अथर्ववेदसंहिता-भागः २
| अथर्ववेदसंहिता-भागः २ [[लेखकः :|]] १८९५ |
The Department of Public Instruction, Bombay.
ATHARVAVEDASAMHITA
WITH THE
COMMENTARY OF SAYANACHARYA.
EDITED BY
SHANKAR PANDURANG PANDIT M. A.
Registered for Copy-right under Act XXV of 1887.
Vol. II.
Bombay:
GOVERNMENT CENTRAL BOOK DEPOT
1895.
All rights reserved.
Price 10 Rupees.
BOMBAY
PRINTED BY A +*gth "NtwAd" PRESS.
अथर्ववेदसंहिता
सायणाचार्यविरचितेन भाष्येण सहिता.
पण्डितोपाभिधेन पाण्डुरङ्गसूनुना शंकरेण
संशोधिता.
सा च
मुंबय्यां
जावजी दादाजी
इत्येतेषां 'निर्णयसागराख्य' मुद्रणयन्भ्रालये मुद्रिता
गवर्नमेन्ट सेन्ट्रल बुक डिपो.
भस्य त्र ग्रन्थस्य स्वामित्वं (१८६७) सप्तषष्टघुत्तराश्वादशशतस्य पञ्चविंशं स्वनियममनुसृत्य संगृहीतम् ।
१८९५•
मूल्यं १० रूप्यकाः
INTRODUCTION.
The enumeration of Sukta in the sixth Kana requires to be noticed. In the work called Brilatsnrvinukramanika of Atharvaveda, it is stated that most of the Saktas in the sixth Kanda consist of three Riks. Sayana says, however, that notwithstanding this statement, he has followed the prevalent practice of the reciters of Atharvaveda of uniting two Sakta५ into one and has written the introduction to each two together , We have retained the ordinal given by Sayana on this principle at the beginning of each Rik, but have followed the statement of the Brihatsarvanukramanika in giving the number at the end of each Rik. Our number of Suktas thus differs from that of Sayana. We have given the number of the Anuvak and Sukta from the Kanda at the top of each alternate page with the number of the Sakta firom the beginning, outside the brackets.
For the division and numbering of the Saktns in the Seventh Kanda, we refer the reader to the Introduction of the first volume.
The Suktas contained in the Kandas VIII to XI, both inclusive, are stated to be either Paryayasuktas or Arthasuktas by the Brihatsarvanukramanika. Out of these all Paryayasuktas are enumerated in the Introduction of the first volume. The rest are termed Arthasuktas. Sayana follows the practice of most of the reciters of this Veda and subdivides these Suktas, giving
introductory re ks at the be 11n of cach subdivision and numbering ' the
Riks of cnch Sullivision separately This numbering of Rike in Bhashya in
retained in this edition but at the end of cach Rik of the Arthaskta is given a figure showing to 11 be• as it would be accorlin the Brihatsarvant
kannaka. Wher ench of the subdivisions of Paryayasuktas and Arthasuktas ends, the number of that subdivision is shown by a numerical figuge in
small type.
Lastly, it remains to be mentioned that in this volume, as elsewhere,
where it was impossible to procure a copy of Bhashya, remarks have been
given at the beginning of each Sakta, based on, Kausika Sutra, Kesava Tika
and other authorities, on the model of those which are to be seen in Bhashya.
ABBREVIATIONS.
VI. The cla Kausika Stan Manuscript obtaimed fron1 Venill of Bhavnagar
V2. Tho new Kauxika Shtra Manuscript obtained from Venilal of Bhavnagar
२ ७ १२ २२ २६ " "] ५० ५७ 39 ७२ १०४ १०६ १२२ ." पशो १२ १ १ ५ २४ १ २० २५ २७ X २७ १ २२ २७ १ २०. २२ २ १ २६ CORRECTIONS Vol. II. अशुद्धम्. ●भावः । १४]४ । °न्तितम् । Read after सुप्तोत्थितस्य (सुप्तोत्थितः following the Bhashya in 1:26) as proposed correction. तृचाभ्या अय॒ति॒ ॥ PEED- भूताना एवम् हंसात् इति सूक्तेन Add “3.S' इति सूक्तेन.' वृद्धि धर्मा रक्षा 'शालाया ६ वैर्चस्कामः ' 28 व्यचस्कामः शुद्धम् भावः । १४]। °न्तितम् तृचाभ्यां अयत ॥ शला शैला Add “2. Mss of Kaus' ika Satra read शिला." निवर्तकाना पौनसिल Add "See vol. 1 p. 160." "शमके ना वृद्धि वृद्धि । भूतानां एवम् | हंसात् इताभ्यां सूक्ताभ्यां 'निवर्तकानां पौनसिलं 'शमकेना' वृद्धि वृद्धि। वृद्धि धर्मा रक्षां 'शालायां ३ व्यवस्कामः अशुद्धम्, ऋद्धम्. १२६ ८ १. २. १३ १. ४, ६ १३५ १५ ६६. २ ६. ६६. २ १५४ - १ १६० २१ भूतेन १६५१ धान्यान १७१ १८ मलय १७७ १७ सर्वेषा १८० २१ आनयिषम् सर्वेषां आनयियम् (आनैषम् ?) मनस्कतैः २१२ २३ मनस्केतः २१८ म मा मा मां २२५ १ २ २३ २ ७ २३७ १ स्वभावस्था क्षमावस्था २४ ६ २४७८ भ म मा माँ २५७ ६ २५ अनु २६७ ६ परकीयानि परकयाणि परकीयानि ( णि१ ) परकीयानि (णि?) PJ. २५:PJ. २७२ १६ ६. ३९ ६. १३९ १७ ७. ३८ २८० ६ दीक्षया दीक्षायां २८३ १६ शुश्रुणा २८५ १ आभ्यां २८७ १६ डझ्णन ईहणन°°ीहण°१) °भूते २९१ १५ २७ अम् २९४ ५ ६ १५ सुखं शुष्यति मुखम् [अ]शुष्यति पृष्ठे. २९८ १, ३२० ३२२ 23 79 ३२४ • ३३३ ३३५ ३४५ ३५४ 39 ३९२ ३९४ 27 ४०५ ४२३ ४३० ४३८ २४४ पड़ी ७ २ ५ 2 २१ २२ १ २ 0 x 6 २ २४ २८ ८ 6 6 १ A ६ ८ ९ २० ६ २१ अशुद्धम्. गुप्तिज गो० १०] १०.२.२.४ 'यति । दूरा कौ० सु॒ऽप्रणीतम् । वित्वात् 'गन्तव्या तेषा परा १२. १२ रूपा "ख्याया ४१. ९ भूम्या लाभ्या अमुञ्चः। वीरुत [१. १२७. १] यते बृह शुद्धम्. गुप्तिज् गो०० त्वा त्वा १०] [बृ० आ० १.१.२] १०.२ २.३ 'यति दूरा वै० सु॒ऽप्रनी॑तिम् । त्त्विात् "गन्तव्या तेषां "परां हविर्धानं Add “a Vaitàna Sutra reads हविर्धाने." दाइवांसं स। धनाना कामयन्ता १२. १३ रूपां "ख्यायां भूम्यां 'लाभ्यां हविर्धानं दावांस सः । धनानां कामयन्तां ६० अमञ्चः । वीरुत् [ऋ० १.१२७.१][२०.६७.- "यते । बृह त्वा त्वां ३] पृष्ठे. ४६८ ४७६ ९४७ ४९० ४९२ ४९५ ५२६ ५४२ 37 39 ५७७ ५८९ "] ६२२ ६४१ . t
