽस्यास्तीति पट्टी | इअन्तः । ङीषन्तो वा ॥ तूदः "नूद: " यूपः क्रमुकः ब्रह्मण्यः ब्रह्मदारु ॥ ४१ ॥ तूलं " तूलोऽपि " षकं अश्वत्थाकारे वृक्षभेदे । “पारसा पिम्पळ इति ख्यातस्य ” । नीपः प्रियकः कदम्बः हरिप्रियः | हलिप्रिय इत्यपि पाठः । हलिन: प्रियः । सुराया अघिवासनात् । चत्वारि कळंब इति ख्यातस्य । वीरवृक्षः अरुष्करः अभिमुखी भल्लातकी चत्वारि "बिबवा, मिलावा इति ख्यातस्य ॥ ४२ ॥ गर्दभाण्डः कन्दरालः कपीतनः सुपार्श्वकः लक्षः पञ्च गजइंड "लाखी पिंपरी" इति ख्यातस्य । तिन्तिडी तिन्तिली । “अम्लिका }} १२ Digized by Google 43-46 सटीकामरकोशस्य [ वनौषधिवर्ग: लक्षश्र तिन्तिंडी चिचाऽम्लिंकाऽथो पीतसारके |॥ ४३ ॥ सर्जकासनबन्धूकपुष्पप्रियकजीवकाः ॥ साँले तु सर्जकार्याश्वकर्णकाः सँस्यसम्बरः ॥ ४४ ॥ नदीसर्जो वीरतरुरिन्द्रः ककुभोऽर्जुनः || राजादनः फलाध्यक्षः क्षीरिकायामथ द्वयोः ॥ ४५ ॥ इनुदी तापसतरुर्भूर्जे चर्मिमृदुत्वचौ ॥ पिच्छिला पूरणी मोचा स्थिरायुः शाल्मलिंर्दयोः ॥ ४६ ॥ पिच्छा तु शाल्मलीवेष्टे रोचनः कूटशाल्मलिः || चाम्लिका चिश्चा तिन्तिडीका च तिन्तिली " इति चन्द्रः । चिचा अम्लिका आम्लीका “आम्लिका । तिन्तिडी त्वाम्लिका चिश्वा तिन्तिडीका कपिप्रि- या" इति बाचस्पतिः । त्रयं चिश्वायाः | पीतसारकः ॥ ४३ ॥ सर्जकः असनः “आसनः” । “पीठेमस्कन्धयोः क्लीबमासनं ना तु जीवक इति रुद्ररभसौ ।” बन्धूकपुष्पः प्रियकः जीवकः पई असणा इति ख्यातस्य । 'तत्र कांटेअसण, पालेअसण इति द्वौ भेदौ ख्यातौ " 1 सालः 'श्यालः " सर्जः कार्ग्यः “कार्ष्य: " अश्वकर्णकः अश्वस्य कर्ण इव पत्रमस्य | सस्यसम्बर: “शस्वसं- 66 46 44 पञ्च शालवृक्षस्य सालई इति प्रसिद्धस्य ॥ ४४ ॥ नदीसर्जः वीरतरुः इन्द्रवुः ककुभः अर्जुनः पञ्चकं अर्जुनवृक्षस्य । “ अर्जुनसादंडा इत्यपि बदन्ति " । राजादनः “राजादनम्” । “राजादनं क्षीरिकायां प्रियाले किंशु- केऽपि च" इति मेदिनी । फलाध्यक्षः क्षीरिका त्रयं खिरणी इति ख्यातस्य ॥ ४५ ॥ इकुदी तापसतरुः | तापसस्य तरुः | तपस्विन् उपयुक्ततरुत्वात् । द्वे इकुया: हिंगणवेट इति ख्यातायाः । द्वयोरित्युक्तत्वात्पुंसि तु इकुदः । भूर्ज: चर्मी मृदुत्वक् त्रीणि भूर्जवृक्षस्य | पिच्छिला पूरणी मोचा स्थिरायुः शाल्मलि: “शाल्मली शाल्मलः " पञ्च सांवरी इति ख्यातस्य । द्वयोः स्त्रीपुं- सयोः । स्थिरमायुर्यस्याः स्थिरायु: । “पष्टिवर्षसहस्राणि वने जीवति शाल्म- लिः” इति वचनात् ॥ ४६ ॥ शाल्मल्या वेष्टे निर्यासे पिच्छेत्येकम् | सांव- रीचा डीक इति ख्यातस्य । “काथः कषायो निर्यूषो निर्यासो वेष्टकस्तथा " इति रमसः । रोचनः कूटशाल्मलिः द्वे काळी सांवरी इति ख्यातस्य । चिरि- बिल्व: “चिरबिल्वः" नक्तमालः “रक्तमाल: " करजः करञ्जकः चत्वारि Digitized by Google | F ४] द्वितीयं काण्डम्. चिरिबिल्वो नक्तमालः करजश्च करके ॥ ४७ ॥ प्रकीर्यः पूतिकॅरेंजः पूतिकः कलिमारँकः ।। करञ्जभेदाः षड्ग्रन्थो मर्कट्यङ्गारवल्लरी ॥ ४८ ॥ रोही रोहितक: प्लीहशत्रुर्दाडिमपुष्पकः ॥ गायत्री बालतनयः खदिरो दन्तधावनः ॥ ४९ ॥ अरिमेदो विखदिरे कदरः खदिरे सिते || सोमवल्कोऽप्यथ व्याघ्रपुच्छगन्धर्वहस्तकौ ॥ ५० ॥ एरण्ड उरुँवृकश्च रुचकश्चित्रकश्च सः || चक्षुः पञ्चाङ्गुलो मण्डवर्धमानव्यँडम्बकाः ॥ ५१ ॥ 47-37 करञ्जवृक्षस्य ।। ४७ ॥ प्रकीर्यः पूतिकरजः “पूतीकरजः पूतीकरञ्जः” । “पूती- करञ्जः सुमनास्तथा कलहनाशने” इति रुद्रः । पूतिकः "पूतीकः” कलि- मारकः “कलिकारक इत्यपि पाठः" । चत्वारि काण्टेकरञ्ज “घाणेरा करझ" इति ख्यातस्य । षचन्थः मर्कटी अङ्गारवल्लरी एते त्रयः करञ्जभेदाः । “अङ्गार- वर्णपर्णा वल्लरी अङ्गारवल्लरी" ॥ ४८ ॥ रोही रोहितक: प्लीहशत्रुः दाडि - मपुष्पकः चत्वारि रक्तरोहिडा इति ख्यातस्य । गायत्री “वहिगायत्रिणा तथा" इति वैद्यकादिनन्तोऽपि । बालतनयः खदिरः दन्तधावनः चत्वारि खदि- रस्य । “ गायत्री स्त्रियाम्” । “गायत्री खदिरे स्त्री स्याद्” इति रभसः | वाल - पत्रयेति प्राचां पाठः । यदाह । “खदिरो रक्तसारथ गायत्री दन्तभावनः । कण्टकी वालपत्रच जिलशल्यः क्षतिः क्षयः" इति त्रिकाण्डशेषेऽप्येवमेव पाठः ॥ ४९ ॥ अरिमेद: विखदिरः द्वे दुर्गेधिखदिरस्य । विद्गन्धिः खदिरो विखदिरः । सिते शुक्लसारे खदिरे कदर: सोमवल्कः इति द्वयम् । व्याघ्रपुच्छः गन्धर्व- इस्तकः ॥५०॥ एरण्डः उरुबूक: "ऊरुबुक: रूकः रूबुकः " रुचकः चित्रकः चक्षुः पञ्चाङ्गुल: मण्डः वर्धमानः व्यडम्बकः “व्यडम्बनोऽषि " एकादश एर- ण्डस्स । मण्डयतीति मण्डः कचिदमण्ड इति पदमाह । आमण्ड इत्यपि । “गन्धर्व- हस्तको मण्ड आमण्डो व्याघ्रपुच्छकः" इति तारपालः ॥ ५१ ॥ याऽल्पा स्वल्पाकारा शमी स शमीर इत्येकम् । “कुटीशमीशुण्डाभ्योरः" इति सूत्रेण अल्पार्थे शमीशब्दात् रप्रत्ययः । शमी सक्तुफला "सक्तुफली " शिवा त्रयं Dighizad by Google 66 51-56 ९२ सटीकामरकोशस्य [ वनौषधिवर्गः अल्पा शमी शमीरः स्याच्छमी सफलॉ शिवा ॥ पिण्डीतको मरुबकः श्वसनः करहाटकः ॥ ५२ ॥ शल्यश्च मदने शक्रपादपः पारिभद्रकः ॥ भद्रदारु डुकिलिमं पीतदारु च दारु च ॥ ५३ ॥ पूतिकाष्टं च सप्त स्युर्देवदारुण्यथ द्वयोः ॥ पाटलिं: पाटला मोघाँ काचस्थाली फलेरुहा ॥ ५४ ॥ कृष्णवृन्ता कुबेराक्षी श्यामा तु महिलाह्वया || लता गोवन्दिनी गुन्द्रा प्रियङ्गुः फलिनी फली ॥ ५५ ॥ विष्वक्सेना गन्धफली कारम्भा प्रियकश्च सा ॥ मण्डूकपर्णपत्रोर्णनटकट्टुण्टुकाः ॥ ५६ ।। स्योनांकशुकनासर्क्षदीर्घवृन्तकुटंनटाः ॥ शम्याः । पिण्डीतकः मरुबकः श्वसनः करहाटकः ॥ ५२ ॥ शल्पः मदनः षक गोळा इति ख्यातस्य | शक्रपादपः पारिभद्रकः । “पारिमद्रस्तु निम्बद्रौ मन्दारे देवदारुणि" । भद्रदारु बुकिलिमं पीतदारु दारु ॥ ५३ ॥ पूतिकाष्ठं एतानि सप्त देवदारुणि । पाटलि: “पाटली" पाटला मोघा "अमोघा " । “अलिप्रिया विशालाग्राऽप्यमोघा पाटलिईयोः " इति वाचस्पतिः । काच- स्थाली । काला स्थाली फलेरुहेत्यपि पाठस्तत्र काला स्थाली इति पदद्व- यम् । “काला तु कृष्णवृन्ताख्या मञ्जिष्ठा नीलिकासु च" इति मेदिनी । “स्थाली स्यात्पाटलोखयोः" इति मेदिनीविश्वप्रकाशौ । फलेरुहा ॥ ५४ ॥ कृष्णवृन्ता कुबेराक्षी सप्त पाटलायाः “पाडळी इति ख्यातायाः । तत्र पाटलिईयोः । श्यामा महिलाहया लता गोवन्दिनी गुन्द्रा प्रियकुः फलिनी फली ॥ ५५ ॥ विष्वक्सेना गन्धफली कारम्भा प्रियकः द्वादश प्रियकुवृक्षे "वाघांटी इति ख्याते " । महिलायाः स्त्रियाः आह्वय इव आइयो यस्याः सा । महिलायाः समग्रनामभिरधीयत इत्यर्थः । तत्र प्रियकः पुंसि । शेषं स्त्रियाम् । मण्डूकपर्ण: पत्रोर्ण: नटः कङ्गः टुण्डुकः ॥ ५६ ॥ स्योनाक: " श्योनाकः शोणाक: " शुकनासः ऋक्षः दीर्घवृन्तः कुटंनट: शोणक: "शोनकः” अरलु: “अरटु: " "} Digitized by Google ४] द्वितीय काण्डम्. शोणकश्चारलौ तिष्यफला त्वामलकी त्रिषु ।। ५७ ।। अमृता च वयस्था च त्रिलिङ्गस्तु विभीतकः || नाक्षस्तुषः कर्षफलो भूतावासः कलिद्रुमः ॥ ५८ ॥ अभया त्वन्यथा पथ्या कायस्था पूतनाऽमृता ॥ हरीतकी हैमवती चेतकी श्रेयसी शिवा ॥ ५९ ॥ पीतलः सरलः पूतिकाष्ठं चाथ दुमोत्पलः || कर्णिकारः परिव्याधो लकुचो लिकुचो डहुः ।। ६० ॥ पनसः कण्टकिफलो निचुलो हिजलोऽम्बुजः || काकोदुम्बरिका फल्गुर्मलयूर्जघनेफला ॥ ३१ ॥ द्वादश दण्डिका “दिंडा" इति ख्यातस्य । कचिदर्य देंटू इति ख्यातः । तिष्यफला आमलकी ॥ ५७ ॥ अमृता वयस्था चत्वारि आमलक्याः त्रिष्वित्युक्तेः आमलक: आमलकम् । विभीतकः अक्षः तुषः कर्षफलः भूता- वासः कलिनुमः पकं घाटिंग इति ख्यातस्य । कचिदयं बेहडा इति ख्यातः । त्रिलिङ्गत्वाद्विमीतकी विभीतकमिति च ॥ ५८ | अभया अव्यथा पथ्या कायस्था “अत्र वयस्येत्यपि पाठ: " पूतना । यस्याः सेवनेनाभ्यन्तरस्थमल- नाशे मनुष्यः पूतो भवति । अमृता हरीतकी हैमवती चेतकी श्रेयसी शिवा एकादश हिरडा इति ख्यातायां हरीतक्याम् ॥ ५९ ॥ पीतद्रुः सरलः पूति- काष्ठं त्रयं सरलस्य "देवदार इति ख्यातस्य " | दुमोत्पल : कर्णिकार: परि- व्याघः त्रयं कर्णिकारस्य “पांगारा इति च ख्यातस्य” | लकुचः लिङ्कचः 57-61 "डहू " त्रयं औट इति ख्यातस्य । “क्षुद्रपनसस्येत्यपि मतम् " ॥ ६० ।। पनसः “फलसः” कण्टकिफल: "कण्टकफल: " द्वे पनस इति प्रसिद्धस्य । निचुलः हिजलः “इजलः” । “ निचुलेजलहिजला " इति रमसः | अम्बुजः श्रीणि इजर इति रूपातस्य जलवेतसभेदस्य । “स्थलवेतसस्येत्यपि कचित् । निचूलः स्थलवेतसः” इति शब्दार्णवात् । समुद्रफलस्येत्यपि मतम् । काको- दुम्बरिका फल्गुः मलयूः “मलपू: मलापापात्पुनाति । मलापूरित्यपि । मल- घारणे बाहुलकादापू: " जघनेफला चत्वारि काळा उम्बर " बोखाडा, खर्वत " इति ख्यातस्य | जघने बुध्ने फलान्यस्या जघनेफला । पूर्वोचरसाहचर्यात् Digitized by Google 61-65 [ वनौषधिवर्गः सटीकामरकोशस्य अरिष्टः सर्वतोभद्रहनिर्यासमालकाः ॥ पिचुमन्दश्च निम्बेऽथ पिच्छिलाऽगुरुशिंशपा || ६२ ॥ कपिला भस्मगर्भा सा शिरीषस्तु कपीतनः ॥ भण्डिलोऽप्यथ चाम्पेयश्चम्पको हेमपुष्पकः || ६३ ॥ एतस्य कलिका गन्धफली स्यादय केसरे ॥ बक्कुलो वञ्जुलो शोके समौ करकदाँडिमौ ॥ ६४ ॥ चाम्पेयः केसरो नागकेसरः काञ्चनाह्वयः ॥ जया जयन्ती तर्कारी नादेयी वैजयन्तिका ॥ ६५ ॥ लगुरपि स्त्री । मलयूरिति तालव्यान्तम् ॥ ६१ ॥ अरिष्टः सर्वतोभद्रः हिङ्गुनि- र्यासः मालकः पिचुमन्दः “पिचुमर्दः” निम्बः षङ्कं निम्बस्य । हिजुगन्धिनिर्या- सोऽयम् । “ हिङ्गुनिर्यास इत्येष निम्मे हिङ्गुरसेऽपि च” इति मेदिनी । पिच्छिला अगुरुशिंशपा ॥ ६२ ॥ कपिला असगर्भा चत्वारि शिसवा इति ख्यातस्य | अगुरु इति पृथक्पदं वा । तत्पुनपुंसकम् । “अगुरु क्लीने शिशपायाम्" इति रुद्रः । “अगुरुः स्याच्छिशपायाम्" इति विश्वप्रकाशः । शिशपान्तं त्रयं शिसवा इति ख्यातस्य । या कपिला कृष्णवर्णपुष्पा सा भस्मगर्भेत्येकमित्यन्ये । काळा शिसवा इति प्रसिद्धस्य । शिरीषः कपीतनः भण्डिल: “भण्डिरः भण्डीलः" । "भण्डीलो भण्डिरो ना" इति वाचस्पतिः । त्रयं शिरस इति ख्या- तस्य । चाम्पेयः चम्पकः हेमपुष्पकः त्रयं कुडचांपा “सोनचांपा " इति ख्यातस्य ॥ ६३ ॥ एतस्य चम्पकस्य कलिका गन्धफलीत्येकम् । तथा च प्रयोगः । "न षट्पदो गन्धफलीमजिघ्रत्" इति । केसर: “: “तालव्यमध्योऽपि " ऑवळ " बकूळ " इति ख्यातस्य । वञ्जुलः अशोकः द्वे अशोकस्य । करकः दाडिमः “दाडिम्बः दालिमः डालिमः” । “दार्डिमसारभिण्डीरस्वाद्वम्लशुकव- लभा" इति रमसः । त्रिकाण्डशेषोऽप्येवम् । द्वे दाडिमस्य दाळिंब इति ख्यातस्य ॥ ६४ ॥ चाम्पेयः केशरः नागकेशरः । “स्वर्णेभसर्पाख्यो नागकेशरः षट्प- दप्रियः” इति रभसः । काञ्चनाहयः चत्वारि नागचांपा इति ख्यातस्य । काञ्चनाहयः स्वर्णपर्यायनामक इत्यर्थः । जया जयन्ती तर्कारी नादेयी वैजय- न्तिका पश्च टाहाकळ “थोर ऐराण " इति ख्यातायाः ॥ ६५ ॥ श्रीप Digitized by Google ४] द्वितीयं काण्डम्. श्रीपर्णममिमन्थः स्यात्कणिका गणिकारिका || जयोऽथ कुटजः शक्रो वत्सको गिरिमल्लिका ॥ ६६ ।। एतस्यैव कलिङ्गेन्द्रयव भद्रयवं फले । कृष्णपाकफलाविमंसुषेणाः करमर्दके ।। ६७ ।। कालस्कन्धस्तमालः स्यात्तापिच्छोऽथ सिन्दुके || सिन्दुवारेन्द्रसुरसौ निर्गुण्डीन्द्राणिकेत्यपि ॥ ६८ ॥ वेणी गॅरा गॅरी देवताडो जीमूत इत्यपि || श्रीहस्तिनी तु भूरुण्डी तृणशून्यं तु मल्लिका ॥ ६९ ॥ 65-69 अभिमन्थः कणिका गणिकारिका जयः पश्च नरवेल इति ख्यातस्य । दशा- प्येकस्य पर्याया इत्येके । कुटजः शक्रः वत्सकः गिरिमल्लिका चत्वारि कुडा इति प्रसिद्धस्य ।। ६६ ॥ एतस्यैव कुटजस्य फले कलिङ्गं इन्द्रयवं भद्र- यवमिति त्रीणि । कलिङ्गः इन्द्रयवः । “कलिङ्गेन्द्रयवः पुमान्" इत्यमरमाला । कलिङ्गा | तत्रैव स्त्रीकाण्डे पाठात् । कृष्णपाकफलः अविनः “आविमः " सुषेण: करमर्दकः चत्वारि करमर्दकस्य "करवन्द ” इति ख्यातस्य | कृष्ण- पार्क फलमस्य कृष्णपाकफलः ॥ ६७ ॥ कालस्कन्धः तमालः तापिच्छः “तापिञ्जः” त्रयं तमालस्य । सिन्दुकः " सिन्धुकः " सिन्दुवारः इन्द्रसुरसः “इन्द्रसुरिस: " निर्गुण्डी “निर्गुण्ठी" इन्द्राणिका पञ्च सिन्धुवारस्य सिन्धुआरी, निगडी, निर्गुडी इति ख्यातस्य ॥ ६८ ॥ वेणी गरा गरी खरेत्यपि अगरी- त्यपि । “देवताडे खरा तीक्ष्णे त्रिषु स्याद्गर्दभे पुमान् ” इति रमसः । खरागरीति समस्तमपि । मूषिकाविषमस्वाद्गरमागिरतीति गरागरीत्येक पदमपि । तदुक्तम् । “जीमूतको देवताडो वृत्रकेशो गरागरी" इति । देवताडः जीमूतः पश्च देवतालस्य देवताली "देवडकरी " इति ख्यातस्य । श्रीहस्तिनी भूरुण्डी द्वे हस्तिकर्णाभपत्रस्य शाकभेदस्य सिरिहस्तिनी “थोर करडू " इति ख्यातस्य । तृणशून्यं तृणशूने गुल्मे साधु । तत्र साधुः" इति यत् । “ मल्लिको हंसभेदे स्यात्तृणशून्येऽपि मल्लिका " इति रुद्रः । मल्लिका || ६९ ।। भूपदी शीतभीरुः शतभीरु: । “मल्लिका शतभी- रुब गवाक्षी भद्रमल्लिका । शीतभीरुर्मदायन्ती भूपदी तृणशून्यकम्” इति 46 Digitized by Google 19-12 सटीकामरकोशस्य. [ वनौषधिवर्गः भूपदी शीतभीरुश्च सैवास्फोटाँ वनोद्भवा || शेफालिका तु सुवहा निर्गुण्डी नीलिका च सा ॥ ७० ॥ सिताऽसौ श्वेतसुरसा भूतवेश्यथ मागधी ॥ गणिका यूथिकाम्बष्ठा सा पीता हेमपुष्पिका ॥ ७१ ॥ अतिमुक्तः पुण्ड्रकः स्याद्वासन्ती माधवी लता ॥ सुमना मालती जाँतिः सप्तला नवमॉलिका |॥ ७२ ॥ माध्यं कुन्दं रक्तकस्तु बन्धूको बन्धुजीवकः || वाचस्पतिः । चत्वारि मल्लिकायाः मोगरी इति ख्यातायाः । सैव म- ल्लिका वनोद्भवा आस्फोटेत्युच्यते । एकं रानमोगरी इति ख्यातस्य । आस्फोतेत्यपि । “आस्फोता गिरिकर्णी च वनमल्लयां च योषिति" इति मेदिनी । शेफालिका "शीफालिका " सुवहा निर्गुण्डी नीलिका चत्वारि कृष्णपुष्पायाः निर्गुण्ड्याः “राननिर्गुण्डी इति ख्यातायाः । इयं श्वेतपुष्पा " ॥ ७० ॥ असौ निर्गुण्डी सिता श्वेतसुरसा भूतवेशी इति चोच्यते । “इयं कातरी निर्गुडी इति ख्याता" । मागधी गणिका यूथिका अम्बष्ठा चत्वारि यूथिकायाः जुई इति ख्यातायाः । सा यूथिका पीता पीतपुष्पा चेत् हेमपुष्पिका स्यात् एकम् ॥ ७१ ॥ अतिमुक्तः पुण्ड्रकः । वासन्ती वसन्ते पुष्यति कालादित्यण् । एवं माधवीत्यपि ज्ञेयम् । माधवी लता पश्च कुन्दभेदस्य क्रुसरी इति “कस्तुर- मोगरा, मधुमाधवी इति च ख्यातस्य अतिमुक्तादिद्वयं मल्लिकाभेदस्ये- त्येके । माधवीलतेत्येकं पदमपि । सुमनाः मालती जाति: “जाती " । "जाती फले च मालत्याम्” इति मेदिनी । त्रीणि जाते: जाई “चमेली ” मोठी श्वेतजाई, पीतवर्ण जाई" इति ख्यातायाः । तत्र सुमनाः सान्तः । टाबन्तो- ऽपि । सुमनायाच पत्रेणेति सुश्रुते दर्शनात् । सप्तला नवमालिका " नवम- ल्लिका" द्वे नेवाळी “थोर मोगरा, बटमोगरा बेलमोगरा " इति ख्यातायाः ॥७२॥ माध्यं कुन्दं” “कुन्दः । कुन्दो माध्येऽस्त्री मुकुन्द अमिनिध्यन्तरेषु च " इति मेदिनी । द्वे कुन्दस्य । रक्तकः बन्धूकः 'बन्धुक" बन्धुजीवकः त्रीणि बंधुकस्य "दुपारी इति ख्यातस्य" । सहा कुमारी तरणि: । "धुमणौ तरणिः पुंसि कुमारी नौकयोः स्त्रियाम्” इति रत्नः । त्रीणि कुमारी इति “कांटेशेवती, लघुरानशेवती, शेवतीगुलाब" इति ख्यातायाः कुमार्याः । Digized by Google ४]. द्वितीयं काण्डम् सहा कुमारी तरणिरम्लानस्तु महासहा ॥ ७३ ॥ तत्र शोणे कुरवकस्तत्र पीते कुरण्टँकः ।। नीली झिण्टी द्वयोर्बाणा दासी चॉर्तगलव सा ॥ ७४ ॥ ९७ सैरेयंकस्तु झिण्टी स्यात्तस्मिन्कुरबकोऽरुणे ॥ पीता कुरण्टको झिण्टी तस्मिन्सहचरी दयोः ॥ ७५ ॥ ओण्ड्रपुष्पं जपापुष्पं वज्रपुष्पं तिलस्य यत् || प्रतिहाँसशतप्रासचण्डातहयमारकाः ।। ७६ ।। करवीरे करीरे तु ककरग्रन्थिलावुभौ ॥ 73-76 66 अम्लानः महासहा द्वे आबोली इति ख्यातायाः । तत्राम्लान इत्येकं कर- ण्टकमात्रस्य । कांटेशेवती, थोर रानशेंवती, इत्याख्याताया इति केचित् ॥ ७३ || तत्राम्लाने शोणे रक्ते कुरबक इत्येकम् । “ कुरुबक इत्यपि ” । तत्राम्लाने पीतपर्णे कुरण्टक इत्येकम् । “कुरण्डक इत्यपि " | नीली नीलवर्णा या शिण्टी तत्र बाणा दासी आर्तगल: "अन्तर्गलः” इति त्रयम् । इबोरित्यु- तेर्माण इत्यपि। "नीला झिण्टी नीलझिण्टी चेत्यपि पाठः " ॥ ७४ ॥ सैरे- यकः “सैरीयकः” । “सैरीयक: सहचर : सैरेयय सहाचरः ॥ पीतो रक्तोऽथ नीलभ कुसुमैस्तं विभावयेत् || पीतः कुरण्टको शेयो रक्तः कुरबकः स्मृतः ॥ नील आर्तगलो दासी बाण औदनपाक्यपि " इत्युक्तम् । शिष्टी द्वयं शिष्टीमा- श्रख कोराण्टी इति ख्यातस्य । तस्मिन्सैरेयकेऽरुणे रक्तवर्णे कुरबक इत्ये- कम् | या पीतपुष्पा झिण्टी सा कुरण्टक इत्युच्यते । तस्मिन्कुरण्टके सहचरी- त्यपि । द्वयोरित्युक्तेः । सहचर इत्यपि ॥ ७५ ॥ ऑडूपुष्पं जपापुष्पं द्वे जाखन्द इति ख्याते । जवेत्यपि । “जवायां तु जपा लियाम्” इति धर्मदासः । "ॲण्ड- पुष्पेऽपि वृक्षेऽपि जवाशब्दः प्रकीर्तितः” इति त्रिकाण्डशेषात् । ओष्ट्र्पुष्पस्य वृक्षस्थापि च जषेत्यभिधानम् । ओष्ट्र्पुष्पं जवापुष्पं वज्रपुष्पमिति पाठान्तरम् । मचिलख पुष्पं तद्वज्रपुष्पसंज्ञकं एकम् । प्रतिहासः " प्रतीहासः " शतत्रासः चण्डातः हयमारकः ।। ७६ | करवीरः पञ्चकं करवीरस्य कण्हेर इति ख्यातस्य । करीरः ऋकरः ग्रन्थिल: त्रीणि करीरस्य कारवी "नेषती" इति ख्यातस्त्र । उन्मत्तः कितवः धूर्तः धतूरः । “धुस्तूरः धुस्तुरः धूस्तूरः धुतूर: । धुस्तुरस्तु Diglized by Google 77-81 ९८ सटीकामरकोशस्य उन्मत्तः कितवो धूर्ती सूरः कनकाह्वयः ॥ ७७ ॥ मातुलो मदनचास्य फले मातुलपुत्रकः ॥ फलपूरो बीजपूरो रुचको मातुलुङ्गके ॥ ७८ ॥ समीरणो मरुबकः प्रस्थपुष्पः फणिज्जकः || जम्बीरोऽप्यथ पर्णासे कठिञ्जरकुठेरकौ ॥ ७९ ॥ सितेऽर्जकोऽत्र पाठी तु चित्रको वह्निसंज्ञकः || अर्काह्नवसुकाऽऽस्फोटॅगणरूपविकीरणाः ॥ ८० ॥ मन्दारश्चार्कपर्णोऽत्र शुक्लेग्लर्कप्रतापसौ || शिवमल्ली पाशुपत एकाष्ठीलो बुँको वसुः ॥ ८१ ॥ [वनौषधिवर्गः पुण्डरीशो धुस्तुरः कनकाहयः” इति शब्दार्णवः । “उन्मत्त उन्मादवति धुतूरमुचु- कुन्दयोः” इति विश्वप्रकाश: । “मदनः स्मरवसन्तद्भुमिद्धूस्तूरसिडकः” इति मे- दिनी | कनकायः ॥ ७७ ॥ मातुलः मदनः सप्तकं धतूरस्य धोतरा इति ख्यातस्य । कनकाइयः स्वर्णपर्यायनामकः । अस्य घचूरस्य फले मातुलपुत्रक इत्येकम् । फलपूरः बीजपूरः रुचक: मातुलुङ्गकः चत्वारि मातुलिङ्गस्य महाळुंग इति ख्यातस्य ।। ७८ ।। समीरण: मरुबकः प्रस्थपुष्पः फणिजक: जम्बीरः "जम्मीर: " पश्च देशान्तरे जंनीर इति ख्यातस्य । स्वल्पपर्णस्य पर्णासभे- दस्य श्वेतमरवा इति च ख्यातस्य । पर्णासः कठिअरः कुठेरकः त्रीणि पर्णासस्य । आजवलेति बावरी इति च ख्यातस्ख ॥ ७९ ॥ अत्र पर्णासे सिते काण्डपुष्पाभ्यां श्वेते अर्जक इत्येकम् । पाठी चित्रकः वहिसंशकः । त्रयं चित्रकस्य चिता इति ख्यातस्य । तत्र पाठी इअन्तः । वहिसंज्ञको वहिपर्यायनामकः । अर्काहः वसुकः 'वसूक: " आस्फोट: “आस्फोतः ” । “ आस्फोतस्तु पुमानर्के पर्णे स्यात्कोविदारकः " इति मेदिनी | ग णरूप: गणाः बहूनि रूपाणि यस्य | नानात्वात् । विकीरणः “विकि- ॥ ८० ॥ मन्दारः अर्कपर्णः सप्तकं अर्कस्य रुई इति ख्यातस्य । अर्काहयः सूर्यपर्यायनामकः । अत्रार्के शुक्ले अलर्क: प्रतापसः इति द्वे शिवमली पाशुपतः एकाष्टील: बुकः “बकः ” । “बकस्तु बकपुष्पे स्यात्कद्वे श्रीदे च रक्षसि " इति विश्वप्रकाशः । वसुः पञ्च बुकस्य " रुईमन्दार । Digitized by Google ४] द्वितीयं काण्डम्. वन्दा वृक्षादनी वृक्षरुहा जीवन्तिकेत्यपि ॥ वत्सादनी छिन्नरुहा गुइँची तन्त्रिकाऽमृता || ८२ ॥ जीवन्तिका सोमवल्ली विशल्या मधुपर्ण्यपि ॥ मूर्वा देवी मधुरसा मोरटा तेजनी सँवा ॥ ८३ ॥ मधूलिका मधुश्रेणी गोकर्णी पीलुपर्ण्यपि || पाठावष्ठा विद्धकर्णी स्थापनी श्रेयसी रसा ॥ ८४ ॥ एकाठीला पापचेली प्राचीना वनतिक्तिका || कटुः कटभराऽशोकरोहिणी कटुरोहिणी ॥ ८५ ।। मत्स्यपित्ता कृष्णभेदी चक्राङ्गी शकुलादनी || आत्मगुप्ताऽहाऽव्यण्डा कण्डुरा प्रावृषायणी ॥ ८६ ॥ 81-86 ९९ 66 इति ख्यातस्य थोर बकुळी इति ख्यातस्येत्यपि मतम् ॥ ८१ ॥ वन्दा वृक्षादनी वृक्षरुहा जीवन्तिका चत्वारि वृक्षोपरि जातलताविशेषस्य वेदल “बेटागुळी, बांधे" इति ख्यातस्य । बाण्डगुळ इत्यपि लौकिकभाषा- याम् । वत्सादनी छिनरुहा गुडूची “गुडुची " तत्रिका अमृता ॥ ८२ ॥ जीवन्तिका सोमबल्ली विशल्या मधुपर्णी नव गुड़च्या: “गुळवेल" इति ख्यातायाः । मूर्वा "मूर्वी" देवी मधुरसा मोरटा तेजनी सवा “सुबा " ॥ ८३ ॥ मधूलिका मधुश्रेणी गोकर्णी पीलुपर्णी दश मूर्वायाः मूर इति ख्यातायाः । इयं धनुर्गुणोपयोगिनी । इयं मोरवेल इति प्रसिद्धे त्येके । पाठा अम्बष्ठा विद्धकर्णी "अविद्धकर्ण्यपि" स्थापनी श्रेयसी रसा ॥ ८४ ॥ एकाष्ठीला पापचेली प्राचीना वनतिक्तिका दश पाठायाः पाडळी “पाहाडमूळ" इति ख्यातायाः । कटुः कटंभरा “कटम्बरा" अशोकरो- हिणी व्यस्तमपीदं नाम । “अशोका कटुरोहिण्यामशोको वजुलद्रुमः" इति रमसः । “रोहिणी कटुरोहिण्याम्” इति रुद्रः । कटुरोहिणी ॥ ८५ ।। मत्स्यपित्ता कृष्णभेदी "कृष्णभेदा" "कृष्णभेदा चण्डरुहा” इति निषण्टुः । चक्राी शकु- लादनी अष्टौ केदारकुटकी इति ख्यातायाः । आत्मगुप्ता अजहा “जहा " अन्यण्डा कन्डुरा “कण्ड्रा” । “कपिकच्छूथ कण्डरा "इतीन्दुः । प्रावृषायणी ॥ ८६ ॥ ऋष्यप्रोक्ता शुकशिंनिः । शश्चच्छशांकशिशिराणि च शकशिम्मिरित्यूष्मविवे- Digitized by Google 86-91 सटीकामरकोशल्य [ वनौषघिवर्गः ऋष्यप्रोक्ता शूकशिम्बिः कपिकच्छुच मर्कटी || चित्रोपचित्रा न्यग्रोधी द्रवन्ती शम्बरी वृषा ॥ ८७ ॥ प्रत्यक श्रेणी सुतश्रेणी रण्डी मूषिकपर्ण्यपि ।। अपामार्गः शैखरिको घाँमार्गवमयूरकौ ॥ ८८ ॥ प्रत्यकपर्णी केशपर्णी किणिही खरमञ्जरी ॥ हँझिका ब्राह्मणी पद्मा भार्गी ब्राह्मणयष्टिका ॥ ८९ ॥ अङ्गारवल्ली बालेयशाकबर्बरवर्धकाः ॥ मञ्जिष्ठा विकसाँ जिङ्गी समङ्गा कालमेषिका ।। ९० ।। मण्डूकपर्णी मण्डीरी भण्डी योजनवलचंपि ॥ यासो यवासो दुःस्पर्शो धन्वयांसः कुनाशकः ॥ ९९ ।। रौदनी कच्छुराऽनन्ता समुद्रान्ता दुरालभा || १०० · काद्वितालव्या । शुकशिम्यापि । “ मर्कटी शुकशिम्बा च " इति वाचस्पतिः । कपिकच्छुः “कपिकच्छूः ” मर्कटी नब कुवली “कुहिरी " इति ख्यातायाम् । मर्कटतुल्यलोमयुक्तत्वान्मर्कटी । यत्स्पर्शेन कण्डरुत्पद्यतेऽतः कण्हरा | चित्रा उपचित्रा न्यग्रोधी द्रवन्ती शम्बरी वृषा ॥ ८७ ॥ प्रत्यक्श्रेणी सुतश्रेणी रण्डा “चण्डा”। “प्रत्यक्श्रेणी वृषा चण्डा पुत्रश्रेण्याखुपर्णिका” इति निषण्दुः । मूषि- कपर्णी दश मूषिकपर्ण्या: उंदीरकानी इति ख्यातायाः । अपामार्गः शैखरिकः धामार्गवः “अघामार्गवः” । “अघामार्गवोऽपामार्गः कोशातकी च इति व्यर्थे । मयूरकः ।। ८८ ॥ प्रत्यकूपर्णी केशपर्णी "कीशपर्णी " । कपिलोम- तुल्यानि लोमशानि पर्णान्यस्याः । किणिही खरमञ्जरि अटकं अपा- मार्गस्य आघाडा इति ख्यातस्य । हञ्जिका "फजिका " ब्राह्मणी पद्मा भार्गी ब्राह्मणयष्टिका ।। ८९ ॥ अङ्गारवल्ली वालेयशाक: बर्बरः वर्धकः नवर्क मार्ग्या: भारंग इति ख्यातायाः । मञ्जिष्ठा विकसा "विकषा" जिङ्गी समङ्गा कालमेषिका “कालमेशिका " ||९० ॥ मण्डूकपर्णी मण्डीरी "मण्डिरी" । "रक्ता मण्डिरिका च" इतीन्दुः भण्डी योजनबल्ली नवकं मञ्जिष्ठायाः | योजन- पर्ण्यपीति पाठः | यासः यवासः दुःस्पर्शः धन्वयासः “ धनुर्यासः " इना- शकः ॥ ९१ ।। रोदनी "चोदनी" कच्छुरा अनन्ता समुद्रान्ता दुरालभा दशकं Digtized by Google | ! | द्वितीयं काण्डम्. पुत्रिपर्णी पृथक्पर्णी चित्रपर्ण्यविल्लिका || १२ || क्रोष्टविन्ना सिंहपुच्छी कलेशी घावनी गुहा ॥ निदिग्धिका स्पृशी व्याघ्री बृहती कण्टकारिका ॥ १३ ॥ प्रचोदनी कुली क्षुद्रा दुःस्पर्शा राष्ट्रिकेत्यपि ॥ नीली काला क्लीतकिका ग्रामीणा मधुपर्णिका ॥ ९४ ॥ रजनी श्रीफली तुत्या द्रोणी दोलॉ च नीलिनी ॥ अवल्गुजः सोमराजी सुवलिः सोमवलिका ॥ १५ ॥ कालमेषी कृष्णफला बाऊंची प्रतिफल्यपि ॥ कृष्णोपकुल्या वैदेही मागघी चपला कणा ॥ ९६ ॥ उषणा पिप्पली शौण्डी कोलाज्य करिपिप्पली ॥ कपिवली कोलवली श्रेयसी वशिरः पुमान् ॥ १७ ॥ १०१ 44 91-97 धन्वयासस्य घमासा इति ख्यातस्य । पृश्निपर्णी पृथक्पर्णी चित्रपर्णी अर बल्लिका "अद्विपर्णिकेति पाठः " || ९२ ॥ क्रोष्टुविभा सिंहपुच्छी कलशी “कलशिः " घावनी “धावनिः" गुहा नवकं सिंहपुच्छया: डवला "पिठ - " इति ख्यातायाः । निदिग्धिका स्पृशी व्याघ्री बृहती कण्टकारिका ॥ ९३ ॥ प्रचोदनी कुली क्षुद्रा दुःस्पर्शा राष्ट्रिका दशकं कण्टकारिकायाः रिक्जी इति ख्यातायाः । नीली काला क्लीतकिका ग्रामीणा मधुपर्णिका ।। ९४ ।। रञ्जनी श्रीफली तुत्था द्रोणी "तूणी" । "तूणीनील्यां निषङ्गे ना" इति मेदिनी । “तूणी तु नील्यां तूणा निषङ्गके' इति विश्वप्रकाशः । दोला "मेला" । "तुत्था श्रीफलिका मेला सारवाही च रञ्जनी" इति निघण्टुः नीलि- नी एकादश नील्याः । इयं वस्त्रादिरञ्जनकारिणी कृष्णवर्णा । अवलगुजः सोम- राजी सुवलिः सोमवल्लिका ॥ ९५ ।। कालमेषी “कालमेशी" कृष्णफला बाइची "वागुजी" पूतिफली अष्टकं बाकुची, बावंची इति ख्यातायाः । सोमराजीशब्दः ङीषन्त इमन्तथ | कृष्णा उपकुल्या वैदेही मागधी चपला कणा ।। ९६ ।। उषणा " ऊषणा " पिप्पली "पिप्पलिः " शौण्डी कोला दशकं पिप्पल्याः । करिपिप्पली कपिबल्ली कोलबल्ली श्रेयसी वशिरः । “ दन्त्यमध्योअप " पश्च गजपिप्पल्माः ॥ ९७ ।। चयं “चण्या Digitized by Google T07-14 १०२ सटीकामरकोशस्य [ वनौषधिवर्गः चव्यं तु चविकां काकचिंञ्चीगुञ्जे तु कृष्णला || पलंकषा त्विक्षुगन्धा वदंष्ट्रा खादुकण्टकः ॥ ९८ ।। गोकण्टको गोक्षुरको वनशृङ्गाट इत्यपि ॥ विश्वा विषा प्रतिविषाऽतिविषोपविषाऽरुणा ॥ १९ ॥ शृङ्गी महौषधं चाथ क्षीरावी दुग्धिका समे || शतमूली बहुसुताsभीरुरिन्दीवरी वरी ।। १०० ।। ऋष्यमोक्ताऽभीरुपत्रीनारायण्यः शतावरी ॥ अहेरुरथ पीतडकालीयकहरिद्रवः ॥ १०१ ।। दार्वी पचंपचा दारुहरिद्रा पर्जनीत्यपि ॥ वचोग्रगन्धा षङ्गन्था गोलोमी शतपर्विका ॥ १०२ ॥ शुक्ला हैमवती वैद्यमातृसिंह्यौ तु वाशिंका || कोला च चविका" इति हेमचन्द्रः । चविका “चविक इति पुंलिङ्गोऽपि " । द्वे चन्यस्य चवक इति ख्यातस्य । केचित् चन्यादिद्वयं पूर्वान्वयीत्याहुः । अत्र पक्षे तुस्थाने चः पाठ्य: । काकचिञ्ची " काकचिश्चिः” । काकचिया । "गुआ तु काकचिञ्चायां पटहे च कलध्वनौ" इति मेदिनी । गुआ कृष्णला त्रीणि गुञ्जायाः | पलंकषा रक्षुगन्धा श्रदंष्ट्रा स्वादुकण्टकः ।। ९८ ।। गोकण्टकः गोक्षुरकः बनशृङ्गाटः ससकं गोक्षुरस्य सराण्टा इति ख्यातस्य । विश्वा विषा प्रतिविषा अतिविषा उपविषा अरुणा ।। ९९ ।। शृङ्गी महौषधं अष्टकं अति- विषायाः अतिखि इति ख्यातायाः । क्षीरावी दुग्धिका द्वे दुग्धी इति ख्यातायाः । शतमूली बहुसुता अभीरु: इन्दीवरी वरी ॥ १०० ॥ ऋष्य- प्रोक्ता अभीरुपत्री नारायणी शतावरी अहेरुः दशकमपि स्त्रीलिङ्गं सहस्र- मूल्याः शतावरीति ख्यातायाः । पीतनुः कालीयक: "कालेयकः " हरिः ।। १०१ ।। दार्वी पचंपचा “पचंबचेत्यपि " दारुहरिद्रा पर्जनी सप्तकं दारुहळद इति ख्यातस्य । वचा उग्रगन्धा षचन्था गोलोमी शतपर्विका पञ्चकं चचायाः वेखण्ड इति ख्यातायाः ॥ १०२ ॥ या शुक्ला बचा सा हैमवतीत्ये- कम् । वैधमाता सिंही वाशिका "दन्त्यमध्यापि " वृषः अटरूपः "अटरूपः " Dightired by Google 46 i 2103 - 107 द्वितीयं काण्डम्. १०३ वृषोष्टरूषः सिंहास्यो वासको वाजिदन्तकः ॥ १०३ ॥ आस्फोटा गिरिकर्णी स्याद्विष्णुकान्ताऽपराजिता ॥ इक्षुगन्धा तु काण्डेक्षुकोकिलाक्षेक्षुरक्षुराः ॥ १०४ ॥ शालेयः स्याच्छीतशिवश्छत्रा मधुरिका मिर्सिः || मिश्रेयाप्यथ सीहुण्डो वज्रः क्षुक्र स्त्री मुँही गुडाँ ॥ १०५ ॥ समन्तदुग्घाऽथो वेल्लममोषा चित्रतण्डुला || तण्डुलश्र कृमिनश्च विडङ्गं पुंनपुंसकम् || १०६ || बला वाट्यालका घण्टारवा तु शणपुष्पिका ॥ भृद्धीका गोस्तैनी द्राक्षा खादी मधुरसेति च ॥ १०७ ॥ सिंहास्यः वासकः वाजिदन्तकः अष्टकं अटरूषस्य अडुळसा इति ख्यातस्य ।। १०३ ।। आस्फोटा "आस्फोसा" । "आस्फोता गिरिकर्व्यां च वनमल्लयां योषिति" इति मेदिनी गिरिकर्णी विष्णुक्रान्ता अपराजिता चत्वारि विष्णु- कान्तायाः । इक्षुगन्धा काण्डेक्षुः कोकिलाक्षः इक्षुरः क्षुरः पञ्च कोकिला- क्षस्य कोळसुन्दा “तालिमखान्याचे वीं कोलिस्ता" इति ख्यातस्य ॥ १०४ ।। शालेयः शीतशिवः छत्रा मधुरिका मिसिः । “मिसी मिशि: मिशी” । मिशी मिशिरिति तालव्यांत आह सोमनन्दी । मिश्रेया पई मधुरिकायाः "बडि- शेप " इति ख्यातायाः । सीहुण्ड: । "वज्रब्रुमः सिहुण्डोऽथ " इति रभसात् खादिरपि । शीहुण्ड इति तालव्यादिरपि । वज्रः सुक् सुही कुहि बुहा। "सुही बुहा सुग्" इत्यमरदत्तः । गुडा "गुडी" | "गुडो गोलेक्षु- विकृती बुहीगुडिकयोर्गुडा" इति रुद्रः ॥ १०५ ॥ समन्तदुग्धा षद् वज्रद्रुमस्य “शेरनिवडुङ्ग” इति ख्यातस्य । तत्र शुक् हकारान्तः स्त्री । "वज्रदु: बुक् जुही गुडेति पाठ : " । बेल्ल अमोघा "मोघापि” । “कृमिघ्नं तण्डुलं मोघा " इति बाचस्पतिः | चित्रतण्डुला तण्डुलः तन्तुलः । तन्तुं कृमिसूत्रं लाति । कृमितः बिडङ्गं पई विडङ्गस्य, वावडिंग इति ख्यातस्य ॥ १०६ ॥ बला वाट्यालका द्वे तुपकडी "चिकणा" इति ख्यातस्य । घण्टारवा शणपुष्पिका द्वे शत्रु- ष्पिकायाः । 'लघुताग इति घागरी इति चेत्येके" मुझीका गोस्तनी "गोल्लना " द्राक्षा खाद्वी मधुरसा पक्ष द्राक्षायाः || १०७ ॥ सर्वानुभूतिः Diglized by Google 107449 १०४ सटीकामरकोशस्य [ वनौषधिवर्गः सर्वानुभूतिः सरला त्रिपुटाँ त्रिवृता त्रिवृत् || त्रिभण्डी रोचंनी श्यामापालिन्यौ तु सुषेणिका ॥ १०८ ॥ काला मसूरविदलार्धचन्द्रा कालमेषिका || मधुकं क्लीतकं यष्टिमंधुकं मधुयष्टिका ।। १०९ ।। विदारी क्षीरशुक्लेक्षुगन्धा क्रोष्ट्री तु या सिता || अन्या क्षीरविदारी स्यान्महाश्वेतर्क्षगन्धिका ॥ ११० ।। लाङ्गली-शारदी तोयपिप्पली शकुलादनी ॥ खरवा कारवी दीप्यो मयूरो लोचमस्तकः ॥ १११ ॥ 66 सरला "सरणा" त्रिपुटा “त्रिपुटी" | "सर्वानुभूतिः सरणा त्रिपुटा रोचनी सरा | त्रिपुटी महती श्यामा " इति वाचस्पतिः | त्रिवृता त्रिवृत् त्रिभण्डी रोचनी “रेचनी त्रिवृतादन्त्योः" इति मेदिनी । सत त्रिष्टतायाः “तेंडू, श्वेत- निशोत्सर इति च ख्यातायाः” । श्यामा पालिन्दी "पालिन्धी " सुषेणिका । १०८ ॥ काला मसूरविदला अर्धचन्द्रा कालमेषिका सत कृष्णवर्णायांन्ति तामाः 'काळा तेंडू, निशोत्तर, निगडी, सिधारें इति ख्यातायाः " पि" । लीतकं यष्टिमधुकं “यष्टीमधुक" मधुयटिका चत्वारि यष्टिमधुकस्य गोडे- कोष्ट " ज्येष्ठमध" इति ख्यातस्य ।। १०९ ॥ विदारी क्षीरशुक्ला इक्षुगन्धा क्रोष्टी चत्वारि शुलभूमिकोहोळें इति ख्यातस्य । या सिता शुक्ला विदारी- त्यन्वयः । क्षीरविदारी महाश्वेता ऋक्षगन्धिका | ऋक्षान् गन्धयति । “गन्ध अर्दने" । यद्वा ऋक्षस्येव गन्धो यस्याः । त्रीणि कृष्णभूमिकूष्माण्डस्य | अन्येति सितायाः अन्या कृष्णेत्यर्थः । “क्रोष्ट्री शृगालिका कृष्णविदारी लाङ्ग- लीषु च " इति मेदिन्यां कृष्णविदारीत्युक्तत्वात् । या सितेत्यत्रासितेति पदच्छेदे मेदिन्यविरोधेन पूर्व नामचतुष्कं कृष्णभूकूष्माण्डस्य । क्षीरेति त्रयं शुक्लभूक- ष्माण्डस्येति वा । असिताया अन्या शुक्लेत्यर्थः ।। ११० । लाङ्गली शारदी तोगपिप्पली शकुलादनी चत्वारि शाकमेदस्य “मोगुड जळपिंपळी" इति ख्यातस्स ! खराश्वा कारवी दीप्य: मयूरः लोचमस्तकः “लोचमर्कट: " पश्च मयूरशिखायाः भोरशेंडा इति ख्यातायाः । “अजमोदा इत्यपि मतम् " ।। १११ ।। गोपी अजादित्वाट्टाप् । गोपा । “गोपी श्यामा गोपवली गोपा गोपालिका च सा " इति वाचस्पतिः । श्यामा शारिवा “सारिना " Diglized by Google ! i 1. [8] द्वितीयं काण्डम्. गोपी श्यामा शारिवा स्यादनन्तोत्पलशारिवा || योग्यमृद्धिः सिद्धिलक्ष्म्यौ वृद्धेरप्याह्वया इमे ॥ ११२ ॥ रम्भा मोचांशुमत्फला || काकमुद्गा सहेत्यपि ॥ ११३ ॥ सिंही भण्टाकी दुष्प्रघर्षिणी ॥ कदली व काही 111-115 असा राखा सुगन्धा गन्धनाकुली ॥ ११४ ।। भुजङ्गाक्षी छत्राकी सुवहा च सा || रगंन्चाऽंशुमती सालपर्णी स्थिरा ध्रुवा ॥ ११५ ॥ उरी समुद्रान्ता कॉर्पासी बदरेति च ॥ उत्पलशारिवा यश्च उत्पलशारिवायाः उपरसाळ “उपलसरी " इति । यो ऋद्धिः सिद्धिः लक्ष्मीः चत्वारि ऋद्धिनामकस्य औष- "केवणी, मुरुडशेंग" इति च ख्यातस्य । इमे योग्यादयश्च- द्विनामकौषधेरप्याडयाः स्युः ॥ ११२ ॥ कदली अजादित्वा- । कदलोऽपि । “ कदलच कदल्यसौ " इति व्याडिः । वारण- गपुषा" रम्भा मोचा अंशुमत्फला काष्ठीला षद् कदल्याः । मुद्र- गा सहा त्र्यं काकमूग “रानमूग " इति ख्यातायाः काकसुद्गा- ॥ वार्ताकी । पुंस्यपि वार्ताक इति । वार्ता वार्ताकुः । वार्ताको वार्ताकः शाकबिल्वकः" इति रमसः । “वार्ता वातिंगणे विश्वः । “वर्ताकुरेषा गुणसप्तयुक्ता" इति वैद्यकाच्च । हिङ्गुली सिंही वर्षिणी पञ्च वार्ताक्याः रानवाङ्गी “डोरली" इति ख्यातायाः । राखा सुगन्धा गन्धनाकुली ॥ ११४ ॥ नकुलेष्टा भुजङ्गाक्षी नव रास्त्रायाः मुझसी "मुंगसवेल " इति ख्यातायाः । स्थाने नागसुगंधेति पाठः । विदारिगन्धा (१) “विदा- मती सालपर्णी "शालपर्णी" स्थिरा ध्रुवा पञ्च सालपर्ण्याः सालवण " इति ख्यातायाः ॥ ११५ ।। तुण्डिकेरी समुद्रान्ता सी" बदरा चत्वारि कार्पास्याः | सा कार्पासी बन्या बने श्रीत्युच्यते एकम् । सङ्गी ऋषभ: वृषः त्रयं ऋषभारम्यौषधि- न्भः विदारिगन्धः | "ज्यापोः संज्ञाछन्दसोर्बहुम्', इति इखः । Digitized by Google 116-120 सटीकामरकोशस्य [वनौषधिवर्गः भारद्वाजी तु सा वन्या शृङ्गी तु ऋषभो वृषः ।। ११६ ॥ गाङ्गेरुकी नागबला झषा इस्गवेधुका || धामार्गवो घोषक: स्यान्महाजाली स पीतकः ॥ ११७ ।। जोत्स्त्री पटोलिका जाली नादेयी भूमिजम्बुका स्यालाङ्गलिक्यमिशिखा काकाङ्गी काकनासिकाका ११८ ।। गोधापदी तु सुवहा मुसली तालमूलिका ॥ अजशृङ्गी विषाणी स्याद्गोजिह्वादार्विके समे ॥३१डला ताम्बूलवली ताम्बूली नागवल्लथप्यथ द्विजा ॥ क हरेणू रेणुका कौन्ती कपिला भस्मगन्धिनी ॥ १२० विशेषस्य "बैलघांटी" इति ख्यातस्य । शृङ्गीशब्द इन्भन्तः ॥ ११६ ।। गाङ्गे- रुकी नागवला झषा इस्वगवेधुका चत्वारि बलाविशेषस्य “इस्वचिकपा" इति ख्यातस्य । धामार्गवः घोषकः द्वे घोषवल्लया: “घांसाठी, दोडकी " इति च ख्यातायाः । सः घोषकः पीतकः पीतपुष्पश्चेत महाजली- त्युच्यते एकम् । स्त्रीलिङ्गम् ॥ ११७ ॥ जोत्स्नी “ज्योत्स्ना "जंत्री पटोली ज्योत्स्ना" इति हैमः । पटोलिका जाली त्रयं पटोलिकायाः “पवळी” इति ख्यातायाः । नादेयी भूमिजम्बुका द्वे भूजम्ब्वाः “भुइजांभळी इति ख्यातायाः । “नादेयी नागरङ्गे स्याञ्जयायां जलवेतसे । भूमिजम्वां वायां च व्यङ्गुष्ठेऽपि च योषिति" इति मेदिनी । लाङ्गलिकी अग्निशिखा द्वे लाङ्गया: वागचबका “ कळलावी" इति च ख्यातायाः । काकाङ्गी काकनासिव द्वे काकजङ्घाख्यौषधिविशेषस्य "कावळी इति ख्यातस्य" ।। ११५ । गग- पदी सुवहा द्वे हंसपादिकाया: “रक्तलाजाळूं इति ख्यातायाः” । मुली तालमूलिका द्वे मुसळ्याकन्द, मुसलकन्द इति ख्यातायाः । अजराती विणी द्वे मेदशिंगी इति ख्यातायाः ओषधेः । इयं त्वजशृङ्गाकारफला बहारा सकण्टका नेत्रौषधिरिति सुभूतिराह । गोजिह्वा दार्विका “दर्विका"दली “ पाथरी ” इति ख्यातस्य क्षेत्रजन्यशाकभेदस्य ॥११९॥ ताम्बूलवल्ली ताम्ली नागवल्ली त्रीणि नागबल्लया: " पानवेल इति ख्यातायाः द्विजहरेणुः रेणुका कौन्ती कपिला भागन्धिनी पई रेणुकाख्यगन्धद्रव्यस्य "रेणबीज" इति प्रसिद्धस्य ॥ १२० || एलावालुकं ऐलेयंसुगन्धि हरिवालुकं वालुं पञ्च " " Digitized by Google ४] द्वितीयं काण्डम्. एलावालुकमैलेयं सुगन्धि हरिवालुकम् || तु ॥ १२२ ॥ वालुकं चाथ पालङ्कयां मुकुन्दः कुन्दकुन्दुरूं ॥ १२१ ॥ बाँलं हीबेरबर्हिष्ठोदीच्यं केशाम्बुनाम च || कालानुसार्यवृद्धाश्मपुष्पशीतशिवानि शैलेयं तालपर्णी तु दैत्या गन्धकुटी मुरा || गन्धिनी गजभक्ष्यों तु सुवहा सुरभी रसा ॥ १२३ ॥ महेरुणा कुन्दुरुकी सॅल्लकी हादिनीति च ॥ अभिज्वालासुभिक्षे तु धातकी धातुपुष्पिका ॥ १२४ ॥ १०७ 102 - 12/ वालुकाख्यगन्धद्रव्यस्य । “वाळूक, कांकडी " इति ख्यातस्येत्यपि मतम् । पालकी मुकुन्दः कुन्दः कुन्दुरु: "मुकुन्द कुन्दुः कुन्दरः " चत्वारि पालकी “पोईशाक वस्तुकाकारा पालख" इति च ख्यातस्य ॥ १२१ ॥ बालं हीबेरं बर्दिष्ठं उदीच्य केशाम्बुनाम पञ्च वाळा इति ख्यातस्य । “बालः" । "बालो ना कुन्तलेऽश्वस्य गजस्यापि च वालधौ ॥ वाच्यलिङ्गोऽर्मके मूर्खे झीबेरे पुनपुंसकम्” इति मेदिनी । केशवाम्बु च तयोर्नाम यस्य तत्केशाम्बुनाम । यावत्केशस्थाम्बुनथ नामानि तानि सर्वाणि बालस्यापीत्यर्थः । कालानुसार्य वृद्धं अश्मपुष्पं शीतशिवम् ॥ १२२ ॥ शैलेयं पश्च शैलैयस्य फूल “शिला- जित" इति ख्यातस्य । तालपर्णी दैत्या गन्धकुटी मुरा गन्धिनी पश्च मुरायाः तालिसपत्र “मोरमांशी " इति ख्यातायाः । गजभक्ष्या "गजभक्षा " सुवहा सुरभी “सुरभी: " । "सुरभि: सल्लकीमातृभिन्नुरागोषु योषिति" इति मेदिनी । सुरभीरसेत्येकमपि पदम् । रसा ॥ १२३ ॥ महेरुणा "महेरणा " कुन्दुरुकी सड़की “शल्लकी सिलकी" । "श्वविद्- दुभेदौ शल्लक्यौ” इति तालव्यादौ रभसः । सल्लकी सिल्लकी डादेति रुद्रः । डादिनी "हादिनी " अष्ट सालई इति ख्यातायाः | अभिज्वाला “ अग्नेर्व्वालेव, रक्तपुष्पत्वात् ।” सुभिक्षा धातकी धातुपुष्पिका "घातृषु- प्पिका " चत्वारि धातक्या: धायफूल “घायटी" इति ख्यातायाः ॥ १२४ ॥ पृथ्वीका चन्द्रवाला एला निष्फुटि: "निष्फुटी" बहुला पश्चर्क एलायाः । सा एला सूक्ष्मा सूक्ष्मपरिमाणा चेत् उपकनिका तुत्था Digized by Google 124-129 सटीकामरकोशस्य [ वनौषधिमर्गः पृथ्वीका चन्द्रवालैला निष्कुटिर्बहुलाऽथ सा ।। सूक्ष्मोपकुञ्चिका तुत्या कोरङ्गी त्रिपुटा त्रुटिंः ॥ १२५ ॥ व्याधिः कुष्टं पारिभाव्यं वाप्यं पाकलमुत्पलम् || शंखिनी चोरपुष्पी स्यात्केशिन्यथ वितुन्नकः १२६ ।। झटामलाऽज्झटा ताली शिवा तामलकीति च ॥ प्रपौण्डरीकं पौंडर्यमथ तुम्नः कुबेरकः ॥ १२७ ॥ कुणिः कच्छः कान्तलको नन्दिवृक्षोऽथ राक्षसी ॥ चण्डा घनहरी क्षेमदुष्पत्रगणहासकाः ॥ १२८ ॥ ब्याडांयुधं व्याघ्रनखं करजं चक्रकारकम् || सुषिरा विद्रुमलता कपोतार्निटी नली ॥ १२९ ॥ कोरजी त्रिपुटा त्रुटि: "त्रुटी" इति पञ्च नामानि ॥ १२५ ॥ व्याभिः कुष्टं पारिभाव्यं वाप्यं “व्याप्यं. आप्यं " पाकलं उत्पलं पई कडू कोष्ठ “गोर्डे कोष्ठ " इति ख्यातस्य । शंखिनी चोरपुष्पी केशिनी त्रयं चोर- बल्लया: "चोर शंखाहुली, सांखवेल " इति ख्यातायाः | वितुम्नकः ||१२६|| झटामला अज्झटा ताली शिवा तामलकी पई भूम्यामलक्या: । झटामलेत्यत्र शटेति पृथक् पदं वा । अमलेति छेदः । आह च । तामलक्यामला तालीति । झटा तामलकीति चेति । प्रपौण्डरीकं पौण्डये “पुण्डर्य" द्वे पौण्डर्यस्य । इदं झालपर्णीतुल्यपत्रं ज्ञेयम् । स्थलपत्रमिति गौडाः | तुनः कुबेरकः ॥ १२७ ॥ इणिः “तुणिः ” कच्छः कान्तलकः नन्दिवृक्षः “नन्दीवृक्ष: " पई नन्दिवृक्षस्य “नाम्दरुखी इति ख्यातस्य" । अयमश्वत्थाकारपत्रः । राक्षसी चण्डा घनहरी क्षेम: दुष्पत्रः गणहासकः पई चोराख्यगन्धद्रव्यस्य “चोरऔंवा, किरमाणी जवा, गठोना, गाठीवनमूळ इति ख्यातस्य । गण इत्यप्यस्य नाम " ॥ १२८॥ व्याडायुधं “व्यालायुधं" व्याघनख करजं चक्रकारकं चत्वारि व्याघनख - नामकगन्चद्रष्यस्य "लघुनखला, बाघनख इति ख्यातस्य । " सुषिरा विद्रु- मलता कपोताङ्गिः नटी नली ॥ १२९ ।। धमनी अञ्जनकेशी सत नली- नामक्रगन्नद्रष्यस पवारीति लोके प्रसिद्धस्य । इयं उत्तरपये प्रसिद्धा । 44 Digitized by Google । ४] द्वितीयं काण्डम्.. धमन्यञ्जनकेशी च हनुर्हट्टविलासिनी ॥ शुक्तिः शंखः खुरः कोलदलं नसँमयाढकी ।। १३० ।। काक्षी मृत्खा तुंवरिका मृत्तालकसुराष्ट्रजे || कुटन्नटं दाँशपुरं वानेयं परिपेलवम् ॥ १३१ ।। प्लवगोपुरगोनर्दकैवर्तीमुस्तकानि च ॥ ग्रन्थिपर्ण शुकं बर्हपुष्पं स्थौणेयकुकुरे ॥ १३२ ।। मरुन्माला तु पिशुना स्पृक्का देवी लता लघुः || समुद्रान्ता वधूः कोटिवर्षा लङ्कोपिकेत्यपि ॥ १३३ ॥ 129-133 " हनु: हट्टविलासिनी युक्तिः शंखः खुरः कोलदलं नखं "नखी " सप्त नवा- ख्यगन्धद्रव्मस्य “नखला " इति ख्यातस्य । अत्र हनुरुदन्तः स्त्री, साहचर्यात् । बदरीतुल्पपत्रत्वात्कोलदलम् | आढकी || १३० ॥ काक्षी मृत्या तुवरिका | “वार्षिका मूलिका तूवर्याढकी कुच्छुरा शटी" इति बोपालितात् तूवरिका | मृतालकं “मृतालकं " सुराष्ट्रज षट् तुवरिकायाः तूर इति ख्यातायाः । कुटभटं दाशपुरम् । “दशपुरमिति दशपूरमिति दाशपूरमिति च” । “दशपूर दशपुरं प्लवनं जीविताहयम्” इति वाचस्पतिः । वानेयं परिपेलवम् ॥ १३१ ॥ ध्रुवं गोपुर गोनदे कैवर्तीमुस्तकं “कैवर्तिमुस्तकं कैवर्तमुस्तक " अटकं कैवर्ती- मुस्तकस्य केवडी, “जलमुस्ता, क्षुद्रमोक्षा, मोथा " इति ख्यातस्य । ग्रन्थि- पर्ण शुकम् । “शुको व्याससुते कीरे रावणस्य च भत्रिणि । शिरीषपादये पुंसि ग्रन्थिपर्णे नपुंसकम् ” । बर्हपुष्पम् शुकबईमित्येकमपि नाम | बर्हिपुष्पं बाई: पुष्प नई पुष्पं चेति पृथगपि । स्यौणेयं कुकुरं पश्च गण्ठीवन “मटोरा " इति ख्यातस्य ॥ १३२ || मरुन्माला पिशुना स्पृक्का “पृषोदरा- दित्वात्सलोपे एक्कापि " देवी लता लघुः समुद्रान्ता वधूः कोटिवर्षा लडो- पिका दशकं पिण्डकेति ख्यातायाः स्पृक्कायाः । अत्र मरुन्मालेति संघात- विग्रहीतम् । यदाह वाचस्पतिः । “स्पृका तु ब्राह्मणी देवी मरुन्माला लता लघुः । समुद्रान्ता वधूः कोटिवर्षा लङ्कोपिका मरुत् । सुनिर्माल्यवती माला मोहना कुटिला लता" इति ॥ १३३ ॥ तपत्रिनी जटामांसी जटिला लोमशा मिश्री “मिसिः मिषिः मिषी मसिः मषिः मषी मसी" पत्र जटामांसाः । 44 Digitized by Google 433-126 सटीकामरकोशस्य [ वनौषधिवर्ग: तपस्विनी जटामांसी जटिला लोमशा मिशी ॥ त्वक्पत्रमुत्कटं शृङ्गं त्वचं चोचं वराङ्गकम् || १३४ || कर्पूरको द्राविडकः काल्पको वेघमुख्यकः ॥ ओषध्यो जातिमात्रे स्युरजातौ सर्वमौषधम् ॥ १३५ ॥ शाकाख्यं पत्रपुष्पादि तण्डुलीयोऽल्पमारिषः || विशल्यामिशिखानन्ता फलिनी शक्रपुष्पिका ॥ १३६ ॥ स्याहसँगन्धा छगलांत्र्यांवेगी वृद्धदारकः ।। ११० जटेति पृथक्पदं वा । यदाह । मांसी कृष्णजटा हिंसा नलदा जटिला मिसिः | जटा च पिशिनी पेशी क्रव्यादी च तपस्विनीति । त्वक्पत्रं उत्कटं भृङ्गं त्वचं चोचं वराङ्गकं षद् त्वक्पत्रस्य “दालचिनी " तज इति ख्यातस्य । “त्वक्त्वचचोचशब्दाः स्युर्वल्के चर्मणि पत्रके " इति धरणिः ॥ १३४ ॥ कर्पू- रकः “कर्बूरकः” द्राविडकः द्रविडदेशे जातः । तत्र जात इत्यण् | स्वार्थेकः । काल्पक: वेधमुख्यकः चत्वारि कचर इति ख्यातस्य हरिद्रामस्य | कल्पे भवः काल्पकः ओध्यमध्यः । “तालव्यमध्योऽपि ।" ओषध्य इति फल- पाकान्तानां श्रीह्मादीनां जातावेव ओषध्यः स्युः । ओषधिशब्दप्रयोगः स्यादि त्यर्थः । बहुत्वविवक्षायां बहुवचनं न तु नित्यम् । यदा तु ओषधेः रोगहार- स्वमात्रं प्रतीयते न त्वन्यत् तदा औषघशब्दप्रयोगः । “ओषधेरजातौ” इत्यण् । न केवलमोषधिरेवौषधशब्दवाच्या किंतु रोगहरत्वेन घृतक्षौद्र त्रिफलाकल्कादि चौषधमिति सर्वमिति विशेषणाज्ज्ञेयम् ॥ १३५ ॥ यत्पत्रपुष्पादि तच्छा- कसंज्ञकं एकं भोजनसाधनस्य पुष्पादे: । आदिना मूलादिग्रहः । उक्तं च । “मूलपत्रकरीराग्रफलकाण्डाधिरूटकम् || त्वक् पुष्पं कवचं चैव शाकं दशविधं स्मृतम्" इति । तत्र करीरं वंशांकुरः । काण्डमिक्षुदण्डादि । अधिरूढकं बीजां- क्कुरः | कवचं छत्राकम् । शेषं स्पष्टम् | तण्डुलीयः अल्पमारिषः द्वे तान्दळी “तांदुळजा " इति ख्यातस्य । विशल्या अमिशिखा अनन्ता फलिनी शक्रपुष्पिका पञ्चकमग्निशिखाया: “ कळलावी इति ख्यातायाः ” । शक्रो- अर्जुनतरुः तत्पुष्पमिव पुष्पं अस्याः शक्रपुष्पी ॥ १३६ ॥ ऋक्षगन्धा "ऋष्यगन्धा " छगलांत्री “छगलांघ्री छगलाण्डी छगलेति पृथक्पदं वा । “कागे तु छगलश्छागी वृद्धादारकयोः स्त्रियाम्" इत्यनेकार्थकोशः । आवेगी Diglized by Google ४] द्वितीय काण्डम्. जुङ्गो ब्राह्मी तु मत्स्याक्षी वयस्था सोमवल्लरी ॥ १३७ ॥ पटुपर्णी हैमवती स्वर्णक्षीरी हिमावती ॥ हयपुच्छी तु काम्बोजी माषपर्णी महासहा ॥ १३८ ।। तुण्डिकेंरी रक्तफला बिम्बिका पीलुपर्ण्यपि || बर्बरा कबरी तुझी खरपुष्पा जगन्धिका || १३९ ॥ एलापर्णी तु सुवहा रात्रा युक्तरसा च सा || चाङ्गेरी चुक्रिका दन्तशठाम्बष्ठाम्ललोणिका || १४० ।। सहस्रवेषी चुक्रोऽलवेतसः शतवेध्यपि ॥ नमस्कारी गण्डकारी समङ्गा खदिरेत्यपि ॥ १४१ ।। 137-141 वृद्धदारकः । वृद्धो दारकोऽस्मात् । वृद्धत्वं दारयति वा वृद्धदारकः । वृद्धेति भावप्रधानम् । जुङ्गः पश्च वृद्धदारकस्य "वरधारा, जीर्णफंजी इति ख्यातस्य ।" ब्राझी मत्स्याक्षी वयस्था सोमबल्लरी "सोमवल्लारः" चत्वारि सोमलतायाः। “यस्याः शुक्लपक्षे पर्णान्युद्भवंति कृष्णे च पतन्ति सा सोमवल्ली | सैव सोमवल्लरी" ॥ १३७ । पटुपर्णी हैमवती स्वर्णक्षीरी हिमावती चत्वारि स्वर्णमीर्याः "पिसोळा इति ख्याताया: ' । हयपुच्छी काम्बोजी भाषपर्णी महासहा चत्वारि माषपर्ण्याः रानउडीद इति ख्यातायाः ॥ १३८ || तुण्डिकेरी “तुण्डिकेशी" रक्तफला निंबिका पीलुपर्णी चत्वारि तुण्डिकेर्या तोंडली इति ख्यातायाः । बर्बरा “वर्षरा वर्वरी" । "वर्वरः पामरे केशे चक्रले नी- दन्तरे । फञ्जिकायां पुमान् शाकभेदपुष्पभिदोः स्त्रियाम्" इति मेदिनी | कबरी “कवरी " तुंगी खरपुष्पा अजगंधिका “ अजगंधेत्यन्यत्र " | पश्च वर्षरी “तिळवणी कानफोडी" इति ख्यातस्य शाकमेदस्य ॥ १३९ ।। एलापर्णी सुवहा रास्त्रा युक्तरसा चत्वारि एलापर्म्याः कोलिंदण इति ख्यातायाः । चाङ्गेरी चुक्रिका दन्तशठा अम्बष्ठा अम्ललोणिका "अम्ललोलिका " प अम्ललोणिकायाः चुका इति ख्यातायाः || १४० ॥ सहस्रवेधी चुक्रः अम्लवेतसः शतवेधी चतुष्कमम्लवेतसस्य । चार्यादयो नव पर्याया इत्यपि मतम् । नमस्कारी गण्डकारी “गण्डकाली" समङ्गा खदिरा चत्वारि लजालु “लाजाळू" इति प्रसिद्धायाः ओषधेः ॥ १४१ ॥ जीवन्ती Digitized by Google 441-4245 सटीकामरकोशल्य [ वनौषधिवर्गः जीवन्ती जीवनी जीवा जीवनीया मधुर्खवा || कूर्चशीर्षो मधुरकः शृङ्गहवाङ्गजीवकाः ॥ १४२ ॥ किराततिक्तो भूनिंबोनार्यतिक्तोऽथ सप्तला || विमला शांतला भूरिफेना चर्मकषेत्यपि || १४३ ।। वायसोली खादुरसा वयस्थाऽथ मॅकूलकः ।। निकुम्भो दन्तिका प्रत्यक्श्रेण्युँदुम्बरपर्ण्यपि ॥ १४४ ॥ ११२ अजमोदा तूत्रगन्धा ब्रह्मदर्भा यवनिका || मूले पुष्करकाश्मीरपद्मपत्राणि पौष्करे ॥ १४५ ॥ अव्यथाऽतिचरा पद्मा चारटी पद्मचारिणी ॥ जीवनी जीवा जीवनीया मधुसवा मधुः स्रवेति पदद्वयमपि । “मधु पुष्परसे क्षौद्रे मधे ना तु मधुनुमे । वसन्तदैत्यभिचैत्रे स्याजीवन्त्यां तु योषिति" इति मेदिनी । विश्वप्रकाशोऽप्येवम् । पञ्च जीवन्त्या: "हरणबेल हरणदोडी" इति ख्यातायाः / कूर्चशीर्षः मधुरकः शृङ्गः हस्खाङ्गः जीवकः, पत्र जीवकस्य ॥ १४२ | किराततिक्तः चिरतिक्तविरातिक्तश्च । रातमिरतिक्तत्र भूनिम्बहिमकावपि " इति रमसः । भूनिम्बः अनार्य- तिक्तः त्रयं किराईत इति ख्यातस्य | सप्तला विमला शातला "सातला "। "विमला सातलायां स्यात्" इति विश्वप्रकाशः । भूरिफेना चर्मका पा सप्तलाया: “शिकेकाई इति प्रसिद्धायाः " ॥ १४३ ।। वायसोली खादु- रसा वयस्था त्रयं लहानकावळी, काकोली इति च ख्यातस्य । मकू - लकः " पृषोदरादित्वादुत्वे मुकूलकोऽपि " निकुम्भः दन्तिका “दन्तिजा " प्रत्यकश्रेणी उदुम्बरपर्णी "ऊडुंम्बरपर्णी उदुम्बरपर्णी" पञ्च दन्त्याः "दांती इति ख्यातायाः ” । यस्याः बीजं जेपाळ इति ख्यातम् ॥ १४४ ॥ अजमोदा उग्रगन्धा ब्रह्मदर्भा यवानिका “यमानिका" द्वे यवान्याः ओंवा इति ख्यातायाः । “यवानीयस्य द्वे द्वे नामनी इत्यपि मतम् " । पुष्करं काश्मीरं पनपत्रं पद्मवर्णमिति पाठ: । त्रीणि पौष्करमूले पुष्करमोषधि- विशेषत्तस्य मूले इत्यर्थः ॥ १४५ ॥ अन्यथा अतिचरा पद्मा चारटी पद्म- चारिणी पत्र उत्तरदेशे प्रसिद्धायाः पद्मचारिण्याः “स्थलकमलिनी इति Diglized by Google

४ ]

द्वितीयं काण्डम्. ११३ कांपिल्यः कर्कशश्चन्द्रो रक्ताङ्गो रोचनीत्यपि ॥ १४६ ॥ प्रपुन्नाडॅस्त्वेडंगजो दद्रुघ्नश्चक्रमर्दकः ।। पद्माट उरणाख्यंश्च पलाण्डस्तु सुकन्दकः ॥ १४७ ।। लतार्कदुगुमौ तत्र हरितेऽथ महौषधम् ।।. लशुनं गृञ्जनारिष्टमहाकन्दरसोनकाः ॥ १४८ ।। पुनर्नवा तु शोथनी वितुन्नं सुनिषण्णकम् || स्याद्वातकः शीतलोऽपराजिता शॅणपर्ण्यपि ॥ १४९ ॥ पारावताङ्गिः कटभी पण्या ज्योतिष्मती लता || वार्षिकं त्रायमाणा स्यात्रायन्ती बलभद्रिका || १५० ।। 446-350 ख्यातायाः ।” कांपिल्यः “कांपिल्लः” । “चन्द्रः कर्पूरकांपिल्लसुधांशुस्वर्णवारि- पु" इति मेदिनी । कर्कश: चन्द्रः रक्ताङ्गः रोचनी “रेचनी" पत्र शुण्डारोच- नीति ख्याताया रोचन्याः ॥ १४६ || प्रभुभाड: "प्रभालः प्रपुनालः प्रभु- नाडः प्रयुगडः ” एडगज: "एलगंज: " दद्रुमः "दद्रुमः " चक्रमर्दकः पम्राटः उरणाख्यः “ उरणाक्षः" पकं टाकला इति ख्यातस्य | पलाण्डु: सुकन्दः द्वे पलाण्डो: “कान्दा इति प्रसिद्धस्य " ॥ १४७ ॥ हरिते हरिद्वर्णे तत्र पलाण्डौ लतार्क: दुद्रुमः इति द्वे । महौषधं लशुनं “लशूनं " गृञ्जनं अरिष्टः महाकन्दः रसोनकः षट् लशुनस्य । रसे आखादने ऊन्यते पातकहेतुत्वात् रसोनकः । "ऊन परिहाणे" एरच् पञ् वा । णिलोपः । स्वार्थे कन् । लशुनगृञ्जनयोराकृ- तिभेदेऽपि रसैक्यात् अभेद इति बहवो मन्यते ॥ १४८ ॥ पुनर्नवा शोथमी द्वे पुनर्नवाया: " घेदुळी इति देशे प्रसिद्धायाः ” । वितु सुनिषण्णकं द्वे सुषुन "कुरड " इति ख्यातस्य शाकभेदस्य | वातकः शीतलः अपराजिता क्षणपर्णी "सनपर्णी असनपर्णी आसनपर्णी " | "भवेदसनपर्यो च शीतलः शिशिरेऽन्यवद्” इति विश्वप्रकाशः । “शीतलं पुष्पकाशीसे शैलजे मलयोद्भवे । पुमानासनपर्थ्यो स्याच्छिशिरे वाच्यलिङ्गकम्” इति मेदिनी । चत्वारि शण- पर्णाः गोकर्णी इति ख्यातायाः । “शीतलवातक इत्येकं पदमिति धन्वन्तरि- राह" ।। १४९ ।। पारावताङ्गिः "पारावताङ्गी" कटभी पण्या ज्योतिष्मती लता पश्च ज्योतिष्मत्याः मालकाङ्गोणी इति ख्यातायाः । पारावताकि स्त्री । वार्षिक त्रायमाणा त्रायन्ती बलभद्रिका चतुष्कं त्रायमाणायाः ॥ १५० ॥ Digitized by Google 150-154 सटीकामरकोशस्य [ वनौषधिवर्गः विष्वक्सेनप्रिया गृष्टिर्वाराही बदरेत्यपि || मार्कवो भृङ्गराजः स्यात्काकमाची तु वायसी ॥ १५१ ॥ शतपुष्पा सितच्छत्रा तिच्छत्रा मधुरा मिसिः || अवाक्पुष्पी कारवी च सँरणाँ तु प्रसारिणी ॥ १५२ ॥ तस्यां कटंभरा राजबला भद्रबलेत्यपि || जॅनी जतूंका रजनी जतुकृञ्चक्रवर्तिनी ॥ १५३ ॥ संस्पर्शाज्य शटी गन्घमूली षड्डून्थिकेयपि ॥ कचूरोऽपि पलाशोऽथ कारवेल्लः कठिलंकः ॥ १५४ ॥ सुषेवी चाथ कुलकं पटोलस्तिक्तकः पटुः || ११४ विष्वक्सेनप्रिया गृटि: "घृष्टि: " वाराही बदरा चतुष्कं वाराह्या: “वारा- हीकन्द डुकरकन्द इति ख्यातायाः" । मार्कवः भृङ्गराज: “ भृङ्गरजाः” । भृङ्ग इव रजोऽस्य | सांतोऽदतोऽपि । “स्यान्मार्कवो भृङ्गरजो भृङ्गराजः सुजागरः " इति रभसात् । द्वे माका इति ख्यातस्य । काकमाची वायसी द्वे कावळी "काकजंघा " इति ख्यातायाः ॥ १५१ ॥ शतपुष्पा सितच्छत्रा अतिच्छत्रां मधुरा मिसि: “मिसी” अवाक्पुष्पी कारवी सप्तकं शोप इति ख्यातायां शत- पुष्पायाम् । सरणा "सरणी सारणी" । "सरणा सरणी चार्बी कटंभरा महाव- ला" इति रुद्रः । “रुग्भेदे ना प्रसारण्यां स्वल्पनद्यां च सारणी" इति मेदिनी । प्रसारिणी ॥ १५२।। कटंभरा "कटंबरा" राजवला भद्रबला पञ्च प्रसारण्याः (चांद- वेल) "कुब्जप्रसारिणी" इति ख्यातायाः । जनी "जनिः" जतूका "जतुका" प्रसारजनी "रजनिः" जतुकृत् चक्रवर्तिनी ॥ १५३ ॥ संस्पर्शा षट् चक्रवर्तिन्याः चाकवत इति ख्यातायाः । शटी गन्धमूली “गन्धमूला" षड्चन्थिका कर्पूरः 'कर्पूरः कर्बुर: ” पलाशः पञ्च शम्याः कापूरकाचरी, आंबेहळद इति 44 ख्यातायाः । कारवेल्लः कठिल्लकः "कटल्लकः " ।। १५४ ॥ सुषवी "सुसवी सुशवी " त्रीणि कारवेल्लस्य कारली इति ख्यातस्य । कुलकं पटोलः तिक्तकः पटुः चत्वारि पटोल "पडवळ " इति ख्यातस्य । कूष्माण्डकः कर्कारुः द्वे कूष्माण्डस्स "कोहळा इति ख्यातस्य " | उर्वारु: "ईर्वारु: इर्वारु: ईर्वालुः 66 Digitized by Google

! 1 I - ४ ] 155-15/ द्वितीयं काण्डम्. ११५ कूष्माण्डकस्तु कर्कारुरुर्वारु: कर्कटी स्त्रियौ ॥ १५५ ।। इक्ष्वाकुः कटुतुम्बी स्यात्तुंब्यँलाबूँरुभे समे || चित्रा गवाक्षी गोडम्बा विशाला विन्द्रवारुणी ॥ १५६ ॥ अर्शोनः सूरणः कन्दो गण्डीरस्तु समष्ठिला || कलंब्युपोदिकां स्त्री तु मूलकं हिलमोचिका ॥ १५७ ॥ वास्तुकं शाकभेदाः स्युर्दूर्वा तु शतपर्विका || एर्वारुः” । “उन्मत्तो धुस्तुरिर्वारु: कर्कटि: स्यात् " इति पुंस्काण्डे रत्नकोशात् । कर्कटी " कर्कटि: " द्वे कर्कट्याः कांकडी इति ख्यातायाः ॥ १५५ ॥ इक्ष्वाकु: कटुतुम्बी द्वे कटुतुंब्या: “ दुध्या कडुभोपळा इति ख्यातायाः ” । अत्र इक्ष्वा- कुशब्दः कट्टुकटुतुंब्युभयसाधारण: । "इक्ष्वाकुः कटुतुभ्यां स्त्री सूर्यवंशे नृपे पुमान् " इति कोशान्तरेऽप्युक्तम् | तुम्बी “तुंबिः तुंषा " अलाबू: “अलांबू: आलाबू आलाबुः लाबु' लाबू: " | "अलाबुः स्त्री पिण्डफला तुंबिस्तुबी महा- फला । तुंबा तु वर्तुला लावूनिंबे तुंबी तु लाबुका" इति वाचस्पतिः । “अलावू- स्तुषक: प्रोक्तः " इति चन्द्रः । लाबुकेत्यन्यकोशे । द्वे काळा भोपळा इति ख्यातस्य । अलाबुर्हखान्तोऽपि कचित् । चित्रा गवाक्षी गोडुम्बा त्रीणि गोडम्बाया: "कंवडळ इति ख्यातायाः” । “चित्राऽऽखुपर्णी गोडुम्बा सुभद्रा दन्तिकासु च । मायायां सर्पनक्षत्रे नदीभेदेषु च स्त्रियाम्” इति मेदिनी ।“ गवाक्षी विद्रवारुण्यां गवाक्षो जालके कपौ" इति हैमः । गोदुग्धेति पाठो न दृश्यते कोशेषु । गोदुग्धेति चिभूड इति प्रसिद्धिर्वैद्यके | विशाला इन्द्रवारुणी द्वे इन्द्रवारुण्याः मोठी कंवडळ इति ख्यातायाः ।। १५६ ।। अर्शोनः सूरणः तालव्यादिरपि । कन्द: त्रीणि सूरणस्य | गण्डीर: समठिला द्वे गण्डीरा- ख्यशाकभेदस्य कडू सूरण इति ख्यातस्य । कलंब्यादयः पञ्च शाकभेदाः स्युः एकैकम् । तत्र कलम्बी वेष्वाकृतिः। “कलम्बी तु शतपर्वा कलंबूर्वा सुवीरुषः" इति वाचस्पतिः । “कलम्बी शाकमेदेऽपि स्याहण्डशरयोः पुमान्" इति मेदिनी । उपोदिका " उपोदीकापि " (वाळी ) “थोरमयाळ पोईमाण्डवीवेल" इति प्रसिद्धा । मूलकं मुळा इति ख्यातम् | हिलमोचिका देशान्तरे हलहंची “चाक- चत" इति प्रसिद्धा ॥ १५७ ॥ वास्तुकं “बथुवा " "चन्दनबटुवा " इति प्रसिद्धम् । “वास्तूकमपि " । दूर्वा शतपर्विका “शतपर्णिका " सहस्रवीर्या Diglized by Google 158-162 सटीकामरकोशस्य [ वनौषधिवर्गः सहस्रवीर्याभार्गव्यौ रुहाऽनन्ताज्य सा सिता ॥ १५८ ॥ गोलोमी शतवीर्या च गण्डाली शकुलाक्षका || कुरुविन्दो मेघनामा मुस्ता मुस्तकमस्त्रियाम् ॥ १५९ ॥ स्याद्भद्रमुस्तको गुन्द्रा चूडाला चक्रलोचटा || वंशे त्वक्सारकर्मारत्वचिसारतृणध्वजाः || १६० ।। शतपर्वा यवफलो वेणुमस्करतेजनाः ॥ वेणवः कीचकास्ते स्युर्ये स्वनंत्यनिलोद्धताः ।। १६१ ।। अन्थिन पर्वपरुषी गुन्द्रतेजनक शरः ||

नडँस्तु धमनः पोटगलोऽथो काशँमस्त्रियाम् ॥ १६२ ॥ 46 " "" भार्गवी रुहा अनंता पट् दूर्वायाः ॥ १५८ || सा दूर्वा सिता शुक्ला चेत् तत्र गोलोमी शतवीर्या गण्डाली शकुलाक्षका इति चत्वारि | कुरुविन्द: मेघनामा मुस्ता मुस्तकं चत्वारि मुस्ताया: “मोथ इति ख्यातायाः " मेघनामा मेघ- पर्यायनामकः । “ मुस्तकं पुंसि क्लीबे च" ॥ १५९ ॥ भद्रमुस्तकः | भद्र- मिति पृथगपि नाम | " भद्रं स्यान्मङ्गले हेनि मुस्तके करणान्तरे" इति रुद्रः । गुन्द्रा द्वे मुस्ताविशेषस्य मद्रमुस्तकस्य "नागरमोथा इति ख्यातस्य" । अस्त्रि- यामिति सुस्तक भद्रमुस्तकाभ्यां संबध्यते । धन्वन्तरिरिमं भेदमाह । “मुस्तकों- बुधरो मेघो घनो राजीवशेरुकः । भद्रमुस्तो वराहोऽब्दो गांगेयः कुरुविन्दक इति । चूडाला चक्रला उच्चटा त्रीणि उच्चटामूलस्य "फुरडी इति कोंकणे ख्यातस्य मुस्ताविशेषस्य" | वंशः त्वक्सारः कर्मार: त्वचिसारः तृणध्वजः ।। १६० ।। शतपर्वा यवफल: वेणु: मस्करः तेजनः दशकं वेणोः । ये वेणवः अनिलोद्धताः अनिलेन कीटादिकृतरंधगतवायुनोद्धताः खनन्ति शब्दं कुर्वन्ति ते कीचकाः स्युरित्येकम् ॥ १६१ ॥ ग्रन्थिः पर्व परु: “परुरुदन्तोऽपि । “मजा सारो, ग्रन्थिः परुः, परागः कुसुमरेणुः" इति पुंस्काण्डे रत्नकोशात् । त्रीणि वंशा- दिग्रन्थेः पेरें इति ख्यातस्य । तत्र ग्रन्थिर्ना पुमान् । गुन्द्रः तेजनकः शरः “सरः” । “सरस्तु मुज्जो बाणाख्यो गुन्द्रस्तेजनकः शरः" इति वाचस्पतेर्दन्त्यादिश्च । त्रीणि शरस्य । नड: "नलः” । “अथ पोटगलः पुंसि नले च काशमत्स्ययोः" इति मेदि- नी । घमनः पोटगल: त्रीणि देनवळ इति ख्यातस्य | काशं “कासम् ” ॥ १६२ | Digitized by Google i i | ! ४]. द्वितीयं काण्डम्. इक्षुगन्धा पोटगलः पुंसि भूनि तु बल्वजाः ॥ रसाल इक्षुस्तद्भेदाः पुण्ड्रकान्तारकादयः ॥ १६३ ॥ स्याद्वीरणं वीरतरं मूलेऽस्योशीरमस्त्रियाम् || अभयं नलदं सेव्यममृणालं जलाशयम् || १६४ ॥ लामज्जकं लघुलयमवदाहेष्टकापथे | नडादयस्तृणं गर्मुच्छ्यामाकप्रमुखा अपि ॥ १६५ ।। अस्त्री कुशं कुथो दर्भः पवित्रमथकत्तृणम् ॥ पौरसौगन्धिकध्यामदेवजग्धकरौहिषम् ।। १६६ ।। 162-165 १.१७ " इक्षुगन्धा पोटगल: त्रीणि काशस्य “काशं पुनपुंसकम् ” । बल्वजा इत्येकं पुलिङ्गं बहुवचनान्तम् “मोळ, लहाळे, लवा इति ख्यातस्य" । एको बल्बज इति भाष्यकारवचनादेकत्वेऽपि । रसालः इक्षुः द्वे इक्षोः । पुण्डूः कान्ता- रकः इत्यादयस्तस्येक्षोर्भेदाः । आदिना कोशकारादिग्रहः । स च । “ इक्षुः कर्कटको वंशः कान्तारो वेणुनिसृतिः । इक्षुरस्यः पौण्डकथ रसाल: कुसुमा- रकः" इति एकैकम् ।। १६३ || वीरणं वीरतरं द्वे तृणभेदस्य ": काळा वाळा इति ख्यातस्य । अस्य वीरणस्य मूले उशीरं अभयं नलदं सेव्यं अमृणालं जलाशयम् || १६४ ॥ लामजकं लघुलयं अवदाई इष्टकापर्थ इति दश नामानि स्युः । लघु लयं इति पृथगपि । “लामञ्जकं सुवासं स्यादमृणालं लयं लघु" इति सुश्रुतः । अवदाहेष्टमिति अवदाहेष्टकापथमिति चैकैक पदमिति । नडादयः नडकाशादयः तृणं तृणजातीया इत्यर्थः । “नलादय इत्यपि पाठः । ये च गर्मुच्छ्यामाकप्रमुखाः । गर्मुच्छ्यामाको तृणधान्यविशेषौ । प्रमुखशब्दाद्वक्ष्यमाणाः कुशादयः ककुकोद्रवाद्याश्च । तेऽपि तृणजातीयाः । अत्र प्रमुखशब्दाभीवाराद्या ग्रहीतव्याः । अन्यथा कोद्रवादीनां हविष्य- त्वापातात् । “श्यामाक: श्यामकोऽपि च " इति हलायुधाच्छ्यामकोऽपि । एकम् ।। १६५ ।। कुशं कुथः दर्भः पवित्रं चत्वारि कुशस्य । तत्र कुशं क्लीन- पुंसोः । कर्ण पौर सौगंधिकं ध्यामं देवजग्धकं रौहिषं षद् गड्डाण "रोहि- सगवत " इति ख्यातस्य तृणभेदस्य || १६६ || छत्रा अतिच्छत्रः पालनः । पालं क्षेत्रं हन्तीति पालनः । मालातृणकं “ मालाकाराणि तृणान्यस्य "। Digitized by Google + 166-269 ११८ सटीकामरकोशस्य छत्रा तिच्छत्रपालगौ मालातृणकभूस्तृणे || शष्पं बालतृणं घासो यवसं तृणमर्जुनम् ।। १६७ ।। तृणानां संहतिस्तृण्या नव्या तु नडसंहतिः || तृणराजाह्वयस्तालो नालिकेस्तु लाङ्गली ॥ १६८ ॥ घोण्टा तु पूगः क्रमुको गुवाकः खपुरोऽस्य तु || फलमुद्वेगमेते च हिन्तालसहितास्त्रयः ॥ १६९ ।। खर्जूरः केतकी ताली खर्जूरी च तृणद्रुमाः || ॥ इति वनौषधिवर्गः ॥ ४ ॥ [ सिंहादिवर्गः सिंहो मृगेन्द्रः पञ्चास्यो हर्यक्ष : केसरी हरिः ॥ भूस्वर्ण पञ्च बचाकृतेर्जलतुणभेदस्य । “अत्र आद्यत्रयं शेतगवत इति ख्यातस्य । अन्त्यद्वयं मालाकारतृणस्येत्यपि मतम् । ” शष्पं “शस्यं " बालतुर्ण द्वे कोम- लतृणस्य | घासः यवर्स द्वे गवादीनां भक्ष्यतृणस्य । तृणं अर्जुनं द्वे रण- मात्रस्य || १६७ ॥ तृणानां संहतिः समूहस्तृप्येत्युच्यते एकम् । नडानां संहतिर्नज्येत्युच्यते एकम् | तृणराजः तालः द्वे तालस्य । तृणराजाहयस्तृ- णराजनामकः । नालिकेर: “नारिकेरः नारिकेलः नाडिकेरः नारीकेलः नारिकेलिः नारीकेली " लागली द्वे नारिकेलस्य "नारळ" इति ख्यातस्य । लांगली स्त्री ङीषन्तः । इन्तः पुंसीत्येके ।। १६८ ॥ घोण्टा पूगः क्रमुकः गुवाक: "गूवाक: " । गुवाकोऽपि च गूवाक इति तारपालः | खपुरः पञ्च पूगवृक्षस्य " सुपारी, पोफळी इति ख्यातस्य" । अस्य फलं उद्वेगमित्युच्यते एकम् । एते तालनालिकेरपूगास्त्रयः । हिन्तालस्तालभेद: स तु अल्पप- रिमाणः तत्सहिताः एवं चत्वारः खर्जूरादयश्चत्वार एवमष्टौ एते तृणडुमा इत्युच्यन्ते ।। १६९ ।। तत्र खर्जूरः खजूर इति ख्यातः | केतकी ङीषन्ता केगत " केतक" इति ख्याता । एवं ताली तालीभेदः । खर्जूरी खर्जूरभेदः ॥ इति वनौषधिवर्गः ॥ ४ ॥ ॥ सिंहः | हिनस्ति इति सिंहः । “ हिसि हिंसायाम्" । मयूरव्यंसकादिः ।“ भवेद्वर्णागमाद्धंस: सिंहो वर्णविपर्यया- त्" इत्युक्तम् । मृगेन्द्रः पश्चास्यः हर्यक्षः केसरी | केसरी तुरगे सिंहे पुभागे Digized by Google C ५] द्वितीय काण्डम्. (“कण्ठीरवो मृगरिपुर्मृगदृष्टिर्मृगाशनः ॥ पुण्डरीकः पञ्चनखचित्रकायमृगद्विषः ॥ १ ॥ ” ) (१) शार्दूलदीपिनौ व्याघे तरक्षुस्तु मृगादनः ॥ १ ॥ वराहः सूकरो घृष्टिः कोलः पोत्री किरिः किटिः ॥ दंष्ट्री घोणी स्तब्धरोमा क्रोडो भूदार इत्यपि ॥ २ ॥ कपिलवङ्गप्लवगशाखामृगवॅलीमुखाः ॥ मर्कटो वानरः कीशो वनौका अथ भलके ॥ ३ ॥ ऋक्षाऽच्छभल्लभल्लूँका गण्डके खड्गखड़िनौ ॥ लुलायो महिषो वाहदिषत्कासरसैरिभाः ॥ ४ ॥ ११९ A-4.. नागकेसर इत्युक्तम् । हरिः षट् सिंहस्य | केसरी इनन्तः । तालव्यमध्योऽपि । पचं विस्तृतमास्यमस्य पश्चास्यः । “पचि विस्तारे ” । मुर्ख पादाश्च पञ्चास्या- नीव यस्येति वा । कण्ठीरखो मृगरिपुर्मृगदृष्टिर्मृगाशन इत्यादयोऽप्यस्य पर्यायाः ॥ १ ॥ शार्दूलः द्वीपी व्याघ्रः त्रीणि व्याघ्रस्य । तरक्षुः “तरक्षः " मृगादन: द्वे कुकुराकृतेः कृष्णरेखाचित्रितस्य मृगविशेषस्य तरस इति ख्यातस्य ।। १ ।। वराहः सूकर: घृष्टिः “गृष्टिः " कोल: पोत्री | पोत्रं मुखाग्रं अस्ति यस्य । “पोत्रं वस्त्रे मुखाग्रे च सुकरस्य हलस्य च" इति । किरिः “किरः " किटिः दष्ट्री घोणी स्तब्धरोमा क्रोड: भूदार: द्वादश सूकरस्य । तालव्या- दिरपि शूकरः । साहचर्यादृष्टिः पुंसि । पोत्रिणौ । दष्ट्रिणौ । घोणिनौ । स्तम्घरोमाणौ ॥ २ ॥ कपिः प्लवङ्गः लवगः शाखामृगः वलीमुख: “ बलि- सुख: बलीमुखः " मर्कट: वानरः कीशः वनौकाः नवकं वानरस्य | वनौ- कसौ । “शाखाचारी मृगः शाखामृगः" । भल्लुकः ॥ ३ ॥ ऋक्षः अच्छ- मल्लः मल्छुक: “माछूक: भालूक: " चतुष्कमच्छमल्लस्य आखल, रीस इति ख्यातस्य । “ केचन भालु इति ख्यातायाः नामचतुष्कमिति वदन्ति " इस्ख- मध्योऽपि । भल्लक इति । अच्छभल्लपरिषद्विरहतीति प्रयोगः | अच्छ इति च । “अच्छः स्फटिकमल्लूकनिर्मलेषु” इति मेदिनी । गण्डकः खङ्गः खङ्गी । खङ्गं शङ्खं यस्यास्ति । त्रीणि गण्डशृङ्ग "गैंडा" इति ख्यातस्य | लुलाय: इति ओछ्यान्तोऽपि ” महिषः वाहद्विषन् । वाहानां हयानां द्विषन् । कासरः । लुलाय १ इवं पयं तालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति । Diglized by Google 14 - 8 १२० सटीकामरकोशस्य स्त्रियां शिवा भूरिमायगोमायुमृगधूर्त्तकाः ॥ शृंगालवञ्जुकक्रोष्टुफेरुफेरवजम्बुकाः ॥ ५ ॥ ओतुर्बिडालो मार्जारो वृषदंशक आखुभुक् || त्रयो गौधेरगौधारगौधेया गोधिकात्मजे ॥ ६ ॥ वावितु शल्यस्तल्लोनि शलली शललं शलम् || वातप्रमीर्वातमृगः कोकस्वीहामृगो वृकः ॥ ७ ॥ मृगे करङ्गयांतायुहरिणाजिनयोनयः ॥ ऐणेयमेण्याश्चर्माद्यमेणस्यैणमुभे त्रिषु ॥ ८ ॥ [ सिंहादिवर्गः सैरिभः पञ्च महिषस्य " गवा इति ख्यातस्य" ॥ ४ ॥ शिवा भूरिमायः गोमायुः मृगधूर्त्तकः शृगालः “सृगालः” बशुकः “वञ्चकः” । “वञ्चकस्तु खले धूर्ते गृहब च जम्बुकः" इति कोशान्तरात् । क्रोष्टा फेरुः फेरवः जम्बुकः दश जम्बुकस्य कोल्हा इति ख्यातस्य । स्त्रियामिति । पुंव्यक्तावपि शिवाशब्दो नित्यं स्त्रीलिङ्ग इत्यर्थः । चतुष्पदां द्विलिङ्गता वक्ष्यते तदपवादोऽयम् । सृगालो दन्त्यादिरपि । क्रोष्टुशब्दस्य रूपाणि तु कोष्टा क्रोष्टारौ कोष्टारः | कोटरं क्रोष्टरौ । ट्रा कोष्टुनेत्यादि । दीर्घमध्योऽपि जम्बूक इति ॥ ५ ॥ ओतुः विडालः “विडालः " मार्जार: वृषदंशक आखुशुक् पश्च मार्जारस्य | गौधेर: गौधारः गौधेयः एते त्रयः शब्दा गोधिकात्मजे स्थलगोधिकाया अपत्येऽङ्गार इति ख्याते । “अयं कृष्णसर्पाद्गोधायां घोरपड इति ख्यातायां चतुष्पाजायते । अस्य सर्पस्य दंशेन मानवोऽवश्यं म्रियते " || ६ || श्वावित् शल्य: द्वे शल्यस्य साळई "साळी" इति ख्यातस्य । श्वानं विध्यति लोग्ना श्वाविद् श्वाविधौ । तस्य शल्यस्य लोम्नि शलली शललं शलं इति त्रीणि । लली खिम् । इदं सीमंतोन्नयनादानुपयुज्यते । वातप्रमीः वातमृगः द्वे वातमृगस्य वाघूळ इति ख्यातस्य । वातप्रमीरीदन्तः पुंसि । रूपाणि तु । वातप्रमी: वातप्रम्यौः वातप्रम्यः । वातप्रम वातप्रम्यौ वातप्रमीन् । सप्त- म्येकवचने तु सवर्णदीर्घः । वातप्रमी । स्त्रियां तु लक्ष्मीवत् । कोक: ईहामृगः वृक: त्रीणि वृक लांडगा इति ख्यातस्य । कोक ईहामृगः इत्यपि 46 पाठः ७ ॥ मृगः कुरङ्गः वातायु: "वानायुः " वनायु: । हरिणः अजि- नयोनिः पञ्च हरिणस्य | एण्या हरिण्याचर्माद्यं आद्यशब्दात मांसादि ऐणे- यमित्युच्यते एकम् । प्राणिरजतादिभ्योऽञ् इत्यञ् । एणस्य तु चर्माचं Digitized by Google