६ २५ १२ २ १ or of २ २४ ५ १२ १४ ७ ३ २६ २४ ७ २४ अशुद्धम्. द्वाभ्या ●णीया सातपनाः ७.८३ "नाना न०क० रात्री जाम् दुहता पाष्टिकम् दिव्या:" पुडागमः इन्द्र सु स्तृणीहि । बृहता आदीवनं सूत्राभ्या त्युमू "न छाद आह्वयाम स्ताम्" इति ते । स्वस्ति वा स्वकीया "ख्याया परि शुद्धम्. भ्यां 'णीयां सांतपनाः थि ७. ८३.२ "नानां शा०क० रात्रीणाम् दुहतां •षाष्टिकम् दिव्याः पूर्ति Add before 3 “ a Kausika has" पूतदारुं. " त्वा त्वा पुगागमः इन्द्रः सु° स्तृणीहि । बृहतां आदी (दे?) वनं सूत्राभ्यां 1 त्यभू ●न च्छात्र ८. २.११-२१ आह्वयाम (मः १) पूर्ति त्वा त्वां स्ताम् इति ते । कौ० स्वस्तिवाच्याथ स्वकीयां ख्यायां परि", पुणे. ६४५ ६४६ ६५१ ६५३ ६६२ ६८२ ६८५ ७०० ७०३ ७०४ 33 ७११ ७१३ ७१६ ७४१ ७४७ ७५२ ७५७ ७६३ 17 पकी. १ ७ १ १ १ २५ २२ y me ५ २३ १३ ३ ४ ३० ६ १२ २५ • अशुद्धम्. येषा उपेष Add after विनियोगः ॥ तत्र प्रथमा || जायमाना सेनाम् । मातली सा।” स्तनयिषु नमन्ता मुदु अ॒हम् । अनि॑त्रीम् । अअन्ति Add "g. P अनन्ति" नयन् उपडहूतः । पीवः | देवाँ Read ? अं अपेरि प्र Accents २५ Cs Pञं १० संपातवर्ती शुद्धम येषां उपेष 1 a separate line. जायमानां ५.२. सेना॑म् । मातली 'सा। स्तनयितु नमन्तां मृदु १२ अ॒न॒ड्डाह॑म् । जनैित्रीम् । अन्ति स्तनयन् उप॑ऽहूतः । पीबं: । देवों Read अभो ? अहं अपं रिप्रं adivat Accents from 'मामुष्याण in verse 11 of the pre- vions Sukta. Cs प्र
संपातवर्तीश्रीगणेशाय नमः ।
यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योखिलं जगत् ।
निर्ममे तम् अहं वन्दे विद्यतीर्थमहेश्वरम् ॥ १ ॥
षष्ठे ' काण्डे त्रयोदशानुवाकाः । तत्र प्रथमेनुवाके पञ्च सूक्तानि । तत्र ‘दोषो गाय ” इति प्रथमं सूक्तम् । तत्र आणेन तृचेन नवशालायां पु- ष्टिकामो घृतं मधुमित्रं जुहुयात् । तथा च सूत्रम् यचूंषि यज्ञे [५,
- २६] इति नवशालायां सर्पिर्मधुमित्रं जुहोति दोषो गाय [ ६.१] इति
द्वितीयां युक्ताभ्यां तृतीयाम्” इति [ कौ °३. ६] ।
तथा तेनैव तृचेन स्वस्त्ययनकामः आज्यसमित्पुरोडाशादिशष्कुल्यन्तानि त्रयोदश द्रव्याणि जुहुयात् । तथा च सूत्रम् । ‘दोषो ६.१] पातं गाय नः [६. ३] इति पव” इत्यादि ‘‘भवाशJ[११.२] इत्युपदधीत’, इत्य न्तम् [कौ०७.१] ॥
तथा अनेन तृचेन सर्वलोकाधिपत्यकामः अयवाण यजत उपतिष्ठते वा ॥ तथा अनेनैवं समावर्तनानन्तरं भक्तं संपात्य अभिमनन्य अनीयात् ॥ सूत्रितं हि । ६ दोषो गायेत्यथर्वाणं समाहृत्याश्नातेि ” इति [4°७. १०] ॥
तथा सोमयागे प्रातःसवने बहिष्णुवमानस्तोत्रसमये ब्रह्म ‘दोषो गा य” इत्येतज्जपन् उदातारम् ईक्षेत । तद् उक्तं वैताने । ‘‘चात्वालाद् दक्षिणत उपविशन्ति । दोषो गायेति जपन्नुद्रुतारम् - ईक्षते ’’ इति [ वै' ३. ७] ॥
'इन्द्राय सोमम् ऋत्विजः' इति तृचेन स्तेमयागे द्रोणकलशस्यं सो मं ब्रह्म अनुमन्त्रयेत । ‘‘इन्द्राय सोमम् ऋत्विज इति द्रोणकलशस्यम् अनुमनत्रयते” इति वैतानसूत्रात् [ वै°३. ६] ॥.
अत्र 'आ यं विशन्ति [ ६. २. २] इत्यनया ऋचा राक्षसकृतपीडाप रिहारार्थं पक्षिनीडकाष्ठपकं क्षीरौदनं संपात्य अभिमनल्य अश्नीयात् । सु- त्रितं हि । 'आ यं विशन्तीति वयोनिवेशनभृतं क्षीरौदनम् अश्नाति' इति [ कौ° ४. ५]॥
यद्यपि अस्मिन् काण्डे प्रायेण सर्वाणि सूक्तानि तृचात्मकान्येव तथापि
अध्यापकसंप्रदायानुरोधेन तृचद्वयम् एकीकृत्य सूक्तवेन व्यवह्रियते ।
तत्र प्रथमा ॥
दोषो गांय बृहद् गय शुमद्धेहि
आथर्वण स्तुहि देवं सवितारम् ॥ १ ॥
दोषो इतैि । गाय । बृहत् । गाय । युऽमत् । धेहि ।
आथर्वणं । स्तुहि । देवम् । सवितारम ॥ १ ॥
हे आथर्वण अथर्वणः पुत्र । ‘‘‘ तस्यापत्यम् ’ ” इति अणि ‘‘अन्” इति प्रकृतिभावात् टिलोपाभावः । स च अथर्वणः पुत्रो द- ध्यङ् नाम महर्षिः । तथा च तैतिरीयकम् । ‘‘प्रजापतिर्वा अथर्वा अ प्तिरेव दध्यङथर्वणः” इति [तै० सं० ५. ६. ६.३]। निगमश्च भवति । ‘‘ तम् उ त्वा दध्यङ् ऋषिः पुत्र ईधे अथर्वणः” इति [ऋ०६. १६ १४]४ । हे तादृश आथर्वण महषं दोषो । दोषाशब्दो रात्रि- वाची । स च अधिकरणप्रधानः । उशब्दः अण्यै । दोषा रात्रौ । अ पिशब्दाद् अहनि । अहोरात्रोपलर्नेि सर्वस्मिन्नपि काले गाय स्तुत्युप- योगीनि सामानि उच्चारय । ‘‘वृहत्साम तथा सानाम्’ इति [भ° { ° १०• ३५] यद् भगवतोक्तं बृहत्साम्नः माधान्यं तत् ख्यापयितुं विशेषतो निर्दिशति वृहद् गायेति । ‘‘वाम् इद्धि हवामहे ॐ [ ऋ° ६. ४६.१ ] इत्यस्याम् ऋचि उत्पन्नं साम वृहत् । तद्धि सर्वसोमयागानां प्रकृतिभूते प्रथमप्रयोज्येनिटो माध्यंदिनसवने पृष्ठस्तोत्रेषु विकल्पेन प्रथमं प्रयुज्यते ।
१ so we divided with all mr \Vaidika aan MS. It with the text as given in siyaza' (nyntary. (५०० . २ P PJ K C आथर्वणः .
1 S क्षीरोद.
१
तद् उक्तम् । 'रथन्तरसा बृहत्साम्नोंभयसारखा वा.प्रथमं यजेत'
इति । तद् बृहत् साम हे स्तोतः गाय । ४ कै नै शब्दे इति धा
तेन च गानेन द्युमत् दीप्तिमद् धनं धेहि अस्मासु धा
डधान धारणपोषणयोः इति एवाभ्या
सलोपौ ण् तस्य च गीयमानस्य साम्नः उक्तफलसाधनत्वं स्तोत्र
निष्पादनद्वारेत्याह स्तुहीति । देवम् दानादिगुणयुक्तं सवितारम् अन्तर्या
मितया सर्वस्य प्रेरकं सूर्यं स्तुहि प्रशंस । गुणिनिष्ठगुणाभिधानं हि स्तु
तिः सा च यज्ञे द्विविधा प्रगीतापगीतमनत्रभेदात् तत्र प्रगीतमनन
साध्या स्तुतिः स्तोत्रम् तच्च ‘‘आज्यैः स्तुवते पृहैः स्तुवते
त्यादिवाक्यैर्विहितम् । अप्रगीतमननसाध्या स्तुतिः शस्रम् । तदपि ‘‘आज्यं
प्रउगं शंसति ” इत्यादिशंसतिचोदनाविहितम् । तयोश्च या
ज्यानुवाक्योक्तिवत् संस्कारकर्मत्वम् आशङ्कय प्रधानकर्मत्वं राद्धान्तितम्
स्तुतशस्त्रयोस्तु संस्कारो याज्यावद् देवताभिधानत्वात्’’ इत्यधिकरणे [जै°
२. १. १३]। एतद् उक्तं भवति । गीयमानेन बृहता साना फलसाधन
परमापूर्वजननायै पृष्ठस्तोत्राख्यं प्रधानकर्म निष्पादयेद् इति । ही आ
थर्वण इन्यामन्त्रितस्य ‘‘ आमनित्रतं पूर्वम् अविद्यमानवत् ‘’ इति अविद्य
मानवद्भावात् स्तुहीत्यस्य पादादित्वाद् ‘५०अपादादौ” इति पर्युदस्तत्वात्
तिङतिङः” इति निघाताभावः झ ॥
द्वितीया ।
तॐ टुहि यो अन्तः सिन्ध सूनुः।
युवानमद्रोघवाचं सुशेवम् ॥ २ ॥
तम् । इति । स्तुहि । यः । अन्तः । सिन्धौ । सूनुः ।
सत्यस्य । युवानम् । अद्रोघऽवाचम् । सुऽशेवम् ॥ २ ॥
हे स्तोतः तमु तमेव देवं स्तुहि स्तुत्या प्रीणय । यो देवः सविता
सत्यस्य परब्रह्मणः सनः अयमजः पुत्रः । तथा च जगत्कारणं परमा
- ५ o be divide with all or xx auht aithila s०० P. ४अणसंहिताभाष्ये
इमानं प्रकृय वाजसनेयकम् । 'स त्रेधात्मानं व्यकुरुत अनिं तृतीयं वायु तृतीयम् आदित्यं तृतीयम्' इति [बृ° आ° १ २ ३]। एतेन इतरदेवे भ्यः प्रशस्यम् अस्योक्तं भवति । ईदृशो यः सविता सिन्धौ स्यन्दनशीले समुद्रे अन्तः मध्ये । उद्यन् दृश्यत इति शेषः । तं युवानम् नियत रुणं नैशस्य तमसो यावयितारं पृथक्कर्तारं वा अद्रोघवाचम् अहिंसकवा- क्ययुक्तम् । शोभनवाचम् इत्यर्थः । सुशेवम् सुसुखम् । स्तुहीत्यन्वयः ।
तृतीया ।
स घां न देवः सविता सांविषमृतनि भूरि ।
उभे सुंटुती सुगार्तवे ॥ ३ ॥
सः । घ । नः । देवः। सविता । साविषत् । अमृतनि । भूरिं ।
उभे इतेि । सुस्तुती इति सुऽस्तुती । सुऽगातंवे ॥ ३ ॥
स च स एव देवः सविता ‘ नः अस्माकम् अमृतानि अमृतत्वसाध-
नानि भूरि भूरीणि बहूनि हविःप्रदानादीनि कर्माणि साविषत् प्रेरयतु
देवान् प्रापयतु । यद्वा अमृतानि अमरणहेतुभूतानि बलानि भूरि ब
हुलं नः अस्मभ्यं साविषत् प्रेरयतु । ऽ ऽ प्रेरणे । अस्मात् लेटि
अडागमः । ‘‘सिब्बहुलं णिद् वक्तव्यः” इति वचनाद् वृघ्यावादेशौ । घश
ब्दस्य ‘‘ऋचि तुनुघमक्षुतङत्रोरुष्याणाम्” इति सांहितिको दीर्घः ’ । कि-
मर्य इत्यत आह उभे इति । उभयविधे सुष्टुती शोभनस्तुतिसाधने
बृहद्रथंतरे सामनी सुगातवे सुडु गातुम् । यद्वा उभे सुपुती स्तुतशत्रा
त्मिके शोभने स्तुती सुगातवे सुटु प्रयोक्तुम् । ॐ गायतेस्तुमर्थे तवे
प्रत्ययः ॐ
॥ चतुर्थी ।
इन्द्राय सोमंमृत्विजः सुनता च धावत ।
स्तोतुय वचः शृणवद्धवं च मे ॥ १ ॥
इन्द्राय। सोमंम् । ऋत्विजः। सुनोत । आ। च । धावत ।
स्तोतुः। यः । वचः । शृणवत् । हवं । च । मे ॥ १ ॥
.