द्वितीयं काण्डम्. कदली कन्दली चीनश्चमूरुप्रियकावपि ।। समरुश्चेति हरिणा अमी अजिनयोनयः ॥ ९ ॥ कृष्णसाररुरुन्यङ्कुरङ्कुशम्बररौहिषाः ।। गोकर्णपृषतणर्यैरोहिताश्चमरो मृगाः ॥ १० ॥ गन्धर्वः शरभो रामः सृमरो गवयः शशः || इत्यादयो मृगेन्द्राद्या गवाद्याः पशुजातयः ॥ ११ ॥ १२१ 44 ऐणमित्युच्यते एकम् । उभे ऐणेयं ऐणं च त्रिषु स्पष्टम् || ८ || कदली कन्दली चीनः चमूरः प्रियकः समूरुः एते षट् हरिणभेदाः एकैकम् | कदलीकन्दल्यौ ङीषन्ते स्त्रियाम् । खामिमते तु इमन्तौ पुंसि । अभी षद् हरिणाः वक्ष्यमाणाः कृष्णसारादयश्च अजिनयोनय उच्यन्ते । यत एते चर्मण्युपयुक्ताः ॥ ९ ॥ कृष्ण- सारः “ कृष्णशारः” । कृष्णयासौ सारथ | "वर्णो वर्णेन" इति समासः । शारः शबलवातयोरिति तालव्यादौ रमसः । रुरुः न्यः रहुः शम्बरः शंवरः संवरः । शं वृणोति । वृञ् वरणे । रौहिषः “रोहिषः ” । “रोहिषं कतृणे ज्ञेयं रोहिषो हरिणान्तरे" इति विश्वप्रकाशः । गोकर्णः । “गोकर्णोऽश्वसरे सर्वे मृगभेदे गणान्तरे " इति हेमचन्द्रः | पृषतः एण: ऋश्य: “ऋष्य | एणः कुरंगमो रिष्यः स्यादृश्यश्चारुलोचने " इति त्रिकाण्डशेषात् तत्र रिष्योऽपि । रोहितः “लोहितः " चमरः एते द्वादश मृगाः मृगभेदाः एकैकम् । तत्र कृष्णसारः कृष्णवर्णेन मिश्रः कृष्णमृग इति ख्यातः । रुरुर्देशान्तरभा- वायां सुवार " रोहें" इति ख्यातः । न्यकुर्नागुण इति ख्यातः मेदः" । रकुः चिता चितळ जंडियार मृगविशेष इति ख्यातः । शम्बरः साम्बा "सांबर " इति ख्यातः । रौहिषः रोही इति ख्यातः । गोकर्ण: गाँव इति ख्यातः | पृषतः बिन्दुविशिष्टः पुषिव इति ख्यातः । एणचारुनेत्रः । ऋष्यः शीघ्रगामी । रोहितो रक्तवर्णः चमरचामरोषयोगिपुच्छः ॥ १० ॥ गन्धर्वः शरभः रामः सृमरः गवयः शशः एते षद् मृगमेदाः । शरभस्ताल- व्यादि: " । तत्र गन्धर्वो गन्धविशिष्ट: । शरभो लङीसरा इति प्रसिद्धः । रामो रमणीयरूपो मृगमेद: । सृमरः सरणशीलः | गवयः गवा इति ख्यातः । शशः ससा इति ख्यातः एकैकम् | इत्यादयः गन्धर्वादयः आदिशन्दादत्रा- नुक्ता बनपोतादयो ये च पूर्वोक्ता मृगेन्द्राद्याः सिंहाद्या श्रमरान्ताः ये च वर्गान्तरे वक्ष्यमाणा गवाद्याः गोहस्त्यश्वादयः ते सर्वे पशुजातयः पशुशब्द- 44 46 Digitized by Google 11-13 १२२ सटीकामरकोशस्य [ सिंहादिवर्गः ( "अधोगन्ता तु खनको वृकः पुंध्वज उन्दुरः ॥ " ) (१) उन्दुरुर्मूषकोऽप्याखुगिरिका बालमृषिका ।। सरटः कृकॅलासः स्यान्मुसली गृहगोधिका ।। १२ । लता स्त्री तन्तुवायोर्णनाभ मर्कटकाः समाः ।। नीलङ्गुस्तु कृमि: कर्णजलौकाँः शतपयुभे ॥ १३ ॥ वृश्चिकः शुक्रकीटः स्यादलिद्रोणौ तु वृश्चिके || वाच्या इत्यर्थः एकम् ॥ ११ ॥ अघोगन्ता खनकः वृकः पुंध्वजः उन्दुरः पश्च क्षेपक श्लोकगतनामानि मूषकस्य । उन्दुरु: मूषकः " इस्वोपधदीर्घोपघमु- षभूषधातुभ्यां कनि मुषकः मूषक इति द्वयम्" आखुः त्र्यं मूषकस्य । “उन्दुरुं- दुरुरुन्दर : " इति शब्दार्णवे। गिरिका बालमूषिका द्वे स्वल्पभूषकजातेः । “ खर्बाखुर्बालमूषिका " इति दुर्गः । छुछुन्दरी गन्धमुखी दीर्घतुण्डी दिवान्धिकेति श्लोका केचिदत्र पठन्ति । एतन्नामचतुष्टयं मूषकसदृशजातिविशिष्टस्य चिचुं- द्रीति ख्यातस्य । सरटः कुकलास: “कुकलाशः कुकुलासः । कृर्क शिरो ग्रीवा कण्ठं च लासयति" द्वे सरडा इति ख्यातस्य | मुसली गृहगोधिका "गृहगो- लिकेत्यपि पाठ: " द्वे गृहगोधाया: “पाल इति ख्यातायाः” । मुसति संशयं खण्डयति शुभाशुभसूचकत्वात् । मुसली ङीषन्ता | मुशलीति तालव्यमध्यापि । ज्येष्ठा स्त्री कुड्यमत्स्या च गृहगोधा गृहालिकेति कोशान्तरम् ॥ १२ ॥ लूता तन्तुवायः “तत्रवायः " ऊर्णनाभः ऊर्णेव तन्तुर्नाभौ यस्य | मर्कटकः चत्वारि ऊर्णनाभस्य "कोष्ठी कोळी इति ख्यातस्य । तत्र लूता नित्यं स्त्री | नीलङ्गः कृमि: क्रिमिः । “क्रिमिन कृमिवत्कीटे लाक्षायां कृमिले खरे" इति मेदिनी । "मामये भवेत्पुंसि कीटे च कृमिवत्क्रिमिः” इति रमसः । द्वे अपि पुंसि क्षुद्र- कीटमात्रस्य " कुसुरडा धुले इति ख्यातस्य ” । नीलामुरिति दीर्घमध्योऽपि । "नीलकुरपि नीलामुः” इति द्विरूपकोशः । कर्णजलौकाः शतपदी द्वे स्त्रीलिङ्गे । “कर्णजलूका" घोण, गोम वळोंजी इति ख्यातायाः । शतं पादा यस्याः सा । कर्णजलौका: सान्ता । कर्णजलूका कर्णजलौकेति च टाबन्तापि ॥ १३ ॥ वृश्चिकः शुक्रकीट: द्वे शुक्रकीटस्थ ऊर्णादिभक्षकस्य कसर इति ख़्यातस्य | शूकं शूकाकारं लोम तद्युक्तसर्वाङ्गः कीट: शूककीटः । अलिः “आलिः” । “वृश्चिको द्रुण आलि: स्यात्" इति बोपालितः । आली । “अथाली १ इदम तालपत्रपुस्तके पिनास्ति ॥ Digitized by Google 1 I द्वितीयं काण्डम्. पारावतः कलरवः कपोतोऽथ शशादनः ॥ १४ ॥ पत्री श्येन उलूकस्तु वायसारातिपेचकौ || ("दिवान्धः कौशिको घूको दिवाभीतो निशाटनः ॥") (१) व्याघाटः स्याद्भरद्वाजः खञ्जरीटस्तु खञ्जनः ॥ १५ ॥ लोहपृष्ठस्तु कङ्कः स्यादथ चार्षः किकीदिविः ॥ कलिङ्गभृङ्गभूम्याटा अथ स्याच्छतपत्रकः ॥ १६ ॥ दार्वाघाटोऽथ सारङ्गस्तोककातकः समाः || कृकवाकुस्ताम्रचूडः कुक्कुटश्चरणायुधः ॥ १७ ॥ १२३ 14-17. 44 46 14 स्याद्वृश्चिके भ्रमरे पुमान्” इति कोशान्तरम् । द्रोण: "दुण: " वृश्चिक: त्रीणि विंचू इति ख्यातस्य विषकीटस्य । तत्रालिरिदन्त इअन्तश्च । पारावत: “पारा- पतः” । “पारापतः कलरवः पत्री श्येनः शशादनः" इति रभसः । कलरवः कपोतः त्रीणि पारावतस्य पारवा 'खबूतर" इति ख्यातस्य । “पारावतः कपोतः स्यात्कपोतो विहगान्तरे" इति विश्वः । शशादनः ॥ १४ ॥ पत्री श्येनः त्रयं ससाणा इति ख्यातस्य | उलूक: वायसाराति: पेचकः त्रयमुलू- कस्य घूक “घुबड पेंचापक्षी” इति ख्यातस्य । “दिवान्धः कौशिकः घूकः दिवाभीतः निशाटनः” पञ्चकमप्युलूकस्य । व्याघ्राट: भरद्वाजः द्वे भरद्वाजस्य पक्षिण: "कुकुडकोंबा कुंभारकबा इति ख्यातस्य । खजरीः खञ्जनः द्वे चलत्पक्षस्य पक्षिविशेषस्य “ताजवा तय्यर इति ख्यातस्य " ॥ १५ ॥ लोह- पृष्ठः कङ्कः । “कङ्कश्छद्मद्विजे ख्यातो लोहपृष्ठकृतान्तयोः" इत्युक्तत्वात् । द्वे बाणोपयोगिपत्रस्य पक्षिभेदस्य | चापः “चासः” । “इक्षुपक्षिभिदोयासः" इति दन्त्या तेषु रुद्रः । किकीदिवि: "किकीदिविः किकिदिविः किकिदिवः किकी- दिवी: किकीदिवः किकि: किकी दिवः | चापो दिविः किकिः स्मृतः" इति व्याडि: । द्वे चारगा 46 'चाष, चास, तास, " इति ख्यातस्य | कलिङ्गः भृङ्गः धूम्याट: त्रीणि फैचुहार "मस्तकचूड पक्षी " इति ख्यातस्य । धूम- समूह इवाटतीति धूम्याटः । शतपत्रकः ॥ १६ ॥ दार्वाघाट: द्वे बटफोरा “सुतार पक्षी, काष्ठकुट्ट, टांकारी” इति ख्यातस्य । सारङ्गः “शारङ्गः”। “शारक्र्यातके ख्यातः शबले हरिणेऽपि च " इति तालव्यादावजयः तोककः १ इदमधे तालपत्र पुस्तकेऽपि नास्ति । Diglized by Google 17-20 १२४ . सटीकामरकोशस्य चटकः कलविङ्कः स्यात्तस्य स्त्री चटका तयोः ॥ पुमपत्ये चाटकैररूयपत्ये चटकैव सा ॥ १८ ॥ कर्करेटुः करेटु स्यात्कृकणक्रकरौ समौ ॥ वनप्रियः परभृतः कोकिलः पिक इत्यपि ॥ १९ ॥ काके तु करटारिष्टबलिपुष्टसकृत्प्रजाः ॥ वांक्षामघोषपरभृदलिभुग्वायसा अपि ॥ २० ॥ (“ स एव च चिरंजीवी चैकदृष्टिश्च मौकुलिः ॥ " ) द्रोणकाकस्तु काकोलो दायूँहः कालकण्ठकः ।। [ सिंहादिवर्गः चातकः त्रीणि चातकस्य | कृकवाकु: ताम्रचूड: कुकुट: चरणायुधः चत्वारि कुक्कुटस्य " कोंबडें इति ख्यातस्य ” ॥ १७ ॥ चटकः कलविङ्कः द्वे चटकस्य “चिमणी इति ख्यातस्य” | तस्य चटकस्य स्त्री चटकेत्येकम् । तयोथटकस्य चटकायाश्च पुमपत्ये चाटकर इत्येकम् । तयोरुयपत्ये स्त्रीरूपेऽपत्ये चटकेत्येकम् ॥ १८ ॥ कर्करेटुः “ कर्करादुः " करेड: “करदु: " द्वे अनुभवादिनि पक्षि- भेदे कंकरेट "करढोंक पक्षी ” इति ख्याते । “करेड: कर्करेदुः स्यात्करडः कर्करादुकः” इति रमसः | कुकण: ऋकर द्वे क्ररक इति ख्यातस्य करेड- भेदस्य | "कृ इति कणति शब्दं करोति कृकेण कण्ठेन अणति शब्द करोति वा " | वनप्रियः परभृतः कोकिलः पिकः चत्वारि कोकिलस्य ॥ १९ ॥ काकः करटः अरिष्टः बलिपुष्टः सकृत्प्रजाः ध्वांक्षः आत्मघोषः परभृत् बलि- भुक् वायसः दश काकस्य । “चिरंजीवी एकदृष्टिः मौकुलिः मौकलिरपि" । एतदपि त्रयं काकस्य । परभृतौ । बलिभुजौ ॥ २० ॥ द्रोणकाकः काकोलः द्वे काकभेदस्य "डोंबकावळा कृष्णकावळा इति ख्यातस्य" । " द्रोणोऽस्त्रिया- माढके स्यादाढकादिचतुष्टये | पुमान् कृपीपतौ कृष्णकाके स्त्री नीवृदन्तरे" इति मेदिनी । “द्रोणः कृपीपतौ कृष्णकाके" इति विश्वप्रकाशः । “द्रोणकाको दग्धकाको वृद्धकाको वनाश्रयः” इति त्रिकाण्डशेषः । दात्यूहः " दात्यौह: " कालकंठकः द्वे डाहद “अन्धकाक जलकाक" इति ख्यातस्य | काले वर्षा- काले कण्ठोऽस्य कालकण्ठक: आतापी आतायी इमन्तः । “आतापिनि भवेचिल्लः" इति विश्वप्रकाशः । चिल्लः द्वे चिल्लस्य घार इति प्रसिद्धस्य । इदमर्ष वालपत्र पुस्तकेऽपि नास्ति । Diglized by Google ५] 21-24 द्वितीयं काण्डम्. १२५ आतापिचिलो दाक्षाय्यगृध्रौ कीरशुकौ समौ ॥ २१ ॥ क्रुङ् क्रौथोऽथ बकः कहूँः पुष्कराह्वस्तु सारसः || कोकश्वकश्चक्रवाको रथाङ्गाह्वयनामकः ॥ २२ ॥ कादम्बः कलहंसः स्यादुत्कोशकुररौ समौ ।। हंसास्तु वेतगरुतश्चक्राङ्गा मानसौकसः ॥ २३ ॥ राजहंसास्तु ते चञ्चुचरणैर्लोहितैः सिताः ।। मलिनैर्मल्लिकाक्षास्ते धार्तराष्ट्राः सितेतरैः ॥ २४ ॥ शरारिराटिराडिच बलाका बिसकण्ठिका || 44 दाक्षाय्यः गृधः द्वे गृध्रस्य गीध इति ख्यातस्य । दाक्षाय्य इति द्वितालव्यसं- युक्तान्त्यपाठः सर्वत्र दृश्यते । “दक्ष वृद्धौ शीघ्रार्थे च” । “ श्रुदक्षिस्पृहिगृहि " इत्याय्यः । दक्षाय्यः । “दक्षाय्यस्यायं अणू दाक्षाय्यः " । कीरः शुकः द्वे कीरस्य “रावा, राघु, पोपट इति ख्यातस्य " ॥ २१ ॥ क्रुङ् कौश: "कुश:" द्वे ठेक "कुरकुंचा" इति ख्यातस्य । तत्र क्रुङ् चान्तः । कुश्चौ । नकः कहः द्वे 'बगळा इति ख्यातस्य" । के जले हयते शब्दं कुरुते कहः । कङ्क इति पाठः अयं पाठः कुत्रास्तीति न दृश्यते । किंतु सर्वत्र कह इत्येव । पुष्कराह: सारसः द्वे सारसस्य । पुष्कराह: पद्मपर्यायनामकः । कोकः “कुक: " चक्रः चक्रवाकः रथाङ्गः चत्वारि चक्रवाकस्य | रथाङ्गस्य चक्रस्य ये आह्वयाः नामानि तनामकः ॥ २२ ॥ कादम्बः कलहंसः द्वे कलो मधुरवाक् च चासौ हंसथ तस्य बदक इति प्रसिद्धस्य | उत्क्रोशः कुररः द्वे कुररस्य कुररी इति प्रसिद्धस्य । हंसः । “ भवेद्वर्णागमाद्धंसः " | पृषोदरादिः । वेतग- रुत् चक्राङ्गः मानसौकः चत्वारि हंसस्य | बहुत्वविवक्षायां बहुवचनम् ।। २३ । ये सिताः देहेन शुक्लाः चक्षुचरणैर्लोहितैरुपलक्षिता हंसास्ते राजहंसाः स्युरि- त्येकम् । चञ्जुसहितावरणास्तैरिति विग्रहः । अन्यथा प्राण्यङ्गत्वादेकवचनं दुर्वारम् । लक्षणे तृतीया | हंसानां राजा राजहंसः । राजदन्तादिषु पाठात् परनिपातः । मलिनैरीपडूमैच शुचरणैस्ते सिता हंसा मल्लिकाक्षा इत्युच्यन्ते । एकम् । मलिकाकाराणि अक्षीणि येषां ते । मलिकाख्या इत्यपि । सिते- तरैः कृष्णवर्णैः चनुचरणैरुपलक्षितास्ते धार्तराष्ट्राः स्युः । धृतराष्ट्रे भवाः । ‘धृतराष्ट्रः सुराज्ञि स्यात्पक्षिक्षत्रियमेदयोः” इति रभसः । एकम् ॥ २४ ॥ शरारिः Digitized by Google बकस्य 25-27 १२६ सटीकामर को शस्य [सिंहादिवर्गः हंसस्य योषिद्धरटा सारसस्य तु लक्ष्मणा ॥ २५ ॥ जंतुका जिनपत्रा स्यात्परोष्णी तैलपायिका || वर्वणा मक्षिका नीला सरघा मधुमक्षिका ॥ २६ ॥ पतङ्गिका पुत्तिका स्याद्दंशस्तु वनमक्षिका || दंशी तजातिरल्पा स्याद्गन्धोली वरटाँ द्वयोः ॥ २७ ॥ भृङ्गारी झीरुका चीरी झिल्लिकां च समा इमाः || “शरातिः शरालिः शराली शराटिः शराडिः । आडि: शरालिर्वरटी गन्धोली वानरी कपी " इति स्त्रीलिङ्गकाण्डे रतकोशः । आटि: "आटी " आडिः "आडी " त्रयं स्त्रीलिङ्गम् । आडीति ख्यातस्य पक्षिणः । आटि: पुलिङ्गो- ऽपि कचित् । बलाका बिसकण्ठिका द्वे बालढोंक "बगळा" इति ख्यातस्य बकमेदस्य । बिसमिव दीर्घः कण्ठोऽस्याः बिसकष्ठिका | इंसस्य योषित् स्त्री वरटा स्यादित्येकम् । सारसस्य स्त्री तु लक्ष्मणेत्युच्यते । निर्मकारोऽपि । "लक्ष्म- णचैव सारसः" इत्यमरमाला । “लक्षणं नाम्नि चित्रे च सारसस्य तु लक्षणा" इति विश्वः । एकम् ॥ २५ ॥ जतुका “जतूका" अजिनपत्रा द्वे बटुरी “चाम- चिराई" इति ख्याते पक्षिभेदे । अजिनं चर्म तद्रूपे यत्रे पक्षौ यस्याः सा | परोष्णी “परोष्टी” । तैलपायिका द्वे पक्षयुक्ते कीटकविशेषे तेंलडुवा "वाघूळ" इति ख्याते । तैलं पिबतीव तैलपायिका । चत्वार्यपि अतुकाया इत्येके । वर्वणा " बर्षणा" मक्षिका “मक्षीका" नीला त्रयं मक्षिकायाः । सरघा मधुमक्षिका द्वे मक्षिकाभेदस्य " मधमाशी इति ख्यातस्य " ॥ २६ ॥ पतनिका पुसिका द्वे मधुमक्षिकाभेदस्य । इयं तु सरघातः क्षुद्रा यत्रिमितो मधुभेदः । माक्षिक तैलवर्ण स्याबृतवर्ण तु पौत्तिकमिति । दंशः वनमक्षिका द्वे "मोठी डांस रानमाशी " इति ख्यातस्य । तेषां दशानां जातिर्याऽल्पा सा दंशीत्युच्यते । एकं डांस इति ख्यातस्य । गन्धोली वरटा “वरटी"। “चरटा चरटी इंस्योस्तत्पतौ वरटः स्मृतः" इति तारपालः । द्वे वरटी “गांधी- णमाशी " इति ख्यातस्य । तत्र गन्धोली ढीषन्ता । वरटा स्त्रीपुंसयोः ॥ २७ ॥ भृङ्गारी शीरुका "झीरिका शिरुका झिरिका झिरीका" चीरी झिल्लिका "झिल्लीका शिल्लका चीलिका चिल्लका" चत्वारि झिल्ली मुरकूट चिलट इत्यादिख्यातस्य । झी इति रौति झीरुका । ची इति रौति बीरी | या हि Diglized by Google द्वितीयं काण्डम्. समौ पतङ्गदालभो खद्योतो ज्योतिरिङ्गणः ॥ २८ ॥ मधुव्रतो मधुकरो मधुलिण्मधुपालिनः ।। दिरेफपुष्पलिड्भृङ्गषट्पदभ्रमरालयः ।। २९ ।। मयूरो बर्हिणो वहीं नीलकण्ठो भुजङ्गभुक् ॥ शिखावलः शिखी केकी मेघनादानुलास्यपि ॥ ३० ॥ केका वाणी मयूरस्य समौ चन्द्रकमेचकौ || शिखा चूडा शिखण्डस्तु पिच्छबर्हे नपुंसके ॥ ३१ ॥ खगे विहङ्गविहगविहङ्गमविहायसः ।। शकुन्तिपक्षिशकुनिशकुन्तशकुनद्विजाः ॥ ३२ ॥ पतत्रिपत्रिपतगपतत्पत्ररथाण्डजाः ॥ १२७ 28-32, रात्रौ अश्या सती स्वनति । तथा च प्रयोगः । “अदृश्यझिल्लीखनकर्णशूलै:" इति । समा इत्यनेन चतुष्टयमेककार्यकमित्युक्तम् । इमा इति स्त्रीत्वनिश्रयः । पतंगः शलभः द्वे टोळ "दीपपतंग " इति ख्यातस्य | खद्योतः ज्योतिरिङ्गणः द्वे खद्योतस्य "काजवा इति ख्यातस्य " ॥ २८ ॥ मधुव्रतः मधुकरः मधु- लिट् मधुपः अली द्विरेफः द्वौ रेफौ नाम्नि यस्य | अमरशब्दे प्रसिद्धिः । पुष्पलिट् भृङ्गः षट्पदः अमरः अलिः एकादश भ्रमरस्य । अमधुकरे मधुक- रशब्दो रूढः । मधु किरति विक्षिपतीति वा । मधुलिहौ । पुष्पलिहौ ॥ २९ ॥ मयूरः बर्हिणः बर्ही नीलकण्ठः भुजङ्गक शिखावल: शिखी केकी मेषनादा- नुलासी नव मयूरस्य । बर्हिणोऽदन्तः । वहीं इमन्तः । भुजंगभुजौ । शिख्यादि- त्रयमिनन्तम् । मेघनादमनुलसत्यवश्यं मघनादानुलासी ॥ ३० ॥ मयूरवाणी केकेत्युच्यते एकम् | चन्द्रक: मेचकः द्वे पिच्छस्य नेत्राकारचिहस्म | "बहि- कण्ठसमं वर्ण मेचकं ब्रुवते बुधाः" इति कात्यः । शिखा चूडा द्वे मयूरशिखा- याम् । शिखण्डः पिच्छं बई त्रीणि मयूरपिच्छस्य ॥ ३१ ॥ खगः । “खगः सूर्यग्रहे देवे मार्गणे च विहंगमे" इति कोशान्तरम् । विहंगः विहगः विहंगमः बिहायाः शकुन्तिः पक्षी शकुनिः शकुन्तः शकुन: द्विजः ॥ ३२ ॥ पतत्री पत्री पतगः । पतेन पक्षेण गच्छति । पतन् पत्ररथः अण्डज: नमौका' वाजी । Digitized by Google 33-36 १२८ सटीकामरकोशस्य [ सिंहादिवर्ग: नगौकोवाजिविकिरविविष्किरपतत्त्रयः ॥ ३३ ॥ नीडोद्भवा गरुत्मन्तः पित्सन्तो नभसंगमाः || तेषां विशेषा हाँरीतो मद्भुः कारण्डवः प्लवः ॥ ३४ ॥ तित्तिरिः कुक्कुभो लावो जीवजीवश्चकोरकः ।। कोयष्टिकष्टिट्टिभको वर्तको वर्तिकादयः ॥ ३५ ॥ गरुत्पक्षच्छदाँ: पत्रं पतत्रं च तनूरुहम् || स्त्री पक्षतिः पक्षमूलं चचुस्रोटिभे स्त्रियौ || ३६ || वाजा: पक्षाः सन्ति अस्य । विकिरः विः विष्करः पतत्रिः ॥ ३३ ॥ नीडो- द्भवः गरुत्मान् पित्सन् नभसंगमः सप्तविंशतिः पक्षिमात्रस्य । शकुन्तिरिदन्तः । शकुन्तोऽदन्तः । विरित्येकाक्षरं नाम | नभसंगम इति पञ्चाक्षरम् । अथ तेषां विशेषा वक्ष्यन्त इति शेषः । हारीतो देशान्तरभाषया हरिल “तिलगिरू पक्षी " इति ख्यातः । हारितः इतीकारहस्खोऽपि । मद्भुः जलकाकः पाणकावळा इति ख्यातः । कारण्डवः करडुवा इति ख्यातः । अयं काकतुण्डो दीर्घ- पाद: कृष्णवर्णः । प्लवः पुडेरी “पाणकोंबडा" इति ख्यातः । प्लवः ल पुतौ कयौ । शब्दे कारण्डवे म्लेच्छजातौ मेलकभेकयोः । क्रमनिम्नमही- भागे कुलके जलवायसे । जलान्तरे प्लवं गन्धतृणे मुस्तकभिद्यपि” इति हेमचन्द्रः ॥ ३४ ॥ तित्तिरिः “ तित्तिरः” । “कपोतलावतित्तिराः" इति वाचस्पतिः । तितिर पक्षी इति प्रसिद्धः । कुकुभो वनकुक्कुट: लावो लता लावा पक्षी " इति प्रसिद्धः । जीवंजीवो मयूरतुल्यपत्रकः जीवं जीवयतीति जीवंजीवः । तदर्शनेन विषनाशनात् । जीवजीवो जिवाजिवश्चेत्यपि । चकोरकञ्चकोरः । योऽयं चन्द्रिकया तृप्यति । कोयष्टिक: कोंढा इति ख्यातः । टिट्टिमकः टिटि- भकः टिट्टभ इत्यपि । टिटवी इति ख्यातः । वर्तकश्चित्रपक्षः पक्षिभेदः “गांजीण पक्षी इति ख्यातः" । वर्तिका वटई “वनचटक" इति प्रसिद्धा । स्त्रियां वर्तकेत्यपि । आदिशब्दात् सारिका कपिञ्जलादयः । एकैकम् ॥ ३५ ॥ गरुत् पक्षः छदः पत्रं पतत्रं तनूरुहं षट् पक्षस्य | गरुतौ पक्षौ छदौ । “पक्षसी च स्मृतौ पक्षौ " इति शुभांकः । “गरुत्पक्षेतरौ छदम्" इति क्लीनकाण्डे बोपा- लितः । पक्षस्य मूलं पक्षतिरित्युच्यते । पक्षतीति ङीषन्तोऽपि एकम् । चक्षुः श्रोटि: द्वे पक्षितुण्डस्य | "चश्रूवशुस्तथा त्रोटि: " इति हलायुधः ॥ ३६ ॥ Digitized by Google द्वितीय काण्डम्. प्रडीनोड्डीनसंडीनान्येताः खगगतिक्रियाः ॥ पेशी कोशो द्धिहीनेंऽडं कुलायो नीडमस्त्रियाम् ॥ ३७॥ पोतः पाकोऽर्भको डिम्भः पृथुकः शावकः शिशुः || स्त्रीपुंसौ मिथुनं दन्दं युग्मं तु युगुलं युगम् ॥ ३८ ॥ समूहो निवहव्यूहसंदोहविसरव्रजाः ॥ स्तोमौघनिकरत्रातवारसंघातसंचयाः ॥ ३९ ॥ समुदायः समुदयः समवायचयो गणः || स्त्रियां तु संहतिर्वृन्द निकुरम्बं कदम्बकम् ॥ ४० ॥ १२९ 36-240 प्रडीनं उड्डीनं संडीनं एतास्तिस्रः खगानां गतिक्रिया: गमनव्यापाराः गति- विशेषा इत्यर्थः । तत्र प्रडीनं तिर्यग्गमनम् | उड्डीनं ऊर्ध्वगमनम् । संडीनं संगतगमनम् । पेशी “पेशिः” कोशः “कोषः” अण्डं त्रयमण्डस्य । तत्र पेशी स्त्री | कोशोऽस्त्रियाम् | अडं द्विहीने क्लीने इत्यर्थः । रूपभेदेनैव क्लीबत्वे सिद्धे द्विहीन इत्युक्ति: साहचर्येण प्राप्तमस्त्रीत्वं वारयति । “पेशीनां मांसखण्डानां कोशो भाण्डागारमिति नामैक्यम्" इति स्वामी । कुलायः कुलं पक्षिसंतानः अयते यत्र | नीर्ड द्वे पक्षिगृहस्य "घरटा, खोपा, कोठें इति प्रसिद्धस्य" ।। ३७ || पोतः पाकः अर्भकः डिम्भः पृथुकः शावकः शिशुः सप्तकं शिशु- मात्रस्य । स्त्रियां तु पोती डीबन्ता । पाका अर्भका डिम्भा पृथुका एते च टाबन्ताः । स्त्रीपुंसौ मिथुनं द्वन्द्वं त्रीणि स्त्रीपुरुषरूपयुग्मस्य | स्त्री च पुमांश्च स्त्रीपुंसौ । “अचतुरविचतुर" इति साधुः । द्वन्दशब्दस्य स्त्रीपुंसपरत्वे कालिदास- प्रयोगः । " द्वन्द्वानि भावं क्रियया विवत्रुः" इति । युग्मं युगुलं युगं त्रयं युग्मस्य | केचि द्वन्दयुग्मे इति समस्तं पठित्वा द्वन्द्वादिचतुष्टयं समानमाहुः ॥ ३८ ॥ समूहः निवहः व्यूहः संदोहः विसरः ब्रजः स्तोमः ओषः निकरः प्रातः वारः संघातः संचयः ॥ ३९ ॥ समुदायः समुदयः समवायः चयः गणः संहतिः वृन्दं निकुरम्बे कदम्बकं द्वाविंशतिः समूहस्य । तत्र संहतिः स्त्रियाम् । “वारः सूर्यादिदिवसे द्वारेऽवसरवृन्दयोः । कुब्जवृक्षे हरे चारो वारं मद्यस्य भाजनम् " इति विश्वप्रकाशः ॥ ४० ॥ वृन्दभेदाः समुदायविशेषा वक्ष्यन्त इति शेषः । समैः सजातीयैः प्राणिभिरप्राणिभिर्वा समूहो वर्ग इत्युच्यते एकम् | यथा Digized by Google ! 40-42 1 सटीकामरकोशस्य [ मनुष्यवर्ग; वृन्दभेदाः समैर्वर्गः संघसार्थौ तु जन्तुभिः || सजातीयैः कुलं यूथं तिरश्श्रां पुन्नपुंसकम् ।। ४१ ।। पशूनां समजोऽन्येषां समाजोऽथ सघर्मिणाम् ॥ स्यान्निकायः पुञ्जराशी तूत्करः कूटमस्त्रियाम् ॥ ४२ ॥ कापोतशौकमायूरतैत्तिरादीनि तद्गणे || गृहासक्ताः पक्षिमृगाश्छेकास्ते गृह्यकाश्च ते ॥ ४३ ॥ इति सिंहादिवर्गः ॥ ५ ॥ १३० मनुष्या मानुषा मर्त्या मनुजा मानवा नराः || स्युः पुमांसः पञ्चजनाः पुरुषाः पुरुषा नरः ॥ १ ॥ मनुष्यवर्ग: शैलबर्गः । सजातीयैर्विजातीयैरपि जन्तुभिः प्राणिभिरेव समूहः संघः सार्थ इति चोच्यते द्वे । यथा पशुसंघः वणिक्सार्थः । सजातीयैर्जतुभिरेव कुलम् | यथा विप्रकुलम् | “कुलं जनपदे गोत्रे सजातीये गणेऽपि च " इति एकम् | तिरथामेव सजातीयानां समूहे यूथम् । यथा मृमयूथम् । एकम् ।। ४१ ॥ पशूनामेव वृन्दं समज इत्युच्यते एकम् । अन्येषां पश्वतिरिक्तानां वृन्दं समाजः । यथा श्रोत्रियसमाजः एकम् । सघर्मिणां एकधर्मवतां समूहो निकायः । यथा श्रोत्रियनिकायः पुञ्जः " पिच: " राशिः उत्करः कूटं चत्वारि धान्यादि- राशेः । “कूटं पुनपुंसकम्” ॥ ४२ ॥ तद्गणे तेषां कपोतादीनां समूहे कापोता- दीनि स्युः । यथा कपोतानां समूह : कापोतम् । झुकानां समूहः शौकम् । एवं मयूराणां समूहः मायूरम् । तित्तिराणां समूहस्तैत्तिरम् । कपोतादिभ्यः " अनु- दातादेरञ्” । आदिशब्दात् काकमित्यादि । ये गृहासक्ताः क्रीडार्थ पञ्जरादौ स्थापिता इति यावत् । से पक्षिमृगाः छेका गृझका इति च स्युः द्वे । गृपा एव गृह्यकाः स्वार्थे कन् || ४३ ॥ इति सिंहादिवर्गः ॥ ५ ॥ मनुष्याः मनोरप- त्यानि पुमांसः “मनोर्जातौ" इति पाणिनिसूत्रेण यत् प्रत्ययः पुगागमश्र | मानुषा: मर्त्याः मनुजाः मानवाः नराः पुमांसः पञ्चजनाः पञ्चमिः पृथिव्यादिमहाभूतै- र्जन्यते प्रादुर्भवतीति । पुरुषाः पूरुषाः नरः एकादश मनुष्याणाम् । नृशब्द- खेकवचनं तु ना । पुमांस इत्यादि पश्चर्क तु पुंव्यक्तावपि प्रायेण प्रयुज्यते । Digitized by Google द्वितीय काण्डम्. स्त्री योषिदंबला योषा नारी सीमन्तिनी वधूः ॥ प्रतीपदर्शिनी बामा वनिता महिला तथा ॥ २॥ विशेषास्त्वङ्गना भीरुः कामिनी वामलोचना || प्रमदा मानिनी कान्ता ललना च नितम्बिनी ॥ ३ ॥ सुन्दरी रमणी रामा कोपना सैव भामिनी ॥ वरारोहा मत्तकाशिन्युत्तमा वरवर्णिनी ॥ ४ ॥ कृताभिषेका महिषी भोगिन्योऽन्या नृपस्त्रियः ॥ १३१ 1-04 मथा पुंस्कोकिलाः ||१|| स्त्री स्त्यानतः शुक्रशोगिते यस्याम् । “स्त्यै संघाते” । जोषित् जोषित् जोषिता योषितेत्यपि । “स्त्री वधूर्योषिताङ्गना" इति त्रिकाण्ड- शेषः । अबला अल्पं बलं यस्याः | अल्पार्थे नन् । अनुदरा कन्येतिवत् । योषा "जोषेति चवर्गतृतीयादि:" नारी सीमन्तिनी मधूः प्रतीपदर्शिनी | प्रतीपं द्रष्टुं शीलमस्याः अपाङ्गनिरीक्षणत्वात् । यामा वनिता महिला “मह- खोत्सवय इला भूमिरिति विग्रहे महेला । मई उत्सवं लातीति महलापि " एकादश स्त्रियाः । स्त्रियौ | योगितौ | बध्वौ ॥ २ ॥ विशेषाः स्त्रीणां मेदा वक्ष्यन्त इति शेषः । अङ्गनेत्येकं प्रशस्तायाः । एवं रामापर्यन्तमेकैकम् । तत्र मीरुर्मयशीला । भीरुरिति दीर्घोकारान्ता । मीलुर्भीलू कामिनी काम- यमाना | वामलोचना चारुनेत्रा | प्रमदा प्रकृष्टकामवेगा । मानिनी प्रणयको पवती । “स्त्रीणामीर्ष्याकृतः कोपो मानोऽन्यासङ्गिनि प्रिये" इति । कान्ता मनो- हरा | ललना ललनयुक्ता । नितम्बिनी ॥ ३ ॥ सुन्दरी शोभनावयवा । “सुन्द- रापि" । रमणी रमयन्ती । “रमणापि ” रामा रममाणा । कोपना " कोपनी कोपिनी " मामिनी द्वे कोपशीलायाः । वरारोहा “वर: आरोहो नित- म्बोऽस्याः " मत्तकाशिनी मत्ता क्षीबेव काशते भाति । उपपदार्थः कर्ता प्रत्ययार्थस्य कर्तरुपमानं “कर्तर्युषमाने " इति णिनिः । “मतकासिनी ” । उत्तमा वरवर्णिनी “वरः वर्णोऽस्त्यस्याः ” । चत्वारि गुणैरुत्कृष्टायाः स्त्रियाः । ‘यदा उत्तमेति न पर्यायः” । किंतु उत्तमा स्त्री सैतत्पर्याया ज्ञेयेति तदर्थः । “शीते सुखोष्णसर्वाङ्गी ग्रीष्मे या सुखशीतला | भर्तृभक्ता च या नारी विशेषा वरवर्णिनी” इति रुद्रः ॥ ४ ॥ या कृताभिषेका नृपत्री सा महिषीत्येकम् । अन्या अकृताभिषेका नृपतियो भोगिन्य इत्युच्यन्ते एकम् । यत्ती पाणिगृहीती Diglized by Google 44 44: [ मनुष्यवर्गः १३२ सटीकामरकोशस्य पत्नी पाणिगृहीती च द्वितीया सहधर्मिणी ॥ ५ ॥ भार्या जायाऽथ पुंभूम्नि दाराः स्यात्नु कुटुम्बिनी || पुरंध्री सुचरित्रा तु सती साध्वी पतिव्रता ॥ ६ ॥ कृतसापनिकाऽध्यूढाघिविन्नाथ स्वयंवरा || पतिंवरा च वर्याऽथ कुलस्त्री कुलपालिका ॥ ७॥ कन्या कुमारी गौरी तु नमिकाsनागतार्तवा || द्वितीया द्वयोः पूरणी द्वितीया । " द्वितीया तिथिगेहिन्योर्द्वितीयः पूरणे इयो: " इति हेमचन्द्रः । सहधर्मिणी सह धर्मोऽस्ति यस्याः । पत्या सह कर्मस्व- धिकारात् । सधर्मिणीत्यपि ॥ ५ ॥ भार्या जाया जायतेऽस्याम् । “जाया- यास्तद्धि जायात्वं यदस्यां जायते पतिः " इति मनुः । दाराः दारयन्ति आवन् "वृ विदारणे" णिजन्तः । सप्त परिणीतायाः स्त्रियाः । तत्र दारशब्दो नित्यं पुंसि बहुवचनान्तश्च । दारशब्दष्टाबन्तोऽपि । “क्रोडा हारा तथा दारा त्रय एते यथाक्रमम् । क्रोडे हारे च दारेषु शब्दाः प्रोक्ता मनीषिभिः” इति हेमचन्द्रात् । पाणिगृहीतोऽस्याः पाणिगृहीती ङीषन्ता | कुटुम्बिनी कुटुम्बमस्ति यस्याः सा । “कुटुम्बं पोष्यवर्गे च" इत्यमरमाला । पुरन्ध्री “ पुरन्ध्रिः" द्वे पतिपु- त्रादिमत्याः । सुचरित्रा सती साध्वी पतिव्रता चत्वारि पतिसेवातत्परायाः ॥ ६ ॥ कृतसापतिका अध्यूढा अधिविभा त्रीणि कृतानेकविवाहस्य पुंसो या प्रथ- मोढा स्त्री तस्याः । कृतं सापलिकं सपतीभावोऽस्याः सा । कृतसापत्न केति पाठः । स्वयंवरा पतिंवरा वर्या त्रीणि स्वेच्छया पतिवरणोयुक्तायाः । स्वयं वृणुते स्वयंवरा | कुलस्त्री कुलपालिका द्वे कुलवत्याः ॥ ७ ॥ कन्या कुमारी द्वे प्रथमवयसि वर्तमानायाः । गौरी ननिका अनागतार्तवा त्रीणि अदृष्टरज- स्कायाः । अनागतं अप्राप्तं आर्तवं रजो यस्याः सा । “अष्टवर्षा भवेद्गौरी दशमे नग्निका भवेत्” इति तस्या अवान्तरभेदः । “अष्टवर्षा भवेत्कन्या नववर्षा घ रोहिणी || दशवर्षा भवेगौरी चात ऊर्ध्वं रजखला " इति स्मृतिवचनम् । "यावत् षोडशसंख्यमब्दमुदिता बाला ततस्त्रिंशतं तावत्स्यात्तरुणीति बाणवि- शिखैः संख्या तु यावद्भवेत् ॥ सा प्रौढेत्यभिधीयते कविवरैर्वृद्धा तदूर्ध्वं स्मृता निन्द्या कामकलाकलापविधिषु त्याज्या सदा कामिभिः” ॥ “बालेति गीयते नारी याबद्वर्षाणि षोडश” । “श्यामा षोडशवार्षिकी" इति। "गौरी त्वसंजातर- जाः" इत्यप्युक्तं भवति । मध्यमा दृष्टरजाः द्वे प्रथमप्राप्तरजोयोगायाः | तरुणी Digized by Google 1 | द्वितीय काण्डम्. स्यान्मध्यमा दृष्टरजास्तरुणी युवतिः समे ॥ ८ ॥ समाः खुषाजनीवध्वचितुवासिनी ॥ इच्छावती कामुका स्यादृषस्यन्ती तु कामुकी ॥ ९ ॥ कान्तार्थिनी तु या याति संकेतं साऽभिसारिका || पुंश्चली घर्षिणी बन्धक्यसती कुलटेवरी ॥ १० ॥ स्वैरिणी पांशुला चॅ स्यादशिश्वी शिशुना विना ॥ अवीरा निष्पतिसुता विश्वस्ताविधवे समे ॥ ११ ॥ १३३ “द प्लवनतरणयोः” त्रो रथ लो वेत्यनन् । तलुनी | तरुणतलुनशब्दौ यौव- नवाचिनौ । “वयसि प्रथमे" इति ङीप् । “तलुनः पवने यूनि युक्त्यां तलुनी स्मृता” इति मेदिनी । युवतिः “युवतीति ङीषन्तेति केचित् । यूनीति ङीषन्तो- अन्यत्र " द्वे मध्यमवयसि वर्तमानायाः ॥ ८ ॥ स्रुषा जनी “जनिः" वधूः श्रयं पुत्रादिभार्यायाः । " वधू पत्त्यां सुषानार्योः स्पृक्कासारिवयोरपि । नवपरिणीतायां च " इति हैमात् । वधूरित्येकं नवोढायाः स्त्रिया अपि । चिरिण्टी “चिरण्टी"। "चिरण्टी तु सुवासिन्यां स्याद्वितीयवयः स्त्रियाम्" इति विश्वप्र- काशः । सुवासिनी द्वे किंचिल्लब्धयौवनायां परिणीतायाम् । सुषु वसति सुवासिनी । स्ववासिनीत्यपि पाठः । तत्र स्खेषु पित्रादिषु वस्तुं शील- मस्या इति विग्रहः । “स्त्रवासिन्यां चिरिण्टी स्याद्वितीयवयसि स्त्रियाम् " इति रुद्रः । इच्छावती कामुका द्वे यमनादीच्छावत्याः । वृषस्यन्ती वर्ष नर आत्मनः इच्छति । क्यचि सुगागमः शत्रुप्रत्ययः उगितश्चेति ङीप् । कामुकी द्वे " अश्ववृषवत् ” मैथुनेच्छावत्याम् ॥ ९ ॥ या कान्तार्थिनी मर्तुः संकेत- स्थानं गच्छति साऽभिसारिका । यदुक्तम् । “हित्वा लजाभये लिष्टा मदेन मदनेन या । अभिसारयते कान्तं सा भवेदभिसारिका" इति । एकम् । पुंश्चली पुंसो भर्तुः सकाशाचलति पुरुषान्तरं गच्छति । घर्षिणी " घर्षणी कृषधा- तोरनिः कर्षणिः " । बन्धकी असती कुलटा इत्वरी ॥ १० ॥ वैरिणी पांशुला अष्ट खैरिण्या: । या शिशुना रहिता सा अशिश्वी एकम् । निष्प- तिसुता पतिपुत्ररहिता सा अवीरा एकम् । “पतिपुत्रवती वीरा" इति नाम- माला । विश्वस्ता विफलं श्वसिति स । “श्वस प्राणने" । "विश्वस्तो जात- विश्वासो विश्वस्ता विधवा स्त्रियाम्" इति विश्वः । विधवा द्वे रण्डायाः । पांसुलाऽथ स्यादित्यपि पाठः ॥ ११ ॥ आलिः सखी वयस्या त्रयं सख्याः । Digitized by Google 11-15 १३४ सटीकामरकोशल्य [ मनुष्यवर्ग: आलिः सखी वयस्याज्य पतिवनी सभर्तृका || वृद्धा पलिक्की प्राज्ञी तु प्रज्ञा माज्ञा तु धीमती ॥ १२ ॥ शूद्री शूद्रस्य भार्या स्याच्छद्रा तजातिरेव च ॥ आभीरी तु महाशूद्री जातिपुंयोगयोः समा ॥ १३ ॥ अर्याणी स्वयमर्या स्यात्क्षत्रिया क्षत्रियाण्यपि || उपाध्यायाप्युपाध्यायी स्यादाचार्यापि च स्वतः ॥ १४ ॥ आचार्यानी तु पुंयोगे स्यादर्यी क्षत्रियी तथा ॥ उपाध्यायान्युपाध्यायी पोटा स्त्रीपुंसलक्षणा ॥ १५ ॥ “आलि: सखी सेतुरालिरालिरावलिरिष्यते” इति शाश्वतः । पतिवत्ती समर्तृका द्वे जीवद्भर्तृकायाः । वृद्धा पलिक्नी | पलितं केशशौक्ल्यं अस्ति यस्याः । द्वे पककेश्याम् । श्राज्ञी प्रज्ञा द्वे या यत्किमपि स्वयं प्रकर्षेण जानाति तस्याः । प्राझा धीमती द्वे बुद्धिमत्याः ॥ १२ ॥ या शूद्रस्य भार्या सा विजातीयाऽपि शूद्रीत्युच्यते एकम् । तज्जातिः शूद्रजाति: “अन्यभा- र्यापि" शूद्रेत्युच्यते । आभीरी महाशूद्री द्वे गोपालिकायाः । जातिपुंयो- गयोः महाशूद्रस्य जातौ महाशूद्रस्य स्त्रीत्येवरूपं पुंयोगे च समा । उभय- त्रापि नामदर्य ङीष्प्रत्ययान्तमेवेत्यर्थः ॥ १३ ॥ अर्याणी अर्या द्वे वैश्यजा- त्युत्पन्नायाः स्त्रियाः । स्वयं वैश्यजातिः भार्या तु यस्य कस्यचिदस्तु इत्यर्थो बोध्यः । एवं क्षत्रिया क्षत्रियाणी द्वे स्वयं क्षत्रियजाति: भार्या तु यस्य कस्यचित् । उपाध्याया उपाध्यायी द्वे स्वयं या अध्यापिका तस्याम् । उपे- त्याधीयते यस्याः सकाशादित्युपाध्याया । “पुराकल्पे तु नारीणां व्रतबन्धन- मिष्यते । अध्यापनं च वेदानां सावित्रीवचनं तथा" इति पाराशरमाधवीये यमः । तथा स्वतः स्वयं मन्त्रव्याख्याकृदाचार्या स्यात् एकम् । त्रयमपि समानार्थमि- त्येके ॥ १४ ॥ पुंयोगे आचार्यस्य स्त्रीत्येवंरूपेऽर्थे आचार्यानीत्येकम् । “आचा- र्यादणत्वं च” इति णत्वाभावः । तथा अर्यस्य स्त्रीत्यर्थे अर्यीत्येकम् । एवं क्षत्रियस स्त्रीत्यर्थे क्षत्रियी एकम् । उपाध्यायानी उपाध्यायस्य स्त्री उपाध्यायी द्वे उपा- ध्यायस्य भार्यायाम् । स्त्रीपुंसलक्षणा स्तनम्मथुरूपेण स्त्रीपुंसचिन युक्ता पोटेत्युच्यते ॥ १५ ॥ वीरपती वीरः पतिर्यस्याः सा | वीरभार्या द्वे Diglized by Google /०- ?? १३५ बिलीयं काण्डम्. } वीरपत्नी वीरभार्या वीरमाता तु वीरसूः ॥ | जातापत्या प्रजाता च प्रसृता च प्रसूतिका ॥ १६ ॥ स्त्री नमिका कोईवी स्याद्धृतीसंचारिके समे ॥ कात्यायन्यधंवृद्धा या काषायवसनाऽधवा ॥ १७ ॥ सैरन्ज़े परवेश्मस्था खवशा शिल्पकारिका । असिक्री स्यादवृद्धा या प्रेष्याऽन्तपुरचारिणी ॥ ॥ १८ वारी गणिका वेश्या रूपाजीवाऽथ सा जनैः । सत्कृता वारमुख्या स्यात्कुट्टनी शंभली समे ॥ १९ ॥ विप्रश्निका वीक्षणिका दैवज्ञाऽथ रजखला ॥ वीरस भार्यायाः। वीरमाता वीरस्रः वीरस्य मातरि । जातापत्या प्रजाता प्रव्रता प्रवृतिका चत्वारि प्रसृतायाः॥ १६ ॥ या नलिका नग्ना स्त्री कोट वीत्येकम् । ‘कोह्रवीत्ययि” दूती बाहुलकान् क्तिन दूतिः” संचारिका हे दूतिकायाः । संचारर्याति प्रापयति स्खामिसंदेशमिति संचारिका । अर्ध वृद्धा काषायवस्त्राऽधवेति विशेषणत्रयविशिष्टा' या सा कात्यायनीत्युच्यते एकं । अर्धवृद्धेति धर्मप्रधानत्वादर्घवृद्धत्वेन युक्तेत्यर्थः ॥ १७ ॥ या परवे- मला खतन्त्रा केशप्रसाधनादिशिल्पकारिणी चेति विशेषणत्रयोपेता तस्यां सैरन्धीति नामैक । “सैरिनीतीकारमध्यपाठः” इति रभसः । उक्तं तु कात्येन । ‘‘चतुःषष्टिकलाभिज्ञा शीलरूपादिसेविनी । प्रसाधनोपचार सैरन्धी परिकीर्तिता” इति । अवृद्धा श्रेष्याऽन्तःपुरचारिणीति च विशेषणत्रयो पेता या साऽसिी स्यादित्येकम् । प्रेष्यते राीभिरिति प्रेष्या ॥ १८ ॥ बारी गणिका वेश्या ‘‘मृचैन्यमध्यपाठोऽपि”। रूपाजीवा चत्वारि वेश्यायाः । वारस्य वृन्दस्य स्त्री वारी । रूपमाजीवो जीविका यस्याः सा । रूपाजीवा । सा वेश्या गुणवत्वाञ्जनैः सत्कृता सती वारमुख्या स्यात् एकम् । ‘नारे वेश्यावृन्दे सुख्या वारमुख्या " । कुट्टनी संभली । संभलीति दन्त्यादिरपि । वै परनारी पुंसा योजयित्र्याम् । ‘’शं सुखं भलते वदतीति अंमली” ॥ १९ ॥ विप्रश्निका ईक्षणिका दैवला त्रयं शुभाशुभनिरूपिण्याः । pdedyGoogle 20-22. १३६ सटीकामरकोशस्य स्त्रीधर्मिण्यविरात्रेयी मलिनी पुष्पवत्यपि ॥ २० ॥ ऋतुमत्यप्युदक्यापि स्याद्रजः पुष्पमार्तवम् || श्रद्धालुर्दोहदवती निष्कलाँ विगतार्तवा ॥ २१ ॥ आपन्नसत्त्वा स्यादुर्विण्यन्तर्वत्री च गर्भिणी || गणिकादेस्तु गाणिक्यं गार्भिणं यौवतं गणे ॥ २२ ॥ पुनर्मूर्दिधिरूढा दिस्तस्या दिधिषुः पतिः ॥ [ मनुष्यवर्गः रजस्वला स्त्रीधर्मिणी अवि: आत्रेयी मलिनी पुष्पवती || २० || ऋतुमती उदक्या अष्ट रजस्खलायाः । “द्वादशाद्वत्सरादूर्ध्वमापञ्चाशत्समाः स्त्रियाः । मासि मासि भगद्वारात्मकृत्यैवार्तवं स्रवेत्” इति वैद्यशास्त्रे । “द्वादशाब्दे व्यतीते तु यदि पुष्पं बहिर्न हि । अन्तः पुष्पं भवत्येव पनसोदुम्बरादिवत्" इति वात्स्या- यनः । स्त्रीधर्मो रजः सोऽस्ति अस्याः सा स्त्रीधर्मिणी । “अविं स्त्रीधर्मिणीं विद्यात्" इति कात्यः । अवीति दीर्घान्तापि । आत्रेयीवदगम्यत्वादात्रेयी | आत्रेयिकेत्यन्यत्र । रजः पुष्पं आर्तवं त्रीणि स्त्रीरजसः । ऋतुरेवार्तवं प्रज्ञा- यथ । ऋतुर्नाम शोणितदर्शनोपलक्षितो गर्भधारणयोग्यः स्त्रीणामवस्थावि- शेष उच्यते । श्रद्धालुः दोहदवती द्वे गर्भवशादनादिविशेषाभिलाषिण्याः । "दोहदं गर्भिण्यभिलाषोऽस्त्यस्याः " निष्कला "निष्कली " विगतार्तवा द्वे हीनरज़स्कायाः । “निर्गतं कलं शुक्रमस्या: निष्कला " ॥ २१ ॥ आप - असत्या आपनं सत्त्वं जंतुरनयाऽस्यां वा । गुर्विणी अन्तर्वली गर्भिणी चत्वारि गर्भिण्याः | अन्तरस्त्यस्यां गर्भोऽन्तर्वती । गणिकादेर्गणे समूहे गाणिक्यादि । यथा गणिकानां समूहो गाणिक्यम् । गर्भिणीनां समूहो गार्मिणम् । युवतीनां समूहो यौवतम् । एकैकम् ॥ २२ ॥ या द्विरूढा द्विवार तात्र पुनर्मू: दिधिषुः दिघीषू: दिधिषुरपि । द्वे । पूर्वमेकस्य भूत्वा पुनरन्यस्य भवतीति पुनर्भूः । “अक्षता च क्षता चैव पुनर्भूः संस्कृता पुन: " इत्युक्तम् । मनुस्तु । “ज्येष्ठायां यद्यनूढायां कन्यायामूयतेऽनुजा । सा चाग्रे- दिधिषुर्शेया पूर्वा तु दिधिषुर्मता" इत्याह । दिधिष्वौ | तस्या विरूढायाः पतिर्दिधिषुरित्युच्यते एकम् । “पुनर्भूः पतिरुक्तञ्च पुनर्भुर्दिधिपुस्तथा" इत्येषो- ऽप्युदन्त इति स्वामी । सा पुनर्भूर्यस्य द्विजस्य कुटुम्बिनी कुटुम्ब पुत्रा- दिपोष्यवर्गस्तद्वती सोऽग्रेदिधिरित्येकम् । अग्रेदिधिषुरिति इखान्तोऽपि । Digtized by Google j द्वितीयं काण्डम्. १३७ स तु द्विजोsमेदिधिषूः सैव यस्य कुटुम्बिनी ॥ २३ ॥ कानीनः कन्यकाजातः सुतोऽथ सुभगासुतः || सौभागिनेयः स्यात्पारस्त्रैणेयस्तु परस्त्रियाः ॥ २४ ॥ पैतृष्वसेयः स्यात्पैतृष्वस्त्रीयश्च पितृष्वसुः || सुतो मातृष्वसुश्चैवं वैमात्रेयो विमातृजः ॥ २५ ॥ अथ बान्धकिनेयः स्याइन्धुलश्चासतीसुतः ॥ कौलटेरः कौलटेयो भिक्षुकी तु सती यदि ॥ २६ ॥ तदा कौलटिनेयोऽस्याः कौलटेयोऽपि चात्मजः ॥ आत्मजस्तनयः सूनुः सुतः पुत्रः स्त्रियां त्वमी ॥ २७ ॥ आहुर्दुहितरं सर्वेऽपत्यं तोकं तयोः समे ।। 23-27 दिधिषूः परपूर्वाब्रेदिधिषुस्तत्पुरन्धिकः" इति नाममाला | द्विजशब्देन वर्ण- श्रयस्यापि ग्रहणम् ॥ २३ ॥ कन्यकाया अनूढाया जातः सुतः कानीन इत्युच्यते कर्णः व्यासच । एकम् । सुमगासुतः सौभागिनेयः द्वे सुभगापु- त्रस्य । यः परस्त्रियाः सुतः पारसैणेयः एकम् ॥ २४ ॥ पितृष्वसुः पितृभ- गिन्याः सुतः पैतृष्वसेयः पैतृष्वस्त्रीय: द्वे । मातृष्वसुः सुतोऽप्येवम् । यथा मातृष्वसेयः मातृष्वत्रीयः द्वे । विमाता मातुः सपती तस्याः पुत्रो वैमा- त्रेय इत्युच्यते एकम् । “वैमात्रोऽप्यन्यत्र ” ॥ २५ ॥ बान्धकिनेयः बन्धुलः असतीसुतः कौलटेरः कौलटेयः पञ्च कुलटापुत्रस्य ॥ २६ ॥ यदि तु सती भिक्षुकी मिक्षार्थिनी तर्हि तस्या आत्मजः कौलटिनेयः कौलटेयः द्वे | कुलानि भिक्षार्थ अटति न तु जारार्थ तस्याः कुलटायाः पुत्रः कौलटिनेयः । इत- रस्याः कौलटेर इति भेदः । “कुलं जनपदे गृहे " इति विश्वः । आत्मजः तनयः सुनुः सुतः पुत्रः पञ्चकं पुत्रस्य । “पुभानो नरकाद्यसात्पितरं त्रायते सुतः । तात्पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयंडवा " इति । अमी आत्मजादयः सर्वे त्रियां वर्तमानाः ॥ २७ ॥ दुहितरं आहुः । यथा आत्मजा तनया मनुः सुवा पुत्री दुहितेत्यपि ऋदन्तम् | अपत्यं तोकं द्वे तयोः समे पुत्रे दुहितरि च क्लीबलिङ्गे एवेत्यर्थः । औरस: उरस्यः “औरस्य इत्यपि " द्वे खजाते सव- र्णायामूढायां स्वमाजाते पुत्रे न तु दत्रिमादौ । तातः जनकः पिता त्रीणि १८ Dightized by Google

28-32 १३८ सटीकामरकोशस्य [ मनुष्यवर्ग: खजाते त्वौरसोरस्यौ तातस्तु जनकः पिता ॥ २८ ॥ जनयित्री प्रसूर्माता जननी भगिनी खसा ॥ नॅनान्दा तु स्वसा पत्युर्नप्त्री पौत्री सुतात्मजा ॥ २९ ॥ भार्यास्तु भातृवर्गस्य यातरः स्युः परस्परम् ।। प्रजावती भ्रातृजाया मातुलानी तु मांतुली ॥ ३० ॥ पतिपत्योः प्रसू: अश्रूः शुरस्तु पिता तयोः || पितुर्भ्राता पितृव्यः स्यान्मातुर्भ्राता तु मातुलः ॥ ३१ ॥ श्याँलाः स्युर्भ्रातरः पत्न्याः स्वामिनो देवृदेवरौ । स्वँखीयो भागिनेयः स्वाजामाता दुहितुः पतिः ॥ ३२ ॥ पितामहः पितृपिता तत्पिता प्रपितामहः ॥ पितुः ॥ २८ ॥ जनयित्री । अन्तर्भावितण्यर्थाजनित्री । प्रसूः माता जननी "जननिः" चत्वारि जनन्याः । भगिनी स्वसा द्वे स्वसुः । मा पत्युः स्वसा सा ननान्देत्येकम् । ऋदन्तमिदम् । “ननन्देत्यपि " । " ननान्दा तु खसा पत्थुर्ननन्दा नन्दिनी च सा " इति रमसः । नप्वी पौत्री द्वे सुतस्य सुतायाबात्मजा तत्र ॥ २९ ॥ आतृवर्गस्य मार्या: परस्परं यातरः स्युः एकम् । प्रजावती आहजाया द्वे भ्रातुर्जायायाम् । मातुलानी मातुली "मातुलेत्यपि " द्वे मातु- लमार्यायाः ॥ ३० ॥ पत्युः पत्याच प्रसूर्माता अश्रूरित्युच्यते एकम् । तयोः पतिपस्योः पिता शुर इत्युच्यते । श्रश्रूशिशुश्वशुरा इति शमेदा द्वितालव्याः । एकम् । पितुः भ्राता पितृव्यः एकम् । मातुः आता मातुल इत्युच्यते एकम् ॥ ३१ ॥ पस्याः आतरः श्याला इत्येकम् । श्याल - शब्दलालम्यादिर्दन्त्यादिव । “उच्छिष्टमधुपर्कवाची श्याशब्दः । श्यां लातीति श्यालः ।” स्वामिनः पत्युर्भ्रातरि कनिष्ठे देवा देवरः । देवशब्दस्य देवा देवरौ इत्यादि । “देवदेवरदेवानः" इति शब्दार्णवादन्यत्र नान्तोऽपि देवेति ।" स्वसीय: “धे कृते स्वस्त्रियः । ढकि स्वलेय : " भागिनेयः द्वे भगिन्याः पुत्रे | दुहितुः पतिः जामाता स्यात् । एकम् ॥ ३२ ॥ पितामहः पितृपिता द्वे पितुः पितरि । तस्य पितामहस्य पिता प्रपितामह इत्येकम् । एवं पातुः पित्रादौ मातामहादिः । यथा मातुः पिता मातामहः एकम् । तत्पिता Diglized by Google ६ ] द्वितीयं काण्डम्. समाः ॥ समाः ॥ ३४ ॥ मातुर्मातामहाद्येवं सपिण्डास्तु सनाभयः || ३३ || समानोदर्यसोदर्यसगर्ग्यसहजाः सगोत्रबान्धवज्ञातिबन्धुस्वस्वजनाः ज्ञातेयं बन्धुता तेषां क्रमाद्भावसमूहयोः ॥ धवः प्रियः पतिर्भर्ता जारस्तूपपतिः समौ ॥ ३५ ॥ अमृते जारजः कुण्डो ते भर्तरि गोलकः || आत्रीयो भ्रातृजो भ्रातृभगिन्यौ भ्रातरावुभौ ॥ ३६ ॥ मातापितरौ पितरौ मातरपितरौ प्रसूजनयितारौ ॥ १३९ 33-36 प्रमातामहः एकम् । सपिण्डाः सनाभयः द्वे सतपुरुषावधिज्ञातिषु । “सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते " इति स्मृतेः । “समान एकः पिण्डो देहो मूलपु- रुषो निर्वाप्यो वाऽस्य । सह पिण्डेन वर्तत इति वा सपिण्डः । समानो नाभि- मूलपुरुषोऽस्य सनाभिः " ॥ ३३ ॥ समानोदर्यः सोदर्य: सगर्भ्य: सहज चत्वारि एकोदरस्य आतुः । सगोत्रः बान्धवः ज्ञातिः बन्धुः स्वः स्वजनः षट् सगोत्रस्य । समानमेकं गोत्रमस्य सगोत्रः । अत्र स्खशब्दस्य स्वरूपं स्खः खौ स्वाः इत्यादि ॥ ३४ ॥ तेषां भावसमूहयोः क्रमात् ज्ञातेयं बुन्धुता स्यात् । यथा ज्ञातीनां भावो ज्ञातेयं एकम् । बन्धूनां समूहो बन्धुता एकम् । धवः प्रियः पतिः भर्ता चत्वारि पत्युः । जारः उपपतिः । द्वे मुख्यादन्यस्य भर्तुः । “उपमितः पत्या, उपसृष्टः पतिरनेन वा उपपतिः । “प्रादिभ्यो धातुजस्य वाच्यो वा चोचरपदलोपश्च " इति समासः ॥ ३५ ॥ अमृते भर्तरि जाराजातः कुण्ड इत्युच्यते एकम् । कुण्ड्यते कुलमनेन कुण्डः । “कुडि दाहे" | त्रिया तु कुण्डी । “कुण्डमम्यालये मानभेदे देवजलाशये । कुण्डी कमण्डलौ जारात्पति- वीसुते पुमान् " । मृते भर्तरि जाराजातो गोलक इत्येकम् । आत्रीयः आतृव्य: " आतृजः द्वे आतृपुत्रस्य । आत्भगिन्यौ भ्रातराविति स्वातां एकम् | उभाविति सहोक्तौ सत्यामिति सूचनार्थम् | आता च स्वसा च भ्रातरौ । "भ्रातृपुत्रौ स्वसृदुहितुभ्याम्" इत्येकशेषः ॥ २६ ॥ मातापितरौ पितरौ मातरपितरौ प्रसूजनयितारौ चत्वारि द्विवचनान्तानि मात्रा सहोक्ते पितरि । माता च पिता च पितरौ । “पिता मात्रा" इत्येकशेषः । मातरपितरा- वित्यत्र ऋकारयोरभावो निपात्यते । तेन मातरपितराभ्यामिति प्रयोग Diglized by Google 66 37-40 सटीकामरकोशल्य [ मनुष्यवर्ग: श्वश्रूश्वशुरौ श्वशुरौ पुत्रौ पुत्रश्च दुहिता च ॥ ३७ ॥ दम्पती जम्पती जायापती भार्यापती च तौ ।। गर्भाशयो जरायुः स्यादुल्वं च कललोऽस्त्रियाम् ॥ ३८ ॥ सूतिमासो वैजननो गर्भो भ्रूण इमो समौ ॥ तृतीयाप्रकृतिः षण्टः क्लीबः पण्डो नपुंसके ॥ ३९ ॥ शिशुत्वं शैशवं बाल्यं तारुण्यं यौवनं समे || स्यात्स्थाविरं तु वृद्धत्वं वृद्धसंघेऽपि वार्धकम् ॥ ४० ॥ १४० । इति न्यासः । श्वश्रूश्वशुरौ श्वशुरौ द्वे सहोक्तयोः श्वश्रूवशुरयोः | पुत्रश्र दुहिता च एकशेषे पुत्रौ स्यातामित्यर्थः । एकम् ॥ ३७ ॥ दम्पती जम्पती जायापती भार्यापती चत्वारि दंपत्योः | जायाशब्दस्य जंभावो दंभावश्च वा निपात्यते । तानित्यनेनैते शब्दा द्विवचनान्ताः पुंसीति सूचितम् । “शाल्मली मैथिली मैत्री दम्पती जम्पती च सा " इति वाचस्पतौ स्त्रीत्वमप्युक्तम् । गर्भाशयः जरायुः उल्ब त्रीणि येन वेष्टितो गर्भ: कुक्षौ तिष्ठति तस्य चर्मणः । गर्भ आशेतेऽत्र गर्भाशयः । जरायुरुदन्तः । कललं इत्येकम् । शुक्रशोणितसन्निपातस्य प्रसि- द्धत्वादस्य पर्यायो नोक्तः किंतु अस्त्रीत्वमात्रं विधीयते । उपपर्यायः कलल इत्येके । यदाहुः । तदुर्ल्ड कललं च तदिति ॥ ३८ ॥ सूतिमासः वैजननः द्वे प्रसवमासस्य | यत्र नवमे वा दशमे मासि प्रसूयते तस्येत्यर्थः । “विजायते- sसिन्विजननः " विजनन एव वैजननः | स्वार्थेऽण् । गर्भः भ्रूणः द्वे कुक्षिस्थस्य प्राणिनः । तृतीयाप्रकृतिः षण्ढः क्लीबः पण्डः नपुंसकः पञ्च नपुंसकस्य । तृती- याप्रकृतिरिति षडक्षरं नाम । “संज्ञापूरण्योथ" इति निषेधास पुंवद्भावः । तृती- यप्रकृतिरित्यपि । नञ्घटितमनित्यमिति न्यायेन उक्तनिषेधानित्यत्वात्युंव- द्भावः । षण्ढः स्यात्पुंसि गोपतौ । “आकृष्टाण्डे वर्षवरे तृतीयकृतावपि " इति कोशान्तरात् । तत्र प्रथमा प्रकृतिः स्त्री । द्वितीया पुमान् । तृतीया क्लीन इति । षण्ढो मूर्द्धन्यादिस्तालव्यादिर्वा ॥ ३९ ॥ शिशुत्वं शैशवं बाल्यं त्रयं बालत्वे । तारुण्यं यौवनं द्वे । स्थाविरं वृद्धत्वं वार्धकम् वार्धक्यमित्यपि । “ वार्धक्यं वार्धके वृद्धसंघाते वृद्धकर्मणि" इति बिश्व: । त्रीणि वृद्धत्वे । तत्र वार्धकमित्येकं वृद्धसंघेऽपि वृद्धानां समूहेऽपि ॥ ४० ॥ केशादौ जसा यत् शौक्ल्यं धवलिमा तत्पलितमुच्यते । आदिना लोम्नां ग्रहणम् । विसा जरा Digitized by Google 1240-44 १४१ द्वितीयं काण्डम्. पलितं जरसा शौक्ल्यं केशादौ विखसा जरा || स्यादुत्तानशया डिम्भा स्तनपा च स्तनंघयी ॥ ४९ ॥ बालस्तु स्यान्माणवको वयस्यैस्तरुणो युवा | प्रवयाः स्थविरो वृद्धो जीनो जीर्णो जरन्नपि ॥ ४२ ॥ वर्षीयान्दशमी ज्यायान्पूर्वजस्त्वग्रियोऽअजः || जघन्यजे स्युः कनिष्ठयवीयोऽवरजानुजाः || ४३ || अमांसो दुर्बलश्छाँतो बलवान्मांसलोंऽसलः ॥ तुन्दिलस्तुन्दिर्भस्तुन्दी बृहत्कुक्षिः पिचण्डिलः ॥ ४४ ॥ “वयः द्वे जरायाः । वित्रस्यतेऽनया विखसा । जीर्यत्यङ्गमनया जरा । उत्तानशया डिम्भा स्तनपा स्तनंधयी चत्वारि स्तनंघयस्य । त्रिषु वक्ष्यन्ते । स्त्रीत्वेन निर्देश: स्त्रीत्वे रूपभेदप्रदर्शनार्थः । डिम्भशब्दः सिंहादिवर्ग उक्तोऽपि स्त्रियां टाबन्तत्वप्रदर्शनाय पुनरिहोक्तः ॥ ४१ ॥ बाल: माणवकः द्वे बालस्य । आबोडशाद्वालः । वयस्यः । वयसि तिष्ठतीति । “ 'वयस्थ इत्यपि " । पक्षिणि बाल्यादौ वयो यौवनमात्रके" इति विश्वः | तरुणः युवा त्रयं यूनः । प्रवन्याः स्थविरः वृद्धः जीनः जीर्णः जरन् पकं वृद्धस्य । प्रवयसौ । जरन्तौ |॥ ४२ ॥ वर्षीयान् दशमी ज्यायान् त्रीण्यतिवृद्धस्य । अतिशयेन वृद्धो वर्षी- यान् वर्षीयांसौ । दशमोऽवस्थाविशेषोऽस्यास्तीति दशमी । वयसि पूर- णादिनिः । दशमिनौ । ज्यायांसौ । पूर्वजः अग्रियः “अग्रीयः" अग्रजः त्रीणि ज्येष्ठ भ्रातुः । पूर्वसिन्काले जातः पूर्वजः । जघन्यजः कनिष्ठः “कनीयानित्यपि ” यवीयान् यविष्ठः “अतिशायन" इतीष्ठन् । अवरजः अनुजः पश्चकं कनिष्ठभ्रातुः । जघन्येश्वरकाले जातः जघन्यजः । अवर- सिन्काले जातः अवरजः ॥ ४३ ॥ अमांसः दुर्बल: छात: त्रीणि अब- लस्म । छातचवर्गादिः । “छो छेदने ” । शात इति पाठः | बलवाम् मांसलः अंसलः त्रीणि बलवतः । अंसो बलमस्यास्तीत्यसलः । तुन्दिलः तुण्डिलः | तुन्दिकः तुन्दितः । तुन्दिभः “तुण्डिभः " तुन्दी "तुण्डी" बृह- त्कुक्षिः पिचण्डिल: “पिचिण्डिल: " पञ्च बृहदुदरस्य । तुन्दमस्यास्तीति तुन्दिलः | तुन्दादिभ्य इलच् मत्वर्थे तुन्दिबलि इति भप्रत्ययम | तुण्डिभौ ॥४४॥ 66 Digitized by Google 44-47 सटीकामरकोशल्य अवटीटोऽवनाटश्चावटो नतनासिके || केशवः केशिकः केशी बलिनो बलिभः समौ ॥ ४५ ॥ विकलागस्त्वपोगण्डः खर्वो ह्रस्वश्च वामनः ॥ खरणाः स्यात्खरणसो विस्तु गतनासिकः ॥ ४६ ॥ खुरणाः स्यात्खुरणसः प्रतुंः प्रगतजानुकः ॥ ऊर्ध्वन्नुरूर्ध्वजानुः स्यात्संतुः संहतजानुकः ॥ ४७ ॥ स्यादेडे बघिरः कुने गडुलः कुकरे कुँणिः ॥ १४२ [ मनुष्यवर्गः 44 अवटीट: अवनाटः अवअटः नतनासिकः चत्वारि चिपिटनासिकस्य । विप्र- हस्तु नासिकायाः नर्त अवनाटमित्यादि । तधुतत्वात् पुरुषोऽवटीट: । अर्श- आद्यच् । केशवः केशिक: "केशवान् ” केशी त्रयं प्रशस्तकेशस्य । प्रशस्ताः केशाः सन्त्यस्य केशवः । बर्लिनः बलिभः द्वे जरया ऋथचर्मणः । बलि- स्त्वक्संकोचोऽस्ति यस्य स बलिनः ॥ ४५ ॥ विकलाङ्ग: अपोगण्ड: द्वे निस- र्गतो न्यूनावमवस्य | अपकृष्टं गच्छतीत्यपोगण्डः । पृषोदरादिः । पौण्ड एकदेशोऽस्य पोगण्डः पौगण्डश्रेत्यपि । “पोगण्डो विकलाङ्गकः" इति रत्नकोशः। “पौगण्डो विकलाङ्गः स्याद्" इति हलायुषश्च । खर्वः इस्खः वामनः त्रयं इस्वस्य 'खुजा इति ख्यातस्य ।" खरणाः खरणसः द्वे तीक्ष्णनासिकस्य "सर- ळनाकील इति ख्यातस्य" । खरणाः सान्तः । विग्रः विस्त्रः विदुः विख्यः । विगता नासिका यस्येति विग्रहः । नासिकाशब्दस्य प्रादेशः ख्यश्चेति । “विग्रो विस्नुर्विनासिकः " इति रभसः । गतनासिक: द्वे गतनासिकस्य 'नक्टा इति ख्यातस्य " ॥ ४६ ॥ खुरणाः सान्तः । खुरणसः अदन्तः द्वे विकटनासिकस्य | खुरः शर्फ तद्नासिकाऽस्य | सुरणसौ । प्रतुः “प्रज्ञः " प्रग- तजानुक: प्रगते विरले जानुनी यस्येति विग्रहः । शेषे कप् | द्वे यस्य जानुनो- मेहदन्तराल बर्तते तस्य "फेंगडा इति ख्यातस्य" । ऊर्ध्वब्रुः " ऊर्ध्वज्ञः ” ऊर्ध्वजानुः द्वे तिष्ठतो यस्य जानुनी ऊर्ध्वे भवतस्तस्य । संयु: “संज्ञ: " संहत- जानुक: द्वे संलग्नजानुकस्य । “प्रभु: प्रगतजानु: स्यात्प्रज्ञोऽप्यत्रैव दृश्यते । संञ्जु : संहतजानौ च भवेत्संज्ञोऽपि तत्र हि । ऊर्ध्वगुरूर्ध्वजानु: स्वादूर्ध्वज्ञोऽप्यू- र्ध्वजानुक: " इति साहसाङ्कः ॥ ४७ ॥ एडः बधिरः द्वे श्रवणेन्द्रियहीनस्थ “बहिरा इति ख्यातस्य | " कुनः न्युनः । “ कुब्जो वृक्षप्रभेदे ना नवयोरमेदात् वलिनः वलिभः-इत्यपि बोध्यम् || Diglized by Google 48-51 द्वितीयं काण्डम्. १४३ पृश्निरल्पतनौ श्रोणः पङ्ग मुण्डस्तु मुण्डिते ॥ ४८ ॥ बलिरः केकरे खोडें खञ्जस्त्रिषु जरावराः || जहुँलः कालकः पिनुस्तिलकस्तिलकालकः ॥ ४९ ।। अनामयं स्यादारोग्यं चिकित्सा रुक्प्रतिक्रिया || भेषजौषघभैषज्यान्यगदो जायुरित्यपि ॥ ५० ॥ स्त्री रुनुजा चोपतापरोगव्याधिगदामयाः || क्षयः शोषश्च यक्ष्मा च प्रतिश्यायस्तु पीनसः ॥ ५१ ॥ न्युब्नः स्याद्वाच्यलिङ्गकः” इति मेदिनी । गडुलः " गडरः” । “गडुः पृष्ठगडे कुब्जे " इति मेदिन्याम् । द्वे कु कुबडा इति ख्यातस्य । 66 कुत्सितौ करौ यस्य सः । कुणिः “कूणिः” । “निसर्गतः कूणिपकुपोगण्डाः” इति नाममाला । द्वे रोगादिना दूषितकरस्य । पृश्नि: "पृष्णि: " अल्पतनुः द्वे अल्पा तनुर्गस्य तस्य अमानुषप्रायस्य । श्रोणः पशुः द्वे जंघाविकलस्य । सुण्ड: सुण्डितः द्वे कृतवपनस्य ॥ ४८ ॥ बलिरः केकरः द्वे नेत्रवियुक्तस्य 'काणा, कैरा, सिरवा इति ख्यातस्य " । के मूर्ध्नि कर्तुं शीलमस्येति केकर: खोड: खोरः खोलः । “अथ खञ्जके खोडखोरौ " इति रभसः । खञ्जः द्वे गतिविकलस्य “लङ्गडा इति ख्यातस्य ।" त्रिष्विति । जरावराः जराशब्दादवराः अर्वाक्पठिता: उत्तानशयाद्याः खञ्जान्तास्त्रिषु वाच्यलिङ्गा इत्यर्थः । जडलः “जठुलः " कालकः पिप्लुः त्रयं कृष्णवर्णस्य देहगतचिह्न- विशेषस्य "लास इति ख्यातस्य । " तिलकः तिलकालकः द्वे आकृतितो वर्णतय कृष्णतिलतुल्यस्य देहगतचिह्नस्य | तिल हव कालकः ॥ ४९ ॥ अनामय आरोग्यं द्वे रोगाभावस्य । “आमयस्याभावः अनामयम् । अर्था- भावेऽव्ययीभावः ।" चिकित्सा रुक्प्रतिक्रिया द्वे रोगप्रतीकारस्य । प्रतिक्रिया निरसनं रुक्प्रतिक्रिया | " भेषजं औषधं भैषज्यं “भेषजं भे रोगं जयति भेषजम् । " अगद: जायु पञ्चौषधस्य । अगदसाहचर्याज्जायु- रुदन्तः पुंसि ॥ ५० ॥ रुक् रुजा उपतापः रोग: व्याधिः गदः आमयः सप्त रोगमात्रस्य । तत्र रुक जकारान्ता | रुजा टाबन्ता । उभे स्त्रियौ । क्षयः शोषः यक्ष्मा त्रीणि क्षयरोगस्य | प्रतिश्यायः वीनसः द्वे पीनसरोगस्य पडसे इति ख्यातस्य । अयं मुहुर्नासाजललावी । “आपीनसः प्रतिश्या स्वात् " इति रभ- । Dightized by Google 51-54 .१४४ सटीकामरकोशस्य [ मनुष्यवर्गः स्त्री क्षुत् क्षुतं क्षवः पुंसि कासस्तु क्षवथुः पुमान् ॥ शोफस्तु वयथुः शोथः पादस्फोटो विपादिका || ५२ ॥ किलाससिध्मे कच्छतु पामपामे विचर्चिका || कण्डूं: खर्जूश्च कण्डूया विस्फोटः पिटकः स्त्रियाम् ॥ ५३ ।। व्रणो स्त्रियामीर्ममरुः क्लीबे नाडीव्रणः पुमान् || कोठो मण्डलकं कुष्ठश्वित्रे दुर्नामकार्शसी ॥ ५४ ॥ आनाहस्तु निबन्धः स्याद्रहणीरुक् प्रवाहिका || सात् प्रतिश्येत्यपि नाम ॥ ५१ || क्षुत् क्षुतं क्षवः त्रीणि क्षुतः शिंकेति ख्यातायाः । कासः क्षवथुः द्वे कासरोगस्य "खोकला इति ख्यातस्य । " शोफः श्वयथुः शोथः त्रीणि शोथस्य “सूज इति ख्यातस्य" । पादस्फोटः विपादिका द्वे पादस्फोटस्य "खोंटा फुटण्याचा रोग इति ख्यातस्य " ॥ ५२ ॥ किलास सिध्मं द्वे सिध्मस्य शिवें " श्वेतकुष्ठ" इति ख्यातस्य । कच्छ्र: पामा पामा विचर्चिका चतुष्कं स्त्रीलिङ्गं खर्जूविशेषस्य । “ओली खरूज " इति ख्यातस्य । अत्र पामेत्येकं नान्तम् | पामानौ । अपरं टावन्तम् । पामे। कण्डूः“कण्डुः”। “खर्जूः खर्जूरी कीटकण्डषु " इति हैमः । खर्जूः कण्ड्या त्रयं स्त्रीलिङ्गं खर्चा: “सुकी खरूज इति ख्यातायाः ।” विस्फोटः पिटकः । "विस्फोटा वटिका स्त्रियाम्" इत्यमरमालायां । वकारादिरपि विटिकेति । द्वे फोड इति ख्यातस्य । स्त्रियां तु पिटका क्षिपकावत् || ५३ || व्रणः ईमें अरुः त्रीणि व्रणस्य | ईर्मे । अरुषी । यो व्रणः सदा गलति तत्र नाडीव्रण इत्येकम् । पुमानिति पुंस्त्वावधारणार्थं निर्देशः । कोठः मण्डलकं कुष्ठं श्वित्रं चत्वारि कुष्ठस्य । कोठादिद्वयं मण्डलाकृतिकुष्ठस्य " गजकर्ण इति असि- द्धस्य । " कुष्टादिद्वयं श्वेतकुष्ठस्येत्येके | दुर्नामकं अर्श: द्वे अर्शोरोगस्य "मूळव्याध, अर्श " इति ख्यातस्य । “अर्शमिति क्लीबमप्यन्यत्र " ॥ ५४ ॥ आनाहः निबन्धः द्वे मलमूत्रनिरोधस्य " मलबद्धरोग इति ख्यातस्य । " ग्रह- णीरुक् प्रवाहिका द्वे संग्रहणीरोगस्य | प्रकर्षेण वहति बहु सवति गुदमस्यां सा प्रवाहिका । " मलप्रवहणं प्रवाहिका" इति स्वामी । प्रवाहिका रुक् रोगः ग्रहणी स्यादित्यन्वयो वा । ग्रहणिरितीकारहस्खोऽपि । प्रच्छर्दिका वमिः " 64 Digitized by Google ६] द्वितीय कारडम्. १४५ प्रच्छर्दिका वमिश्च स्त्री पुमांस्तु वमथुः समाः ॥ ५५ ॥ व्याधिभेदा विद्रधिः स्त्री ज्वरमेहभगंदराः ।। “लीपदं पादवल्मीकं केशघ्नस्त्विन्द्रलुप्तकः ॥” (१ ) अश्मरी मूत्रकृच्छ्रं स्यात्पूर्वे शुक्रावधेत्रिषु ॥ ५६ ॥ रोगहार्यगदंकारो भिषग्वैद्यौ चिकित्सके || वार्ता निरामयः कल्य उल्लाघो निर्गतो गदात् ॥ ५७ ॥ ग्लानग्लानू आमयावी विकृतो व्याधितोऽपटुः || आतुरोऽभ्यमितोऽभ्यान्तः समौ पामनकच्छुरौ ॥ ५८ ॥ "बमी बम इति पुंलिङ्गोऽपि " वमथुः त्रीणि वमनरोगस्य । तत्राद्यं द्वयं स्त्रियाम् । मथुः पुंसीत्यर्थः । समाः समानार्थाः ॥ ५५ ॥ अथ व्याधिभेदा वक्ष्यन्ते । विद्रधिरुदरादौ गण्डभेदः । विद्रं द्धातीति विद्रधिः स्त्रियाम् । “आदिशब्देन कपालकर्णप्रमेहानां पिटका ज्ञेयाः ” । ज्वरः प्रसिद्धः । मेहति मूत्रयतेऽनेन मेहः । स च रक्तमेह: शुभ्रमेह इत्यादिभेदेन बहुविधः । भगंदरो गुससमीपे विस्फोटविशेषः । श्रीपदं पादवल्मीकम् । पादयोः वल्मीकमिव रोग उत्पद्यते । द्वयं श्रीपदरोगस्य वारूळ इति ख्यातस्य । केशभः इन्द्रलुप्तकः द्वयं मस्तककेशरोगस्य चाई इति प्रसिद्धस्य | अश्मरी मूत्रकृच्छ्रं दे अश्मर्याः । अश्माकारं शुक्रं राति ददातीत्यश्मरी | स्यादित्यनेन मूत्रकृच्छ्रमित्यश्मर्याः पर्याय इति सूचितम् । मूत्रविनमात्रे मूत्रकृच्छ्रमिति नाय- मस्मर्याः पर्याय इति केचित् । इतः परं शुक्रावधेः वक्ष्यमाणात् शुक्रशब्दा- त्पूर्वे मूर्छितान्तास्त्रिषु वाच्यलिङ्गा इत्यर्थः ॥ ५६ ॥ रोगहारी अगदंकारः भिषक् वैद्यः चिकित्सकः पञ्च वैद्यस्य । रोगहारिणौ । भिषजौ । वार्तः मिरामयः कल्यः त्रीणि रोगरहितस्य | कल्यस्तालव्यान्तः । “ कल्यं प्रभाते मधुनि सजे दत्ते निरामये । कल्या कल्याणवाचि स्यात्” इति हैमः । उल्लाष इत्येकं रोगान्मुक्तस्य । अयमपि पूर्वस्यैव पर्याय इत्येके ॥ ५७ ॥ ग्लानः ग्लाः द्वे रोगादिवशात् हर्षरहितस्य । आमयावी विकृतः व्याधितः अपदुः आतुरः अभ्यमितः अभ्यान्तः सप्तकं रोगिणः । पामनः कच्छुर: द्वे पामायु- क्तस्य ॥ ५८ ॥ दद्रुणः “दण: दण: दण: " दनुरोगी द्वे दद्रुयुक्तस्य । 55-58 १ इदमधे तालपत्र पुस्तकेऽस्ति वा नास्ति वेति न निश्चीयते, सत्पत्रस्यातिशैथिल्यात् ॥ १९ Diglized by Google सटीकामरकोशस्य [ मनुष्यवर्गः द?णो दट्ठरोगी स्थादर्शोरोगयुतोर्शसः ॥ वातकी वातरोगी स्यात्सातिसारोतिसारकी ॥ ५९॥ स्युः क्लिन्नाक्षे चुल्लचिल्लपिल्लाः क्लिनेक्ष्णि चाप्यमी ॥ उन्मत्त उन्मादवति श्लेष्मलः श्लेष्मणः कफी ॥ ६ ॥ न्युजो भुमे रुजा वृद्धनाभौ तुन्दिलतुन्दिभौ ॥ किलासी सिध्मलोऽन्योऽदृक् मूर्खाले मूर्तमूच्छितौ ॥ ११ ॥ शुक्र तेजोरेतसी च वीजवीर्येन्द्रियाणि च ॥ मायुः पित्तं कफः श्लेष्मा स्त्रियां तु त्वगसृग्धरा ।। ६२ ॥ ददुः खमेदः “दाद इति प्रसिद्धा" । अझैरोगेण युतः अर्शस इत्युच्यते एकम् । वातकी पातोऽतिशयितोऽस्य । वातातीति कुगागमः इनिप्रत्ययश्च । रोगे चायमिष्यते । नेह वातवती गुहा । वातरोगी द्वे वातरोगयुक्तस्य । सातिसारः अतिसारकी द्वे अतिसारयुक्तस्य ॥ ५९ ॥ क्लिमाक्षः चुल्लः चिल्ल: पिल्लः चत्वारि क्लेदयुक्ते अक्षिणी यस्य तस्य धुंसः "चिपडा इति ख्यातस्य" । अमी चुल्लचिल्लपिल्लास्त्रयः क्लिक्ष्णि च क्लेदयुक्ते नेत्रेऽपि वर्तन्ते "चिपडे डोळे इति ख्यातेषु"। उन्मत्तः उन्मादवान् द्वे उन्मादयुक्तस्य । उन्मादो वात- पित्तादिकृतश्चित्तविभ्रमः । श्लेष्मला श्लेष्मणः कफी त्रीणि कफयुक्तस ॥६०॥ रुजा रोगेण भुमो वक्रपृष्ठोऽधोमुखस्तत्र न्युज इत्येकम् । वृद्धनामिः तुन्दिल "तुण्डिल:"तुन्दिभः "तुण्डिमा" त्रीणि वातादिनोगतनाभेगकिलासी सिध्मला द्वे सिध्मयुक्तस्य “शिन्या इति ख्यातस" ॥ अन्धः अदृक् द्वे दृष्टिहीनस्य "अंधळा इति ख्यातस्य" । अदृशौ । मूर्खाला मूर्तः मूर्छितः त्रीणि मूर्छायुक्तस्य ।। ६१ ॥ शुक्रं तेजः रेतः बीजं वीर्य इन्द्रियं षट् रेतसः । मायुः पितं हे पित्तस्य । मायुरुदन्तः पुंसि । कफः श्लेष्मा दे कफस । श्लेष्माणौ । त्वक् असूग्धरा “अमृग्धारेत्येके" द्वे चर्मणः । त्वचौ । त्वच इत्यदन्तः । त्वचेति टाबन्तश्चान्यत्र ॥ ६२ ॥ पिशितं तरसं मांसं पललं ऋन्यं आमिर्ष पर्दू मांसस्य । उत्तप्तं शुष्कमांसं वल्लूरं " वल्लुरमिति इस्त्रोकारमपि" त्रीणि शुष्कमांसस । तत्र वळूरे त्रिषु । वल्लूरा ।। ६३ ।। रुधिरं असृक् लोहितं असं रक्तं क्षतर्ज शोणितं सप्त रक्तस । असृजी । भुका "बूक्का" अग्रमांसं द्वे हद- पान्तर्गतपणाकारमांसभेदस काळीज इति ख्यातस । तदेव हृदयम् । उक्त Digbized by Google द्वितीय काण्डम्. पिशितं तरसं मासं पललं क्रव्यमामिषम् || उत्तप्तं शुष्कमासं स्यात्तदरं त्रिलिङ्गम् || ६३ ॥ रुघिरेऽसृक्लोहितासरक्तक्षतजशोणितम् ॥ बुक्का मांस हृदयं हृन्मेदस्तु वपा वसा || ६४ || पश्चाद्रीवाशिरा मन्या नाडी तू धर्मोनिः शिरा ।। तिलकं क्लोम मस्तिष्कं गोर्द किट्टं मलोऽस्त्रियाम् || ६५ ।। अन्त्र पुरीतत् गुल्मस्तु प्लीहा पुंस्यथ वस्त्रसा || स्नायुः स्त्रिया कालखण्डयकृती तु समे इमे ॥ ६६ ॥ १४७ च । “पद्मकोशप्रतीकाशं रुचिरं चाप्यधोमुखम् | हृदयं तद्विजानीयाद्विश्वस्या- यतनं महत्" इति । बुका स्त्री । बुकाग्रमांसमिति समस्तमपि । हृदयं हृत् द्वे हृदयाख्यनिन्नदेशस्य । बुकादिचतुष्कं समानार्थमित्येके | हृदी हृन्दि | मेद वपा वसा त्रीणि मांसजन्य स्नेहस्य | चरबी मांदे इति ख्यातस्य । मेदसी ॥ ६४ ॥ ग्रीवायाः शिरो ग्रीवाशिरा | या पश्चात्स्थिता ग्रीवाशिरा सा मन्ये - त्युच्यते एकम् । नाडी धमनिः शिरा त्रयं शिरायाः “नाडी इति ख्यातायाः ” सिरति दन्त्यादिरपि । “कृदिकारादक्तिनः" इति ङीषि धमनीत्यपि । तिलकं लोम द्वे मांसपिण्डविशेषस्य पुप्फुस इति ख्यातस्य । क्लोममित्यदन्तमपि । मस्तिष्कं “मस्तिकम् । “अथ मस्तिको मस्तुलिङ्गोऽपि " इति त्रिकाण्डशेषः । गोर्दै " गोद " द्वे मस्तकसंभूतधृताकारस्नेहस्य “गोद मेंदू ” इति ख्यातस्य । किट्टं मलः द्वे कर्णादिगतमलस्य । वसा शुक्रमसृक् मजा " कर्णविण्सूत्रविण्नखाः । श्लेष्माश्रुदूषिकाः स्वेदो द्वादशैते नृणां मलाः ” ।। ६५ ।। अन्त्रं “आन्त्रमित्यपि मनोरमायुक्तम् । पुरीतत् पुरीं शरीरं तनोतीति । द्वे अन्त्रस्य "आंतर्डे इति ख्यातस्य " । पुरीतती पुरीतन्ति । "पुरीतदखि याम्” इति वाचस्पतिकोशात्पुंस्यपि । गुल्मः प्लीहा द्वे वामकुक्षिस्यमांसपि- ण्डविशेषस्य । प्लीहानौ । “प्लीहाशब्दष्टाबन्तोऽपि " । वस्त्रसा स्नायुः द्वे अङ्गम- त्यङ्गसन्धिबन्धनरूपायाः स्लायोः शिरा इति ख्यातायाः । कालखण्डं यकृत् द्वे दक्षिणकुक्षिगतमांसपिण्डस्य ।। ६६ ।। सृणिका "सृणीका " स्वन्दिनी लाला त्रीणि लालायाः लाळ इति ख्यातायाः । स्यन्दिनी दन्त्यादिः । 62-44 Diglized by Google 66-70 १४८ सटीकामरकोशस्य [ मनुष्यवर्गः सृणिका स्यन्दिनी लाला दूषिका नेत्रयोर्मलम् || ( "नासामलं तु सिंघणं पिञ्जूषं कर्णयोर्मलम् ॥” )(१) मूत्रं प्रस्राव उच्चारावस्करौ शमलं शकृत् ॥ ६७ ॥ पुरीषं गूथवर्चस्कमस्त्री विष्ठाविशौ स्त्रियौ | स्यात्कर्परः कपालोऽस्त्री कीकसं कुल्यमस्थि च ॥ ६८ ।। स्याच्छरीरास्थि कङ्कालः पृष्ठास्त्रि तु कशेरुका ॥ शिरोस्थनि करोटिः स्त्री पार्श्वास्थनि तु पर्शुका ॥ ६९ ॥ अङ्गं प्रतीकोऽवयवोsपघनोऽथ कलेवरम् || गात्रं वपुः संहननं शरीरं वर्ष्म विग्रहः ॥ ७० ॥ कायो देहः क्लीबपुंसोः स्त्रियां मूर्तिस्तनुस्तनूः ॥ 64 “दूषिकेत्येक नेत्रयोर्मलस्य" उकीर पू इति ख्यातस्य । दूषीका दीर्घमध्यापि । दूषिदूषी चेत्यप्यन्यत्र । सिंघाणमित्येकं नासामलस्य । सिंहाणं सिंहानं चेत्यपि । “पिञ्जूष इत्येकं कर्णमलस्य" । मूत्रं प्रस्रावः द्वे मूत्रस्य । उभ्वारः अवस्करः शमलं शकृत् ॥ ६७ ॥ पुरीषं गूयं वर्चस्कं विष्ठा विद् नव विष्ठायाः । “उच्चार्यते त्यज्यते इत्युच्चारः । अवकीर्यते अघः क्षिप्यत इत्यवस्करः ।" गूथं कंस | कृती । “विद् तालव्यमूर्धन्यान्त्यः । विशौ । विषौ । गूथ पूरीषं वर्चस्कमित्यपि पाठः " । कर्परः कपालः द्वे शिरोस्थि- खण्डस्य । कपालमस्त्रियाम् । कीकसं कुल्यं अस्थि त्रीणि अस्थिमात्रस्य ।। ६८ ।। कङ्काल इत्येकं शरीरगतास्थिपञ्जरस्य "सांगाडा, पिंजरा इति ख्यातस्य" । कशेरुकेत्येकं पृष्ठमध्यगतास्थिदण्डस्य " कणा इति ख्यातस्य" । करोटिरित्येक शिरोगतास्थिसंघस्य । करोटीति ङीषन्सापि । यदाह पुष्प- दन्तः । "नृकरोटीपरिकरः" इति पर्शुकेत्येकं पार्श्वगतास्थान "बर्गडी इति ख्याते" ॥ ६९ ॥ अङ्गं प्रतीकः अवयवः अपघन: चतुष्कं देहावयवस्य । कलेवर गात्रं वपुः संहननं शरीरं वर्ष्म विग्रहः । विविधं सुखादि गृह्णाति । विविधैर्व्याधिभिर्गृह्यते चा ॥ ७० ॥ कायः देहः मूर्तिः तनुः तनूः द्वादश देहस्य | वपुषी । वर्ष्यणी । तन्वौ । पादाग्रं प्रपदं द्वे पादाग्रस्य चवडा इति ख्यातस्य । पाद: । "पादो बुध्ने तुरीयांशे शैलप्रत्यन्तपर्वते । चरणे च मयूखे च" इति कोशा- १ इदमधे तालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति । Diglized by Google द्वितीयं काण्डम्. पादाग्रं प्रपदं पादः पॅदङ्गिश्चरणोऽस्त्रियाम् ।। ७१ ॥ तग्रन्थी घुटिके गुल्फो पुमान्पाणिस्तयोरधः || जङ्घा तु प्रसृता जानूरुपर्वाष्ठीवदस्त्रियाम् || ७२ ॥ सक्थि क्लीबे पुमानूरुस्तत्सन्धिः पुंसि वंक्षणः || गुदं त्वपानं पायुर्ना वस्तिर्नाभेरघो दयोः ॥ ७३ ॥ कटो ना श्रोणिफलकं कॅटिः श्रोणिः ककुझती ॥ पश्चान्नितम्बः स्त्रीकट्याः क्लीबे तु जघनं पुरः ॥ ७४ ॥ कूपकौ तु नितम्बस्थौ दयहीने कुकुन्दरे | १४९ 46 44 न्तरे । पत् अभिः चरणः चत्वारि चरणस्य । दाम्तः पत् । "पदोऽभिरिति पाठे अदन्तः पदशब्द: " ॥ ७१ ॥ तद्ब्रन्थी पादस्य पार्श्वस्थौ ग्रन्थिविशेषौ घुटिके गुल्फाविति चोच्येते द्वयं “पायांचा घोंटा इति ख्यातस्स | " घुटिके स्त्रियाम् । द्वित्वाद्विवचनम् । न तु नित्यम् । तयोः गुल्फयोरघः प्रदेशः पाणि- रित्येकं खोट इति ख्यातस्य | "पाणिः स्त्रीपुंसयोः पादमूले स्यात् ध्वजि- नीकटौ" इति तु रन्तिदेवः । जङ्घा प्रसृता द्वे जङ्घायाः पोटरी इति प्रसिद्धायाः । जानु ऊरुपर्व अष्ठीवत् त्रयं जानूरुसन्धेः “ढोंपर गुडघा इति ख्यातस्य " । तत्राष्टीवदस्त्रियाम् | जानुनी । ऊरुपर्वणी | अष्ठीवन्तौ ॥ ७२ || सक्थि ऊरुः द्वे जानूपरिभागस्य “ मांडी इति ख्यातस्य ।” ऊरोरुपरिभागः सक्थीति कचिद्भेदो दृश्यते । तस्योरो: सन्धिः वंक्षण इत्येकम् । गुदं अपानं पायुः श्रीणि विष्ठानिर्गमद्वारस्य । पायुरुदन्तः ना पुमान् । वस्तिरित्येक स्त्रीपुंस- लिङ्गं नाभेरथो मूत्राशयस्य || ७३ || श्रोणिः कटिस्तस्याः फलकं कट इत्यु- च्यते स पुमान् । एकम् । कटि: "कटीति ङीषन्तापि । ” श्रोणिः “श्रोणी " ककुछती त्र्यं स्त्रीलिङ्गं कट्याः । “ककुद्वृषांस इव मांसपिण्ड : सोऽतिशयि - तोऽस्यां ककुमती ।" स्त्रियाः कटिः स्त्रीकटि: तस्याः पश्चाद्भागो नितम्ब इत्येकम् । निभृतं तम्यते कामुकैः नितम्बः । “तमु कांक्षायाम् " | जघनमि- त्येक स्त्रीकव्याः पुरोभागे । “जघनं स्यात् स्त्रियाः श्रोणिपुरोभागे कटावपि " इति । “वांदन ओंटी इति ख्याते ” ॥ ७४ ॥ नितम्बस्यौ पृष्ठवंशादधो- भागे विद्यमानौ कूपको गर्तौ ककुन्दरे स्याताम् । “ककारादिरपि " एकम् । इusीने ली । द्वित्वमनित्यम् । स्फिचौ कटिमोथौ द्वे कटिस्यमांसपिण्डयोः । 71-74 Digitized by Google od 75-78 १५० सटीकामरकोशस्य [ मनुष्यवर्ग: स्त्रियां स्फिचौ कंटिप्रोथावुपस्थो वक्ष्यमाणयोः ॥ ७५ ॥ भगं योनिर्द्वयोः शिनो मेंट्रो मेहनशेफँसी ॥ मुष्कोऽण्डकोशो वृषणः पृष्ठवंशाधरे त्रिकम् ॥ ७६ ॥ पिचॅण्डकुक्षी जठरोदरं तुन्दं स्तनौ कुचौ || चूचुकं तु कुचाग्रं स्यान्न ना क्रोडं भुजान्तरम् ॥ ७७ ।। उरो वत्सं च वक्षश्च पृष्ठं तु चरमं तनोः ।। स्कन्धो भुजशिरोंऽसोऽस्त्री सन्धी तस्यैव जत्रुणी ॥ ७८ ॥ बाहुमूले उभे कक्षौ पार्श्वमस्त्री तयोरषः ।। “कुले इति ख्यातयोः । कटिः तस्याः प्रोथौ मांसपिण्डौ कटिप्रोथौ । “स्त्रियां स्फिचौ कटिग्रोथौ कटिप्रोथौ च पूलका " इति रमसः । कटिप्रोथाविति नामद्वयं वा । “प्रोथोऽश्वघोणाध्वगयोः कट्याम्" इति हैमः | वक्ष्यमाणयोर्भगे शिश्ने च उपस्थ इत्येकम् ।। ७५ ।। भगं योनिः द्वे स्त्रीणामुपस्यस्य । द्वयोरि- त्यस्य योनिनान्वयः । शिश्न: मेंद्र: मेहनं शेफ: "शेपः " चत्वारि शिश्वस्य । मेंद्रमित्यपि पाठः | सुष्कः अण्डकोशः “मूर्धन्यान्तोऽपि "। वृषण: त्रीष्यण्ड- कोशस्य "आण्डकुली इति ख्यातस्य " | पृष्ठवंशाधरे त्रिभिरस्थिभिर्घटितं स्थानं त्रिकं इत्येकं “माकडहाड इति ख्यातस्य" ।। ७६ ॥ पिचण्ड: "पिचिण्ड: " कुक्षिः जठरं उदरं तुन्दं पश्च जठरस्य । सत्र पिचण्डकुक्षी पुंसि । जठरं विकल्पेन पुंसि । “जठरो न स्त्रियां कुक्षौ वृद्धकर्कटयोस्त्रिषु" इति मेदिनी । स्तनः कुचः द्वे वक्षोजस्य | चूचुकं कुचाग्रं द्वयं स्तनाग्रस्य | "चूचुको ना कुचाननम्” इति रनकोशः । “चूष्यते पीयत इति चूचुकम् ।" क्रोर्ड भुजान्तरम् ॥ ७७ ॥ उरः वत्सम् । “पुत्रादौ तर्णके वर्षे वत्सो वत्सं तु वक्षसि " इति रुद्रः । वक्षः पञ्च वक्षसि । तत्र कोर्ड न ना किंतु स्त्रीनपुंस- कयोः । स्त्रियां तु क्रोडा । तनोः शरीरस्य चरमं पश्चाद्भागः पृष्ठमित्ये- कम् । स्कन्धः । “स्कन्धः प्रकाण्डे कार्येऽसे विज्ञानादिषु पञ्चसु | नृपे समूहे व्यूहे च" इति हैमः । भुज़शिरः अंस: त्रीणि भुजशिरसः “खांदा इति ख्यातंय । तस्य स्कन्धस्य संधी जत्रुशब्दवाच्यौ एकं " नपुंसकम्” || ७८ || बाहु- मूलं कक्षः द्वे कक्षस्य । तयोरधोभागः पार्श्वमित्येकम् | मध्यमं अबलमं मध्यः Diglized by Google द्वितीयं काण्डम्. १५१ मध्यमं चावलमं च मध्योऽस्त्री द्धौ परौ द्वयोः ॥ ७९ ॥ भुजबांहूँ प्रवेष्टो दोः स्यात्कंफोणिस्तु कूर्परः ।। अस्योपरि प्रगण्डः स्यात्मकोष्ठस्तस्य चाप्यधः ॥ ८० ॥ मणिबन्धादाकनिष्ठं करस्य करभो बहिः ।। पञ्चशाखः शयः पाणिस्तर्जनी स्यात्मदेशिनी ॥ ८१ ॥ अङ्गुल्यः करशाखाः स्युः पुंस्यकुष्ठः प्रदेशिनी ॥ मध्यमाऽनामिका चापि कनिष्ठा चेति ताः क्रमात् ॥ ८२ || पुनर्भवः कररुहो नखोऽस्त्री नखरोऽस्त्रियाम् || 79-82 त्रीणि तनुमध्यस्य माज, कमर इति ख्यातस्य । अस्त्रीति मध्यमादिश- ब्दत्रयेऽप्यन्वेति । परौ द्वौ भुजबाहुशब्दो स्त्रीपुंसयोः ॥ ७९ ॥ भुजः बाहुः बाहः । “बाहोऽश्वभुजयोः पुमान्" इति दामोदरः । “बाहो बाहुरिति स्मृतः" इति देशिकोशः । प्रवेष्टः दो: चत्वारि भुजस्य । "स्त्रियां तु भुजा वाहा।" दोषौ । शसादौ दोषः दोष्णेत्यादि । “दोर्दोषा च भुजो बाहुः पाणिर्हस्तः करस्तथा " इति धनंजयात् । दोषेति टावन्तोऽपि वर्तते । कफोणिः कफणिः । “कफोणिः कफणिईयोः" इति शब्दार्णवः । कूर्परः “ कर्परः ” द्वे कोंपर इति ख्यातस्य । अस्य कूर्परस्योपरिमागे प्रगण्ड इत्येकम् | तस्य कूर्प- रस्याघोमागे प्रकोष्ठ इत्येकम् || ८० || पाणिप्रकोष्ठसन्धिर्मणिबन्धः तमारभ्य कनिष्ठापर्यन्तं करस्य मांसलो बहिर्भागः करम इत्युच्यते एकम् । पञ्चशाखः पत्र शाखा इवाङ्गुलयोऽस्य | शयः शमः । “ पाणिः शमः शयो हस्तः" इत्य- मरमाला । पाणिः त्रीणि करस्य । तर्जनी प्रदेशिनी “प्रदेशनीत्यपि " द्वे अङ्गुष्ठसमीपाङ्गुल्याः ॥ ८१ || अङ्गुली करशाखा द्वे अङ्गुलीमात्रस्य । ता अनुल्यः क्रमेण अङ्गुष्ठः प्रदेशिनी मध्यमा अनामिका | न नामग्रहणं योग्य- मस्याः । ब्रह्मणोऽनया शिरश्छेदनात् । अत एवास्यां पवित्रीक्रियते । कनि- ठिका इति संज्ञाभिरुच्यन्ते एकैकम् । तत्रानुष्ठः पुंसि । प्रागुक्तापि प्रदेशिनी तत्स्वरूपदर्शनार्थमिह पुनरुक्तेति न दोषः ॥ ८२ ॥ पुनर्मव: " पुनर्नव: " कररुहः नखः नखरः चत्वारि नखस्य | नखरः पुंसि क्लीबे च । “नखरं त्रिषु” इति अमरमाला । तर्जन्यादिमिस्तिसृभिरङ्गुलीमिर्युर्तेऽगुष्ठे विस्तृते प्रादेशादयः क्रमात्स्युः । “प्रदेश इति इस्खादिरपि " एकैकम् । तथा हि । Digitized by Google } 83-88 १५२ सटीकामरकोशस्य [ मनुष्यवर्गः मौदेशतालगोकर्णास्तर्जन्यादियुते तते ॥ ८३ ॥ अङ्गुष्ठे सकनिष्ठे स्यादितस्तिदशाङ्गुलः ।। पाणौ चपेटमतलप्रहस्ता विस्तृताङ्गुलौ ॥ ८४ ॥ दौ संहतौ संहतलः प्रतलौ वामदक्षिणौ || पाणिर्निकुनः प्रसृतिस्तौ युतावञ्जलिः पुमान् ॥ ८५ ॥ प्रकोष्ठे विस्तृतकरे हस्तो मुष्ट्या तु बद्धया | स रतिः स्यादरत्निस्तु निष्कनिष्ठेन मुष्टिना ॥ ८६ ॥ व्यामो बाह्रोः सकरयोस्ततयोस्तिर्यगन्तरम् || तर्जनीसहिता कुष्ठे विस्तृते प्रादेशः । एवं मध्यमासहिताङ्गुष्ठविस्तारे तालः । अनामिकायुतेऽङ्गुष्ठे गोकर्णः ॥ ८३ || कनिष्ठासहितेऽङ्गुष्ठे विस्तृते वितस्तिः द्वादशाङ्गुल: । द्वादश अङ्गुलय: प्रमाणमस्य | "प्रमाणे मात्रच्" । "द्विगोर्निय म्" इति तस्य लुक् । “तत्पुरुषस्याङ्गुलेः" इत्यच् प्रत्ययः । द्वे | साहचर्याद्वितस्तिः पुंसि | स्त्रियामिति सुभूतिः । चपेटः चर्पट: । “चर्पट: स्फारविपुले चपेटे चर्पटेऽपि च" इति मेदिनीविश्वप्रकाशौ । प्रतलः प्रहस्त: त्रीणि विस्तृतानु- लिके पाणौ ॥ ८४ ॥ वामदक्षिणी द्वौ प्रतलौ संहतौ चेत्संहतलः स्यात् । सिंहतल इत्यपि पाठः । संहतलः प्रतलश्चेति नामद्वर्यं वा । तत्र संहतलन- तलावित्यविसर्गपाठः । प्रतते प्रश्लिष्टे वा तलेऽत्र प्रतलः । निकुडनो निःशे- षेण कुब्जीकृतः पाणि: प्रसृतिः स्यात् । प्रसृत इति पाठः । तत्र प्रकृष्टं सृतमस्येति विग्रहः । “प्रसृतः सप्रसारे स्याद्विनीते वेङ्गिते त्रिषु । अर्धाञ्जलो तु पुलिङ्गो जायां प्रसृता मता" इति मेदिनी । एकम् । द्वौ प्रती संहतौ चेदञ्जलिरित्येकं पुंसि ॥ ८५ | विस्तृतः करो यत्र तादृशे प्रकोष्ठे कूर्पराधो- भागे हस्त इत्येकम् । अयं चतुर्विंशत्यङ्गुलमितो ज्ञेयः । स तु बद्धया मुष्टयो- पलक्षितः रनिरित्येकं “मुंढा हात इति ख्यातस्य । सरतिरित्यपि स्त्रिया- मपि ।" निष्कनिष्ठेन विस्तृतकनिष्ठेन सृष्टिनोपलक्षितो हस्तः अरनिरित्येक लियाम् । अरनिः पुमानपि । “नारतिः कफणौ हस्ते प्रकोष्ठे वितताङ्गुलौ " इति रुद्रविश्वप्रकाशौ । सुष्टया मुष्टिनेति निर्देशेन मुष्टिईयोरिति शापि- तम् ॥ ६ ॥ तिर्यक्ततयोर्विस्तृतयोः करसहितयोर्बाहोरन्तरं व्यामः । ऊर्ध्व- Dightired by Google द्वितीयं काण्डम्. ऊर्ध्वविस्तृतदोष्पाणिनमाने पौरुषं त्रिषु ॥ ८७ ॥ कण्ठो गलोऽथ ग्रीवायां शिरोधिः कन्दरेत्यपि || कम्बुग्रीवा त्रिरेखा सावटुर्घाटा कृकाटिका ॥ ८८ ॥ वक्त्रास्ये वदनं तुण्डमाननं लपनं मुखम् ॥ कीबे घ्राणं गन्धवहा घोणा नौस च नासिका ॥ ८९ ॥ ओष्ठाघरौ तु रदनच्छदौ दशनवाससी अघस्ताचिबुकं गण्डौ कपोलो तत्परां हनुः ॥ १० ॥ रदना दशना दन्ता रदास्तालु तु काकुदम् ॥ १५३ 87-40 विस्तृतदोषौ भुजौ पाणी च येन तस्य नुः पुंसो यन्मानं तत्र पौरुषमित्येकं त्रिषु । त्रियां तु पौरुषी । दोः पाणिरिति सविसर्गपाठोऽपि ॥ ८७ ॥ कण्ठः गल: द्वे "ग्रीवाग्रभागस्य गोंकनळी गोंकटी नरडी इति ख्यातस्य ।" ग्रीवा शिरोधिः । शिरः धीयतेऽस्याम् । “कर्मण्यधिकरणे च" इति अधिकरणे कि- त्ययः । कन्धरा त्रीणि “मान इति ख्यातस्य ।" शिरोधिरपि स्त्री | सा ग्रीवा तिसभी रेखा निर्विशिष्टा कम्बुग्रीवा स्यादित्येकम् । अवदुः घाटा कृका- टिका त्रीणि ग्रीवाशिरःसन्धेः पञ्चाद्भागस्य । “ग्रीवायासुनतभागस्य घांटी इति ख्यातस्येति केचित् ।” तत्रावटुः पुंसि ॥ ८८ ॥ वक्त्रं आस्यं वदनं तुण्डं आननं लपनं मुखं सत मुखस्य । आस्यन्ते वर्णा येन अस्यते ग्रासो वाड- सिन् तदास्यम् । ण्यत् । “मुर्ख मुखान्तरालं च द्वयमास्यमितीरितम् " इति शाश्वतः | घ्राणं गन्धवहा घोणा नासा । नासा तु नासिकायां च द्वारोवें दारुणि स्त्रियाम् । नसा नस्या । “घ्राणं गन्धवहा नासा नसा नस्या च नासिका " इति साहसाङ्कः | नासिका | पच नासिकायाः ॥ ८९ ।। ओष्ठः अधरः रदनच्छदः दशनवास: चत्वारि ओष्ठस्य । ओष्ठाभ्यां सहितावघरौ । केचिदुपरिवर्त्योष्ठः अधोवर्त्यघर इति मन्यन्ते तदयुक्तम् । अधरोष्ठ: बिम्बोष्ठी- त्यादिप्रयोगदर्शनात् । चिबुकमित्येकं अघस्तात् अधराधोभागे । गण्डः कपोलः द्वे कपोलस्य “गाल इति ख्यातस्य ।" तत्रापि नेत्रकपोलमध्यदेशो गण्ड इति ग्रंथान्तरम् । ताभ्यां कपोलाभ्यां परा चिबुकस्याधो हनुरित्येकम् । हनुः पुंस्यपि । प्रायेण स्त्रियाम् । तत्परो हनुरिति ओकारघटितपाठोऽपि ॥९०॥ रदनः दशनः दन्तः रदः चत्वारि दन्तस्य । तालु काकुर्द द्वे तालुनः । Digitized by Google T 41-44 १५४ सटीकामरकोशस्य [ मनुष्यवर्गः रसज्ञा रसना जिह्वा प्रान्तावोष्ठस्य सूकिंणी ॥ ९१ ॥ ललाटमलिंकं गोधिरूवें दृग्भ्यां ध्रुवौ स्त्रियो || कूर्चमस्त्री भ्रुवोर्मध्यं तारकाक्ष्णः कनीनिका ॥ १२ ॥ लोचनं नयनं नेत्रमीक्षणं चक्षुरक्षिणी || हग्दृष्टी चाखु नेत्राम्बु रोदनं चासँमश्रु च ॥ ९३ ॥ अपाङ्गौ नेत्रयोरन्तौ कटाक्षोऽपाङ्गदर्शने || कर्णशब्दहौ श्रोत्रं श्रुतिः स्त्री श्रवणं श्रवः ॥ ९४ ॥ उत्तमाङ्गं शिरः शीर्ष मूर्धा ना मस्तकोऽस्त्रियाम् ॥ रसज्ञा रसना | तालव्या अपि दन्त्याचेत्यादौ जिह्वायां रसना तथेत्युक्तेः रसनाशग्दो दन्त्यतालव्यमध्यः । रसनमिति क्लीनमपि । “ रसनं स्खदने ध्वनौ जिह्वायां तु न पुंसि स्यात् ” इति मेदिनी | जिहा त्रीणि जिह्वायाः । प्रान्ता - विति ओष्ठद्वयस्य वामदक्षिणौ प्रान्तौ सृकिणी स्याताम् | ईबन्तस्य स्त्रियामे- कवचनम् | नान्तस्य लीबे वा द्विवचनमेवत् । सृकि इति इदन्तस्य क्लीने द्विवचनं वा । सृक्कियां सृकि सृक चेति शब्दभेदात् । “सृक्केति नान्तस्य क्लीबे सृकणीति पाठः । कवयुक्तमिति मते तु । यथा सृहिणी खियाम् । सृकि नान्तमिदन्तं च । सङ्केति नान्तम् । सृफसृकमदन्तं चेत्यन्यत्र " एकम् ।। ९१ ।। ललाटं अलिकं गोधि: त्रीणि भालस्य । “अलिकं इस्वदीर्घम- ध्यम्” इति राजदेवः । गोधिः पुंसि । दृग्भ्यामूर्ध्वभागौ भुवौ एकम् । भूः । नासोपरि भ्रुवोर्मध्ये कूर्च इत्येकम् । “कूर्चमस्त्री भ्रुवोर्मध्ये कत्थनम्मथुकैतवे" इति कोशान्तरम् । अक्ष्णः कनीनिका मध्यगतकृष्णमण्डलं तारकेत्युच्यते एकम् ।। ९२ ॥ लोचनं नयनं नेत्रं ईक्षणं चक्षु अक्षि दृक् दृष्टिः अष्टौ नेत्रस्य | चक्षुषी | दृशौ । अनु नेत्राम्बु रोदनं असं अश्रु पश्च नेत्रोदकस्य । असु दन्त्यमध्यम् । अन्त्य॑ तालव्यमध्यम् । अस्रमदन्तं दन्त्यमध्यम् । “तालव्यमध्य- मपि " ॥ ९३ ।। नेत्रयोरन्तौ अपाङ्गौ एकम् । अपाङ्गेन दर्शने चेष्टायां कटाक्ष इत्युच्यते । “अपाङ्गस्त्वनहीने स्यानेत्रान्ते तिलकेऽपि च" इति विश्वः । कर्णः शब्दग्रहः श्रोत्रं श्रुतिः श्रवणं अवः षट् कर्णस्य | स्त्रीति विशेषविधानात् संकरो निर्दोषाय । श्रवसी ॥ ९४ ॥ उत्तमाङ्गं शिरः शीर्षे मूर्धा मस्तकः Digtized by Google ६] द्वितीयं काण्डम्. १५५ चिकुरः कुन्तलो वालः कचः केशः शिरोरुहः ॥ ९५ ॥ तद्वृन्दे कैशिकं कैश्यमलकाचूर्णकुन्तलाः || ते ललाटे भ्रमरकाः काकपक्षः शिंखण्डकः ॥ ९६ ॥ कबरी केशवेशोऽथ धम्मिलः संयताः कचाः ॥ शिखा चूडा केशपाशी व्रतिनस्तु सटा जटा ॥ ९७ ॥ वेणि: प्रवेणी शीर्षण्यशिरस्यौ विशदे कचे || पाशः पक्षश्च हस्तश्च कलापार्थाः कचात्परे ॥ १८ ॥ तनूरुहं रोम लोम तद्वृद्धौ श्मश्रु पुंमुखे || 95-98 44 पञ्च शिरसः । ना पुमान् । चिकुरः चिकूरः । कुन्तला मूर्द्धजास्त्वस्त्राधि- कुरात्रिकुराः कचाः" इति दुर्गः । कुन्तलः वालः कचः केश: शिरोरुहः षट् केशस्य ।। ९५ ।। कैशिकं कैश्यं द्वे तद्वृन्दे केशानां समूहे । अलकाः चूर्णकुन्तलाः द्वे कुटिलकेशानाम् । ते अलकाः ललाटे लम्बमानाः भ्रमरकाः स्युः । काक- पक्षः शिखण्डकः शिखण्डिकः शिखाण्डकः । “शिखाण्डकशिखण्डिकौ” इति वाचस्पतिसुभूती । “शिखण्डो बर्हचूडयोः” इति मेदिन्याम् । द्वे कुमारचूडागाः ।। ९६ ॥ कबरी केशवेशः द्वे केशबन्धरचनायाः | कबरी स्त्री । संयताः मौक्तिकदामादिवद्धाः कचा: केशसमूहो धम्मिल्ल इत्येकं “बुचडा इति ख्यातस्य ।" शिखा चूडा केशपाशी त्रीणि शिखायाः । केशपाझ्यौ | सटा जटा द्वे व्रतिनः शिखायाम् ॥ ९७ ।। वेणिः प्रवेणी द्वे सर्पाकाररचितकेच- वेशस्य । वेणीत्यपि । प्रवेणिरित्यपि । “प्रवेणिः स्त्री कुथावेण्योः" इति मेदिनी । शीर्षण्यः शिरस्य: द्वे विशदे निर्मले केशे । कचादित्यर्थप्रधानो निर्देशः । तेन कचपर्यायात् परे पासादयस्खयः कलापार्था: केशसमूहवाचिन इत्यर्थः । यथा कचपाशः | केशपाशः | केशपक्षः । कुन्तलहस्तः ॥ ९८ ।। तनूरुहं रोम लोम त्रयं रोम्णः | पुंमुखे पुंसो व तस्य रोम्णो वृद्धौ सत्यां तद्रोम मधु स्यात् एकं “दाढी इति ख्यातस्य" । मधुणी । आकल्पः वेषः । वेश इति तालव्यान्तोऽपि । “वेशो वेश्यागृहे गृहे । नेपथ्ये च?? इति मेदिनी । नेपथ्यं प्रतिकर्म प्रसाधनं पञ्च अलङ्कृतस्य शोभायाम् । “नेपथ्यं तु प्रसाधने । रङ्गभूमौ वेषभेदे " इति हैमः । नेपथ्यशन्दः पुंस्यपि । “नेपथ्यः Digitized by Google ✓ 59 103 सटीकामरकोशस्य [ मनुष्यवर्ग: ॥ आकल्पवेषौ नेपथ्यं प्रतिकर्म प्रसाधनम् ॥ ९९ ॥ दशैते त्रिष्वलङ्कर्तालङ्करिष्णुच मण्डितः || प्रसाषितोऽलङ्कृतश्च भूषितश्च परिष्कृतः ॥ १०० ॥ विभ्राद् भ्राजिष्णुरोचिष्णू भूषणं स्यादलङ्गिया || अलङ्कारस्त्वाभरणं परिष्कारो विभूषणम् ।। १०१ ।। मण्डनं चाथ मुकुटं किरीटं पुन्नपुंसकम् ।। चूडामणिः शिरोरत्नं तरलो हारमध्यगः ।। १०२ ।। वालपाश्या पारितथ्या पत्रपाश्या ललाटिका || कर्णिका तालॅपत्रं स्यात्कुण्डलं कर्णवेष्टनम् ॥ १०३ ॥ ग्रैवेयकं कण्ठभूषा लम्बनं स्याललन्तिका ॥ स्सादलङ्कारे रङ्गज्यायां नपुंसकम्" इति मेदिनीकोशात् । प्रतिकर्मादि द्वयमल- करणस्य वा ॥ ९९ ॥ एते अलकर्तादयः वक्ष्यमाणा दश शब्दास्त्रिषु वाच्य- लिङ्गाः । अलङ्कर्ता अलकरिष्णुः द्वे अलङ्कर्तरि । अलङ्कर्तु शीलमस्यालंक- रिष्णुः । मण्डितः प्रसाधितः अलङ्कृतः भूषितः परिष्कृतः “परिस्कृतः” पञ्च अलङ्कृतस्य || १०० ॥ विश्राद् भ्राजिष्णु: रोचिष्णु: त्रयमतिशयेन श्रोममानस्य । विभ्राजौ । भूषणं अलडिया द्वे भूषणक्रियायाः । भूषा तु स्वादलङ्कियेत्यपि पाठः | " अलङ्कारः आमरणं परिष्कार: “परिस्कारः ” विभूषणम् ।। १०१ ।। मण्डनं पञ्चालङ्कारस्य । मुकुटं "मकुटं" किरीटं द्वे किरीटस्य । “तत्र किरीटं पुंसि क्लीने च । " चूडामणिः शिरोरतं द्वे शिरो- मणेः । हारमध्यगः हारमध्यगतो नायकमणिः तरल: स्यात् पदक इत्यादि- ख्यातस्य एकम् || १०२ ॥ वालपाश्या पारितथ्या द्वे सीमन्तभूषणस्य । “ स्वामी तु प्रथमं वालं बंधन मुक्तावलीनामित्याह । परितस्तथाभूतैव पारि- तथ्या ।" पत्रपाझ्या ललाटिका द्वे ललाटभूषणस्य । कर्णिका कर्णस्याल - ङ्कारेऽर्थे । “कर्णललाटात्कनलङ्कारे” इति कन् । कर्णिका कर्णभूषणमिति । ताल- पत्र “ताडपत्र " द्वे ताटङ्कस्य तानवड इति ख्यातस्य । कुण्डलं कर्णवेष्टनं द्वे कुण्डलस्य । तत्र कर्णिका स्त्रीभिरेव धार्यते । इदं पुरुषैरपि ॥ १०३ | ग्रैवे- यकं कण्ठभूषा द्वे श्रीवाभरणस्य । “ग्रैवेर्य ग्रैवं चेत्यन्यत्र " | लम्बनं ललन्तिका Digitized by Google 104-108 द्वितीय काण्डम्. १५७ स्वर्णैः प्रालम्बिकाऽथोरः सूत्रिका मौक्तिकैः कृता ॥ १०४ ॥ हारो मुक्तावली देवच्छन्दोऽसौ शतयष्टिका || हारभेदा यष्टिभेदागुच्छंगुच्छार्धगोस्तनाः ॥ १०५ ॥ अर्घहारो माणवक एकावल्येकयष्टिका || सैव नक्षत्रमाला स्यात्सप्तविंशतिमौक्तिकैः ॥ १०६ । आवापकः पारिहार्यः कटको वलयो स्त्रियाम् || केयूरमजदं तुल्ये अङ्गुलीयकमूर्मिका ॥ १०७ ॥ साक्षराङ्गुलिमुद्रा स्यात्कङ्कणं करभूषणम् || स्त्रीकट्या मेखला काची सप्तकी रशना तथा ॥ १०८ ॥ कीबे सारसनं चाथ पुंस्कव्यां शृङ्खलं त्रिषु ॥ द्वे आनामिलम्बितकण्ठिकायाम् । सैव ललन्तिका खर्णैः कृता प्रालम्बिका स्यात् एकम् । सैव ललंतिका मौकिकै रचिता चेदुरःसूत्रिकेत्येकम् ।। १०४ ।। हारः । हियते मनोऽनेनेति । अथवा हारयति मनः । मुक्तावली " द्वे मुता- हारस्य ।” असौ मुक्तावली शतयष्टिका शतलतिका चेत् देवच्छन्दः एकम् । देवच्छन्दौ । यष्टिभेदाल्लतानां मेदात् गुच्छादयो हारभेदाः स्युः । " गुत्स- गुत्सार्धगोस्तना इत्यपि पाठः । ” ते यथा । द्वात्रिंशद्यष्टिको गुच्छः । चतु- विंशतियष्टिको गुच्छार्घः । चतुर्यष्टिको गोस्तनः ॥ १०५ ।। द्वादशयष्टिको- ऽर्षहारः । विंशतियष्टिको माणवकः । एकयष्टिका एकावली | सैवैकावली सप्तविंशतिमौक्तिकैः ॐ: कृता नक्षत्रमाला स्यात् एकैकम् ॥ १०६ ॥ आषा- पकः पारिहार्यः कटकः वलयः चत्वारि प्रकोष्ठाभरणस्य "पोंची इत्यादि- ख्यातस्य ।" केयूर अङ्गद द्वे प्रगण्डभूषणस्य “ बाहुवटे, बाजुबंद इति ख्यातस्य ।” के बाहुशिरसी यौति केयूरम् । “यु मिश्रणे” । अङ्गुलीयकं ऊर्मिका द्वे अङ्गुल्याभरणस्य आंगुठी इति ख्यातस्य ।। १०७ ।। ऊर्मिकैव रामनाभाद्यक्षरयुता चेदङ्गुलिमुद्रेत्येकम् । कङ्कणं करभूषणं द्वे मणिबन्धभूष- णस्य "कांकर्णे इति ख्यातस्य " | "कङ्कणो ना प्रतिसरः" इति रनकोशः । मेखला कांची "कांचि: " सप्तकी रशना “ दन्त्यमध्यापि " ॥ १०८ ॥ सारसनं पत्र स्त्रीणां कटिभूषणस्य "दाब, कंबरपट्टा" इति ख्यातस्य । “एक- Digitized by Google 7 1 1109-112 १५८ सटीकामरकोशस्य पादाङ्गुदं तुलाकोटिर्मजीरो नूपुरोऽस्त्रियाम् ॥ १०९ ।। हंसकः पादकटकः किंङ्किणी क्षुद्रघण्टिका ।। त्वक्फलकृमिरोमाणि वस्त्रयोनिर्दश त्रिषु ॥ ११० ।। वाल्कं क्षौमादि फालं तु कार्पासं बादरं च तत् ॥ कौशेयं कृमिकोशोत्थं रावं मृगरोमजम् ॥ १११ ।। अनाहतं निष्प्रवाणि तत्रकं च नवाम्बरम् || तत्स्यादुद्गमनीयं यद्धौतयोर्वत्रयोर्युगम् ॥ ११२ ॥ पत्रोणं धौतकौशेयं बहुमूल्यं महाधनम् ॥ [ मनुष्यवर्ग: " यष्टिर्भवेत्काञ्ची मेखला त्वष्टयष्टिका । रसना षोडश ज्ञेया कलापः पञ्चविं शक इति भेदास्त्विह नोक्ताः । " शृङ्गलमित्येकं पुंसः कटिभूषणस्य " दोरा इति ख्यातस्य ।" शृङ्खला शृङ्खलः | पादाकुर्द तुलाकोटि: "तुला- कोटी " मञ्जीरः “मञ्जीलः " नूपुरः ।। १०९ । इसकः पादकटकः षङ्कं नूपुरस्य "तोरड्या पैंजण इति ख्यातस्य । हंसकादिद्वयं पादकटकस्य वाळे इति ख्यातस्येति मतम् ।” तुलाकोटिः स्त्री | मजीसे न स्त्रियाम् । किङ्किणी किङ्किणिः कङ्गणी । “कङ्कणः स्यात्प्रतिसरः कङ्कणी क्षुद्रषण्टिका” इति भागुरिः । क्षुद्रषण्टिका द्वे घागरी “घुंगुर " इति ख्यातायाः । त्वगादिचतुष्कं वस्त्राणां योनिः कारणम् । कारणचातुर्विध्यात् वस्त्राणां चातुर्विध्यमिति भावः । क्षौमादित्येतद्विना बाल्कफालादयो निष्प्रवाण्यन्ता दश त्रिषु । तत्रकं चेति चकारादेकादशं तत्रकं च त्रिषु । वक्ष्यमाणदुकूलसाहचर्यात्क्षौमं क्लीवमेव । त्रिवि ॥ ११० ॥ त्वगादिजन्यादिक्रमेणाभिहितानि । क्षौमादि वस्त्रं वाल्कं ज्ञेयम् । क्षुमा अतसी तद्विकारः क्षौमम् । आदिना शाणमित्यादि एकं त्वयमस्य । फालं कार्पासं बादरं त्रीणि फलविकारस्य कार्पासवस्त्रस्य । कृमीणामपाननिर्गतस्त्रकृतः कुडुलाकार: कोश: कृमिकोश॒स्तस्मादुत्थं कौशेयं स्यात् । भृगरोमजं वस्त्रं राह्यमित्येकम् । “ अत्र मृगशब्देन पशुमात्रं ग्रापं तेन कम्बलाद्यपि " ॥ १११ ॥ अनाहतं निष्प्रवाणि तत्रकम् । तत्राद- चिरापहृतम् । नवाम्बरं चत्वारि नूतनवस्त्रस्य कोरें वस्त्र इति प्रसिद्धस्य । निर्गता प्रवाणी तन्तुबायशलाकाऽस्मात् निष्प्रवाणि । धौतयोर्वत्रयोर्युगं यत्त- दुद्गमनीयमित्येकम् । “युगमित्यविवक्षितम् ” ॥ ११२ ॥ यद्धौतं कौशेयं Diglized by Google द्वितीयं काण्डम्. १५९ क्षौमं दुकूलं स्याद्वे तु निवीतं प्रावृतं त्रिषु ॥ ११३ ॥ स्त्रियां बहुवे वस्त्रस्य दशाः स्युर्वस्तयोर्द्वयोः ॥ दैर्घ्यमायाम आरोहः परिणाहो विशालता ॥ ११४ ॥ पटचरं जीर्णवस्त्रं समौ नक्तककर्पटौ । वस्त्रमाच्छादनं वासलं वसनमंशुकम् ॥ ११५ ॥ सुचेलकः पटोऽस्त्री स्याद्धराशिः स्थूलशाटकः ॥ निचोलः प्रच्छदपटः समौ रलककम्बलौ ॥ ११६ ॥ अन्तरीयोपसंव्यानपरिधानान्यघोंऽशुके ।। " तत्पत्रोर्णे एकम् । बहुमूल्यं यद्वखादिकं तन्महाधनमित्येकम् । त्रिलिङ्गम् । क्षामं दुकूलं द्वे पट्टवस्त्रस्य “पाटाव इति ख्यातस्य । " निवीतं आवृतं द्वे प्रावृतवस्त्रस्य || ११३ ॥ वस्त्रस्य द्वयोर्वस्तयोः प्रान्तयोः दशाः स्युः । एकं स्त्रीलिङ्गं बहुवचनान्तं च नित्यम् । वस्तयो द्वयोरिति पाठे तु दशाः वस्तयः द्वे वस्त्रप्रान्तयोः । तत्र स्त्रियां बहुत्वे दशा: । स्त्रीपुंसयोर्षहुत्वे व वस्तयः । “दशावस्थादीपवर्त्योर्वखान्ते भूनि योषिति । वस्तिर्द्वयोर्निरूहे नाम्यत्रो भूनि दशासु च " इति मेदिनी । दैर्ध्य आयाम: आरोह: “आनाह इति रामाश्रमीकारः ।" त्रयं वस्त्रादेदैर्घ्यस्य "लांबी इति ख्यातस्य । परिणाह: विशालता द्वे विस्तरस्य "रुंदी" इति ख्यातस्य ॥ ११४ ॥ पट्टध्वरं जीर्णवस्त्र द्वे जीर्णवत्रस्य | नक्तकः “ लक्तक इत्यपि " कर्पटः द्वे जीर्णवस्त्र- खण्डस्य "फडके, छाटी इति ख्यातस्य ।" वस्त्रं आच्छादनं वासः चैलं “चेल । चलोऽघमे त्रिषु । नपुंसकं तु वसन इति विश्वः ।" वसनं अंशुकं षट् वस्त्रस्य । “अंशुकं शुक्लवस्त्रे साइखमात्रोत्तरीययोः” इति रभसः ।। ११५ ।। सुचेलक: पटः द्वे शोभनवस्त्रस्य । तत्र पटोऽस्त्री । वराशिः “वरासिः । बरासिः स्यात्खन्नवरे वरासिः स्थूलशाटक इति दंत्यान्तेषु रभसः ।" स्थूल- शाटकः द्वे स्थूलवाससः । निचोल: निचुलोऽपि । “निचुलस्तु निचोले स्यात्" इति मेदिनी | प्रच्छदपट: द्वे येन वीणाडोलिकादिकं किमपि पिघी- यते तस्य | रल्लकः कम्बलः द्वे कम्बलस्य ॥ ११६ । अन्तरीय उपसंव्यानं परिधान अर्धोऽशुकं चत्वारि परिहिते वाससि । “ अधोदेहभागस्यांशु॒कं अर्थोऽशुकम् । " प्रावारः प्रावर: " बृहतिका ॥ ११७ ॥ उत्तरासङ्गः Digitized by Google + ! 1 $ ? 117-121 १६० सटीकामरकोशस्य [ मनुष्यवर्ग: दो प्रावारोत्तरासङ्गौ समौ बृहतिका तथा ॥ ११७ ॥ संव्यानमुत्तरीयं च चोलः कूर्पासको स्त्रियाम् || नीशारः स्यात्प्रावरणे हिमानिलनिवारणे ।। ११८ ।। अर्धोरुकं वरस्त्रीणां स्यान्चण्डातकमस्त्रियाम् || स्यात्रिष्वाप्रपदीनं तत्प्रामोत्याप्रपदं हि यत् ॥ ११९ ।। अस्त्री वितानमुल्लोचो दूष्याँद्यं वस्त्रवेश्मनि ॥ प्रतिसीरा जवनिका स्वातिरस्कॅरिणी च सा ।। १२० ।। पॅरिकर्माङ्गसंस्कारः स्यान्मार्ष्टिर्मार्जना मृजा ॥ उद्धर्तनोत्सादने दे समे आलाव आप्लवः || १२१ ।। संव्यानं उत्तरीयं पश्च वामस्कन्धे यद्धार्यते तस्य उत्तरीयस्य । " उत्तरस्सिन् देहभागे आसजत इत्युत्तरासङ्गः" । चोलः कूर्पासकः द्वे स्त्रीणां स्तनादि- पिघायकस्य कञ्चुकीति प्रसिद्धस्य । गौरादित्वात् डीषि चोलीत्यपि । कूपरे आस्ते कूर्पासकः । पुँसि क्लीबे च । “कूर्पासस्त्वर्धचोलकः” इति हारावलिः ! हिमानिलयोर्निवारणं यस्मात्तादृशे प्रावरणे नीशार इत्येकं "रजई दुलई दुलई लेप इत्यादिख्यातस्य" । नितरां शीर्यते हिमानिलावत्रानेन वा । " गौरिवा- कृतनीशार इति " प्रयोगः ॥ ११८ ॥ यद्वरस्त्रीणां अर्धोरुकं अर्धोरुपिधायिकं वस्त्रं तच्चण्डातकं स्यात् एवं "परकर, लहंगा इति ख्यातस्य" । ऊर्वोरर्धमर्धोरू तत्र स्थितत्वाल्लक्षणया वस्त्रमप्यर्घोरु | स्वार्थे कन् । यत् आप्रपदं पादापर्यन्तं प्राप्नोति बस्त्रादि तत् आप्रपदीनम् | त्रिषु एकम् ॥ ११९ । वितानं उल्लोच: द्वे आतपाद्यपनयार्थमुपरिषद्धस्य चन्द्रकाख्यस्य वाससः “चांदवा इति ख्यातस्य 1" पुंसि वितानः । दुष्यमित्यादिकं वस्त्रवेश्मनि वस्त्ररचितगृहे एकम् । “दृश्यमिति तालव्यमध्यमपि ” । आद्यशब्दात्पटक्कुटी "डेरा राहुटी तंबु " इत्यादि । प्रतिसीरा जवनिका “ यमनिका" तिरस्करिणी । “तिर- स्कारिणी तिरस्क्रियतेऽनया ।" त्रयं जवनिकाया: पडदा "कनाथ " इति ख्यातायाः ।। १२० ।। परिकर्म अङ्गसंस्कारः द्वे ककुमादिना शरीरे संस्कारमा- त्रस्य । परिमलवर्जनार्था क्रिया परिकर्म | प्रतिकर्मेति कचित्पाठः | माहिः मार्जना मृजा प्रोक्षणादिना देहनिर्मलीकरणस्य । उद्वर्तनं उत्सादनं द्वे पिष्टा- Digitized by Google ६] द्वितीय काण्डम्. स्नानं चर्चा तु चार्चिक्य स्थासकोऽथ प्रबोधनम् || अनुबोषः पत्रलेखा पत्राङ्गुलिरिमे समे ॥ १२२ ।। तमालपत्रतिलकचित्रकाणि विशेषकम् || द्वितीयं च तुरीयं च न स्त्रियामथ कुकुमम् ॥ १२३ ॥ काश्मीरजन्मामिशिखं वरं बाह्रीकॅपीतने || रक्तसङ्कोचपिशुनं धीरं लोहितचन्दनम् ।। १२४ ॥ लाक्षा राक्षा जतु क्लीबे यावोऽलक्तो ब्रुमामयः || लवङ्गं देवकुसुमं श्रीसंज्ञमथ जायकम् ।। १२५ ।। १६१ 122-11-25 दिना शरीरमलापकरणस्य | आप्लावः आप्लवः ॥ १२१ ॥ स्नानं त्रीणि स्वानस्य । चर्चा चार्चिक्यं स्थासकः त्रीणि चन्दनादिना देहविलेपविशेषस्य उटी इति ख्यातस्य । “चर्चिकैव चार्चिक्यम् । खार्थे प्यञ्" । प्रबोधनं अनुबोधः द्वयं गतगन्धस्य पुनर्गन्धव्यक्तीकरणे । यथा कस्तूरिकादेर्मद्यादिना । पत्रलेखा पत्राङ्गुलिः द्वे कस्तूरिकाकेशरादिना कपोलादौ रचितपत्रवल्लथाः । पत्राकतिर्लेखा पत्रपलेखा | कलिङ्गादिदेशेषु प्रसिद्धेयम् ॥ १२२ ॥ तमालप- त्रम् | तमालस्य पत्रमिव तमालपत्रम् । “तमालपत्रं तापिच्छे तिलके पत्रकेऽपि च" इति विश्वः । तिलकं चित्रकं विशेषकं चत्वारि ललाटे कस्तूर्यादिना कृतति- लकस्य । “तमालस्तिलके खड़े इति विश्वात्तमाल इत्यप्यन्यत्र । अत्र द्वितीयं तिलकमिति तुरीयं विशेषकमिति च द्वे न स्त्रियां किंतु पुनपुंसकयोः । कुङ्कु- मम् ॥ १२३ ॥ काश्मीरजन्म अग्निशिखं वरं बाडीकं “बाहिकम् । बाढीकं बाडिकं धीरहिङ्गुनोर्नाश्वदेशयोः” इति त्रिकाण्डशेषः । पीतनं रक्त संकोच पिशुनं धीरं लोहितचन्दनं एकादश कुङ्कुमस्य । “रक्त नील्यादिरञ्जिते । कुङ्कुमे" इति हैमः । “सङ्कोचो मीनभेदे च बन्धे क्लीषं तु कुकुमे" इति विश्वमेदिन्यौ । “पिशुनं कुङ्कुमेऽपि च " इति मेदिनी ॥ १२४ ॥ लाक्षा राक्षा जतु यावः अलक्तः द्रुमामय : ई लाक्षायाः । न लक्तोऽस्मादलक्तः । द्रुमाणामामयो द्रुमा- मयः । लवङ्गं देवकुसुमं श्रीसंज्ञं त्रीणि लवङ्गस्य | देवानां कुसुमम् । कुसु- मेषु देव इव । देवयोग्य कुसुमं वा । श्रीसंज्ञं लक्ष्मीपर्यायनामकम् । जायकम् ॥ १२५ ।। कालीयकं कालानुसार्य त्रयं जायकाख्यगन्धद्रव्यस्य पीतचन्दन इति Digitized by Google 125-125 १६२ सटीकामरकोशस्य कालीयकं च कालानुसार्य चाथ समार्थकम् || वंशिकाँगुरुराजाईलोहं कृमिजजोङ्गकम् ।। १२६ ।। [ मनुष्यवर्गः कालागुर्वगुरु स्यात् मङ्गल्या मल्लिगन्धि यत् || यक्षधूपः सर्जरसो रालसर्वरसावपि ॥ १२७ ॥ बहुरूपोऽप्यथ वृकधूपकृत्रिमधूपकौ ॥ तुरुष्कः पिण्डकः सिहो यावनोऽप्यथ पायसः || १२८ ॥ श्रीवासो वृकधूपोऽपि श्रीवेष्टसरलद्रवौ ॥ 64 66 ख्यातस्य । जयति गन्धान्तरं जायकम् । “कालीयकं च कालेयं वर्णकं कान्तिदा- यकम्” इति व्याडिः । वंशिकं “वंशकं" अगुरु राजाई लोहं कृमिर्ज जोङ्गकम् ।। १२६ || कालागुरु सप्तकं समार्थकम् | कृष्णागुरुणः पर्याया इत्यर्थः । न गुरुर्यसात्तदगुरु | "अगुरुर्जोङ्गके लषौ” इति हैमादगुरुः पुंस्यपि । अगरु- रिति कचित् । “लोहोऽस्त्री शस्त्रके लौहे जो के सर्वतेजसे” इति मेदिनीकोशा- लोहं पुंस्यपि । अगुरु इत्यस्य यच्छन्देन संबन्धः । स्यादित्यस्य त्वन्तत्वादु- त्तरेण संबन्धः । यदगुरु मल्लिगन्धि सा मङ्गल्या स्थादित्येकम् । अत्र जोड़ कान्तानि अगुरुणः । कालागुर्वादि द्वयं कृष्णागुरुणः । त्वित्य तदिति पाठ- स्तंत्र यदगुरु मल्लिगन्धि तन्मङ्गल्येत्यर्थ: " | यक्षधूपः सर्जरसः रालः सर्वरसः ।। १२७ ।। बहुरूपः पञ्च धूपस्य “राळ" इति ख्यातस्य । अराल इति वा । “रालः सर्जरसोऽरालो धूपको वह्निवल्लभः" इति रभसः । वृकधूपः कृत्रिम - धूपकः द्वे अनेकपदार्थकृतधूपस्य / तुरुष्कः पिण्डकः सिहः यावनः चत्वारि सिहाख्यगन्धद्रव्यस्य " ऊद" लोबान इति ख्यातस्य । “तुरुषक: सिडके म्लेच्छजातौ देशान्तरेऽपि च " इति विश्वमेदिन्यौ। पायसः ।। १२८ ॥ श्रीवासः वृकधूपः श्रीवेष्टः श्रीपिष्टः । “सरलद्रवश्रीपिष्टदधिक्षीरघृताइये" इति रभसः । सरलद्रवः पश्च सरलद्रवस्य “ विशेषनामकधूप इति ख्यातस्य" । पयसो तुमस्य क्षीरस्य वा विकारः पायसः । सरलस्य देवदारोद्रवः सरलद्रवः । “यायसस्तु क्लीनपुंसोः श्रीवासपरमानयोः” इति मेदिनी । मृगनाभिः मृगमदः कस्तूरी त्र्यं कस्तूर्या: । मृगनाभिः पुंसि । “मृगनाभिर्मृगमदो मृगः कस्तूरिकापि च" इति माधवः । “मदो रेतसि कस्तुर्याम्” इति मेदिनी । “मुख्यरादूक्षत्रयोर्नाभिः पुंसि Digitized by Google • ६] द्वितीयं काण्डम्. मृगनाभिर्मृगमदः कस्तूरी चाथ कोलॅकम् ॥ १२९ ।। कङ्कोलकं कोशफलमथ कर्पूरमस्त्रियाम् || घनसारश्चन्द्रसंज्ञः सितम्रो हिमवालुका || १३० ॥ गन्धसारो मलयजो भद्र श्रीश्चन्दनोऽस्त्रियाम् || तैलपर्णिकगोशीर्षे हरिचन्दनमस्त्रियाम् ।। १३१ ।। तिलपर्णी तु पत्राङ्गं रञ्जनं रक्तचन्दनम् || कुचन्दनं चाथ जाँतीकोशजातीफले समे ॥ १३२ ।। कर्पूरागरुकस्तूरीकङ्कोलैर्यक्षकर्दमः ॥ १६३ 124-132. प्राण्य के द्वयोः । चक्रमध्ये प्रधाने च स्त्रियां कस्तूरिकामदे" इति रभसः । कोलकं कोरकम् । "कोरकोऽस्त्री कुडले स्यात्कङ्कोलकमृणालयोः" इति मेदिनी ।। १२९ ।। कङ्कोलकं कोशफलं त्रीणि कंकोळ, गवला इति ख्यातस्य । कर्पूर घनसारः चन्द्रः सिताभ्रः सिताभ इत्यपि । हिमवालुका पश्च कर्पूरस्य । चन्द्र- संशचन्द्रपर्यायनामकः पुंसि कर्पूरः ॥ १३० ॥ गन्धसार: मलयजः भद्रश्री: चन्दनः चत्वारि चन्दनस्य “मलयागरु मैलागिरि इति ख्यातस्य । " भद्र- श्रियो । तैलपर्णिकमित्येकं धवलशीतलचन्दनविशेषस्य । गोशीर्षमित्येकं उत्पलगन्धिचन्दनस्य । हरिचन्दनमित्येकं कपिलवर्णचन्दनस्य । एवं त्रयो भेदाः । तिलपर्ण वृक्षभेदे जाता तैलपर्णी | स्वार्थे कन् । “तैलपर्णगोशीष गिरी आकरावस्य" इति स्वामी ।। १३१ । तिलपर्णी पत्राङ्गं रञ्जनं रक्तचन्दनं कुच- न्दनं पञ्च रक्तचन्दनस्य । “तिलपर्णी नदी आकरोऽस्यास्ति । अच् ङीष् च ।” जातीकोशं जातीफलम् । जातिकोशं जातिफलमित्यपि पाठः । जातिः जाती वा । कोशं फलं इति पृथगपि । “जातिर्जातिफलेऽपि च" इति रमसः । “कोशोत्री कुडले पत्रे दिव्ये खड्गपिधानके । जातिकोशे” इति मेदि- नीविश्वप्रकाशौ । “फलं लाभे जातिकोशे बाणाग्रे फलकेऽपि च" इति रुद्रः । द्वे जायफळ इति ख्यातस्य || १३२ || कर्पूरादिभिः समभागै: पिण्डीकृतो लेप- विशेषो यक्षकर्दम इत्येकम् । “ कर्पूरागरुकस्तूरीककोलघुसृणानि च । एकी- कृतमिदं सर्वे यक्षकर्दम इष्यते” इति व्याडिः । घुसृर्ण केशरम् । अन्यत्स्य- एम्. । “कुकुमागरुकस्तूरी कर्पूरं चन्दनं तथा । महासुगन्धिरित्युक्तं नामतो Diglized by Google 133-137 सटीकामरकोशस्य [ मनुष्यवर्गः गात्रानुलेपनी वर्तिर्वर्णक स्यादिलेपनम् ॥ १३३ ॥ चूर्णानि वासयोगाः स्युर्भावितं वासितं त्रिषु || संस्कारो गन्धमाल्याद्यैर्यः स्यात्तदधिवासनम् ॥ १३४ ॥ माल्यं मालाखजौ मूर्ध्नि केशमध्ये तु गर्भकः ॥ प्रभ्रष्टकं शिखालम्बि पुरोन्यस्तं ललामकम् ॥ १३५ ॥ प्रालम्बमृजुलम्बि स्यात्कण्ठाद्वैकक्षिकं तु तत् || यत्तिर्यक्षिप्तमुरसि शिखाखापीडशेखरौ ॥ १३६ ॥ रचना स्यात्परिस्यन्द आभोगः परिपूर्णता || उपधानं तूपबईः शय्यायां शयनीयवत् ।। १३७ ।। यक्षकर्दमः” इति धन्वन्तरिः || गात्रानुलेपनी वर्तिः वर्णक विलेपनं चत्वारि गात्रानुलेपयोग्यस्य पिष्टघृष्टसुगन्धिद्रव्यस्य उटणें इति ख्यातस्य । “गात्रा- नुलेपनी वर्तिर्विगन्ध्यथ विलेपनम् । वर्णकं चाथ विच्छित्तिः स्त्री कषायोऽङ्ग- रागकः” इति रमसात् । आद्यद्वयमुक्तार्थमेव । वर्णकादिद्वयं घृष्टचन्दनादिलेप- मात्रस्य / कर्पूरागुरुरित्यपि पाठः ॥ १३३ ॥ चूर्ण वासयोगः द्वे पटवासा- दिचूर्णमात्रस्य । “वासे सुगन्धिकरणे योग उपायो वासयोगः ।" भावितं बासितं द्वे गन्धद्रव्येण चासितस्य वस्तुनः । त्रिषु | गन्धमाल्यधूपादिभिर्यः संस्कार: बखताम्बूलादीनां सौरभाधानं तदधिवासनमित्युच्यते । एकम् ।। १३४ || माल्यं माला सकू त्रयं मूर्ध्नि धृतायाः कुसुमाबलेः उपचाराद- न्यत्रापि प्रयोगः । केशमध्ये धृता माला गर्भक इत्युच्यते एकम् । यन्माल्यं शिखायां लम्बमानं तत्प्रभ्रष्टकमित्येकम् । पुरो न्यस्तं ललाटपर्यन्तं क्षिप्तं लला- भकमित्येकम् ।। १३५ ॥ यन्माल्यं कण्ठाहजुलम्बि सरलं लम्बमानं तत्प्रालम्ब- मित्येकम् । यन्माल्यं तिर्यगुपवीतमनुजु उरसि क्षिप्तं तत् वैकक्षिकमित्येकं चतु- रक्षरम् । “विकक्षमुरस्तत्र भवं वैकक्षकमित्यपि ।" आपीड: शेखरः द्वे शिखासु न्यस्तमाल्यमात्रस्य ॥ १३६ ॥ रचना परिस्यन्दः द्वे माल्या- दिरचनायाः । “परिस्पन्द इत्यपि पाठ: " । आभोग: परिपूर्णता द्वे सर्वो- पचारपरिपूर्णतायाः । उपधान उपबई द्वे उच्छीर्षस्थ "उशी इति ख्यातस्य ” । उपधीयते आरोप्यते शिरोऽत्र उपधानम् । शय्या शयनीयं ॥ १३७ । शयनं त्रीणि शय्यायाः | बदिति उत्तरेण समत्वद्योतनाग | मर Digitized by Google द्वितीर्य काण्डम्. शयनं मञ्चपर्यऋपल्यङ्काः खट्या समाः ॥ गेन्दुकः कन्दुको दीपः प्रदीपः पीठमासनम् ॥ १३८ । समुद्रकः संपुटकः प्रतिग्रहः पतद्रहः || प्रसाधनी कङ्कतिका पिष्टातः पटवासकः || १३९ ॥ दर्पणे मुंकुरादर्शी व्यजनं तालवृन्तकम् ।। इति मनुष्यवर्गः ॥ ६ ॥ सन्ततिर्गोत्रजननकुलान्यभिजनान्वयौ ।। वंशोऽन्ववायः संतानो वर्णाः स्युर्ब्राह्मणादयः ॥ १ ॥ 137.139. १६५ " " पर्यङ्कः पल्यङ्कः खट्वा चत्वारि खड्कायाः “पलंग, बाज इति ख्यातायाः ” । गेन्दुकः “गेण्डुकः गण्डूक: " कन्दुकः द्वे चेंडू इति ख्यातस्य क्रीडाकारणस्थ । “गिरदी, गालउशी इति ख्यातस्येति केचित् । " दीपः प्रदीपः द्वे दीपस्य | पीठं आसनं द्वे आसनस्य । “विष्टरः पीठमस्त्रियाम्” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ १३८ । समुद्भकः संपुटकः द्वे संपुटस्य " डबा चौफुला इत्यादिख्यातस्य" । प्रतिग्राहः प्रतिग्रहः । “प्रतिग्रहः स्वीकरणे सैन्यपृष्ठे पतद्ब्रहे । विप्रेभ्यो विधि- बहेये तद्ब्रद्दे च ग्रहान्तरे" इति मेदिनी | पतद्ब्रहः द्वे "पिकदाणी इति ख्यातस्य ।" प्रसाधनी कङ्कतिका द्वे गजदन्तादिरचितायाः केशमार्जन्याः फणी इति ख्यातायाः। “कङ्कतं तु प्रसाधनम्” इति क्लीबकाण्डेऽमरमाला । पिष्टातः पटवासकः द्वे बुका इति ख्यातस्य चूर्णविशेषस्य || १३९ || दर्पणः कुरः मकुरः । “मकुर: स्यान्मुकुरवदर्पणे बकुलद्रुमे । कुलालदण्डे” इति मेदिनी । मकर इत्यपि केचित् । आदर्श: त्रीणि दर्पणस्य “आरसा इति ख्यातस्य " 1 साहचर्यादर्पणः पुंस्येव । "आदर्शो दर्पणः प्रोक्तः" इत्यमरमाला । व्यजनं ताल- वृन्तकं द्वे तालपत्रादिनिर्मितव्यजनस्य | व्यजति वायुरनेन व्यजनम् || इति मनुष्यवर्गः ॥ ६ ॥ संततिः गोत्रं जननं कुलम् । “कुलं जनपदे गोत्रे सजाती- यगणेऽपि च । भवने च तनौ क्लीबम्” इति कोशान्तरे | अभिजन अन्वयः वंशः अन्ववाय: संतानः नव वंशस्य | तत्र संततिः स्त्री । ब्राह्मणादयो वर्णाः स्युः एकम् ॥ १ ॥ ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राः वर्णाचातुर्वर्ण्यमित्येकम् । राजनीजी 64 Digitized by Google 2 1-6 सटीकामरकोशस्य [ ब्रह्मवर्ग: (विप्रक्षत्रियविद्रशूद्राश्चातुर्वर्ण्यमिति स्मृतम् ॥ ) (१) राजबीजी राजवंश्यो बीज्यस्तु कुलसंभवः ॥ २॥ मँहाकुलकुलीनार्यसभ्यसज्जनसाघवः ।। ब्रह्मचारी गृही वानप्रस्थो भिक्षुश्चतुष्टये ॥ ३ ॥ आश्रमोऽस्त्री दिजात्य जन्मभूदेववाडवाः ॥ विश्व ब्राह्मणोऽसौ षट्कर्मा यागादिभिर्वृतः ॥ ४ ॥ विद्वान् विपश्चिदोषज्ञः सन्सुधीः कोविदो बुधः ॥ धीरो मनीषी ज्ञः प्राज्ञः संख्यावान् पण्डितः कविः ॥ ५॥ धीमान्सूरिः कृती कृष्टिलब्धवर्णो विचक्षणः || दूरदर्शी दीर्घदर्शी श्रोत्रियश्छन्दसौ समौ ॥ ६ ॥ राजवंश्यः द्वे राजवंशोत्पन्नस्य | राजबीजिनौ । बीज्य: कुलसंभवः द्वे कुल- मात्रोत्पन्नस्य ॥ २ ॥ महाकुल: 'महाकुल: " कुलीनः । महत्कुलमस्य महाकुल: महाकुले भवो माहाकुलः । कुले भवः कुलीनः । आर्यः सभ्यः. सज्जनः साधुः षट् सज्जनस्य | ब्रह्मचार्यादयश्चत्वारोऽपि आश्रमशब्दवाच्या इत्यर्थः । “कर्मणा मनसा वाचा सर्वावस्थासु सर्वदा ॥ सर्वत्र मैथुनत्यागो. ब्रह्मचर्यं तदुच्यते” इति । एकम् | वनमेव प्रस्थः प्रदेशस्तत्र भवः वानप्रस्थः । अत्र भिक्षुर्यतिः || ३ || द्विजातिः अग्रजन्मा भूदेव: वाडवः विप्रः ब्राह्मणः षट् ब्राह्मणस्य । वडवायां जातो वाडवः । “वडवा द्विजयोषिति" इति मेदिनी ।. असौ ब्राह्मणो यागादिभिर्यजनादिभिर्युक्तः षट्कर्मा स्यात् । तदुक्तम् ।. “इज्याध्ययनदानानि याजनाध्यापने तथा । पतिग्रहश्च तैर्युक्तः पद्कर्मा विप्र. उच्यते” इति । एकम् ।। ४ ॥ विद्वान् विपचित् दोषज्ञः सन् सुधी: कोविदः बुधः धीरः मनीषी ज्ञः प्राज्ञः प्रज्ञः । “प्रज्ञस्तु पण्डिते वाच्यलिङ्गो बुद्धौ तु. योषिति” इति मेदिनी । संख्यावान् पण्डितः कविः ॥ ५॥ धीमान् सूरिः कृती कृष्टिः लब्धवर्णः विचक्षणः दूरदर्शी दीर्घदर्शी द्वाविंशतिः पण्डितस्य । विद्वांसौ ). विपश्चितौ । सन्तौ । ज्ञौ । संख्यावन्तौ । कृतिनौ । “ संख्या विचारणास्त्यस्य संख्यावान् | लब्धो वर्णः स्तुतिर्येन लब्धवर्णः दूरान्दूराद्वा पश्यतीति दूर-. १ इदमधे तालपत्रपुस्तके एव नास्ति | Diglized by Google ६] द्वितीयं काण्डम्. " ( " मीमांसको जैमिनीये वेदान्ती ब्रह्मवादिनि ॥ वैशेषिके स्यादौलूक्यः सौगतः शून्यवादिनि ” ॥ १ ॥ “नैयायिकस्त्वंक्षपादः स्यात्स्याद्वादिक आर्हकः ॥ चार्वाकर्लोकायतिको सत्कार्ये सांख्यकापिलों ||२||) (१ ) उपाध्यायोऽध्यापकोऽथ स्यान्निषेकादिकृगुरुः ।। मन्त्रव्याख्याक्कदाचार्य आदेष्टाँ त्वध्वरे व्रती ॥ ७॥ यष्टा च यजमानश्च स सोमवति दीक्षितः || १६७ 6-7 ॥ नैया- दर्शी ” । श्रोत्रियः छान्दसः द्वे वेदाध्यायिनः ॥ ६ ॥ मीमांसकमित्यादिप- द्यद्वयमत्र केचित्पठन्ति । तदत्रत्यं नेत्युपेक्षितम् । तस्येयं बालबोधार्थ व्याख्या | मीमांसक: जैमिनीयः द्वे मीमांसाशास्त्रवेत्तुः । वेदान्ती ब्रह्मवादी द्वे वेदान्त- शास्त्रज्ञस्य | वैशेषिक: औलूक्य: द्वे सप्तपदार्थवादिनः । ते च पदार्थाः । द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाभावाः सप्तेति कणादमतम् । सौगतः शून्यवादी द्वे जगत्कारणं शून्यमिति मतावलम्बिनो नास्तिकस्य || यिक: अक्षपदः आक्षपादो वा द्वे न्यायशास्त्रज्ञस्य | प्रमाणप्रमेयसंशयविप- र्ययतर्केत्यादिषोडशपदार्थवादिनः गोतमस्य | स्याद्वादिक: आईकः द्वे मोक्षो- ऽस्ति स्वाभास्ति स्यादिति वादिनः । चार्वाक: लौकायतिकः लोकायतिको वा द्वे देहात्मवादिनो बौद्धस्य | सांख्यः कापिलः द्वे तदेवेदं कार्यं जगदिति मानिनः सांख्यशास्त्रज्ञस्य || २ || उपाध्यायः अध्यापकः द्वे “उपेत्याधी- यतेऽसादुपाध्यायः । अध्यापयतीत्यध्यापकः ” । निषेको गर्भाधानं आदिना पुंसवनादि । तस्य कर्मणः कर्ता पित्रादिर्गुरुः स्यात् एकम् । मत्रो वेदस्तस्य व्याख्याकृत् आचार्य: स्यात् । “उपनीय तु यः शिष्यं वेदमध्यापयेद्विजः । साङ्गं व सरहस्यं च तमाचार्य प्रचक्षते " इति । एकम् | व्याख्यालक्षणं तु | “पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना | आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षडघं मतम्" इत्युक्तम् । अध्वरे यागविषये य ऋत्विजामादेष्टा स व्रती ॥ ७॥ यष्टा यजमानः इति त्रयेणोच्यते । "आदिष्टीत्यपि पाठः व्रतिनौ । यष्टारौ । स यजमानः सोमवति यागे आदेष्टा दीक्षित इत्युच्यते एकम् । इज्याशीलः यायजूकः द्वे यजनशीलस्य । “पुनः पुनः भृशं वा यजते यायजूकः” । इदं पद्यद्वयं ताळपत्र पुस्तकेऽपि नास्ति || Diglized by Google J सटीकामरकोशस्य [मवर्गः इज्याशीलो यायजूको यज्वा तु विधिनेष्टवान् ॥ ८ ॥ स गीष्पतीष्टया स्थपतिः सोमपीथी तु सोमपाः ॥ सर्ववेदाः स येनेष्टो यागः सर्वस्वदक्षिणः ॥ ९ ॥ अनूचानः प्रवचने साङ्गेऽधिती गुरोस्तु यः ॥ लब्धानुज्ञ: समावृत्तः सुत्वा त्वभिषवे कृते ॥ १० ॥ छात्रान्तेवासिनौ शिष्ये शैक्षाः प्राथमकल्पिकाः ॥ एकब्रह्मव्रताचारा मिथः सब्रह्मचारिणः ॥ ११ ॥ सतीर्थ्यास्त्वेकगुरवश्चित्तवानमिममिचित् ।। विधिना "सोमेन यजेत " इत्यादियागविधायकवि घिमात्रेणेष्टवान् यागं कृतवान् स यज्वा स्यात् एकम् | यज्वानौ ॥ ८ ॥ यः गीष्पतीच्या बृह- स्पतिसवविधिना इष्टवान् स स्थपतिरित्युच्यते । वाजपेयेनेष्वा बृहस्पतिसवेन यजेतेति तद्विधिः एकम् । सोमपीथी “सोमपीती सोमपीबी" सोमपाः “सोमपः " द्वे सोमयाजिनः । सोमपीथिनौ “सर्वदाऽयम्, दीक्षितस्तु तत्का- लम्" येन सर्वस्वदक्षिणो विश्वजिनामा याग इष्टः स सर्ववेदाः स्यात् एकम् | " सर्वस्वं दक्षिणा यत्र | सर्वे वेदयति सर्ववेदाः । विदु लाभे " । सर्ववेदसौ ॥ ९ ॥ साने शिक्षाधनोपेते प्रवचने वेदे अघिती कृताध्ययनोऽनू- चान इत्येकम् | योऽनूचानो गुरोः सकाशात् गृहस्थाद्याश्रमान्तरप्राप्तये लब्धा- नुशः स समावृतः स्यात् एकम् । अभिषवे स्नाने कृते सति सुत्वा स्यात् । “सुय- जोमनिप्" इति सुनोतेर्भूते नि । सुत्वन् । सुत्वा सुत्वानौ । अभिषषः स्नपने पीडने खाने सुरासन्धाने च ॥१०॥ छात्रः अन्तेवासी “अन्तवासीत्यपि ” शिष्यः त्रीणि । गुरोर्दोषाच्छादनं छत्रं तच्छीलमस्य छात्रः । शीलमित्यनुवर्तमाने "छत्रादिभ्यो णः” इति णप्रत्ययः । अन्ते समीपे वस्तुं शीलमस्यान्तेवासी । शैक्षाः प्राथमकल्पिकाः द्वे आरब्धाध्ययनानां बटूनाम् । शिक्षां लभन्ते ते शैक्षाः। प्रथ- मकल्पः आद्यारम्भः प्रयोजनं येषां ते प्राथमकल्पिकाः । एकः समानो ब्रह्मत्र- ताचारो वेदव्रताचरण येषां ते । एकशाखास्त्राध्यायिनो ब्रह्मचारिणस्ते मिथः परस्परं सत्रह्मचारिण इत्युच्यन्ते । “चरणे ब्रह्मचारिणि” इति समानस्य सभावः । एकम् ।। ११ ।। एकः समानो गुरुर्येषां ते परस्परं सतीर्थ्याः स्युः । “समानतीर्थे Digitized by Google ७] द्वितीयं काण्डम्. पारम्पर्योपदेशे स्यादैतिह्यमितिहाव्ययम् ॥ १२ ॥ उपज्ञा ज्ञानमाद्यं स्याज्ज्ञात्वारम्भ उपक्रमः ॥ यज्ञः सवोऽध्वरो यागः सप्ततन्तुर्मखः ऋतुः ॥ १३ ॥ पाठो होमश्वातिथीनां सपर्या तर्पणं बलिः || एते पञ्च महायज्ञा ब्रह्मयज्ञादिनामकाः ॥ १४ ॥ समज्या परिषद्गोष्ठी सभासमितिसंसदः ॥ आस्थानी क्लीबमास्थानं स्त्रीनपुंसकयोः सदः ॥ १५ ॥ प्राग्वंशः प्राक् हविर्गेहात्सदस्या विषिदर्शिनः || 12-15 १६९ बासी” इति यत्प्रत्ययः । “तीर्ये ये” इति समानस्य सः । एकम् । योऽग्निं चित- वान् सोऽग्निचित् एकं कृताग्निचयनस्य । ऐतिहां इतिह द्वयं पारम्पर्येण लोकपरम्पर- या य उपदेशस्तस्मिन् । इतिहेत्यव्ययं इतिहेति निपातसमुदायस्तत्र भवमैतिसम् ॥ १२ ॥ यत्प्रथमं ज्ञानं सा उपक्षा स्यात् । यथा ग्रन्थस्य पाणिनेरुपचा एकम् । शास्त्वा व आरम्भः स उपक्रमः । यथा ग्रन्थस्योपक्रमः ज्ञानपूर्वक आरम्भ इत्यर्थः । एकम् | यज्ञः सवः अध्वर: यागः सततन्तुः मखः ऋतुः सप्त यज्ञस्य ॥ १३ ॥ पाठादयः पञ्च ब्रह्मयज्ञादिनामका महायज्ञाः स्युः एकम् । तत्र पाठो विधिना वेदादेः पठनं स ब्रह्मयज्ञः । होमो वैश्वदेवहोमः स देवयज्ञः । अतिथीनां गृहागतानां सपर्या अनादिना तोषणं स मनुष्ययज्ञः । तर्पणं पितृणामको- दकादिना तृतिसंपादनं स पितृयज्ञः । बलिः बलिहरणं स भूतयशः । पठनं पाठः | भावे घञ् । मनुः । “अध्यायनं ब्रह्मयज्ञः पिठ्यक्षस्तु तर्प- णम् । होमो देवो बलियतो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम्" इति ॥ १४ ॥ समज्या परिषद् गोष्टी सभा समितिः संसत् आस्थानी आस्थानं सदः नव समायाः । परिषदौ । गोथ्यौ । संसदौ । आस्थान्यौ । सद: सान्तं क्लीबे । स्त्रीत्वे तु सदाः । “समजन्ति गच्छन्त्यस्यां समज्या | गावोsनेका बाचस्तिष्ठन्त्यस्यां गोष्ठी | सह समाना वा भान्त्यस्यां सभा । सभालक्षणं मनुः । “यसिन्देशे निषी- दन्ति विप्रा वेदविदयः । राज्ञयाधिकृतो विद्वान् ब्राह्मणस्तां सभां विदुः " इति । संगन्ति गच्छन्त्यां समितिः । संसीदन्त्यस्यां संसत् । आतिष्ठन्त्यस्या- मास्थानी । सीदन्त्यस्यां सदः ॥ १५ ॥ हविर्गेहात्माक् पूर्वदेशे सदस्या- दीनां यमुई स प्राग्वंश इत्येकम् | यज्ञशालायाः पूर्वपश्चिमस्तम्भयोरर्पितं दीर्घ- २२ Diglized by Google 16-20 १७० सटीकामरकोशस्य [ ब्रह्मवर्गः १६ ॥ सभासदः सभास्ताराः सभ्याः सामाजिकाश्च ते ॥ अध्वर्यूद्गातृहोतारो यजुःसामग्विदः क्रमात् || आमीश्राद्या धनैर्वार्या ऋत्विजो याजकाच ते ॥ १७ ॥ वेदिः परिष्कृता भूमिः समे स्थण्डिलचत्वरे || चषालो यूपकपटः कम्बा सुगहना वृतिः ॥ १८ ॥ यूपाग्रं तर्म निर्मग्यदारुणि त्वरणिर्द्धयोः || दक्षिणामिर्गार्हपत्याहवनीयौ त्रयोऽमयः ॥ १९ ॥ अमित्रयमिदं त्रेता प्रणीतः संस्कृतोऽनलः || समृह्यः परिचाय्योपचाय्यावसौ प्रयोगिणः ॥ २० ॥ काष्ठं प्राग्वंश इति कचित् । यज्ञकर्मणि विधिं वेदोक्तक्रियाकलापं ये पश्यन्ति ते सदस्याः । ऋत्विग्विशेषा इत्यर्थः । एकम् । सभासदः सभास्ताराः सभ्या: सामाजिकाः चत्वारि सभ्येषु । सभां स्तृणन्ति सभास्ताराः । "स्तृञ् आच्छादने " | सभायां साबधः सभ्याः | समाज रक्षन्ति सामाजिकाः ॥ १६ ॥ यजुर्विहत्विगध्वर्युः एकम् । सामविदुद्गाता एकम् । ऋग्वेदवित् हो एकम् । धनैर्वार्याः यजमानेन धनादि दत्वा वर ऋत्विजः याजकाः द्वे । आमीध आद्यो येषाम् । आद्यशब्दामोद्गाहो- त्रध्वर्य्यादयः षोडश । ऋतौ यजन्ति ते ऋत्विजः । कात्यस्तु । “वृताः कुर्वन्ति ये यज्ञमृत्विजो याजकाच ते " इति ॥ १७ ॥ परिष्कृता यज्ञार्थ साधिता डमरुकाकारा भूमिर्वेदिरित्युच्यते एकम् । वेदीत्यपि । स्थण्डिलं चत्वरं द्वे यथार्थ संस्कृतस्य भूभागस्य | यूपकटक: यूपस्य शिरसि वलयाकारः काष्ठ- विकारचषाल: स्यात् एकम् । यागभूमावन्त्यजादिदर्शन ग । 66 वृतिर्वेष्टनं कुम्मा स्यात् एकम् । स्त्रियाम् ॥ १८ ॥ यूपाग्रं तर्म द्वे यूपा । तर्मणी । निर्मन्ध्यदारुणि अग्निसिद्ध्यर्थं निर्मन्थनीये काष्ठे अरणिरित्येकम् । स्त्रीपुंसयोः । अरणीति स्त्रियाम् । दक्षिणाग्निः गार्हपत्यः आहबनीयः एते त्रयोऽग्नयः अनिविशेषाः स्युः एकैकम् | “ कचित्तु त्रयाणां द्वंद्वः पठ्यते " । ।। १९ । इदमभित्रमं त्रेता स्यात् एकम् । “त्रित्वं इता " त्रेता । स्त्री | त्रेते । मन्त्रादिना संस्कृतोऽग्निः प्रणीत इत्येकम् । समूहाः परिचाय्यः उपचाय्यःः Digitized by Google ७] द्वितीय काण्डम्. यो गार्हपत्यादानीय दक्षिणामिः प्रणीयते || तस्मिन्नानाग्योऽथामायी स्वाहा च हुतभुक्प्रिया ॥ २१ ॥ ऋक् सामिधेनी धाय्या च या स्यादमिसमिन्धने ॥ गायत्रीप्रमुखं छन्दो हव्यपाके चरुः पुमान् || २२ || आमिक्षा सा भृतोष्णे या क्षीरे स्यादधियोगतः ॥ घवित्रं व्यजनं तद्यद्रचितं मृगचर्मणा ॥ २३ ॥ पृषदाँज्यं सदध्याज्ये परमान्नं तु पायसम् || हव्यकव्ये देवपित्र्ये अन्ने पात्रं खुवादिकम् ॥ २४ ॥ 20-214 एते त्रयः अमौ प्रयोगोऽस्ति येषां ते । अभिधारणार्थे स्थलविशेष प्रयुक्ताः || २० || गार्हपत्यादानीयोद्धृत्य यो दक्षिणाशिः प्रणीते प्रवेश्यते तत्र आनाय्य इत्येकम् । अनायी स्वाहा हुतभुक्प्रिया त्रयम: प्रियायाम् । अस्य स्वाहाशब्दस्य नाव्ययत्वं द्रव्यवाचित्वात् । अत एव “स्वाहां तु दक्षिणे पार्श्वे" इति प्रयोगः संगच्छते ॥ २१ ॥ अग्निसमिन्घने समित्प्रक्षेषेण वहिज्वलने या ऋक् प्रयुज्यते सा सामिधेनी घाय्या च स्यात् । गायत्र्युष्या छन्दः स्यात् एकम् । सान्तं क्लीनम् | हव्यपाकेऽभिमुखे हूयमानेको चरुरित्ये- कम् | हृव्यस्य पाकः हव्यपाकः । “अनवस्त्रावितान्तरूष्मपाक ओदनश्चरु:" इति याज्ञिकाः । चर्यते मक्ष्यते इति चरुः । मीमांसकैरपि त्रिवृचर्वधिकरणे- ऽनपरत्वं चरुशब्दस्याभ्युपगतम् । विश्वप्रकाशे तु । “चरुर्भाण्डे च हव्याने " इत्यनेकार्थतोक्ता । “अथ पुमान् चरुर्हव्यान्नभाण्डयोः” इति मेदिनी च ॥ २२ ॥ शतं पकं च तदुष्णं च तसिन् क्षीरे दघियोगतो या विकृतिः सा आमिक्षा स्यात् एकम् । मृगचर्मणा रचितं यम्यजनं तद्धवित्रमित्येकम् । “धुवित्रमि- त्यपि ” ॥ २३ ॥ दधियुक्ते घृते पृषदाज्यमित्येकम् । पृषातकम् । “पृषातकं सदद्ध्याज्ये पृषदाज्यं तदुच्यते " इति हेमचन्द्रः । परमानं पायसं द्वे क्षीरा- अस्य । दैवपित्र्ये देवपितृसंबन्धिनि अमे क्रमेण हव्यकव्ये स्याताम् । हूयन्ते प्रीप्यन्ते देवा येन हव्यम् । कूयते पितृभ्यः कव्यम् । कु शब्दे । देवेभ्यो दीयमानमर्भ हव्यम् । पितृभ्यो दीयमानमनं कन्यमित्यर्थः । अभिमुखेन देवेभ्योऽनं दीयते । विप्रमुखेन पितृभ्योऽअमिति । पैत्रमित्यपि । “तस्बेद- Diglized by Google 24-20 सटीकामरकोशल्य ध्रुवोपभृज्जुहूर्ना तु खुवो भेदाः सुचः स्त्रियः || उपाकृतः पशुरसौ योऽभिमन्त्र्य ऋतौ हतः ॥ २५ ॥ परंपराकं शर्मनं प्रोक्षणं च वधार्यकम् ।। वाच्यलिङ्गाः प्रमीतोपसंपन्नप्रोक्षिता हते ॥ २६ ॥ सानाय्यं हविरमौ तु हुतं त्रिषु वषट्कृतम् || दीक्षान्तोऽवभृथो यज्ञे तत्कर्माहं तु यज्ञियम् ॥ २७॥ त्रिष्वय ऋतुकर्मेष्टं पूर्त खातादि कर्म यत् ॥ अमृतं विघसो यज्ञशेषभोजनशेषयोः ॥ २८ ॥ [ ब्रह्मवर्ग: म्” इत्यण् एकैकम् । सुवचमसादिकं पात्रं स्यात् एकम् ॥ २४ ॥ ध्रुवा उपभृत् जुहूः एते त्रयः स्रुचो भेदाः । स्त्रियः | सुव: एक पुंसि । “अत्र यथा अवशब्दस्य रूपभेदात्युंस्त्वे सिद्धे नेति पुंस्त्वविधिस्तथा पूर्वत्र स्त्रिय इति स्त्रीत्वविधिरपि बोध्यः । “सुवा द्वयोर्होमपात्रे शल्लकीमूर्वयोः स्त्रियाम्' इति मेदि- नीकोशे सीलिङ्गोऽपि दृश्यते । ऋतौ यः पशुरभिमन्त्र्य हतः असौ उपाकृतः स्वात् एकम् । “उपाक्रियते हिंस्यत इत्युपाकृतः । " ॥ २५ ॥ परंपराक शमनं “ शसनं ससनं चेत्यपि " प्रोक्षणं त्रयं वधार्थकं यज्ञियपशुहननवाची- त्यर्थः । प्रमीतः उपसंपन्नः प्रोक्षितः त्रीणि यागार्थं हते पशुमात्रे । वाच्यलि- ङ्गानि ॥ २६ ॥ हविर्विशेषः साम्राय्यं स्यात् एकम् । अमौ हुतं याज्यादि वष- दूकतं स्यात् तत्रिषु वाच्यलिङ्गं एकम् । 'वषडिति मत्रोपलक्षणम् । वषण्म- श्रेण कृतं प्रक्षिप्तम् " । यज्ञे दीक्षान्तः दीक्षायाः समापकः इष्टिपूर्वकमानविशेषः अषभृथः एकम् । तत्कर्माई यज्ञकर्मयोग्यं वस्तु “द्विजद्रव्यादि " यक्षियं एकं त्रिषु ||२७|| यस्ऋतुकर्म तदिष्टं स्यात् । क्रतुर्यज्ञः कर्म दानम् । “ एकाग्निकर्मह- वनं त्रेतायां यच हूयते । अन्तर्वेद्यां च यद्दानमिष्टं तदभिधीयते " इति मनुः । एकम् । खातं वापीकूपादि । आदिना देवालयादि यत्कर्म तत्पूर्त स्यात् एकम् । “ पुष्करिण्यः सभा वापी देवतायतनानि च । आरामश्च विशेषेण पूर्त कर्म विनिर्दिशेत्” इति स्मृतिः । यज्ञशेषे पुरोडाशादौ अमृतमित्येकम् । भोजनशेषे देवपित्रादि भुक्तशेषे विवस इत्येकम् | यन्मनुः । “विषसाशी मवेनित्यं नियं चामृतभोजनः । विषसो भुक्तशेषं स्यादमिशेषमथामृतम्” इति ॥ २८ ॥ त्यागः Diglized by Google ७] द्वितीयं काण्डम्. त्यागो विहापितं दानमुत्सर्जनविसर्जने ॥ विश्राणनं वितरणं स्पर्शनं प्रतिपादनम् ।। २९ ।। प्रदेशनं निर्वपणमपवर्जनमंहतिः ॥ मृतार्थं तदहे दानं त्रिषु स्यादौर्ध्वदेहिकम् ॥ ३० ॥ पितृदानं निवापः स्याच्छ्राद्धं तत्कर्म शास्त्रतः || अन्वाहार्य मासिकेंऽशोऽष्टमोऽह्नः कुर्तपोऽस्त्रियाम् ॥ ३१ ।। पर्येषणा परीष्टियान्वेषणा च गवेषणा || च सनिस्त्वध्येषणा याच्याऽभिशंस्तिर्याचनार्थना ॥ ३२ ॥ षट् तु त्रिष्वर्ण्यमर्घार्थे पाद्यं पादाय वारिणि || 28-32 विहापितं दानं उत्सर्जनं विसर्जनं विश्राणनं वितरणं स्पर्शनं प्रतिपादनम् ॥ २९॥ प्रादेशनं निर्वपणं अपवर्जनं अंहतिः त्रयोदश दानस्य । तत्र अंहतिः स्त्री | मृतार्थे मृताय तदहे दानं मरणदिनमारभ्य दशाहपर्यन्तं पिण्डादिदानं और्ध्व- देहिकं स्यात् । “और्ध्वदेहिकमित्युभयपदवृद्धिरपि ।” तत्रिषु । त्रियां तु औवेदेहिकी क्रिया | “तदहर्दानमित्यपि पाठः " ॥ ३० ॥ पितृदानं निवापः द्वे पिढनुद्दिश्य यद्दानं क्रियते तत्र । शास्त्रतस्तत्कर्म पितृसंबन्धिकर्म श्राद्धं स्यात् । श्रद्धाऽस्ति यत्र तच्छ्राद्धम् । “प्रज्ञाश्रद्धा' इति णः । मासिकेऽमा- वास्याश्राद्धेऽन्वाहार्यमित्येकम् । “पिण्डान्वाहार्यकं श्राद्धं कुर्यान्मासानुमासि- कम्” इति मनुः । अहोऽष्टमोंऽशः कुतपः स्यात् । अंशशब्दोऽत्र मुहूर्तपरः । “मुहूर्तात्ससमादूर्ध्वं मुहूर्तानवमादधः । स कालः कुतपो ज्ञेयः" इत्युक्तेः । “दिव- सस्याष्टमे भागे मन्दीभवति भास्करे । स कालः कुतपो ज्ञेयः" इति शातातपः । “क्लीने तु कृतपम् । शब्दरसावल्यां तु कुतुप इति व्युकारोऽपि # ॥ ३१ ॥ पर्येषणा परीष्टिः द्वे श्राद्धे द्विजभक्तिशुश्रूषायाः । अन्वेषणा गवेषणा द्वे धर्मादिमार्गणस्य । “चतुष्कमपि धर्मान्वेषणस्येत्यपि मतम् ” । सनिः अध्ये- षणा द्वे यत् गुर्वादेः कचिदर्थे प्रार्थनया नियोजनं तत्र । याझा अभिशस्तिः “अभिषस्तिः " याचना अर्थना चत्वारि याचनायाः । यात्रेत्यत्र चकारण- कारसंयोगः ॥ ३२ ॥ षडिति अर्घ्यपाद्यातिथ्याँतिथेयवेशिकागतव इति षड् शब्दा वाच्चलिगा इत्यर्थः । अर्घः पूजोपचारस्तदर्ये नारिणि जले " Diglized by Google 33-36 सटीकामरकोशस्य क्रमादातिथ्यातिथेये अतिथ्यर्थेऽत्र साधुनि ॥ ३३ ॥ स्युरावेशिक आगन्तुरतिथिर्ना गृहागते ॥ प्राघूर्णिकः प्राघुणकश्चाभ्युत्थानं तु गौरवम् ॥ ३४ ॥ पूजा नमस्याउपचितिः सपर्यार्चार्हणाः समाः || वरिवस्या तु शुश्रूषा परिचर्याप्युपासनां ॥ ३५ ॥ व्रज्याऽटाट्या पर्यटनं चर्या वीर्यापथे स्थितिः || उपस्पर्शस्त्वाचमनमथ मौनमभाषणम् ॥ ३६॥ (“ प्राचेतसश्चादिकविः स्यान्मैत्रावरुणिचं सः ॥ १७४ [ ब्रह्मवर्ग: अर्ध्यमित्येकम् । पादाय पादार्थों वारिणि पाद्यं एकम् । अतिध्यर्थे आति- ध्यमित्येकम् । अत्रातिथौ यत्साधु तत्र आतिथेयमित्येकम् ॥ ३३ ॥ आवे- शिक: आगन्तुः अतिथि: गृहागतः चत्वारि गृहागतस्य । ना पुमान् । “त्रिकाण्डशेषे तु प्राघुणस्त्वतिथिर्द्वयोरित्युक्तम् । स्त्रियां तु अतिथी " । " दूराचोपगतं श्रान्तं वैश्वदेव उपस्थितम् । अतिधिं तं विजानीयान्नातिथिः पूर्वमागतः” इति व्यासः । प्रचूर्णिकः प्राघुणकः द्वे अभ्यागतस्य । “तिथिपर्वो- त्सवाः सर्वे त्यक्ता येन महात्मना । सोऽतिथिः सर्वभूतानां शेषानभ्याग- तान्विदुः" इति यमः | अभ्युत्थानं गौरवं द्वे उत्थानपूर्वकसत्कारस्य ॥ ३४ ॥ पूजा नमस्या अपचितिः सपर्या अर्चा अर्हणा षट् पूजा | वरिवस्या शुश्रूषा परिचर्या उपासना उपासनमित्यपि । “उपासनं शराभ्यासेऽप्युपा- स्तावासनेऽपि च” इति विश्वमेदिन्यौ । चतुष्कसुपासनस्य | तत्र शुश्रूषाशब्दो गुरुसेवायां लाक्षणिकः । “परिचर्या तूपचर्येति भागुरिः " ॥ ३५ ॥ व्रज्या अटा अठ्या पर्यटनं चत्वारि पर्यटनस्य | "अटा पर्यटनं भ्रमः" इति रत्नकोशः । अख्येत्यत्र मूर्धन्यतालव्यसंयोगः | वृथाट्या खलु सा तस्येति प्रयोगः | ईर्या- पये ध्यानमौनादिके योगमार्गे स्थितिः चर्या स्यात् एकम् । “चर्यो त्वीर्यो विदुर्बुधाः" इति ग्रन्थान्तरे | उपस्पर्श: आचमनं द्वे “उपस्पर्श: स्पर्शमात्रे स्नाना- चमनयोरपि " इति मेदिनी । मौनं अभाषणं द्वे ।। ३६ || प्राचेतस इत्यादिसा- र्थश्लोकः कचिदस्ति तत्र प्राचेतसादिचतुष्कं वाल्मीकस्य | मैत्रावरुण इत्यपि । वाल्मीकिः " बल्मिकिरिति द्विरूपकोशे । वल्मीकः । अपि वाल्मीकवल्मी- Digitized by Google 1} ७] द्वितीयं काण्डम्. १७५ वाल्मीकवाथ गाधेयो विश्वामित्रश्च कौशिकः ॥ १ ॥ व्यासो द्वैपायनः पाराशर्यः सत्यवतीसुतः " ) ( १ ) आनुपूर्वी स्त्रियां वाऽऽवृत्परिपाटी अनुक्रमः || पर्यायवातिपातस्तु स्यात्पर्यय उपात्ययः ॥ ३७ ॥ नियमो व्रतमस्त्री तच्चोपवासादि पुण्यकम् || औपवस्त तूपवासो विवेकः पृथगात्मता ॥ ३८ ॥ स्याद्ब्रह्मवर्चसं वृत्ताध्ययनर्द्धिरथाञ्जलिः ॥ पाठे ब्रह्माञ्जलिः पाठे विश्रुषो ब्रह्मबिन्दवः ॥ ३९ ॥ 36-34 काविति त्रिकाण्डशेषः । वल्मिक इति शब्दरत्नावल्याम् ।” गाधेयादित्रयं विश्वामित्रस्य । “तत्र कौषिक इत्यपि " ॥ १ ॥ व्यासादिचतुष्कं व्यासस्य । आनुपूर्वी आवृत् परिपाटि: "परिपाटीति ङीषन्तापि अनुक्रमः पर्याय: पञ्चकमनुक्रमस्य | आनुपूर्व्यमिति पाठो वा “आनुपूर्वमिति च । स्त्रियां वेति पक्षे क्लीनता ।" आवृतः परिपाटेच स्त्रीत्वम् । “परिपाटी अनुक्रम इत्यत्र द्विवचनत्वात्प्रगृझसंज्ञायां न यण्” । अतिपातः पर्ययः उपात्ययः श्रीण्यतिक्रमस्य || ३७ || नियमः व्रतं द्वे व्रतमात्रस्य । तच्च व्रतं उपवासचा- न्द्रायणादि यत्पुण्यकं तज्ज्ञेयम् । “अथवा उपवास आदिर्यस्य कृच्छ्रचान्द्राय- णप्राजापत्यनक्तभोजनादेस्तदुपवासादि व्रतं पुण्यमित्येकमिति " । औपवस्तं उपवस्तमित्यपि । कचिदौपवस्त्रमिति पाठः । तत्र तृच्प्रत्ययान्तादुपवस्तु- रिदं कर्मेत्यर्थे "तस्येदम्" इत्यण् । उपोषणं उपोषितमित्यपि । भावे क्तः । उपवासः द्वे उपवासस्य । “भाषान्मधुमसूरांत्र वर्जयेदौपवस्तकः” इति प्रयोगः । पृथगात्मता पृथक्खरूपत्वं विवेकः स्यात् एकम् । यथा चिजडयोर्विवेक इति ॥ ३८ ॥ वृत्तं सदाचारपालनं अध्ययनं वेदाभ्यासः तयोरृद्धिः संपत्तिः ब्रह्मवर्चसं एकम् | ब्रह्मणः तपःस्वाध्यायादेवर्चस्तेजो ब्रह्मवर्चसमिति स्वामी । पाठे वेदपठने योsञ्जलिः स ब्रह्माज्ञ्जलिः । अध्ययनस्यादौ हस्तयोईि प्रण- वोच्चारपूर्वकमञ्जलिः क्रियते एकम् । वेदपाठे विप्रुषो मुखात् निर्गतजलकणा ब्रह्मबिन्दवः स्युः । “विठुष इत्यपि पाठः एकम् ॥ ३९ ॥ ध्यानयोगयो- इवं साधे पद्यं तालपत्र पुस्तकेऽपि नास्ति । " Digitized by Google A 34-43 सटीकामरकोशल्य [ ब्रह्मवर्ग: ध्यानयोगासने ब्रह्मासनं कल्पे विधिक्रम || मुख्यः स्यात्प्रथमः कल्पोऽनुकल्पस्तु ततोऽधमः ॥ ४० ॥ संस्कारपूर्वं ग्रहणं स्यादुपाकरणं श्रुतेः ॥ समे तु पादग्रहणमभिवादनमित्युभे ॥ ४१ ॥ भिक्षुः परित्राट् कर्मन्दी पाराशर्यपि मस्करी || तपस्वी तापसः पारिकाही वाचंयमो मुनिः ॥ ४२ ॥ तपःक्लेशसहो दान्तो वर्णिनो ब्रह्मचारिणः || ऋषयः सत्यवचसः स्नातकस्वा व्रती ॥ ४३ ॥ ये निर्जितेन्द्रियग्रामा यतिनो यतयश्च ते || १७६ रासने ब्रह्मासनमित्येकम् । “एकतानेन मनसा सरणं ध्यानमुच्यते । चित्त- वृत्तिनिरोधस्तु सद्भिर्योगः इति स्मृतः” । कल्पः विधिः क्रमः त्रयं नियोगशा- स्वस्य । यः प्रथमः कल्पः आद्यो विधिः स मुख्य: स्यात् । यथा ग्रीहि- भिर्यजेत । ततो मुख्यादघमो गौण: अनुकल्प: स्यात् । यथा वीसभावे नीवारैर्यजेत ॥ ४० ॥ संस्कारपूर्वकं श्रुतेर्ग्रहणं उपाकरणं स्यात् एकम् । उपाकर्मणि "संस्कार उपनयनम्' । पादग्रहणं अभिवादनं द्वे नामगोत्रो- क्तिपूर्वकस्य नमस्कारविशेषस्य ॥ ४१ ॥ भिक्षुः परित्राट् कर्मन्दी पाराशरी मस्करी पश्च संन्यासिनः । परिव्राजौ, कर्मन्देन प्रोक्तं मिक्षुसूत्रमधीते कर्मन्दी । पाराशर्येण प्रोक्त भिक्षुतमधीते पाराशरी । मस्करो ज्ञानं वेणु- वस्यास्ति मस्करी । “मस्करमस्करिणौ वेणुपरिव्राजकयोः” इति निपातनात्सु - डागमः । तपस्वी तापसः पारिकाङ्क्षी त्रयं तपोयुक्तस्य । “पारि ब्रह्म- ज्ञानं काङ्क्षति पारिकाङ्क्षी” | वाच॑यमः मुनिः द्वे वाम्यतस्य ॥ ४२ ॥ तपसः क्लेशेऽनुद्दिमो दान्तः स्यात् एकम् । वर्णी ब्रह्मचारी द्वे ब्रह्मचारिणः । ब्रह्म वेदः तदध्ययनार्थं व्रतमपि अझ तच्चरतीति णिनिः | ऋषिः सत्यवचः द्वे ऋषिसामान्यस्य | तद्भेदास्तु महर्षिदेवर्षित्रह्मर्षिप्रभृतयः । यो व्रती देवव्रत- बान् आहुत: स्नातः कृतसमावर्तन इति यावत् सः स्नातक इत्युच्यते । "आप्लवत्रतीति पाठो बा" । यदाहुः “गुरवे तु वरं दत्वा स्वायाद्वा तद- नुज्ञया । वेदव्रतानि वा पारं नीत्वा धुभयमेव वा” इति ॥ ४३ ॥ निर्जितः स्ववशस्थ इन्द्रियसमूहो यैस्ते यतिनः यतयः द्वे । यो नियमवशात् भूमिविशेषे Digized by Google ७ ] द्वितीय काण्डम्. ९७७ यः स्थण्डिले व्रतवशाच्छेते स्थण्डिलशाय्यसौ ॥ ४४ ॥ स्थाण्डिलाथ विरजस्तमसः स्युर्दयातिगाः ॥ पवित्रः प्रयतः पूतः पाखण्डाः सर्वलिङ्गिनः ॥ ४५ ॥ पालाशो दण्ड आषाढी व्रते राम्भस्तु वैष्णवः || अस्त्री कमण्डलुः कुण्डी प्रतिनामासनं वृषी ॥ ४६ ॥ अजिनं चर्म कृत्तिः स्त्री भैक्षं भिक्षाकदम्बकम् || स्वाध्यायः स्याज्जपः सुत्याभिषवः सवनं च सा ।। ४७ ॥ सर्वेनसामपध्वंसि जप्यं त्रिष्वघमर्षणम् ॥ दर्शश्च पौर्णमासश्च यागौ पक्षान्तयोः पृथक् ॥ ४८ ॥ 44-42 I शेते असौ स्पण्डिलशायी ॥ ४४ ॥ स्थाण्डिलः द्वे । विरजस्तमाः द्वयातिगः द्वे सत्यैकनिष्ठेषु व्यासादिषु । “रजस्तमोभ्यां विगतः विरजस्तमाः " पवित्रः प्रयतः पूतः त्रयं पवित्रस्य । पाखण्डः सर्वलिङ्गी द्वे बौद्धक्षपणकादिषु दुःशासवर्तिषु । “तत्र पाखण्डः कवर्गद्वितीयमध्यः | पालनाच त्रयीधर्मः पाशब्देन निगद्यते । तं खण्डयन्ति ते तसात्पाखण्डास्तेन हेतुना " इति ॥ ४५ ॥ व्रते ब्रह्मचारिणः पलाशसंबन्धी दण्ड आषाढ इत्युच्यते एकम् । वेणुसंबन्धी दण्डो राम्भ इत्येकम् | रम्भशब्दो वेणुवाचकः तस्य विकार: । "रम्भा कदल्यप्स - रसोर्ना बेणौ वानरान्तरे" इति विश्वः । कमण्डलुः कुण्डी द्वे व्रतिनां जलपात्रस्य । “क्लीने कमण्डलु । कुण्डी स्त्रियाम् । जानपदेति ङीष् ” । कुण्ड्यौ । प्रतिनां यदासनं सा वृषी एकम् । बृसीति पाठान्तरम् | ध्रुवन्तोऽस्यां सीदन्तीति ॥४६॥ अजिनं धर्म कृतिः त्रीणि मृगादेश्चर्मणि । भिक्षाणां समूहो मैक्षम् | स्वाध्या- यः जपः द्वे वेदाभ्यासस्य । “सु अतीवावृत्त्या स्वार्थे वाध्ययनं स्वाध्यायः " । सुत्या अभिषवः सवनं त्रीणि सोमाभिषवस्य । तत्र सुत्या टाबन्ता | सुवन्ति सोममस्यां सुत्या । सञ्झायां समजेति क्यप् ॥ ४७ ॥ सर्वेनसां सर्वपापानां नाशकं जप्यं ऋगादि अघमर्पणं स्वात् एकम् । सियां त्वघमर्पणी | पक्षान्त- योरमावास्यायां पौर्णमास्यां च विहितौ यागौ क्रमेण दर्श: पौर्णमासथ स्यातां एकैकम् ॥ ४८ ॥ शरीरसाधनापेक्षं शरीरमात्रेण साध्यं नित्यं यत्कर्म तद्यमः । आह च । “अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्मपरिग्रहौ” । यमा इति एकम् । Digitized by Google 45-52 सटीकामरकोशय " शरीरसाधनापेक्षं नित्यं यत्कर्म तद्यमः ॥ नियमस्तु स यत्कर्म नित्यमागन्तुसाधनम् ॥ ४९ ॥ ( " क्षौरं तु भद्राकरणं मुण्डनं वपनं त्रिषु ” ॥) (१ ) उपवीतं ब्रह्मसूत्रं प्रोद्धृते दक्षिणे करे । प्राचीनावीतमन्यस्मिन्निवीतं कण्ठलम्बितम् ॥ ५० ॥ अङ्गुल्यमे तीर्थ दैवं स्वल्पाचल्योर्मूले कायम् || मध्येठल्योः पित्र्यं मूले वनुष्ठस्य ब्राह्मम् ॥ ५१ ॥ स्याद्ब्रह्मभूयं ब्रह्मत्वं ब्रह्मसायुज्यमित्यपि ॥ देवभूयादिकं तदत्वछ्रं सान्तपनादिकम् ।। ५२ ।। [ असवर्षः यत्कर्म आगन्तुसाधनं आगन्तु बाझं साधनं यत्र तत् । मृजलादिना साध्य- मित्यर्थः । नित्यं कृत्रिमं यत्कर्म स नियमः । यदाह । “शौचसन्तोषतपःखा- ध्यायेश्वरप्रणिधाना नियमाः” इति । एकम् । “कचित्पुस्तके क्षौरं तु इत्यादि दृश्यते तदत्रत्यं नेत्युपेक्षितम् । क्षौरादिचतुष्कं मुण्डनस्येत्युपेक्षितसङ्ग्रहः " ॥ ४९ ॥ दक्षिणे करे प्रोद्धृते सति यद्रह्मसूत्रं तदुपवीतं स्यात् एकम् । अन्यसिन्दामे करे प्रोद्धृते प्राचीनावीतं स्यात् एकम् । कण्ठे लम्बितं ऋजु- भावेन विन्यस्तं तत् ब्रह्मसूत्रं निवीतमित्येकम् ॥ ५० ॥ अङ्गुलीनामग्रे दैवं तीर्थ ज्ञेयम् । अतो दैवतीर्थेन तर्पयेदित्यत्राकुल्यग्रेणेति बोध्यम् । स्वल्पाङ्गु- ल्योरनामिकाया: कनिष्ठिकायाश्च मूले कायम् । कः प्रजापतिर्देवताऽस्य कार्य प्राजापत्यमित्यर्थः । अङ्गुष्ठतर्जन्योर्मध्यभागे पित्र्यम् । “पैत्र्यमित्यपि पैत्रमिति " । अङ्गुष्ठस्य मूले तु ब्राह्मं तीर्थम् । यद्याज्ञवल्क्यः । “कनिष्ठातर्जन्यङ्गुष्ठ- मूलान्यग्रं करस्य च । प्रजापतिपितृब्रह्मदेवतीर्थान्यनुक्रमात्” । एकैकम् ॥ ५१ ॥ ब्रह्मभूयादि त्रयं ब्रह्मभावस्य । “ब्रह्मणो भावः ब्रह्मभूयम् " | तद्वत् देवभूर्य देवत्वं देवसायुज्यमिति त्रयं देवभावस्य । सान्तपनादिकं कुछ्र स्यात् एकम् । तदुक्तम् । “गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम् । एकरात्रीपवास कृछ्रं सान्तपनं स्मृतम्" इति । आदिना प्राजापत्यादिग्रहः ॥ ५२ ॥ संन्यासपूर्वके १ इदम तालपत्रपुस्तकेऽपि नास्ति । Digitized by Google [0] द्वितीयं काण्डम्. संन्यासवत्यनशने पुमान्प्रायोऽथ वीरहा || नष्टाभिः कुहना लोभान्मिथ्येर्यापथकल्पना || ५३ ॥ ब्रात्यः संस्कारहीनः स्यादस्वाध्यायो निराकृतिः ॥ धर्मध्वजी लिङ्गवृत्तिरवकीर्णी क्षतव्रतः ॥ ५४ ॥ सुप्ते यस्मिन्नस्तमेति सुते यस्मिनुदेति च ॥ अंशुमानभिनिर्मुक्ताभ्युदितौ च यथाक्रमम् ॥ ५५ ॥ परिवेत्ताऽनुजोऽनुढे ज्येष्ठे दारपरिग्रहात् परिवित्तिस्तु तज्ज्यायान् विवाहोपयमौ समौ ॥ ५६ ॥ तथा परिणयोद्धाहोपयामाः पाणिपीडनम् ॥ व्यवॉयो ग्राम्यधर्मो मैथुनं निधुवनं रतम् ॥ ५७ ॥ १७९ 52-57 66 " भोजनत्यागे प्राय इत्येकम् । अदन्तः पुंसि । वीरहा नष्टाभिः द्वे नष्टोऽग्निर्यस्य तस्य । “वीरोऽग्निस्तं हन्तीति वीरहा ” । वीरहणौ । लोभात्परघनाघभिलाषात् या मिथ्येर्यापथकल्पना दम्भेन ध्यानमौनादिसंपादनं सा कुहनेत्येकम् ॥ ५३॥ संस्कारेणोपनयनेन गौणकालोत्तरं हीनो व्रात्य इत्यर्थः एकम् | अस्वाध्यायः स्वशाखाध्ययनशून्यो निराकृतिः एकम् । “आकृतेरध्ययनचेष्टाया निर्गतो निराकृतिः" । धर्मध्वजी लिङ्गवृत्तिः द्वे जीविकार्य जटादिधारणवतः । लिङ्गं धर्मचिह्नं वृत्तिर्जीविका यस्य सः । अवकीर्णी क्षतव्रतः द्वे नष्टब्रह्मचर्यस्य । "अवकीर्ण विक्षिप्तं व्रतमनेनावकीर्णी" अवकीर्णिनौ ॥ ५४ ॥ अंशुमान् रविर्यस्मिन् सुप्तेऽस्मेति सोऽभिनिर्मुक्तः एकम् । “अभि सर्वतः सायन्तनं कर्म निश्चयेन मुक्तं येन ” । यसिन्सुर्तेऽशुमानुदेति सोऽभ्युदितः । सर्वतः उदतिशयेन इतं गतं प्रातस्तनं कर्मास्य " ॥ ५० ॥ ज्येष्ठे भ्रातर्यकृत- दारपरिग्रहे सति कृतदारपरिग्रहः कनिष्ठ: परिवेत्ता स्यात् एकम् । परिवि- न्दति ज्येष्ठ परित्यज्य भार्थी लभते । “विन लाभे ” । तस्य परिवर्ज्यायान् ज्येष्ठः परिवित्तिः स्यात् एकम् | विवाहः उपयमः ॥ ५६ | परिणयः उ- लाहः उपयामः पाणिपीडनं षट् विवाहस्य । व्यवायः ग्राम्पधर्मः मैथुनं नि- धुवनं रतं पश्च मैथुनस । “नितरां ध्रुवनं हस्तपादादिचालनमत्र निधुवनम् । व्यवायो ग्राम्पधर्मश्च रतं निधुवनं च सेति उत्तरार्धे अन्यथा चित् पठन्ति " " अभि Diglized by Google 1 57.59. 4-3 [ क्षत्रियवर्ग: १८० सटीकामरकोशस्य त्रिवर्गो धर्मकामाश्चतुर्वर्गः समोक्षकैः ।। सबलैस्तैश्चतुर्भद्रं जन्याः स्निग्धा वरस्य ये ॥ ५८ ॥ इति ब्रह्मवर्गः ॥ ७ ॥ ॥ १ ॥ मूर्धाभिषिक्तो राजन्यो बाहुजः क्षत्रियो विराट् || राजा राट्र प्रार्थिवक्ष्मामृपभूपमहीक्षितः राजा तु प्रणताशेषसामन्तः स्यादधीश्वरः || चक्रवर्ती सार्वभौमो नृपोऽन्यो मण्डलेश्वरः ॥ २ ॥ येनेष्टं राजसूयेन मण्डलस्येश्वरच यः || शास्ति पश्चाज्ञया राज्ञः स सम्राडथ राजकम् ॥ ३ राजन्यकं च नृपतिक्षत्रियाणां गणे क्रमात् || ॥ ५७ ।। धर्मो वेदविहितो यागादिः । कामो यथाविधि सीसेवनम् । अर्थो धनम् । एमिलिमिः समुदितत्रिवर्गः एकम् । समोक्षकैः धर्मार्थकाममोक्षैरि- त्यर्थः । एतैः समुदितवतुर्वर्ग इत्येकम् । तैर्धर्मादिभिः समलैवतुर्भद्रमित्येकम् । "चत्वारि भद्राणि श्रेष्ठानि अत्र" । वरस्य जामातुर्ये स्त्रिग्धा वयस्याः जन्याः स्युरित्येकम् । जनीं वधूं वहन्ति प्रापयन्ति ते ॥ ५८ ॥ इति ब्रह्मवर्गः ॥ ७ ॥ मूर्धाभिषिक्तः राज्यदानसमये मूर्धन्यभिषिच्यते इति प्रसिद्धेमतत् । राजन्यः बाहुजः क्षत्रियः । क्षतात् दुःखात् त्रायते । विराट् पञ्च क्षत्रियस्य | विराजौ । राजा राद् पार्थिवः क्ष्माभृत् “क्ष्माञ्जुक् " नृपः भूपः महीक्षित् सस राज्ञः । राजानौ । राजौ । क्ष्माभृतौ । महीक्षितौ । राशि राडिति सप्त- म्वन्तपाठः कचित् दृश्यते ॥ १ ॥ प्रणता अशेषसामन्ता अखिलदेशान्तरनृपा यस स राजा अधीश्वर इत्येकम् । चक्रवर्ती सार्वभौम: द्वे आसमुद्रक्षितीशस्य | तदन्यो नृपो मण्डलेश्वर इत्येकम् || २ || राजसूयाख्यऋतुविशेषेण मेनेष्टं द्वादशमण्डलस्येश्वरच यः यथ स्वाझया सर्वभूपान् शास्ति ईदृशविशेषणत्रयेण विशिष्टो राजा सम्राट् स्यात् । “एकैकविशेषणविशिष्टोऽपि सम्राट् इति के चित् । एकम्" ॥ ३ ॥ नृपतीनां गणे राजकमित्येकम् । क्षत्रियाणां गणे राजन्यकमित्येकम् । मन्त्री धीसचिवः अमात्यः त्रयं बुद्धिसहायस्य । Diglized by Google <] द्वितीय काण्डम्. मन्त्री धीसचिवोsमात्योऽन्ये कर्मसचिवास्ततः ॥ ४ ॥ महामात्राः प्रधानानि पुरोधास्तु पुरोहितः ॥ द्रष्टरि व्यवहाराणां प्राडिवाकाक्षदर्शकौ ॥ ५ ॥ प्रतीहारो द्वारपालदास्थांस्थितदर्शकाः ॥ रक्षिवर्गस्त्वनीकस्थोऽथाध्यक्षाधिकृतौ समौ ॥ ६ ॥ स्थायुको धिकृतो ग्रामे गोपो आमेषु भूरिषु ॥ मौरिकः कनकाध्यक्षो रूपाध्यक्षस्तु नैष्किकः ॥ ७ ॥ 4-7 धीप्रधानः सचिवो धीसचिवः । अमा सह समीपे वा भवः अमात्यः । “अमांतिकसहार्थयोः” इति कोशान्तरम् । “अव्ययात्यप् ” । ततो धीसचिवादन्ये कर्मोपयुक्ताः सचिवाः कर्मसचिनाः स्युरित्येकम् ॥ ४ ॥ महामात्राः प्रधा- नानि द्वे मुख्यानां राजसहायानाम् । “प्रधान इत्यपि ” । “महामात्रः प्रधानः स्यादू" इति पुंसकाण्डे बोपालितात् । महती मात्रा येषां ते महामात्राः । “मात्रा कर्णविभूषायां वित्ते माने परिच्छदे” इति मेदिनी | पुरोधाः पुरोहितः द्वे । व्यवहाराणां ऋणादिविषये वादिप्रतिवादिनिमित विवादानां द्रष्टरि निर्णे- तरि प्रदिवाकः अक्षदर्शकः इति द्वे “न्यायाधीश " इति ख्यातस्य । आद् च विनाकथ प्राडिवाको प्रश्नविवेकावस्य स्तः प्राडिवाकः । यदुक्तम् । "विवादानुगतं पृष्ट्वा पूर्ववाक्यं प्रयत्नतः । विचारयति येनासौ प्राडिवाक- स्ततः स्मृतः" इति । अक्षाणां व्यवहाराणां दर्शकः । “अक्षः कर्षे तुषे चक्रे शकटव्यवहारयोः" इति विश्वः ॥ ५ ॥ प्रतीहारः “प्रतिहारः" द्वारपालः द्वास्यः द्वास्थितः दर्शकः पञ्च द्वारपालस्य । “द्वाःस्थः द्वाःस्थित इति सवि- सर्वोऽपि पाठः । द्वाःस्थितदर्शक इति समस्तमपि " | प्रतीहारेऽपि दर्शक इति रुद्रः । द्वारपो “द्वास्थितादर्शी" इति रभसः । रक्षिवर्गः अनीकस्थः द्वे राज- रक्षकगणस्य | अध्यक्षः अधिकृतः द्वे अधिकारी इति ख्यातस्य । “अघि अधिकं उपरि वा क्रियतेऽस्मात् अधिकृतः ” ॥ ६ ॥ एकस्मिन् ग्रामे अधि- कृतः स्वायुकः स्यात् " शेखदार इति ख्यातस्य " । भूरिषु बहुषु ग्रामेष्व- विकृतो गोप इत्येकम् “गोपो गोपालके गोष्ठाध्यक्षे पृथ्वीपतावपि | "ग्रामौ - घाधिकृते पुंसि शारिवारख्यौषधौ खियाम्" इति मेदिनी । भौरिकः कनका- ध्यक्षः द्वे स्वर्णाध्यक्षस्य । रूपाध्यक्षः नैष्किकः द्वे रूप्याधिकृतस्स ॥ ७॥ Digitized by Google सटीकामरकोशस्य [ क्षत्रियवर्ग: अन्तःपुरे त्वधिकृतः स्यादन्तर्वेशिको जनः ॥ सौविदल्लाः कञ्चुकिनः स्थापत्याः सौविदाश्च ते ॥ ८ ॥ १८२ पॅण्ढो वर्षवरस्तुल्यौ सेवकार्थ्यनुजीविनः ।। विषयानन्तरो राजा शत्रुमित्रमतः परम् ।। ९ ।। उदासीनः परतरः पाणिग्राहस्तु पृष्ठतः ॥ रिपो वैरिसपत्नारिद्धिषद्वेषणदुर्हदः ॥ १० ॥ द्विडिपक्षाहितामित्रदस्युशात्रवशत्रवः ॥ अभिघाँतिपरारातिप्रत्यर्थिपरिपन्थिनः ॥ ११ ॥ 64 अन्तः पुरेऽधिकृतो जनः अन्तर्वेशिक: स्यात् एकम् । “अन्तर्वेशे नियुक्तः अन्त- वैशिकः" । सौविदल्ला: कबुकिनः स्थापत्याः सौविदाः चत्वारि राजस- मिधौ " राक्षां रूपगारे वा" वेत्रधराः कबुकिनः पुरुषास्तिष्ठन्ति तेषान् । ' सुष्टु विदं विद्वांसमपि लान्ति वशं कुर्वन्ति सुविदल्लास्तासामिमे रक्षकाः सौविदल्लाः । तिष्ठन्त्येषु पुरुषाः तेषां स्थानां दाराण पतयः पालकाः स्थापत्याः । सुविदचतुराखियस्तासां रक्षकाः सौविदाः । “तस्येदम्" इत्यण् ॥ ८ ॥ षण्ठः “शण्टः शण्डः षण्ड: " । वर्षवरः द्वे अन्तःपुरचारिणः क्लीबमा- त्रस्य "खोजा इति ख्यातस्य” | यदुक्तम् । “ये त्वल्पसत्त्वाः प्रथमाः क्लीनाथ स्त्रीस्वभाविनः । जात्या न दुष्टाः कार्येषु ते वै वर्षवराः स्मृताः" इति । सेवक: अर्थी अनुजीवी त्रीणि सेवकस्य | विषयात्स्वदेशादनन्तरोऽव्यवहितो राजा शत्रुः स्यात् एकम् । अतः शत्रोः परं मित्रम् । राजान्तरेण व्यवहितो राजा मित्रं स्यादित्यर्थः एकम् ॥ ९ ॥ परतरः शत्रुमित्राभ्यां परो राजा उदासीनः स्यात् । अतिव्यवहित उदासीन इत्यर्थः एकम् । पृष्ठतः पश्चादेशे वर्तमानो राजा पाणिग्राहः | राशि शत्रुजयार्थ पुरतो गते यस्तद्राष्ट्र जिघ्न- क्षति स पृष्ठवर्ती पाणिग्राह इत्यर्थः एकम् । रिपुः वैरी सपनः अरिः द्विषन् द्वेषण: दुर्हदः ॥ १० ॥ द्विद् विपक्षः अहितः अमित्र: दस्युः शात्रवः शत्रुः अभिघाती अभियाती अभियातिश्चापि । “द्वेष्योऽभियातिरमित्रः" इति रत्न- कोशः । परः अरातिः प्रत्यर्थी परिपन्थी एकोनविंशति॒िर्नामानि शत्रोः । “सपनारिरिति समस्तमपि ” । द्विषन्तौ । दुईदौ । द्विषौ । अभिघातिनौ Dighized by Google [८] द्वितीयं. काण्डम्. वयस्यः स्त्रिग्घः सवया अथ मित्रं सखा सुहृत् || सख्यं साप्तपदीनं स्यादनुरोधोऽनुवर्तनम् ॥ १२ ॥ यथार्हवर्णः प्रणिघिरपसर्पश्चरः स्पशः || चारश्च गूढपुरुषश्वासप्रत्ययितौ समौ ॥ १३ ॥ सांवत्सरो ज्योतिषिको दैवज्ञगणकावपि ॥ स्युर्मोहूर्तिकमौहूर्तज्ञानिकार्तान्तिका अपि ॥ १४ ॥ . तान्त्रिको ज्ञातसिद्धान्तः सत्री गृहपतिः समौ || लिपिकरोऽक्षरचणोऽक्षरचुश्च लेखके ॥ १५ ॥ लिखिताक्षरसंस्थाने लिपिलिबिरुभे स्त्रियौ || 11-15 ॥ ११ ॥ वयस्यः स्निग्धः सवयाः सान्तः त्रयं तुल्यवयसः प्रियस्य । मित्रं सखा सुहृत् । “अत्यागसहनो बन्धुः सदैवानुगतः सुहृत् । एकक्रियं भवेन्मन्त्रं सप्रमाणः सखा मतः" इति । त्रीणि मित्रस्य | सखेदन्तः । सखायौ । सुहृदौ । सख्यं साप्तपदीनम् । सप्तभिः पदैरवाप्यते यत् द्वे मैत्र्याः । अनुरोधः अनु- वर्तन द्वे आनुकूल्यस्य ॥ १२ ॥ यथार्हवर्णः प्रणिधिः अपसर्पः चरः स्पशः चार: गूढपुरुषः सप्त चारपुरुषस्य गुप्त, बातमीदार, हेर इति ख्यातस्य । यथाई: वर्ण आकारो यस्य यथाईवर्णः । स्पशते बांधते परान्स्पशः । आप्तः प्रत्ययितः द्वे विसंवादरहितस्य । प्रत्ययो विश्वासः संजातोऽस्य प्रत्यायितः विश्वासुक इति लोकप्रसिद्धस्य ॥ १३ ॥ सांवत्सरः ज्योतिषिकः दैवज्ञः मणकः मौहूर्तिकः मौहूर्तः ज्ञानी कार्तान्तिकः अष्टौ ज्योतिषिकस्य " जोशी इति ख्यातस्य " ॥ १४ ॥ तान्त्रिकः ज्ञातसिद्धान्तः द्वे शास्त्रवेत्तु: । “ज्ञातः सिद्धान्तो येन ज्ञातसिद्धान्तः” । सत्री गृहपतिः द्वे गृहपते: “सदाभादिदान- कर्तुः” । लिपिकरः “लिविकर: लिपिकार इत्यपि । लिपिकर इति च । लिबिकर इति भानुदीक्षितटीकायाम् " | अक्षरचणः अक्षरचुचुः लेखकः चत्वारि लेखकस्य । अक्षरैर्वितोऽक्षरचणः । “तेन वित्तञ्जुश्रुपचणपौ” ।। १५ ।। लिखित अक्षरसंस्थानं लिपिः “लिपी" लिषिः चत्वारि लिखिताक्षरस्य । लिखिताक्षरविन्यास इति पाठे लिखितानामक्षराणां यो विन्यासस्तत्रेत्यर्थः । संदेशहर: दूतः द्वे । संदिश्यत इति संदेशो निरूपणं तद्भरति इति संदेश- Diglized by Google 16--13 सटीकामरकोशख स्यात्संदेशहरो दूतो दूँत्यं तद्भावकर्मणी ॥ १६ ॥ अध्वनीनोऽध्वगोऽध्वन्यः पान्थः पथिक इत्यपि || स्वाम्यमात्यसुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गबलानि च ॥ १७ ॥ राज्याङ्गानि प्रकृतयः पौराणां श्रेणयोऽपि च || सन्धिर्ना विग्रहो यानमासनं द्वैधमाश्रयः ॥ १८ ॥ षडणाः शक्तयस्तिस्रः प्रभावोत्साहमन्त्रजाः ॥ १८४ [ क्षत्रियवर्ग: । इरः । तस्य दूतस्य भावे कर्मणि च दूत्यमित्येकम् । “ दौत्यमपि । तद्भा- गकर्मणी इति त्वपपाठः " । दूतस्य भागकर्मणी इति यतश्छान्दसत्वात् ||१६|| अध्वनीनः अध्वगः अध्वन्यः पान्थः पथिकः पश्च पान्थस्य । “त्रियां तु पाम्था पथिकी । पथष्कन् विश्वात् ङीष् " । स्वामी राजा । अमात्यो मन्त्री | सुहन्मित्रम् | कोशो धनागारम् | राष्ट्र जनपदवर्तिभूमिः | दुर्गे दुर्ग- मस्थानम् " पर्वतादि " । बलं सेना ॥ १७ ॥ एतानि सम्र राज्याङ्गानि स्युः । राज्ञः कर्म राज्यं तस्याङ्गानि आरम्भकाणि । “खाम्ममात्य राष्ट्र च दुर्गे कोशो बलं सुहृत् । परस्परोपकारीद सप्ताङ्गं राज्यमुच्यते” इति कामन्द- कीगे । एतान्येव प्रकृतिशब्दवाच्यानि स्युः द्वे । प्रकृष्टं कुर्वन्ति राज्यं प्रक- तयः । पौराणां श्रेणयोऽपि प्रकृतयः स्युः । "पौरश्रेणिभिः सहाहाङ्गमपि राज्यमित्यर्थः” । यत्कात्यः । “अमात्यश्च तथा पौराः सद्भिः प्रकृतयः स्मृताः" इति । एकम् । शिल्पोपजीविनां परित्र श्रेणि: । मुख्यः सजातीयसङ्ग्रहः श्रेणिरित्यन्ये । सन्धिः संधानं स्वर्णादिना शत्रूणां प्रीत्युत्पादनमिति । संधि- शब्द: पुमान् । परमण्डले दाइलुण्ठनादिग्रहणं विग्रहः । शत्रुं प्रति विजिगी- बोर्गमनं यानम् । शक्तिप्रतिबन्धे सति कालं प्रतीयादिति दुर्गादिकं निर्माण तत्रावस्थानमासनम् | बलिना सह संघि: अबलेन सह विग्रहः इति प्रकार- द्वयं द्वैघम् | अरिणा पीढ्यमानस्य बलबद्भूपालाद्याश्रयणं आश्रयः । एतेषां भेदास्तु कामन्दकीमादौ द्रष्टव्याः ॥ १८ ॥ एते संध्यादयः षद् गुणाः स्युः एकम् | प्रभावोत्साहमन्त्रजास्तिलः शतमः स्युः एकम् । तत्र कोशदण्डवं तेजः प्रभावशक्तिः । विक्रमादिनोअतिरुत्साहशक्तिः । संधिविग्रहादीनां मोव यथावस्थापनं मत्रशक्तिः । पञ्चाङ्गमत्रो मत्रशक्तिरित्यन्ये । क्षयः सानं वृद्धि- रिति त्रयं नीतिवेदिनां त्रिवर्मः स्यात् । नीविचासोकविवर्गः इत्यर्थः एक । Digitized by Google <] द्वितीये. काण्डम्.... १८५ क्षयः स्थानं च वृद्धिश्च त्रिवर्गो नीतिवेदिनाम् ॥ १९ ॥ स प्रतापः प्रभावश्च यत्तेजः कोशदण्डजम् || सामदाने भेददण्डावित्युपायचतुष्टयम् || २० || साहसं तु दमो दण्डः साम सान्त्वमथो समौ || भेदोपजापानुपघा धर्माद्यैर्यत्परीक्षणम् ॥ २१ ॥ पत्र त्रिष्वषडक्षीणो यस्तृतीयाद्यगोचरः ।। विविक्तविजनच्छन्ननिःशलाकास्तथा रहः ॥ २२ ॥ अष्टवर्गस्थापचयः क्षयः । तसैवोपचयो वृद्धिः । उपचमापचयराहित्येनाव- स्वानं स्थानम् । अष्टवर्गस्तु । “कृषिर्वणिक्पयो दुर्गे सेतुः कुञ्जरबन्धनम् । खमिर्बलं करादानम्" इत्युक्तः ॥ १९ ॥ कोशः अर्थौषः । दण्डः दमः । सेना तजन्यं तेजः प्रतापः प्रभावथ स्यात् द्वे । “अधिक्षेपावमानादेः प्रयुक्तस्य परेण जत् । प्राणात्यमेऽप्यसहनं तत्तेजः समुदाहृतम्" इति भरतः । साम त्रिगवचनादि । तदुक्तम् । “परस्परोपकाराणां दर्शनं गुणकीर्तनम् । संब- न्घय समाख्यानमायस्याः संप्रकाशनम् ॥ वाचा पेशलया साधु तबाइमिति चार्पणम् । इति सामविधानक्षैः साम पञ्चविधं स्मृतम्” इति । दानं धनादे समर्पणम् । मेदः संहतानां शत्रूणां भेदनेनात्मसात्करणम् । दण्डनं दण्डः । एतचतुष्कं उपायचतुष्टयं स्यात् । अन्यत्र सप्तोपाया अप्युक्ताः । “साम दानं चमेदय दण्डभेति चतुष्टयम् । मागोपेक्षेन्द्रजालं च सप्तोपायाः प्रकीर्तिताः" इति । भेदो दण्डः साम दानमिति पाठांतरम् || २० || साहस दमः दण्डः श्रीणि दण्डस । साम सान्त्वं “द्वे सलूख इति ख्यातस्य " । मेद: उपजापः द्वे संहतयोचीकरणस्य फितूर इति लौकिकप्रसिद्धस्य | धर्मार्थकामैर्मयेन च परीक्षणम् अमात्यादीनामाशान्वेषणं उपधा स्यात् । तद्यथा | भावज्ञानाय राक्षा प्रेरितेनासेन दुष्टोऽयं राजा तदेनसुत्सृज्यान्यममिषेचयामोऽन्यं वा साधु नृपं ब्रजाम इत्युक्तोऽमात्यादिर्यदि तद्भाषणं न मन्येत तर्हि सत्यं धार्मिकोऽयमिति निश्रयो धर्मपरीक्षणम् । एवमर्थपरीक्षणादि बुख्यादाहर्त्त- व्यम् | एकम् ॥ २१ ॥ अथाषडक्षीणादिनिःशलाकान्ताः पञ्च शब्दात्रिषु चाप्यलिङ्गाः । यस्तृतीयाद्यगोचर: तृतीयादिना न ज्ञायते किंतु द्वाभ्यामेव क्रियते स मनाविरषडक्षीण इत्येकम् । अविद्यमानानि षडक्षीण्यत्र स अपड- Digitized by Google

---

19-22: 66 22-26 सटीकामरकोशस्य [ क्षत्रियवर्ग: रहश्योपांशु चालिङ्गे रहस्यं तद्भवे त्रिषु || समौ विसंम्भविश्वासौ श्रेषौ अंशो यथोचितात् ॥ २३ ॥ अभ्रेषन्यायकल्पास्तु देशरूपं समञ्जसम् || युक्तमौपयिकं लभ्यं भजमानाभिनीतवत् ॥ २४ ॥ न्याय्यं च त्रिषु षद् संप्रधारणा तु समर्थनम् || अववादस्तु निर्देशो निदेशः शासनं च सः ॥ २५ ॥ शिष्टिश्राज्ञा च संस्था तु मर्यादा धारणा स्थितिः ॥ आगोऽपराधो मन्तुश्च समे तूहानबन्धने ॥ २६ ॥ दिपाद्यो द्विगुणो दण्डो भागधेयः करो बलिः || क्षीणः । विविक्तः विजनः छमः निःशलाकः रहः ॥ २२ ॥ रहः उपांशु सप्त बिजनस्य । उपगताः अंशषः किरणाः यत्र । “उपांशुर्जपदेशे स्यादुपांशु विजनेऽव्ययम्” इति । तत्रैकं रहः सान्तं क्लीबम् । द्वितीयं रह उपांशु इति च द्वे अलिङ्गे अव्यये इत्यर्थः । तद्भवे रहोभवे रहस्यमित्येकम् । विस्रम्मः “ताल- व्यमध्योऽपि । विश्रम्भः केलिकलहे विश्वासे प्रणयेऽपि च " इति मेदिनी । विश्वासः द्वे । यथोचितात्स्वरूपाशः पतनं श्रेष इत्येकम् ॥ २३ ॥ अभ्रेषः न्यायः कल्पः देशरूपं समञ्जसं पश्चकं नीतेः । “ प्रशस्तं देशनं देशरूपम् | प्रशंसायां रूपप्” । युक्तं औषयिकं लभ्यं भजमानं अभिनीतम् ॥ २४ ॥ न्याय्यं षट् न्यायादनपेतस्य द्रव्यादेः । अभिनीतवदिति बच्छद्धो युक्ता- दीनां पर्यायत्वद्योतनार्थः । एते षडपि त्रिषु । संप्रधारणा समर्थन द्वे युक्ता- युक्तपरीक्षायाः । अववाद: निर्देश: निदेशःशासनम् ॥ २५ ॥ शिष्टिः आज्ञा षट् कर्माज्ञापनस्य । “ कार्यमवलम्ब्य बदनमत्राववादः । " संस्था मर्यादा । मर्येति सीमार्थेऽव्ययम् तत्रादीयते सा | धारणा स्थितिः चत्वारि न्यायमार्गस्थितेः । आगः अपराधः मन्तुः त्रीण्यपराधस्य । आगः सान्तं क्लीवे । मन्तुः पुंसि । उद्दानं॑ बन्धनं द्वे बन्धनस्य ||२६|| द्विगुणो दण्डो द्विपाद्यः स्यात् एकम् " द्वौ पादौ परिमाणमस्य द्विपाद्यः ।" भागधेयः करः बलिः त्रीणि कर्षकादिभ्यो राजप्राझभागस्य "धारा, पट्टी, वसूलः इति ख्यातस्य" । भाग एव भागधेय : “रूपनामभागेभ्यो धेयः" इत्यनेन खार्थे भागशद्वाद्धेय- प्रत्ययः । षट्टो नदीतीरादिस्थानं कहा इति ख्यातम् । आदिना गुल्म Digized by Google ८ ] द्वितीयं काण्डम्. घट्टादिदेयं शुल्कोऽस्त्री प्राभृतं तु प्रदेशनम् ॥ २७ ॥ उपायनमुपग्राह्यमुपहारस्तथोपदा ॥ यौतकादि तु यद्देयं सुदायो हरणं च तत् ॥ २८ ॥ तत्कालस्तु तदात्वं स्यादुत्तरः काल आयतिः ॥ सांदृष्टिकं फलं सद्य उदर्कः फलमुत्तरम् ॥ २९ ॥ अदृष्टं वह्नितोयादि दृष्टं स्वपरचक्रजम् || महीभुजामहिभयं स्वपक्षप्रभवं भयम् ॥ ३० ॥ प्रक्रिया त्वधिकारः स्याचामरं तु प्रकीर्णकम् || नृपासनं यत्तद्भद्रासनं सिंहासनं तु तत् ॥ ३१ ॥ 27-31 गुल्मप्रतोल्यादि । तत्र यद्देयं नेतव्यानेतव्यवस्तुसंबन्धी राजप्रायो भागः स शुल्क: स्यात् । लमध्योऽयम् । एकं "जकात इति ख्यातस्य । क्ली शुल्कम् " प्राभृतं प्रदेशनम् ॥ २७ ॥ उपायनं उपग्राशं उपहारः उपदा षद् नृपगुर्वादिदर्शनादौ समर्प्यमाणस्य वस्तुनः मेट नजराणा इति तस्य । तत्रोपदा खियाम् । युतकयोर्वधूवरयोरिदं यौतकम् । आदिना बन्धुदेयादि । यदेयं तत्सुदायः हरणं च स्यात् द्वे कन्यादानकाले व्रतभिक्षादौ च दीय- मानद्रव्यस्य । “यौतकमपि । यौतकं यौतकं च तद्” इति वाचस्पतिः । सुदायः पुंसि ॥ २८ ॥ तत्कालः तदात्वं द्वे “वर्तमानकालस्य " । स चासौ कालय तत्कालः । उत्तर आगामी काल: आयतिः स्यात् एकम् । स्त्री । यत्सद्यः फलं तत्सांदृष्टिकं एकम् । उत्तरं भावि फलं उदर्क: स्यात् एकम् ॥ २९ ॥ वहिरम्युत्पातः तोयमतिवृष्ट्यादिः तत्कृतं यद्धयं तत् अदृष्टमित्येकम् । “आदिना हुताशनो जलं व्याधिदुर्भिक्षं मरणं तथा । अतिवृष्टिरनावृष्टिर्मू- षकाः शलभादयो गृसन्ते" | स्वपरराष्ट्रजन्यं चोरादि यद्भयं तत् दृष्टं एकम् । राज्ञां स्वपक्षप्रभवं स्वसहायजन्यं भयं अभियं स्यात् । एकम् ॥ ३० ॥ प्रक्रिया अधिकारः द्वे व्यवस्थास्थापनस्य | चामरं चमरमपि चामरेत्यपि । “चमरं चामरे स्त्री तु मञ्जरीमृगभेदयोः” इति मेदिनी । “चामरा चमरे वालव्यजने रोम- गुच्छके" इति रमसः । प्रकीर्णकं द्वे “चवरी इति ख्यातस्य " । नृपासनं भद्रासनं द्वे मण्यादिकृतराजासनस्य | तनृपासनं स्वर्णनिर्मित चेत्सिंहासनं स्यात् सिंहाकारमासनमित्यर्थः | एकम् ॥ ३१ ॥ छत्रं आतपत्रं द्वे "छत्रस्य" । Diglized by Google 31-36 १८८ सदी कामरकोशस्य हैमं छत्रं त्वातपत्रं राज्ञस्तु नृपलक्ष्म तत् || भद्रकुम्भः पूर्णकुम्भो भृङ्गारः कनकालुका |॥ ३२ ॥ निवेशः शिबिरं षण्ढे सज्जनं तूपरक्षणम् || हस्त्यश्वरथपादातं सेनाङ्गं स्याचतुष्टयम् ॥ ३३ ॥ दन्ती दन्तावलो हस्ती द्विरदोऽनेकपो द्विपः || मतङ्गजो गजो नागः कुञ्जरो वारणः करी ॥ ३४ ॥ इभः स्तम्बेरमः पद्मी यूथनाथस्तु यूथपः || मदोत्कटो मदकलः कर्लभः करिशावकः ॥ ३५ ॥ प्रभिन्नो गर्जितो मत्तः समा उदान्तनिर्मदौ ॥ हास्तिकं गजता वृन्दे करिणी धेनुका वशा || ३६ ॥ [ क्षत्रियवर्गः " राज्ञमेच्छवं तर्हि नृपलक्ष्म स्यात् एकम् | भद्रकुम्भः पूर्णकुम्भः द्वे पूर्णघटस्य | भृङ्गारः विभर्ति जलमिति | कनकालुका द्वे स्वर्णरचितपात्र विशेषस्य "शारी इति ख्यातस्य " ॥ ३२ ॥ निवेशः शिविरं द्वे सैन्यबासस्थानस्य "सेनेचा तळ इति ख्यातस्य । गोट इति ख्यातस्येति केचित्" । शवन्ति गच्छन्ति सैनिका अस्मिन् शिविरम् । सज्जनं उपरक्षणं द्वे सैन्यरक्षणाय नियुक्तप्रहरिकादिषि- न्यासस्य "पाहरा, गस्त इति ख्यातस्य । हस्त्यादिचतुष्टयं सेनाङ्गं स्यात् एकम् । अत्र पादार्त पदातिसमूह: । "नाविकाटविकादीनां पदातावन्तर्भावः। नौकानां रथेष्वन्तर्भावः । महिषादीनां गजेष्वन्तर्भाव इति ब्रुक्कुट: " |॥ ३३ ॥ दन्ती दन्तावलः हस्ती द्विरदः अनेकपः द्विपः मतङ्गजः गजः नागः । "नागो मताजे सर्पे पुभागे नागकेसरे" इति कोशान्तरे | कुञ्जरः वारणः करी ॥ ३४ ॥ इमः स्तम्बेरमः पद्मी पञ्चदश हस्तिनः । “अतिशक्तिः कुञ्जो हनुरस्य कुखरः" । यूथनाथः यूथपः द्वे यूथमुख्यस्य गजस्य | मदोत्कट | मदकल: द्वे मदोन्मत्तस्य । कलमः “करभ इत्यपि " करिशावकः द्वे करिपोतस्य "छावा इति ख्यातस्य " ॥ ३५ ॥ प्रभिन्नः गर्जितः मत्तः श्रीमि क्षरन्मदस | उद्वान्तः निर्मदः द्वे गतमदस | उमति स मदं उदान्तः | हास्तिकं गजता द्वे हस्तिनां वृन्दे । करिणी धेनुका बशा त्रीणि हस्तिन्याः । " बशा तालव्यान्ता । बशा ना वन्ध्यगयां हस्तियां Digitized by Google ८ ] द्वितीयं काण्डम्. गण्डः कटो मदो दानं वमथुः करशीकरः ।। कुम्भौ तु पिण्डौ शिरसस्तयोर्मध्ये विदुः पुमान् || ३७ ॥ अवग्रहो ललाटं स्यादीषिका लक्षिकूटकम् ।। अपादेशो निर्याणं कर्णमूलं तु चूलिका ॥ ३८ ॥ अघः कुम्भस्य वाहित्थं प्रतिमानमघोऽस्य यत् || आसनं स्कन्धदेशः स्यात्पद्मकं विन्दुजालकम् ॥ ३९ ॥ पार्श्वभागः पक्षभागो दन्तभागस्तु योऽप्रतः || दौ पूर्वपश्चाज्जङ्घादिदेशौ गात्रावरे क्रमात् ॥ ४० ॥ तोत्रं वेणुकमालानं बन्धस्तम्भेऽथ शृङ्खले ॥

36-40 दुहितर्यपीति कोशान्तरम् ॥ ३६ || हस्तिनो गण्डः कपोलः कटः स्यात् । एकम् । मदः दानं द्वे “ मदोदकस्य " । चमथुः करशीकर: द्वे करिकरा- निर्गतजलकणस्य | शिरसः पिण्डौ कुम्मौ स्यातां एकम् । तयोः कुम्भयोर्मध्ये आकाशस्थानं विदुः स्यात् एकम् ॥ ३७॥ गजस्य ललाटं अवग्रहः “अब- ग्राह इत्यपि " एकम् । ईषिका “इषीका ईषीका इषिका" अक्षिकूटकं द्वे नेत्रगोलकस्य | हस्तिनः अपाङ्गदेशो निर्माण एकम् । कर्मस्य मूलं चूलिका स्यात् एकम् | चूलिका नाटकस्याने कर्णमूले तु हस्तिनाम् ॥ ३८ ॥ कुम्भ- स्वाधोमागे वाहत्यम् । इदं ललाटस्याप्यधो ज्ञेयं एकम् । अस्य वाहित्यस्खा - धोभागे दन्तयोर्मध्य प्रतिमानं स्यात् एकम् । गजस्य स्कन्धदेश आसनं एकम् । “आसनं द्विरदस्कन्धे पीठे यात्रानिवेशने" इति विश्वः । बिन्दुजालकं बिन्दुसमूहः पद्मकं स्यात् एकम् । पद्ममिव रक्तत्वात्पग्रकम् । हस्तिनो देहे हि प्रायश आरक्तबिन्दवः सन्ति ॥ ३९ ॥ गजस्य पार्श्वभागः पक्षभागः स्यात् एकम् । अग्रतो यो भागः स दन्तभागः स्यात् एकम् । हस्तिनः पूर्वजङ्घादिदेशो गात्रं खात् । पथासङ्घादिदेशोऽवरं स्यात् । “पवर्गादिमध्यमपि । अपरं तूतरार्धे खात्पागे च दन्तिनाम्” इति विश्वविश्वप्रकाशौ एकैकम् ॥ ४० ॥ “तोत्रं वेणुकं “वैणुकम्” । वेणुना निर्वृत्तम् । निर्वृत्तेक्षधूतादिभ्य इति ठक् । “तोत्रं तु प्राजने नैणुकेऽपि च " इति मेदिनीविश्वप्रकाशौ द्वे तोदनदण्डस्य चाबूक पराणा इत्यादिलौकिकप्रसिद्धस्य । बन्धनाधारस्तम्भे आलानमित्येकम् । Diglized by Google 41-2414 १९० सटीकामरकोशस्य [ क्षत्रियवर्गः अन्दुको निगडोऽस्त्री स्याङ्कुशोऽस्त्री सृणिः स्त्रियाम् ॥ ४१ ।। दूँष्या कक्ष्या वरत्रा स्यात्कल्पना सज्जना समे || प्रवेण्यास्तरणं वर्णः परिस्तोमः कुंथो दयोः ॥ ४२ ॥ वीतं त्वसारं हस्त्यश्वं वारी तु गजबन्धनी ॥ घोटके वीतितुरगतुरङ्गाश्वतुरङ्गमाः ॥ ४३ ॥ वाजिवाहार्वगन्धर्वहयसैन्धवसतयः ।। आजानेयाः कुलीनाः स्युर्विनीताः साधुवाहिनः ॥ १४ ॥