हे ऋत्विजः अध्वर्युममुखाः इन्द्राय इन्द्रायै सोमं सुनोत अभिषुणु त । ४८८ तनूनप्तनयनाश्च ”” इति तशब्दस्य तबादेशः । तस्य पिवेन डित्वाभावात् “‘सार्वधातुकार्धधातुकयोः ” इति गुणः 3 ॥ तथा तं सोमम् आ धावत च । आधावनं नाम अदाभ्यग्रहार्थं गृहीतस्य वस- तीवरीजलस्य “८ वसवस्त्वा ” [ तै० सं०३३३.१] इत्यादिनत्रगृहीतैस्त्रिभिः सोमांशुभिः ‘‘मांदासु ते’’ [ तै० सं०३. ३. ३. १] इत्यादिभिर्मन्त्रैश्चालनम् । यद् आह आपस्तम्बः । ‘‘ अंशुम अदभ्यं वा प्रथमं गृह्वाति ।’ इति अक्रम्य ‘‘उपनद्धस्य राज्ञस्त्रीन् अंशून् प्रवृहति । वसवस्वा प्रवृहन्तु गायत्रे <ण छन्दसेत्येतैः प्रतिमन्नम् । तैरेनं चतुराधूनोति । पञ्चकृत्वः सप्तकृत्वो व । ‘‘मांदसु त इत्येतान् मतिविभज्य’’ इति [आप०१२. ८.२] । ॐ कम्पने इत्यस्मात् ण्यन्तात् लोटि ‘‘ छन्दस्युभयथा ” इति शप आधे- धातुकवात् ‘‘ णेरनिटि” इति णिलोपः ॐ । यद्वा । # धव तम् अभिषुतं सोमम् आ धावत दशापवित्रेण स र्वतः शोधयत । [य] इन्द्रः स्तोतुः मे मम वचः स्तुतिलक्षणं वाक्यं हवम् आह्वानं च शृणवत् शृणुयात् आदरेण जानीयात् तस्मा इन्द्रायेति संबन्धः । ॐ शृणवत् इति । शु श्रवणे । अस्मात् लेटि अडाग '.मः । ‘‘श्रुवः शृ च » इति झुप्रत्ययः शुभावश्च । हवम् इति. । ‘‘भा- वेनुपसर्गस्य’ इति अप् संप्रसारणं च ।।
पञ्चमी ।
आ यं विशन्तीन्दवो वयो न वृदामन्धसः ।
विरप्शिन् वि मृधो जहि रक्षास्विनः ॥ ॥ २ ॥
आ । यम् । विशन्ति । इन्दवः । वयंः । न । वृक्षम् । अन्धसः ।
विऽरप्शिन् । वि। मृधः। जहि । ऋस्विनः ॥ २ ॥
इन्दवः सोमाः अन्धसः । अन्ननामैतत् । ॐ अदेर्नाम धश्च [ उ°
४.२०५] इति असुनि व्युत्पादितम् । अन्नभूताः सन्तः यम् इन्द्रम्
औ विशनित , प्रविशन्ति । तत्र दृष्टान्तः वय इति । नशब्दः उपमार्थे ।
वयः पक्षिणो यथा निलयभूतं वृदं शीघ्र स्वेच्छया प्रमुवन्ति तथा इ न्द्रार्थम् अभिषुताः सोमाः तमशनाय तच्छरीरं स्वयमेव प्रविशन्तीत्य र्थः । [ स वं] हे विरप्शिन् महन्नमेतत् । हे महन्निन्द्र सोमपानेन दृप्तः सन् रक्षस्विनीः रक्षोभिर्बाधकैरुपेता मृधः युध्यमानाः शत्रुसेना वि ज हि विबाधस्व । हन्तेर्जः' इति जादेशः । तस्य ‘असिद्धवद् अत्रा भात्' इति असिद्धत्वाद् 'अतो हेः' इति लुगभावः ॐ ॥
षष्ठी ॥
सुनोतां सोमपाने सोममिन्द्राय वव्रिणे ।
युवा जेतेशनः स पॅरुष्टुतः ॥ ३ ॥
सुनोतं । सोमऽपाने । सोमम् । इन्द्राय । वव्रिणे ।
युवां । जेत । ईशानः । सः । पुरुऽस्तुतः ॥ ३ ॥
हे अध्वर्यवः सोमपाने सोमस्य' पात्रे सोमपानोत्सुकाय । की ‘‘आतो मनिन्कनिव्वनिपश्च” इति वनिप् » । वर्जिणे वज़हस्ताय शत्रुनि रसनक्षमाय इन्द्राय सोमं सुनोत अभिषुणुत । स खलु इन्द्रो युवा नि न्यतरुणः शतृणां यावयिता वा । अत एव जेता । जयशीलः ईशानः सर्व स्य जगत ईशिता स्वमी । ४ ईश ऐश्वर्यं इत्यस्मात् । लटः शानच् । अदादित्वात् शपो लुक् । अनुदातेत्वात् लसार्वधातुकानुदातवे धातुस्वरे ‘ आद्युदातः । पुरुष्टुतः पुरुभिर्बहुभिर्यजमानैः स्वस्वाभिलषितसि- द्धये स्तुतः प्रशंसितः । य इत्थं सर्वोत्कृष्ट इन्द्रः तत्प्रीत्यर्थं सोमम् अ- भिषणतेति संबन्धः ।
[ इति ] षष्ठे काण्डे प्रथमं सूक्तम् ॥
‘पातं नः” इति तृचेन विजयस्वययनकर्मणि आज्यं हुत्वा खङ्गादि शठं संपात्य अभिमनन्य योधकाय प्रयच्छेत् ॥
तथैव स्वस्त्ययनकामो रात्रौ शयनकाले एतं तृचं जपन् प्रादेशेन मु खं प्रमाय स्वष्यात् ॥
1 S K तन्मीशानाय for प्राशनाय. 2 S' षष्ट .
तथैव सुनोत्थितस्य अनेन तृचेन स्वस्ययनार्थं त्रीणि पदानि तिम्रो दिटीवी प्रमाय उतिष्ठेत् ।
सूत्रितं हि । ‘‘पातं नः[ ६. ३] य एनं परिषीदन्ति [ ६.७६] य- दायुधं दण्डेन व्याख्यातं दिष्ट्या मुखं विमाय संविशति त्रीणि पदानि प्रमायोतिष्ठति तिस्रो दिष्टीः” इति [ कौ° ७.१] ।
तथा ‘‘पातं नः” इति पञ्चभिऋग्भिः स्वययनकामः आज्यसमि- पुरोडाशादिशष्कुल्यन्तानि त्रयोदश द्रव्याणि जुहुयात् । ‘पातं नः [६ . ३] इति पञ्च अनडुद्भः[६ ५९] इत्यदि ‘‘भवाशव[ ११ , २] इत्युपदधीत ” इत्यन्तं सूत्रम् [ कौ° ७.१]॥ 'त्वष्टा मे' इति तृचेन दायादविभागकर्मणि | पुष्ट्यर्थं संरूपवत्साया गोर्मुग्धे पकम् ओदनं संपात्य अभिमनन्य अधीयात् ॥
तथा तत्रैव कर्मणि अनेन तृचेन धनुर्या संपात्य अभिमनल्य बभीयात् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि दण्डं संपात्य अभिमन्य विमृज्य धारयेत् ॥
आह च कौशिकः । ‘त्वष्टा म इति प्रातर्विभक्ष्यमाणोश्नाति । ज्यां वर्भाति । दण्डं संपातवन्तं विमृज्य धारयति” इति [कौ०३. ६] ।
तथा पुष्ट्यर्थचित्राकर्मणि अनेन तृचेन वृक्षशाखादिसंभारान् संपात- 'येत् । ‘‘विष्टा म इति प्रातर्विभक्ष्यमाणः” इति प्रकम्य “युक्तयोश्चित्रा कर्म । निशायां संभारान् संपातवतः करोति’’ इति हि कौशिकं सूत्रम् [क° ३. ६] ।
तथा च कुमारस्य कुमार्या वा मूरेिं आवर्तद्वयजनने तच्छन्यर्थम् अनेन तृचेन आज्यं जुहुयात् । सूत्रितं हि ।‘कमारस्य कुमार्या वा इवावतौं मूर्धन्यौ भवतः” इति प्रक्रम्य होमार्थ कांश्चन मनलान् पठि सूत्रितम् ‘विष्टा मे दैव्यं वचः” इति [ कौ०१३. ३२] ॥
तत्र प्रथमा ॥
पात न इन्द्रापूषणादितिः पान्तु मरुतः ।
1 S’ सारूप°. Our MS , of 'Ke8 #ee' चिभृक्ष. Iairilkः यो बिभागं करिष्यन्. । 'K+«{ka' ann h arith ज्याएँ (ज्याम् ). The० { १: ज्य . . A S’ चिन्नाकर्माणिशालायां
% कर्म। निशायां Wir we with Kas(, ):rila and Kokara.
अपां नपात् सिन्धवः सप्त पतन् पातुं नो विष्णुरुत श्रीः ॥ १ ॥
पातम् । नः । इन्द्रापूषणा । अदितिः । पान्तुं । मुरूतैः ।
अपम् । नपात् । सिन्धवः। सप्त । पातन। पात्। नः। विषः। उत । द्यौः॥१॥
हे इन्द्रापूषणा । इन्द्रश्च पूषा च इन्द्रापूषणौ । ‘‘देवताद्वन्वे च” इति पूर्वपदस्य आनङ् आदेशः । ‘‘सुपां सुलु”” इति विभक्ते राकारः । इन्हन्पूषार्यम्णां शावेव सर्वनामस्थाने इति नियमाद् उपधा दीर्घाभावः ॐ । " हे इन्द्रापूषणौ नः अस्मान् पातम् रक्षतम् । अ दितिः अदीना देवमाता । सा अस्मान् पातु इति विपरिणामेन संब न्धः । मरुतः एकोनपञ्चाशत्संख्याकाः सप्तगणात्मकास्तत्पुत्रो देवाः । ते च अस्मान् पान्तु रक्षन्तु ॥ अपां नपात् एतत्संज्ञः अबिन्धनोमिः औ: र्ववैद्युतलक्षणः । सप्त सिन्धवः सप्त समुद्राश्च यूयम् अस्मान् पातन पात रक्षत । उत्त अपिच विष्णुव्यपुनशील देवः द्यौः द्युलोकश्च नः अ. स्मान् पातु रक्षतु ॥
द्वितीया ॥
पातां नो द्यावापृथिवी अभिष्टुये पात ग्रावा पातु सोम नो अंहसः ।
पातुं नो देवी सुभगा सरस्वती पात्वन्निः शिवा ये अस्य पायवः ॥ २ ॥
पाताम् i नः । द्यावापृथिवी इतेि । अभिष्टये । पाठ् । ग्रावां । पातु । सो- मैः : नः । अंहसः ।
पातुं । नः । दैवी । सुऽभगां । सरस्वती । पाठ् । अस्मिः । शिवाः । ये । अस्य । पायवः ॥ २ ॥
द्यावापृथिवी । द्यौश्च दृथिवी च द्यावापृथिव्यौ । ‘‘‘दिवो द्या- वा”’ इति द्यावादेशः । “सुपां सुलु” इति पूर्वसवर्णदीर्घः » । ते नः अस्मान पाताम् रक्षताम् । किमर्थम् । अभिष्टये अभ्येषणाय अ ॥ तया ग्रावा अभिषवहेतुरश्मा पातु रक्षतु । अभि पुतश्च सोमो नः अस्मान् अंहसः पापात् पातु रक्षतु ॥ सुभगा ‘ सौ भाग्ययुक्ता देवी दानादिगुणयुक्ता सरस्वती च मन्त्रयिंका नः अस्मान्
भिमतफलप्राप्तये
पातु रक्षतु ॥ अग्निः आहवनीयादिरूपेण अवस्थितश्च पातु रक्षतु । अ स्य अलेः शिवाः कल्याणाः सुखकराः पायवः राक्षसादिकृताद् दुःखात् पातारो ये रश्मयः सन्ति तेपि अस्मान् । रक्षनिवति शेषः । ‘’ यं• पा यवो मामतेयं ते अग्नेः [ऋ°१. १४७.३] इत्यादि मन्नन्तरम् । ४:पा रक्षणे इयस्मात् कृवापाजि° [ उ° १. १] इति उण् प्रत्ययः । ‘‘ आतो युक् चिण्कृतोः’ इति युक् ॐ ॥
तृतीया ।
पातां न देवाश्विन शुभस्सत उषासानक्तोत न उरुष्यताम् ।
अप नपादभिहुती गर्यस्य चिद् देवं त्वष्टब्धय सर्वतातये ॥ ३ ॥
पाताम् । नः । देव । अंधुिन । शुभः । पती इति । उषसानक्ता। उत । नः । उरुष्यताम् ।
अपम् । नपात् । अभिहुती इयर्भिऽहूती । गर्यस्य । चित् । देवं । त्वष्टः। वर्धय । सर्वऽतीतये ॥ ३ ॥
हे' [ देवा ] देव दानादिगुणयुक्तौ शुभस्सती शोभमानस्य दीप्यमान स्य तेजसः अलंकारस्य वा स्वामिनौ ।• ” ॐ शुभ शुम्भ दीनौ । अ मात् क्किबन्तात् “षष्ठी । ‘‘षष्ठ्याः पतिपुत्र’ इति विसर्जनीयस्य स त्वम् ¥ । युद्ध शुभः शोभमानायाः सूर्यायाः पती भर्तारं ईदृशौ हे अश्विना अश्विनौ नः अस्मान् पातुंम् रक्षतम् ॥ उत अपि च उषासन- ता । उषाश्च नक्तं च उषासानक्ता । . ‘‘उषासोषसः” इति उषा सा आदेशः । एतच्छब्दवाच्ये अहोरात्रदेवते नः अस्मान् उरुष्यताम् रक्षताम् । ॐ उरुष्यती रक्षकर्मा इति यास्कः [ नि° ५ २३]. $ ॥ अ पां नपात् मेघस्थानाम् अपां न पातयिता संवर्धकः एतत्संज्ञोनिः कय. • चित्।. 8 वणपजनश्छन्दसः ॐ । न कस्यचिदपि राक्षसादेः अभितृती अभिवृत्तौ अभिकरणे अभितः सर्वतो हिंसने प्राप्ते । अस्मान्
१३ ई.J KC इंचाश्विनां ।
1 S’ रक्षसा
रक्षतु इति शेषः । ५ बृ कौटिल्ये इत्यस्मात् क्तिन्नन्तात् सप्तम्या ई च सप्तम्यर्थे’ इति प्रगृह्यात्वम् ॐ ॥ हे त्वष्टर्देव सर्वतातये सर्वस्मै .फलाय अस्मान् वर्धय ॐ ‘‘सर्वदेवात् तातिल् इति स्वार्थिकस्तातिल प्रत्ययः ॥
चतुर्थी ।
त्वष्टा मे दैव्यं वचः पर्जन्यो ब्रह्मणस्पतैिः
पुत्रैर्मातृभिरदितिर्नु पर् नो दुष्टरं त्रायमाणं सहः ॥ १ ॥
त्वां । मे । दैव्यम् । वर्चः । पर्जन्यः । ब्रह्मणः । पतैिः।
पत्रः । भातृऽभिः। अदितिः। नु । पातु । नः। दुस्तरम् । त्रायमाणम् सहः ॥ १ ॥