शङ्खलं अन्दुकः अन्यतेऽनेन । “अदि बन्धने" । निगड : त्रीणि शृङ्खलस्य । “शृङ्खला पुंस्कटीवस्त्रबन्धे च निगडे त्रिषु” इति मेदिनी । अन्दूरित्यप्यन्यत्र । “अन्दू' स्त्रियां स्यानिगडे प्रभेदे भूषणस्य च " इति मेदिनी । अकुशः सृणि: “ताल- व्यादिरपि । शूणिरङ्कुशवाची च काचच तुणवाचक इति सभेद: । द्वेअड्ड- शस्य | सृणिः स्त्रियाम् । आरक्षमनमवपत्य सृणि शिताग्रमिति तु माघस्य प्रमादः " ॥ ४१ ॥ दूष्या “चूष्येति मुकुट: कक्ष्या वरत्रा त्रयं मध्यबन्ध- नोपयोगिन्याश्रर्मरज्ज्वाः । कक्षायां मध्यदेशे भवा कक्ष्या । कल्पना सज्जना द्वे नायकारोहणार्थ गजसञ्जीकरणे । प्रवेणी आस्तरणं वर्णः परिस्तोम कुथः पञ्च गजपृष्ठवर्तिनः आस्तरणस्य । हत्तीची झूल इति लौकिकभाषायां प्रसिद्धम् । स्त्रियां तु कृथा । “ स्त्री प्रवेणी कुथं त्रिषु” इति बोपालितः । प्रवेणी स्त्रियाम् । “प्रवेणी स्त्री कुथावेण्योः” इति मेदिनी ॥ ४२ ॥ असारं युद्धाद्यक्षमं इस्त्यचं हस्ती चाश्वश्च तद्वीतमुच्यते । सेनाङ्गत्वात्समाहारः । गजबन्धनी गजालानभूः वारी स्यात् । वार्यतेऽनया वारी एकं गज बन्धनस्था- नस्य गजशाला इति ख्यातस्य । घोटकः घोट इत्यपि | "घोटसैन्धवगन्धर्वा हयवाजितुरङ्गमाः" इति रमसः । वीतिः पीतिरित्यपि । “पीतिर्नाश्वे त्रियां पाने” इति मेदिनी । “पीतिः पाने तुरङ्गे च " इति विश्वप्रकाशः । तुरगः तुरङ्गः अश्वः तुरनमः ॥ ४३ ॥ वाजी वाह: अर्वा गन्धर्वः इयः सैन्धवः सप्तिः त्रयोदश घोटकस्य । वीतिरिदन्तः । अर्वा नकारान्तः । अर्वन्तौ । बाजिनौ । ये कुलीनाः प्रशस्तजातिभवा अश्वास्ते आजानेयाः एकम् । आजेन क्षेपेणानेयाः प्रापणीया आजानेयाः । अश्वशास्त्रं तु । “ शक्तिभि मिनदया: स्खलन्तश्च पदे पदे । आज़ानंति यतः संज्ञामाजानेयास्ततः स्मृताः” Diglized by Google [८] द्वितीये काण्डम्. वनायुजाः पारसीकाः काम्बोजा बाहिँका हयाः ॥ ययुर श्वोऽश्वमेघीयो जवनस्तु जवाधिकः ॥ ४५ ॥ पृष्ठ्यः स्थौरी सितः कर्को रथ्यो वोढा रथस्य यः ॥ बालः किशोरो वाम्यश्वा वडवा वाडवं गणे ॥ ४६ ॥ त्रिष्वाधीनं यदश्वेन दिनेनैकेन गम्यते || कश्यं तु मध्यमवानां द्वेषा द्वेषा च निखनः ॥ ४७ ॥ निगालस्तु गलोद्देशो वृन्दे त्ववीयमाश्ववत् || 44-47 इति । ये साधुवाहिन शोभनं वहन्ति ते विनीताः स्युः एकम् ॥ ४४ ॥ वनायुदेशे जाता: बनायुजाः । एवं पारसीकाः । विदेशजाताः पारसीका- दयो हयमेदाः स्युः एकैकम् । “वनायुजः पारसीक उक्तः" इति रत्नकोशात् । " श्वेताश्वं कर्काख्यं वनायुजमपि पारसीकम्” इति नाममालायाच वनायुजपार- सीको पर्यायशब्दावपि । नाडीक नामिकं धीरहिङ्गुनोर्नावदेशयोरिति त्रिका- ण्डशेषाद्दीर्घमध्योऽपि बाडीक इति । योऽश्वमेघीयः अश्वमेघाय हितोऽश्वः रत्येकम् | यो जवेन वेगेनाधिकः स जवनः एकम् ॥ ४५ ॥ पृष्ठ्यः प्रशस्तमतिशयितं पृष्ठमस्य । गुण्यवत् । स्थौरी स्थूलस्पेरम्लयोः सावर्ण्यम् । स्यौरं बलस्यास्ति । स्योरीत्यपि द्वे जलादिभारवाहिनोऽवस्य । सितः शुक्लोऽवः कर्क इत्येकम् । यो रथस्य वोढा स रथ्य इत्येकम् अस्य । बाल किशोर एक “शिंगरूं इति ख्यातस्य " । उपचारादन्यत्रापि प्रयोगः । वामी अश्वा वडवा | वडवा द्विजयोषिति । अश्वायां कुम्भदास्यां च नारी- जात्यन्तरेऽपि घेति । त्रीण्य वाया: “धोडी इति ख्यातायाः " । गणे वड- वानां समृहे वाडवं एकम् ।। ४६ || अश्वेन एकेन दिनेन गम्यते यद्वर्त्म तदा- श्रीनं त्रिषु । “अश्वस्यैकाहगमे " इति सञ्प्रत्ययः । एकम् । अश्वानां मध्ये कश्यं एकम् । कशामर्हति कश्यम् । अश्वस्य निखनः शब्दः हेषा द्वेषा च स्यात् द्वे ।। ४७ ।। गलोद्देशः गलजत्रुसन्धिः निगालः स्यात् एकम् । "घण्टी- ' बन्धसमीपस्थो निगालः कीर्तितो बुधैः । तसिभेव मणिर्नाम रोमजः शुभकृ- न्मतः" इत्यश्वशासम् । अश्वीयं आश्वं द्वे अश्वानां वृन्दे । वता निर्देशो द्वयो- 'स्तुल्यत्वधोतनाय । अमू: आस्कन्दिताद्याः अश्वानां पञ्च गतयः धाराख्याः एकम् | यत्र वेगार्तोऽवो न शृणोति न पश्यति तादृशी गतिरास्कन्दितम् । “मरपल्ला, भरधाव चाल इतिप्रसिद्धम् । केवलगत्यर्चे गृहीते चवडचाल Digitized by Google 48-51 सटीकामरकोशस्य [ क्षत्रियवर्गः आस्कन्दितं घोरितकं रेचितं तं तम् ॥ ४८ ॥ गतयोऽभूः पञ्च घारा घोणा तु प्रोथमस्त्रियाम् ॥ कविका तु खलीनोऽस्त्री शफं क्लीबे खुरः पुमान् ॥ १९ ॥ पुच्छोऽस्त्री लूमलाइले वालहस्तश्च वालघिः ॥ त्रिषूपावृत्तलुठितौ परावृत्ते मुहुर्भुवि ॥ ५० ॥ याने चक्रिणि युद्धार्थे शताङ्गः स्यन्दनो रथः ।। असौ पुष्यरथचक्रयानं न समराय यत् ॥ ५१ ॥ ": " इति प्रसिद्धे आस्कन्दितमित्यपि मतम्" । चातुर्येण युक्ता सरला गतिर्धौ- रितकम् । “वीरितकम्” इति हेमचन्द्रः । तुरकी गामचाल इति प्रसिद्धम् ” । मध्यमवेगेन चक्रवद्धमणं रेचितं " दुडकी चाल इति प्रसिद्धम्” । अग्रकार्य समुल्लस्य इत्सितस्वलादौ कुश्मितास्यं विचलनं बल्गितं "बाजी चाल इति प्रसिद्धम् " पूर्वापरोभमनतः क्रमादारोपणं हुतं " चौक चाल इति प्रसि- द्धम् " ॥ ४८ ॥ अश्वस्य घोणा नासिका प्रोथमित्येकम् । “पुंसि लीबे च" । कविका खलीनः "खलीनमित्यपि " द्वे लोहादिनिर्मितस मुखमध्ये निहितस्य कडियालि “लगाम " इति ख्यातस्य । “कबीत्यप्पन्यत्र । क्लीने खलीनम् ” | कवते दन्तेन शब्दायते कविका । से मुखे लीनः खलीनः । शर्फ सुरः “क्षुर इति भरतमालायां" द्वे "सुंभ इति ख्यातस्य" । सुरति बिलिखति क्ष्मां खुरः ॥ ४९ ॥ पुच्छ: लूम लाकूलं "लाकुलमित्यपि " त्रीणि "दांडी इति ख्यातस्य । पुच्छः अस्त्री पुत्रपुंसकम् " । लूममदन्तम् । बालहस्तः वाला: हस्त इव दंशादिनिवारकत्वात् । बालषिः द्वे केशसम् हयुक्तस्य पुच्छाग्रभागस्म । बालघिः पुमान् | उपावृत्तः लुठितः द्वे श्रमशा- न्त्य मुहुर्भाव पार्श्वभ्यां परावृत्तस्य लुठितस्यान्वस्य ॥ ५० ॥ युद्धमर्थः प्रयोजनं यस्य तस्मिन् चक्रयुक्ते याने शताङ्गः स्यन्दनः रथः इति त्रयम् । मचक्रयुतं गानं समराय युद्धार्थ न भवति असौ पुष्परथ: स्यात् एकं संग्राम बिना यत्रोत्सवादी सुखेन भ्रमणार्थ क्रीडारथस्य | यथा पुष्यनक्षत्रं सुख- करं तद्वद्रथोपीति पुष्परमः | अन्तस्थमध्यः । पकारमध्यपाठोऽपि । तत्र कुसुमाकारत्वात्पुष्पमिन रथ इति विग्रहः ॥ ५१ ॥ कर्णीरथः प्रमहर्ज डयनं हगनमित्वपि । “हय गतौ " त्रमं स्त्रीणां वाहनार्थ कृतस्योपरिक्या- Digitized by Google • द्वितीर्य काण्डम्. कर्णीरथः प्रवहणं डयनं च समं त्रयम् || क्लीवेऽनः शकटोऽत्री स्याद्गन्री कम्बलिवाह्यकम् ॥ ५२ ।। शिबिका याप्ययानं स्याद्दोलाँ प्रेमादिका स्त्रियाम् || उभौ तु बैपवैयात्रौ दीपिचर्मावृते रथे ॥ ५३ ॥ पाण्डुकम्बलसंवीतः स्यन्दनः पाण्डुकम्बली || रथे काम्बलवास्त्राद्याः कम्बलादिभिरावृते ॥ ५४ ॥ त्रिषु द्वैपादयो रथ्या रथकव्या रथव्रजे ॥ धूः स्त्री क्लीबे यानमुखं स्याद्रथाङ्गमपस्करः ॥ ५५ ॥ १९३ 51-55 दिना पिहितस्य रथविशेषस्य " बुरख्याची गाडी इति प्रसिद्धस्य " । यल्ल- क्ष्यम् । कर्णीरथयां रघुनाथपत्नीम् । अनः शकटः द्वे "गाडा इति ख्यातस्य | शकटः पुंसि लीने च । शक्नोति भारं वोडुं शकटः " । अनः सान्तम् । “अन क्लीनं जले शोके मातृस्यन्दनयोरपि” इति रभसकोशः । कम्बलिभिवृषैर्वास बोढव्यं यच्छकर्ट सा गत्री “गात्रीति मुकुट: " एक “गाडी इति ख्यातस्य" । खियाम् ॥ ५२ ।। शिविका याप्ययानं याप्पैरवमैर्वास यानं द्वे पुरुषबासस्य यानविशेषस्य "पालखी इति ख्यातस्य" । दोला " ङीषि दोली " प्रेता द्वे दोलायाः हिंदोळा इति ख्यातायाः । “डोली इति ख्याताया वा " । आदि- शब्दात् शयनखट्दाबाह्यादि दोला । द्वीपी व्याघ्रस्तचर्मणा प्राइते रथे द्वैपः वैयाघ्रः इति द्वयम् ॥ ५३ || पाण्डुकम्मलेन प्रावृतो रथः पाण्डुकम्बलीत्येकम् । "पाण्डुकम्बलादिनिः” । वासः दौकूल इत्यादौ सर्वत्र "परितो रथः" इत्यनेन सामान्योऽण् प्रत्ययः । कम्बलादिभिरादिशब्दाइखदुकुलादिमिरावृते रथे काम्बलः वासः “दौकूलः चार्मः क्षोमः " इत्यादयः एकैकम् ।। ५४ ॥ द्वैप वैयाघ्रादयत्रिषु वाच्यलिङ्गत्वात् यद्वैपी रथ्या । द्वैपो रथः । रथ्या रम- कव्या वयं रथसमूहे । धूः यानमुखं द्वे रथादेरग्रभागस्य “धूर इति ख्यातस्य ” । धूः सी । धुरौ । रथाङ्गं अपस्करः द्वे स्थावयवमात्रस्य ॥ ५५ ॥ चक्रं रथाङ्गं द्वे चक्रस “चाक इति ख्यातस्य" । नेमिः "नेमीत्यपि " ग्रषिः द्वे तल चक्र- खान्ते भूस्पर्शिभागे “चाकाची धांव इति लौकिकप्रसिद्धस्य" । पिण्डिका “पिण्डीकेत्याप” नाभिः “नामीत्यपि " द्वे चक्रकाष्ठाघारभूतस्य मण्डलाकारस्य चक्रमध्यस्य | नभ्यते हिंस्यतेऽक्षोनया नामिः स्त्री । अक्षय नामिवेपस्य २५ Digitized by Google 55-210 १९४ सटीकामरकोशस्य [ क्षत्रियवर्गः चक्रं रथाङ्गं तस्यान्ते नेमिः स्त्री स्यात्प्रधिः पुमान् || पिण्डिका नाभिरक्षाप्रकीलके तु योरणिः ॥ ५६ ॥ रथगुतिर्वरूयो ना कूबरस्तु युगन्धरः || अनुकर्षो दार्वधःस्थं प्रासङ्गो ना युगायुगः ॥ ५७ ।। सर्व स्याद्वाहनं यानं युग्यं पत्रं च धोरणम् || परम्परावाहनं यत्तद्वैनीतकमस्त्रियाम् ।। ५८ ॥ आँधोरणा हस्तिपका हस्त्यारोहा निषादिनः || नियन्ता प्राजिता यन्ता सूतः क्षत्ता व सारथिः ।। ५९ ।। काष्ठस्या चक्रधारणार्थं यत्कीलकमारोप्यते तत्र अणिरित्येकम् । स्त्रीपुं- सयोः । “अणिराणिषदक्षाग्रकीला श्रीसीमसु द्वयोः" इति मेदिनी ॥ ५६ ॥ रथगुप्तिः वरूथः द्वे शस्त्रादिभ्यः परिरक्षणार्थ रथस्य लोहादिमयं यदावरणं क्रियते तस्य | ना पुमान् । “वियते रथोऽनेन वरूथ: " । कूबर: युगन्धरः द्वे यत्र रथस्याश्वा बध्यन्ते तस्य काष्ठस्य “दांडी इति ख्यातस्य । युगकाष्ठबन्ध- नस्थानस्यापि च । युगं वोडुर्षन्धनकाष्ठं धारयतीति युगन्धरः ” । रथावःस्थं काष्टं अनुकर्षः । अनुकर्षति नान्तोऽप्ययम् । “अनुकर्षा नाऽवतलदारु” इति बोपालितात् । एकं रथस्याघःस्थलमागदारुणः । युगेन अतति युगाद्रथा- यादिः तस्य युगो युगायुगः प्रासङ्ग इति स्यात् । ना पुमान् । काकाक्षिवत् युगायुगइत्यस्यापि विशेषणम् । अयमेव युगशब्दः पुंसि न तु युग्मादिवाचीति प्रदर्शनार्थम् | युगान्तरमिति पाठे शकटसन्धियुगादन्यो युगः वृषादीनां स्कन्धे आसजमानः स प्रासङ्ग इत्यर्थः । एकं “जूं जोकड इति ख्यातस्य " | युगं द्वितीय प्रासङ्ग इति कात्यः ॥ ५७ ॥ सर्वे हस्त्यश्वादिवाहनं यानादिशब्दवा- च्यम् । यानं युग्यं पत्रं धोरणं चत्वारि यत्परम्परावाहनं नरादिवोदृपरम्परया बाह्य शिविकादि तद्वैनीतकं स्यात् । विनीतानां शिक्षितानामिदम् । “पुंसि वैनीतकः । विनीतकमित्यपि " ॥५८॥ आधोरणाः “अधोरणाः इत्यपि " हस्ति- षकाः हस्त्यारोहाः निषादिनः चत्वारि हस्तिपकेषु माहात इति ख्यातेषु । द्वे द्वे भिभार्ये इत्येके । तदा आद्ये महामात्रस्य । परे गजारोहस्य | नियन्ता प्राजिता यन्ता सुतः क्षता सारथिः ॥ ५९ ॥ सव्येष्ठः दक्षिणस्थः एता अष्टौ संज्ञा आख्या: “रथइडम्बिनः रथं कुटुम्बयितुं शीलमस्य यद्वा रथ एव कुटुम्ब यस्य Diglized by Google द्वितीय काण्डम्. सव्येष्ठदक्षिणस्थौ च संज्ञा रथकुटुम्बिनः || रथिनः स्यन्दनारोहा अश्वारोहास्तु सादिनः ॥ ६० ।। भटा योघाश्च योद्धारः सेनारक्षास्तु सैनिकाः ।। सेनायां समवेता ये सैन्यास्ते सैनिकाच ते ॥ ६१ ॥ बलिनो ये सहस्रेण साहसास्ते सहस्रिणः || परिधिस्थः परिचरः सेनानीर्वाहिनीपतिः ।। ६२ ।। कञ्जुको वारबॉणोऽस्त्री यत्तु मध्ये सकञ्जुकाः ।। बन्ति तत्सारसनमधिकाङ्गोऽथ शीर्षकम् ॥ ६३ ।। [८] १९५ 59-63 " सारथेरित्यर्थः । प्राजितारौ । सव्ये वामे तिष्ठति सव्येष्ठः " । सव्येष्ठेति ऋदन्त इति केचित् । रथिनः स्यन्दनारोहा: द्वे रमानारूझ युध्यताम् । अश्वारोहाः सादिनः द्वे अधवार "खार " इति प्रसिद्धानाम् ।। ६० ।। भटः योधः योद्धा त्रयं योद्धुः । सेनारक्षाः सैनिकाः द्वे सेनारक्षकाणां प्रहरिकादीनां "पाहरे- करी, मस्तकरी इत्यादिख्यातानाम् ” । सेनां रक्षन्ति सैनिकाः । ये सेनायां समवेताः संगतास्ते सैन्याः सैनिका इति च स्युः द्वे ।। ६१ ॥ ये सहस्रेण बलिनः सैन्यवन्तः ते साहस्राः सहस्रिणय स्युः द्वे | बलं सैन्यं तदस्ति येषां ते । सहस्रं योद्धारः सन्त्येषां नायकानां ते । परिधिस्थः परिचरः द्वे सेना- नियन्तुर्यः समन्ताश्चरति तस्य दण्डनायकस्य “तलावेदार इति ख्यातस्य " । परिधौ सेनान्ते तिष्ठति परिधिस्थः । सेनानी: वाहिनीपतिः द्वे सेनापतेः । सेनान्यौ ।। ६२ ।। कञ्जुकः वारबाणः बाणं वारयति ण्यन्तादण् वृणोति वा । राजदन्तादित्वात्परनिपातः । "बाणबार इत्यपि " द्वे समाहस्य चोल- कादेः । “क्लीबे तु वारवाणम्” । सकञ्जुकाः पुरुषा मध्ये मध्यभागे दायें कशुकोपरि यद्धन्ति तत्सारसनं अधिकाङ्गः द्वे "पचंग पाचंगी वा इति ख्यातस्य । कचित्सारसनाधिपाङ्ग इति पाठः । “तच सारसनं ज्ञेयमधिपाङ्गं निबन्धनम्” इति दुर्गः । “अधिपाङ्गं सारसनम्” इति काव्यश्च । शीर्षकम् ||६३|| शीर्षण्यं शिरस्त्रं त्रीणि टोप इति ख्यातस्य । “ शीर्षे कं मुखमसाच्छीर्ष- " | तनुत्रं वर्म दंशनं उरश्छदः काटकः जगरः "जागर इत्यपि " का सतर्क कवचस्य चिलखत इति लोकप्रसिद्धस्य । "क्लीषे तु कवचम् " || ६४ || आमुक्तः प्रतिमुक्तः पिनद्धः अपिनद्धः । वटि भागुरीत्यल्लोपवि- Diglized by Google 62-69 . १९६ सटीकामरकोशस्य [ क्षत्रियवर्गः शीर्षण्यं च शिरस्त्रेऽथ तनुत्रं वर्म दंशनम् || उरश्छदः कङ्कटको जंगरः कवचोऽस्त्रियाम् ॥ ६४ ॥ आमुक्तः प्रतिमुक्तश्च पिनद्धश्चापिनद्धवत् ॥ सन्नद्धो वर्मितः सज्जो दंशितो व्यूढकङ्कटः ॥ ६५ ॥ त्रिष्वामुक्तादयो वर्मभृतां कावचिकं गणे ॥ पंदातिपत्तिपदगपाँदातिकंपदाजयः ।। ६६ ।। पद्गश्च पदिकश्चाऽथ पादातं पत्तिसंहतिः ॥ शस्त्राजीवे काण्डपृष्ठांयुधीयायुधिकाः समाः ॥ १७ ॥ कृतहस्तः सुप्रयोगविशिखः कृतपुङ्गवत् || अपराद्धपृषत्कोऽसौ लक्ष्याद्यच्युतसायकः || ६८ || कल्पः । चत्वारि परिहितकशुकादे: । आमुच्यते बध्यते स आयुक्तः । समद्धः वर्मितः सजः दंशितः व्यूढकङ्कट: पथ कवचभृतः । समझति स समद्धः ।। ६५ ॥ आयुक्तादयस्त्रिषु । यथा आयुक्ता शाटी | आयुक्तः कशुकः । आयुक्तं वस्त्रम् । एवं सन्नद्धा सज्येत्यादि । वर्मभृतां कवचिनां गणे कावचिकमित्येकम् | पदाति: "पदातः पादातिः पादातः | पदातिप- त्तिपादातपादाविकपदाजय: " इत्यमरमाला । पत्तिः पद्गः पादातिकः “पादातिगः । स्वार्थे कन् । पादाविक इत्यपि पाठः । पादाभ्यां अवति । अव रक्षणादौ " पदाजिः ॥ ६६ ।। पद्भः पदिकः सप्त पदातेः । पादाभ्यां अतति गच्छति न तु वाहनेन स पदातिः । “पादस्य पदाज्याति" इति पदादेशः । पत्तिसंहतिः पदातिसमूहः पादातमित्येकम् । शस्त्राजीव: काण्डपृष्ठ: “काण्ड- स्पृष्ट इति राजमुकुटः । तत्र स्पृष्टं गृहीतं काण्डं शस्त्रं येन | वाहिताम्यादिष्विति परनिपात: " । आयुधीयः आयुधिकः चत्वारि आयुधजीविनः ॥ ६७ ॥ कृत- हस्तः सुप्रयोगविशिखः कृतपुतः त्रीणि शरनिक्षेपनिष्णातस्य । “ कृतोऽभ्यस्तो हस्तो यस्य कृतहस्तः ” । लक्ष्याद्वेध्यात् च्युतः सायको यस्य सोऽपराद्ध पृषत्कः स्यात् एकम् ।। ६८ ।। धन्वी धनुष्मान् धानुष्कः निषङ्गी अस्त्री धनुर्धरः षट् धनु- धरस्य । धनुष्मन्तौ । काण्डवान् काण्डीरः द्वे शरधारिणः अर्थ केवलकाण्डव- Digitized Dighred by Google [८] द्वितीय काण्डम्. धन्वी धनुष्मान्धानुष्को निषङ्गयस्त्री धनुर्धरः || स्यात्काण्डवांस्तु काण्डीरः शाक्तीकः शक्तिहेतिकः ||६९।। याष्टीकपारश्वधिको यष्टिपार्श्वघहेतिकौ ॥ नैस्त्रिंशिकोsसिहेतिः स्यात्समौ प्रासिककौन्तिको ॥ ७० ॥ चर्मी फलकपाणिः स्यात्पताकी वैजयन्तिकः || अनुप्लवः सहायश्चानुचरोऽभिचरः समाः ।। ७१ ।। परोगाग्रेसरप्रष्ठाग्रतःसरपुरःसराः ॥ पुरोगमः पुरोगामी मन्दगामी तु मन्थरः ॥ ७२ || जङ्गॉलोऽतिजवस्तुल्यौ जङ्घाकरिकाको । १९७ 68-7. त्वादुपाधिमेदाद्वा धनुर्धरतो मिनः । शाक्तीकः शक्तिहेतिक: "द्वे शक्त्या- युधधारकस्य " । शक्तिः प्रहरणमस्य शाक्तीकः । “शक्तियष्टपोरीकक्” ॥६९॥ यष्टिहेतिको याष्टीकः एकं "दांडेवाला इति ख्यातस्य' । परश्वधः परशुः स हेतिर्यस्य सः पारश्वधिक: स्यात् एकं “फरशीकरी गडासेकरी इति- ख्यातस्य " । यष्टिस्वधितिहेतिकावित्यपि पाठः । असिः खङ्गः हेतिः शस्त्र- मस्य स नैखिशिक: एकं “निमचेकरी इति ख्यातस्य " । प्रासिकः “एकं प्रासायुधहेतिकस्य बल्लमकरी विटेकरी सांगकरी इति ख्यातस्य " । कौन्तिकः कुन्तहेतिकस्य “भालेकरी इति ख्यातस्यैकम् " कुन्तो भल्लः ॥ ७० ॥ चर्मी फलकपाणिः द्वे चर्मधारिणः “ढालाईत इति ख्यातस्य" फलति विशीर्यते फलकधर्म पाणौ यस्य । पताकी वैजयन्तिकः द्वे पताकां बिभ्रतः करी, जरीपटकेकरी इति ख्यातस्य " । वैजयन्त्या चरति वैजयन्तिकः । अनु- प्रवः सहायः अनुचर: अभिचरः चत्वारि अनुचरस्य ॥ ७१ ॥ पुरोगः अग्रे- सरः "अग्रसरोऽपि ” प्रष्टः अग्रतः सरः पुरःसरः पुरोगम: पुरोगामी " सप्त पुरोगामिनः । प्रतिष्ठते प्रष्ठः । मन्दगामी मन्थरः द्वे “शनैर्गामिनः ” ॥ ७२ ॥ जङ्घालः जहिलः । “प्रज्ञालप्रशिलौ तुल्यौ जङ्घालजङ्घिलादयः” इति वाचस्पतिः । अतिजवः “अतिबल इत्यपि " द्वयमतिवेगवतः । जङ्घाकरिक: जाहिक: “जवा- साध्यत्वादुपचाराद्गतिर्जङ्घा " । यो जङ्घानलेन जीवति तत्र द्वयम् | तरखी त्वरितः वेगी प्रजबी जवनः जनः षर्क त्वरितमालस्य ॥ ७३ || यो जेतुं "निशाण- 44 Digitized by Google 73-78 १९८ सटीकामरकोशंस्य [ क्षत्रियवर्गः तरखी त्वरितो वेगी प्रजवी जवनो जवः ॥ ७३ ।। जय्यो यः शक्यते जेतुं जेयो जेतव्यमात्रके || जैत्रस्तु जेता यो गच्छत्यलं विद्विषतः प्रति ॥ ७४ ॥ सोऽभ्यमित्र्योऽभ्यमित्रीयोऽप्यभ्यमित्रीण इत्यपि ॥ ऊर्जस्वलः स्यादूर्जखी य ऊर्जातिशयान्वितः ॥ ७९ ॥ स्यादुरखानुरसिलो रथिनो रथिको रथी ॥ - कामङ्गाम्यनुकामीनो ह्यत्यन्तीनस्तथा भृशम् ॥ ७६ ॥ शूरो वीरश्च विक्रान्तो जेता जिष्णुच जिवरः || सांयुगीनो रणे साधुः शस्त्राजीवादयस्त्रिषु ॥ ७७ । ध्वजिनी वाहिनी सेना पृतनाऽनीकिनी चमूः ॥ वरूथिनी बलं सैन्यं चक्रं चानीकमस्त्रियाम् ॥ ७८ ।। ||| शक्यते स जय्यः । यथा रामेण रावणो जय्यः | रावणं जेतुं रामः शक्रो- त्येवेत्यर्थः । एकम् । जेय इत्येकं । जेतव्यमात्रे । यथा जेयं मनः न तु जय्यम् । जैत्रः जेवा द्वे जेतुः ॥ ७४ । यो विद्विषतः शत्रून् प्रति अलं सामर्थ्येन योद्धुं संमुख गच्छति सः अभ्यमित्र्य: अमिलीयः अभ्यमित्रीण इति च स्यात् त्रीणि । य ऊर्जस्य पराक्रमस्यातिशयेन युक्तः स ऊर्जस्वल: ऊर्जस्वी इति चं स्यात् द्वे । " ऊर्जशब्दोऽदन्तः सान्तश्च । ऊर्जोऽतिशयान्वित इत्यपि पाठः” । ॥ ७५ ॥ उरखान् उरसिलः द्वे "विशालवक्षसः " उरखन्तौ । रथिनः “रथिर इत्यपि " रथिकः रथी त्रीणि रथस्वामिनः । रथोऽस्यास्तीति रथिनोऽदन्तः । यः कामङ्गामी यथेच्छ गच्छति तच्छील: सोऽनुकामीनः स्यात् । “कामगा- मीत्यपि ” एकम् । तथेति गामिसमुच्चये । यो भृशंगामी अत्यर्थ गमनशील। सोऽत्यन्तीनः एकम् ॥ ७६ ॥ शूरः वीरः विक्रान्त: श्रीणि शूरस्य | जेता जिष्णुः जित्वरः त्रीणि जयनशीलस्य | रणे संयुगे साधुः सांयुगीनः एकं "युद्धकुशलस्य " । शखाजीने काण्डपृष्ठेति यत्प्रामुक्तं तदादय: "सांयुगी- नान्ताः ” त्रिषु । वाध्यलिङ्गत्वात् ॥ ७७ ॥ ध्वजिनी वाहिनी सेना पृतना अनीकिनी वरूथिनी बलं सैन्यं चक्रं अनीकं एकादश सेनायाः । “पुंसि Digitized by Google [2] द्वितीय काण्डम्. व्यूहस्तु बलविन्यासो भेदा दण्डादयो युधि | प्रत्यासांरो व्यूहपाणिः सैन्यपृष्ठे प्रतिग्रहः ॥ ७९ ॥ एकेभैकरथा त्र्यश्वा पत्तिः पञ्चपदातिका || पत्त्येत्रिगुणैः सर्वैः क्रमादाख्या यथोत्तरम् ॥ ८० ॥ अनीकः” ॥ ७८ ॥ बलस्य सैन्यस्य विन्यासो युद्धार्थे रचनाविशेषेण स्थापनं व्यूह इत्येकं "बिहू इति ख्यातस्य" । व्यूहलक्षणम् । “मुखे रथा हयाः पृष्ठे तत्पृष्ठे च पदातयः ॥ पार्श्वयोश्च गजाः कार्या व्यूहोऽयं परिकी- र्तितः” इति । युधि दण्डादयो भेदाः विशेषाः व्यूहस्येति शेषः । सैन्यस्य दण्डवत्तिर्यगवस्थानं दण्डः | अदिना भोगमण्डलादयः । यदाह कामन्दकः । “तिर्यग्वृत्तिस्तु दण्डः स्याद्भोगोऽन्वावृत्तिरेव च । मण्डलः सर्वतोवृत्तिः पृथग्वृत्तिरसंहतः” इति । “तत्र अन्योन्यानुगता वृत्तिर्मोगः सर्पशरीरबदवस्थानं मण्डलः । गजादीनां विजातीयैरमिश्रितानां स्थानमसंहतः । एतेषां च शकटमकरपताकासर्वतोभद्रदुर्जयादयो भेदाः प्रत्येकं सन्ति " । प्रत्यासारः व्यूहपाणि: द्वे व्यूहपश्चाद्भागस्य । प्रत्यासारयति मान्प्रत्यासार: "प्रत्यासर इत्यपि " सैन्यपृष्ठः प्रतिग्रहः “परिग्रह: पतग्रहः इत्यपि " द्वे सेनायाः पञ्चाद्भागस्य । प्रतिगृह्यतेऽवष्टभ्यते सैन्यमनेन प्रतिग्रहः ॥ ७९ ॥ एक इमो यस्यां सा एकेमा । एको रथो यस्यां सा । त्रयोऽश्रा यस्यां सा | पञ्च पदातयो यत्र सा । एतद्विशेषणचतुष्टयविशिष्टा सेना पतिः स्यात् । यदुक्तम् । “एको रथो गजबैको नराः पञ्च पदातयः | त्रयश्च तुरगास्तज्ज्ञैः पत्तिरित्यभिधीयते” इति । एकम् । पत्यज्ञैः पचेरवयवैर्गजा- दिभित्रिगुणैर्यथोत्तरं कमात्सेनासुखादय आख्याः स्युः ॥ ८० ॥ तद्यथा | तिसृमिः पतिभिः सेनामुखम् । त्रिभिः सेनामुखैर्गुल्मः । गुल्मत्रयेण गणः । त्रिभिर्गणैर्वाहिनी । तिसृभिः वाहिनीभिः पृतना | पृतनात्रयेण चमूः । एतत्रयेणाऽनीकिनी । तत्रयेण दशानीकिन्यः । तत्रयेण अक्षौहिणी । तथा च । अक्षौहिण्यामित्यधिकैः सप्तत्या इष्टमिः शतैः । संयुक्तानि सहस्राणि मजानामेकविंशतिः २१८७० । एवमेव स्थानां तु सङ्ख्यानं कीर्तितं बुधैः २१८७० | पञ्चषष्टिः सहस्राणि षट् शतानि दशैव तु सङ्ख्यातास्तुरगास्तज्जै- विना रथतुरङ्गमैः ६५६१० । नृणां शतसहस्राणि सहस्राणि तथा नव | शतानि त्रीणि पान्यानि पत्रासच पदातयः १०९३५० । इत्येकैम् । भारते Digitized by Google 78-57 80-44 २०० सटीकामरकोशस्य सेनामुखं गुल्मगंणौ वाहिनी पृतना चमूः ॥ अनीकिनी दशानीकिन्योक्षौहिण्यथ संपदि ॥ ८१ ॥ [ क्षत्रियवर्गः संपत्तिः श्री लक्ष्मीच विपत्त्यां विपदापदौ । आयुधं तु प्रहरणं शस्त्रमत्रमथास्त्रियौ || ८२ || धनुचापौ धन्वशरासनकोदण्डकार्मुकम् ।। इष्वासोऽप्यथ कर्णस्य कालपृष्ठं शरासनम् ॥ ८३ || कपिध्वजस्य गाण्डीवगाण्डिवौ पुनपुंसकौ || कोटिरस्याटॅनी गोघे तले ज्याघातवारणे ॥ ८४ ॥ अक्षौहिणीप्रमाणम् । अक्षौहिण्याः प्रमाणं तु खाँद्विजैः । स्थैरेतैर्ह- मैत्रिमैः पञ्चमैल पदातिभिः । गजाः २१८७०, रथा: २१८७०, अश्वाः ६५६१०, नराः १०९३५० सर्वमेकीकृत्य २१८७०० अक्षौहिणी भवति । महाक्षौहिणीप्रमाणं तु । खद्वयं ०० निधि ९ वेदा ४ क्षि २ चन्द्रा १ क्ष्य २ नि ३ हिमांशुभिः १ | महाक्षौहिणिका प्रोक्ता सङ्ख्या गणितकोविंदैः । सर्वमेकीकृत्य १३२१२४९०० । एतन्महाक्षौहिणीप्रमाणम् | संपत् ॥ ८१ ॥ संपत्ति: श्री लक्ष्मीः चत्वारि संपदः । “संपदेत्यन्यत्र ” । विपत्तिः विपत् आपत् त्रीणि आपदः । “आपत्तिः आपदा इत्यन्यत्र " । आयुधं ग्रहरणं त्र" शत्रं अस्रं चत्वारि शत्रमात्रस्य || ८२ || धनुः चापः धन्न शरासनं कोदण्ड कार्मुक इष्वासः सप्त धनुषः । तत्र धनुषापे क्लीबे पुंसि च धन्य नान्तं धन्वनी | "धन्वमिति अदन्तमपि " । धनुरुदन्तोऽपि । “शरावापो धनुः सी स्याद्" इति त्रिकाण्डशेषात् । कर्णस्य धनुः कालपृष्ठं स्यात् एकम् । कालो यम इष पृष्ठमस्य" || ८३ || गाण्डीव: गाण्डिवः द्वे अर्जुनस्य धनुषि । “गाण्डिर्ग्रन्थि- रस्यास्ति । क्लीने गाण्डीवं गाण्डिवं च गाण्ड्यजगात्संज्ञायामिति मत्वर्थीयो क्षप्रत्ययः । गाण्ढयेत्यत्र यणा तत्रेण इस्वदीर्घयोर्निर्देशः” । कोटि: "कोटी ” अटनी "अटनि: " द्वे अस्य धनुषः प्रान्ते । गोधा तल द्वे ज्या मौर्वी तस्या आघातस्ताडनं तद्वारणे चर्मादिकृतबाहुबन्धविशेषे । “गोधे तले इति व्यक्ति- द्वयाद्वित्वम् ” ॥ ८४ ॥ धनुषो मध्यं लस्तक इत्येकम् । मौर्वी ज्या शिञ्जिनी गुणः चत्वारि धनुर्गुणस्य "चिल्ला" इति ख्यातस्य । शिञ्जिनीशब्दस्ताल- 44 Digitized by Google ¿] द्वितीयं काण्डम्. लस्तकस्तु धनुर्मध्यं मौर्वी ज्या शिञ्जिनी गुणः ॥ स्यात्मत्यालीढमालीढमित्यादि स्थानपञ्चकम् ॥ ८५ ॥ लक्षं लक्ष्यं शरव्यं च शराभ्यास उपासनम् ॥ पृषत्कबाणविशिखा अजिह्मगखगाशुगाः ॥ ८६ ॥ कलम्बमार्गणशराः पत्री रोप इषुर्दयोः ॥ प्रक्ष्वेडॅनास्तु नाराचाः पक्षो वाजस्त्रिषूत्तरे ॥ ८७ ॥ निरस्तः प्रहिते बाणे विषाक्ते दिग्धलिप्तकौ || तृणोपासङ्गतूणीरनिषङ्गा इषुभिर्द्वयोः ॥ ८८ ॥ तूण्यां खङ्गे तु निस्त्रिंशचन्द्रहासासिरिष्टयः ॥ २०१ 84-88. व्यादि: " मूर्वाख्यस्य तुणस्य विकारो मौर्वी । प्रत्यालीढं आलीढं इत्यादयः पञ्च धनुर्धराणां स्थितिभेदा इत्यर्थः एकैकम् । आदिना समपदं वैशाख मण्डलं च । तत्र वामजङ्घाप्रसारपूर्वकदक्षिणजङ्घासकोचे प्रत्यालीढम् । दक्षिणजङ्घा - प्रसारपूर्वकवामजङ्घासङ्कोचे आलीढम् । पादयोः समत्वेन स्थितिः समपदम् । वितस्त्यन्तरेण स्थिते पादद्वये वैशाखम् । मण्डलाकारेण पादद्वयधारण मण्डल- कम् ॥ ८५ ॥ लक्षं लक्ष्यं शरव्यं त्रीणि वेध्यस्य "निशाण इति ख्यातस्य" । शराभ्यासः उपासनं द्वे शरक्षेपाभ्यासस्य | “शरस्य शरमोक्षस्याभ्यास: शरा- भ्यासः " । पृषत्कः बाणः विशिख: अजिझगः खगः आशुगः ॥ ८६ ॥ कलम्बः मार्गणः शरः सरः “चित्रपङ्कः सरः शरः” इति त्रिकाण्डशेषात् । पत्री रोपः इषुः द्वादश बाणस्य । तत्रेषुः स्त्रीपुंसयोः । प्रक्ष्वेडनः “प्रक्ष्वेदन इत्यपि” नाराचः द्वे लोहमयस्य बाणस्य । “नरानाचामति नाराचः | अन्ये- भ्योऽपीति डः । प्रज्ञावण्" । पक्षः वाजः द्वे कङ्कादिपक्षस्य | उत्तरे निर- स्तादिलिसकान्तात्रिषु || ८७ । अहिते क्षिप्ते बाणे निरस्त इत्येकम् | विषाक्तः दिग्धः लिप्तकः श्रीणि विषाक्ते बाजे | तूणः उपासङ्गः तूणीरः निषङ्गः इषुधि: ॥ ८८ ।। तूणी षट्कमिषुधेः बाणठेवण्याचा भाता इति ख्यातस्य | इषवो श्रीयन्ते यस्यां मनामांसा इषुषिः स्त्रीपुंसयोः । तूणी स्त्री । “तूजेपुषी उपासङ्ग:" इति रतकोशे । खत्रः निखिशः चन्द्रहासः असिः रिष्टि: ऋष्टिरित्यपि । Digized by Google 89-92 • सटीकामरकोशस्य [ क्षत्रियवर्गः कौक्षेयको मण्डलाग्रः करवॉलः कृपाणवत् ॥ ८९ ।। त्सरुः खङ्गादिमुष्टौ स्यान्मेखला तन्निबन्धनम् || फलकोऽस्त्री फलं चर्म संग्राहो मुष्टिरस्य यः ॥ ९० ॥ ब्रुघणों मुद्रघनौ स्यादीली करवॉलिका || भिन्दिपालः सृगस्तुल्यौ परिघः परिघातिनः ॥ ११ ॥ दयोः कुठारः स्वघितिः परशुश्च परवः || स्याच्छी चासिपुत्री च छुरिका चासिधेनुका ॥ ९२ ।। २०२ 46 ॥९० ॥ “ऋष्टिः खङ्गस्तरवारी" इति त्रिकाण्डशेषः । कौक्षेयकः मण्डलाग्रः करवालः “कर- पालः इत्यपि " कृपाणः नव खड्गस्य । “तरवार इति ख्यातस्य " खण्डयति परं खड्गः ८९ ।। खङ्गस्य मुष्टौ त्सरुरित्येकं “थरूं, मूठ इति ख्यातस्य " । तकारादिकं पुंसि । आदिना "कटार खंजीर इत्यादिनामक" छुरिकादि- ग्रहः । तस्य खड्गस्य सुष्टेः चर्मवर्धिकया निबन्धन मेखला स्यात् " एक डाली इति ख्यातस्य ” । यया प्रहरतो हस्तात् न निर्याति खङ्गः । फलकः फलं चर्म त्रीणि ढाल इति ख्यातस्य चर्मणः । "क्लीबे फलकम् " । अस्य फल- कस्य यो सृष्टिर्ब्रहणस्थानं स संग्राह: एकं “मूठ इति ख्यातस्य द्रुघण: "द्रुधन इत्यपि " मुद्रः चनः त्रयं मुद्गरस्य "मुगल इति ख्यातस्य" । दुषणे इति सप्तम्यन्तपाठोऽपि । ईली “इली ईलिः ” करवालिका “कर- पालिकेत्यपि " द्वे इखखत्राकृतेरेकधारस्य शस्त्रस्य "खांडा इति ख्यातस्य | गुप्ती इति केचित् ” । भिन्दिपाल : सृगः द्वे अश्मप्रक्षेपसाधनस्य रज्जुमयस्य यत्रविशेषस्य “गोफण इति ख्यातस्य । भिन्दिर्द्वादशतालं तु दश कुन्तोऽमि- धीयत इति । तदवच्छिमः कालीऽपि मिन्दिः तं पालयतीति भिन्दिपाल: " परिधः परिघातिनः द्वे लोहबद्धहस्तप्रमाणलगुडस्य ॥ ९१ ॥ कुठारः स्वधितिः परशुः परश्वघः परभं दधाति । “परस्खध इत्यपि " चत्वारि कुठारस्य “कुहाड इति ख्यातस्य" । तत्र कुठारः स्त्रीपुंसयोः । तत्र स्त्रियां कुठारी । "कुठारक: पर्शुरथ च्छुरिका कोशक्षामिका" इति स्वसः । स्वधितिः पुंसि । शत्री असिपुत्री छुरिका असिधेनुका चत्वारि छुरिफाया: "सुरी इवि ख्यातायाः ” ॥ ९२ ॥ शल्पं शत्रुः । द्वे गाणाग्रस्य आयुधविशेषस्य "फल इति Diglized by Google 92-06 €] द्वितीयं काण्डम्. वा पुंसि शल्यं शङ्कुर्ना सर्वेला तोमरोऽस्त्रियाम् || भासस्तु कुन्तः कोणस्तु स्त्रियः पाल्पनिकोटयः ॥ ९३ ॥ सर्वाभिसारः सर्वोघः सर्वसन्नहनार्थकः ।। लोहाभिसरोभृतां राज्ञां नीराजनांविधिः ॥ १४ ॥ यत्सेनयाभिगमनमरौ तदभिषेणनम् ॥ यात्रा व्रज्याऽभिनिर्याणं प्रस्थानं गमनं गमः ।। १५ ।। स्यादासारः प्रसरणं प्रचक्रं चलितार्यकम् || अहितान्प्रत्यभीतस्य रणे यानमभिक्रमः ॥ ९६ ॥ २०३ स्म्यातस्य । शलति शल्यम् । “शल गतौ” । यच्छाश्वतः । सङ्ख्याकीलकयोः शङ्कुः शहुः प्रहरणान्तर इति । ना पुमान् । सर्वला “शर्वला । शार्दूलशर्बलाशला- दुरिति शुभेदात् ।" तोमर: "द्वे गुरगूंज इति प्रसिद्धस्य मन्थदण्डाकारशस्त्रभेद - स्य । तौर्गन्ता म्रियतेऽनेन तोमरः । शल्यादिचतुष्कमपि तोमरस्येत्येके । तत्र सर्वला स्त्री । " प्रासः कुन्तः “दे माला इति ख्यातख। "कोणः पालिः "पाली "अश्रि “अश्री: ” कोटि: "कोटी” चत्वारि खड्गादिप्रान्तमागस्थ "टोंक इति ख्मातस्य । तत्र पाल्यादयः स्त्रियाम् " || ९३ || सर्वाभिसारः सर्वोचः सर्व- समहनं त्रीणि चतुरन सैन्यसनहनस्य “जमाव इति ख्यातस्य । सर्वसनहन- मर्यो यस्य " । सर्वेषामभिसरणं सर्वाभिसारः । अस्त्रभृतां राज्ञां महानवम्यां दशम्यां वा नीराजनासमये शस्त्रादिसमर्पणलक्षणः यो विधिः स लोहाभि- सार इत्युच्यते एकम् । लोहं शस्त्रं अभिसार्यते प्रस्थाप्यतेऽत्र लोहाभिसारः । लोहामिहारोऽपि । लोहस्य शस्त्रस्यामितो हरणम् । “लोहाभिहार इत्युक्तो विधिनराजनोत्तरः" इत्यमरमाला । नीराजनो विधिरिति पाठे निःशेषेण राजनमत्रेति बहुव्रीहिर्बोध्यः ॥ ९३ ॥ अरौ शत्रुसमीपे यत्सेनया सहाभिगमनं तदमिषेणनं स्यात् एकम् । यात्रा व्रज्या अभिनिर्याणं प्रस्थानं गमनं गमः पई प्रयाणस्य ।। ९५ ।। आसारः प्रसरण “प्रसरणीत्यपि पाठः । प्रसरणि- रित्यपि " द्वे सैन्यस्य सर्वतो व्याप्तेः । प्रचक्रं चलितं द्वे प्रस्थितसैन्यस्य । "प्रचक्रं चलितं त्रिषु" इत्यमरमाला । रणे अहितान्प्रति भयरहितस्य शूरस्य बगमनं सोऽभिक्रम इत्येकम् । “अतिक्रम इत्यपि ” ॥ ९६ ॥ वैतालिकाः 66 Diglized by Google 89-92 सटीकामर कौक्षेयको मण्डलाग्रः करव त्सरुः खड्गादिमुष्टौ स्यान्मे फलकोऽस्त्री फलं चर्म सं दुषणों मुद्गरघनौ स्थ २०२ भिन्दिपालः सृगस्तु द्वयोः कुठारः स्व स्याच्छस्त्री चारि “ऋष्टिः खङ्गस्तरवारी" पालः इत्यपि " कृ परं खड्गः ८९ ।। तकारादिकं पुं ग्रहः । तस्य इति ख्यात चर्म त्रीणि कस्य यो 4 द्रुघणः दुषणे पालि गुप्ती ग Aielu unse शिवां Digitized by Google द्वितीयं काण्डम्. हंपूर्वमित्यहंपूर्विका स्त्रियाम् ।। १०० ।। कृषिका दर्पाद्या स्यात्संभावनात्