त्वया देवः मे मदीयं दैव्यम् देवार्ह स्तुतिलक्षणं वचः शृणोतु । ल जू दे- वाद् यअअ ’ इति देवशब्दात् प्राग्दीव्यतीयो यच् तथा पर्ज न्यः वृष्टिकरो देवः । ब्रह्मणस्सतिः मन्त्रस्याधिपतिर्देवः । तावुभौ मदीयं स्तुतिवचनं शृणुताम् इत्यर्थः । तथा अदितिः स्वकीयैः पुत्रैः भ्रातृभिश्च सह नः अस्माकं त्रायमाणः क्षकं दुष्टरम् अन्यैस्तरीतुम् अशक्यम् अ नतिक्रमणीयं सहः बलं नु दिमं पातु नियमेन रक्षतु
पन्चमी
अंशो भगो वरुणो मित्रो अर्यमादितिः पान्तुं मरुतैः ।
अपु तस्य दोषों गमेदभिहुतों यवयच्छत्रुमन्नितम् ॥ ५ ॥
अंशः । भगः। वरुणः। मित्रः । अर्यमा । अदितिः । पान्तुं । मरुतैः।
अ । तस्य । दुर्घः। रामेत्। अभिऽहुतेः। युवयत् । शत्रुम् । अन्तितम् ॥२॥
अंशादयः अदितेः पुत्राः । तस्या अंशश्च भंगश्चाजायेताम्” [तै ब्रा° १. १. ९, २] इति श्रुत्यन्तरप्रसिद्धाः । ते च अदितिी मरुतः
२ So we with all our MSS and V P P अतिंतम् ।. We with J.K.C
1 S’ भाग
रुङ्गणाश्च पान्तु अस्मान् रक्षन्तु ॥ यस्माच्छुभुजाताद् रक्षणं. प्रायेंते तस्य वेषः तत्कर्तृकम् अनिष्टाचरणम् अप गभेत् अस्मतः अपगच्छतु । ‘‘‘लि- याशिष्य इति गमेलिडि अड् प्रत्ययः । । कीदृशो वेष इति वि- शिनष्टि । अभिबृतः अभितो हिंसकः । ल ढं कौटिल्ये इत्यस्मात् कर्तरि निष्ठा । । स च अस्मत्तः अपगतो दोषः तैमेव शत्रुम् अं न्ति अन्तिकात् । ॐ ‘‘कादिलोपो बहुलम् ” इति वचनात् कादे लपः ¢ । अस्मत्समीपाद् यवयत् पृथक्करोतु । ॐ यु मिश्रणा- मिश्रणयोः । अस्मात् ण्यन्तात् लेटि अडागमः ॐ ॥
षष्टी
धिये समश्विना प्रबंतं न उरुष्या णं उरुज्मन्नर्गुयुच्छन् ।
द्यौष्पितंवयं दुच्छुन या ॥३॥
धिये । सम् । अश्विना । म । अवतम् नः। उरुष्य । नः । उरुऽज्मन् । अर्पऽयुच्छन् ।
द्यौः । पितः । युवयं । दुच्छुन । या ॥ ३ ॥
हे अश्विना अश्विनौ व्यापनशीलो देवौ नः । अस्मान् धिये । धीरिति कर्मनाम । अग्निहोत्रादिलक्षणाय सत्कर्मणे सङद्धये ‘वा सम्यक् मावतम् प्रकर्षेण रक्षतम् ! ग्रथा अस्माकं . सत्कर्मविषया बुद्धिर्भवति तथा कुरुनम इत्यर्थः । हे उरुश्मन विस्तीर्णगमन वायां अमयुच्छन् अप्रमाद्यन् त्वं नः अस्मान् उरुष्य रक्ष ॥ हे द्यौः हे पितः वृद्धिारा सर्वस्य प्राणिजातस्य जनक द्युलोक दुच्छुना या दुष्टं शुनं सुखम् अस्याम् इति वा श्वेव दुष्टेति वा “ दुच्छुना अनिष्टकारिणी पापदेवता । ५ पृषोदरादित्वाद् रूप्रसिद्धिः । तां यवय अस्सतः अपगमय ।
[ इति ] द्वितीयं सूक्तम् ॥
y B K नं. २ K K B है. v B १. A D R S C s have no kaal P J. We with x Cr.
‘‘उदेनम् उत्तरं नय" “योस्मान् ब्रह्मणस्पते” इति तृचाभ्या ग्राम कामः इन्द्रं यजते उपतिष्ठते वा ॥
तथा आभ्यां तृचाभ्याम् उदुम्बरपलाशकर्कन्धूतक्षणाधानम् सभोपस्तर णतृणाधानम् अभिमन्त्रितान्नासवप्रदानं वा कुर्यात् ॥
सूत्रितं हि । ‘‘उदेनम् उत्तरं नय [ ६. ५] योस्मान् [ ६. ६] इन्द्रः सुत्रामा [७. ९६] इति ग्रामकामो ग्रामसांपदानाम् अप्ययः’ इति [कौ० ७. १० ]॥
तथा दर्शपूर्णमासयोः आग्नेयचरुम् ‘‘उदेनम् उत्तरं नय”’ इत्याद्याभि स्तिसृभिग्भिर्जुहुयात् । सूत्रितं हि । ‘‘उदेनम् उत्तरं नयेति पुरस्ताद्धोम संहृतां पूर्वी एवं पूर्वापूर्वा संहतां जुहोति स्वाहान्ताभिः प्रत्यूच हो: ‘‘माः” इति [ कौ° १. ४]॥
तथा अग्निचयने घोडशगृहीतवैश्वकर्मणहोमानन्तरम् ‘‘उदेनम् उत्तरं नय’ इत्यनेन आधीयमानाः ’समिधो ब्रह्म अनुमन्त्रयेत । ‘‘ उदनम् उत्तरं नयेति समिध आधीयमानाः ” इति वैतानसूत्रात् [ वै° ५. २]॥ दर्शपूर्णमासयोः ‘‘ इन्दोमं प्रतरं कृधि” [२] इत्यनया ऐन्द्रम् आधारं ब्रह्म अनुमन्त्रयेत ।
तथा अनयैव ऐन्द्रं सांनाय्ययागम् अनुमनत्रयेत ॥
‘‘इन्द्रुमम् इत्यैन्द्रम् आधारम्’’ इति [वै०१.२] “सांनाय्यस्येन्द्रे मा- हेन्द्रं वेन्द्रसम् [२] त्वम् इन्द्रस्वं महेन्द्रः [१७.१८ ?” इति च वैतानं सूत्रम् [वै° १. ३ ॥
अद्भुतमहाशान्तौ इन्द्रयजने ‘‘इन्द्रेमं मतरं कृधि” [२] इत्येषा ऋग् विनियुक्त । तद् उक्तं नक्षत्रकल्पे । ‘‘ अथातोद्धृतमहाशान्तौ दिशो यज ते इति प्रक्रम्य ‘‘इन्द्रुमं प्रतरं कृधीतीन्द्रस्य ” इति श्री न' क' १४ ॥
तत्र प्रथमा ॥
उदैनमुत्तरं नयामें घृतेनहुत
समेनं वर्चसा सृज प्रजयां च दृढं कृधि ॥ १ ॥
1 S’ हितां. \e with 'Kudy Met.'
उत् । एनम् । उत्ऽतरम् । नय । अन्ते । घृतेन । आऽहृत् ।
सम् । एनम । वर्चसा। सृज । प्रऽजयां । च। बहुम। कृधि ॥ १ ॥
हे घृतेनाहुत आज्येन आहूयमान । “ “सुबामन्त्रिते° » इति तृतीयान्तस्य पराङ्गवद्भावात् पदद्वयंस्य आटमिकम् आमन्त्रितानुदात्त- त्वम् 8 । ईदृश हे अग्ने एनं यजमानम् उत्तरम् उत्कृष्टतरं स्थानम् उन्नय उकर्षेण ऊध्र्वे वा प्रापय । यद्वा । उतरम् इति उत्कर्षार्थवृति न उच्छब्दात् तरप् । ‘‘ अमु च च्छन्दसि” इति अमुप्रत्ययः । अनेन च उन्नयनक्रियायाः प्रकयों द्योत्यते । एक उच्छब्दः अनुवादः । उक र्षप्रापणानन्तरम् एनं यजमानं वर्चसा तेजसा शरीरकाम्या सं सृज संयोजय । प्रजया पुत्रपौत्रादिलक्षणया च बहु बहुलं कृधि कुरु । ‘‘‘श्रु- शणपक्रबृभ्य:° ? इति हेर्धिरादेशः ॐ ॥
द्वितीया ।
इन्द्रेमं भर्तारं कृधि सञ्जातानांमसद् वशी ।
यस्पोषेण सं सृज जीवातवे जरसे नय ॥ २ ॥
इन्द्र। इमम् । प्रऽतरम । कृधि । सऽजातानाम् । असत् । वशी।
रायः। पोषेण । सम् । सुज। जीवातवे। जरसे । नय ॥ २ ॥
हे इन्द्र इमं यजमानं । प्रतरम् प्रवृद्धतरं कृधि कुरु ॥ सजातानाम् समानजन्मनां भ्रातृणां मध्ये वशी वशयिता स्वतननः अधिष्ठाता असत् त्वत्प्रसादाद् भवंतु । अपि च एनं रायस्पोषेण धनसमूहेन सं सृज सं योजय । - ‘‘ऊडिदंपदादि° » इति रायो विभक्तिरुदाता ।.‘‘घञ्याः पतिपुत्र’ ”” इति विसर्जनीयस्य सत्वम् ॐ । तद् एतत् सर्वं सति जीवने इत्याशयेनाह जीवातव इति । जीवातुर्जीवनौषधम् । लु जीव |णधारणे इत्यस्मात् जीवेरातुः [उ°१.७९] इति आतुप्रत्ययः $ । चि रजीवननिमिताय जरसे जरायै इमं यजमानं नय प्रापय । ॐ ‘‘ कि याहणं कर्तव्यम् ’” इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुथीं : । जरापर्यन्तम्
अखण्डितं दीर्घम् आयुषो दैर्यं प्रापयेत्यर्थः ।
तृतीया ।
यस्य कृण्मो हविगृहे तर्मने वधया त्वम् ।
तस्मै सोमो अधि ब्रवर्यं च. ब्रह्मणस्पतिः ॥ ३ ॥
यस्य । कृण्मः । हविः। गृहे । तम् । अन्ते । वर्धय । त्वम् ।
तस्मै । सोमंः । अधि। ब्रवत् । अयम् । च । ब्रह्णः । पतैिः ॥ ३ ॥
यस्य यजमानस्य गृहे चरुपुरोडाशादिलक्षणं हविः देवार्थं कृण्मः कु मेः । ॐ कृवि हिंसाकरणयोश्च । ‘‘धिन्विकृण्व्योर च’” इति उप ययः । ‘‘‘लोपश्चास्यान्यतरस्यां म्वोः” इति उकारलोपः ॐ । हे अग्ने त्वं तं यजमानं वर्धय समृद्धं कुरु । तस्मै यजमानाय सोमो देवः [अ- धि] ब्रवत् अधिव्रवीतु । अधिवचनं पक्षपातेन वचनम् । अस्मदीयोयम् इयनुगृह्वातु इत्ययेः । अयं च ब्रह्मणस्पतिः वेदस्याधिष्ठाता एतासंज्ञो देवः अधिव्रवीतु ॥
चतुर्थी ।
योऽस्मान् ब्रह्मणस्पतेदेवो अभिमन्यते ।
सर्वे तं रन्धयासि मे यजमानाय सुन्वते ॥ १ ॥
यः । अस्मान् । ब्रह्मणः । पते । अदेवः । अभिऽमन्यते ।
सर्वम् । सम् । रन्धयासि मे । यजमानाय । सुन्दृते ॥ १ ॥
हे ब्रह्मणस्पते अदेवः निर्देवो यः शत्रुः अस्मान् अभिमन्यते अभिह न्तव्यान् जानाति । अभिपूवों मन्यतिर्हिसायै । यथा । &न तत्र रुद्रः पशून अभिमन्यते” इति [तै० सं० ३. १. ९.६]। तं सर्वे शत्रु सुन्वते सोमाभिषवं कुर्वते मे मखं यजमानाय मदीयाय वा रन्धयासि रन्धय वशीकुरु । ॐ रध्यतिर्वशगमने इति यास्कः [ नि°१०.४० ] । रध हिंसासंराट्ठयोः । अस्मात् ' ण्यन्तात् लेटि आडागमः । ‘रधिजभोरचि इति नुम् । ‘शतुरनुमः” इति सुन्वच्छब्दात् परा विभतिरुदाहा ४ ॥
१ B V १ lon" ३. २ P सबूते. : with PJ K C.
1 S’ देवस्याधि
पञ्चमी ।
यो नः सोम नृशंसिनों दुःशंस आदिदेशति ।
वीणास्य मुखें जहि स संपिंटो अपयति ॥ २ ॥
यः । नः । सोम। सुऽशंसिनः । दुःऽशंसः । आऽदिदेशति ।
वर्गेण। अस्य । मुखें । जहि । सः । सम्ऽपैिटः। अप । अयति ॥ २ ॥
हे सोम यो दुःशंसः दुष्टाभिशंसनः दुष्टाभिप्रायः शत्रुः सुशंसिनः शो भनाशंसान् नः अस्मान् आदिदेशति आदिशति निष्टुरभाषणेन न्यकरो- आङ्पूर्वा दिशेः परस्य विकरणस्य व्यत्ययेन लः । पुनश्च शप् ४ । अस्य शत्रोर्मुखे वज़ेण वर्जकेन आयुधेन जहि ताडय । स ‘शत्रः संपिष्टः वजाघातेन चूर्णीभूतः सन अपायति अपगच्छतु
॥
यो नः सोमाभिदासति संनभिर्यश्च निष्टयः ।
अप तस्य बलं तिर म्हीव द्यौर्वधुमन ॥ ३॥
यः । ः। सोम। अभिऽदासति । सऽनभिः । यः। च । निष्ट्यः ।
अप् । तस्य । बलंम । तिर। मुहीऽईव । द्यौः। वधंसन ॥ ३ ॥
हे सोम यः शत्रुः सनाभिः समानजन्मा दायादः नः अस्मान् अ- भिदासति उपपयति ! यश्च निष्ट्यः निकृष्टः शत्रुः अस्मान् बाधते । तस्य बलम् अप तिर अपजहि । ‘तत्र दृष्टान्तः महीवेति । यथा मही महती द्यौः वधमना वधः हन्यन्ते अनेन जना इति अशनिर्वधः। ‘‘ह- नश्च वधः” इति अप तत्संनियोगेन वधादेशश्च । ६६ मननंष्वाड्यादेरात्म नः ’’ इति आत्मन आकारलोपः ॐ । वधामना अशनिरूपेण आ- बुधेन निहन्ति । तथा वीण तस्य बलं वृश्न्यर्थः ।
[ इति ] तृतीयं सूक्तम् ॥
All on' ]S. and Vaidika: सुसंशिनों. with syn२ So P PJ K Cr.
1 S' वधा हन्यंते for वधः हन्यन्ते.
‘‘ येन सोम्’’ इति तृचेन' यागविनशमनार्थं संरूपवत्साया गोः - रे पकं पायसं संपात्य अभिमन्य अश्नीयात् ॥
तथा अयाज्ययांजनदोषशमनार्थं च यागसमाश्यनन्तरं चरुणा सोमं यजेत । सूत्रितं हि । ‘‘ येन सोमेति याजयिष्यन् सारूपवत्सम् अश्नाति निध न यजते ’’ इति [ कौ° ५. १० ] ।
‘‘यथा वृहं लिबुजा” इति तृचेन स्त्रीवशीकरणकर्मणि वृक्षत्वक्शर खण्डतगरानूनकुष्ठादिद्रव्याणि पेषयित्वा आज्येन आलोक्य स्त्रिया अङ्गम् अनुलिम्पेत् । सूत्रितं हि । ‘‘यथा वृक्षम् [ ६. ८] वाछ मे[ ६.९] ‘‘यथायं वाहः[ ६.१०२] इति संस्पृष्टयोर्मुक्षलिबुजयोः शकलावन्तरेणषु- “गराजनकुष्ठमधुघ[रेममथिततृणम् आज्येन संनीय संसृशति” इति [ कौ° ४. ११] ।
तत्र प्रथमा ॥
येनं सोमादिंतिः पुथा हित्रा वा यन्यद्रुहः ।
तेन नोवसा गहि ॥ १ ॥
येनं । सोम। अदितिः। पथा। मित्राः । वा । यन्ति । अद्वहः।
तेन । नः । अवंसा । आ। गहि ॥ १ ॥
हे सोम येन पय मार्गेण देवयानाख्येन अदितिः अखण्डनीया एतः संज्ञा देवमातां मित्रा वा । ४ वाशब्दः चार्थे । बहुवचनाद् आ- द्ययेलाभः ह । मित्राद्याश्च तत्पुत्रा द्वादशादित्याः यन्ति संचरन्ति । कुतो हेतोः संचरन्ति तत्राह । यतस्ते अद्रुहः अद्रोग्धारः अनुग्रहशी लाः । तस्माज्जगदनुग्रहार्थं तेषां पर्यटनं युक्तम् इत्यर्थः । तेन मार्गेण नः अस्मान् अवसा रक्षणेन सह आ गहि आगच्छ । ॐ गमेलोंटि शपो लुक् । ‘‘अनुदातोपदेश’ ”’ इत्यादिना अनुनासिकलोपः । तस्य ‘‘ असिद्धवद् अत्रा भात्” इति असिद्धत्वाद् अतो हेः” इति लुङ न भवति । ।
१ K K B W तेन. We hith A B D E 5 C.
1 S सारूप°
द्वितीया ।
येनं सोम साहन्यासुरान् रन्धयसि नः ।
तेन नो अधि वोचत ॥ २ ॥
येनं । सोम् । साहून्यं । असुरान् । रन्धयसि । नः।
तेन । नः । अधैि । वोचत ॥ २ ॥
हे सोम साहय । ॐ यह अभिभवे इत्यस्माद् औणादिको शिच् प्रत्ययः ४ । सहन्तिः सोढा अभिभविता । तत्र भवः साह न्यः । ® ** पाथोनदीभ्यां ड्यण्” इति बाहुलकाद् अस्मदपि द्र ईदृश हे सोम येन बलेन नः अस्मदर्थम् असुरान् - धयासि वशीकरोषि । अभिभवसीत्यर्थः । तेन बलेन नः अस्मभ्यम् अधि वोचत । अधिवचनं पक्षपातेन बचनम् । ‘अस्यतिवक्ति’ इत्यादिना लेः अङ् आदेशः । ‘‘वच उम्’” इति उस आगमः ॐ ॥
तृतीया ॥
येन देवा असुराणामोजांस्यवृणीध्वम् ।
तेन नः शर्म यच्छत ॥ ३ ॥
येनं । देवाः'। असुराणाम् । ओजसि । अवृणीध्वम् ।
तेन । नः । शनैं । यच्छत ॥ ३ ॥
हे देवाः येन ‘आत्मीयेन बलेन असुराणाम् सुरविरोधिनां क्षेपणशीला- न वा शत्रुणाम् ओजांसि बलानि अवृणीध्वम् ततः पूयवृकन्य यूयं सं भक्तवन्तः तेन बलेन नः अस्मभ्यं शर्म सुखं यच्छत प्रयच्छत । K दाण् दाने । शपि ‘‘ पाषा° » इत्यादिना यच्छादेशः ४ ॥ ।
चतुर्थी ।
यथा वृहं लिङ्जा समन्तं परिषस्व्रजे ।
एवा परं ध्वजस्व मां यथा मां कामिन्यसो यथा-मन्नापगा असंः ॥ १ ॥
यय । वृध्र । ‘लघूजा। सुमन्तम् । प्रऽिस्स्वजे ।
एव । परि । स्वजस्व । माम्। यथां । माम् । कामिनी । असः। यथा । मत् । न । अपेऽगः । असः ॥ १ ॥
[लिबुजा]। क लिबुजा व्रततिर्भवतीति यास्कः [नि° ६.२४]q। य- था ताम्बूलादिवी स्वाश्रयं वृङ्कां समन्तम् सर्वतः परिषस्वजे आविष्य ति । "ॐ वत्र परिष्वङ्गं । अस्मात् छान्दसो लिट् । “अनिषद् न्थिदन्भिवीनाम् इति वक्तव्यम् ’ इति लिटः किचा अनुनासिकलो पः $ । हे जाये एव एवं मां परि ष्वजस्व आक्षिप्य । यथा येन प्रकारेण मां कामिनी कामयमाना असः भवेः यथा च मत् सकाशाद् अपगाः अपगन्नी च. नासः न भवसि । तयाहं त्वाम् अनेन प्रयोगेण वशीकरोमीत्यर्थः ॥
पञ्चमी ।
यथां सुपर्णः प्रपतन् पदौ निहन्ति भूम्यम् ।
एवा नि हन्मि ते मनो यया मां कामिन्यसो यथा मन्नर्पा असः ॥ २ ॥
यथ। सुऽपुर्णः । ऽपतन् । पृक्षौ । निऽहन्ति । भूम्यम् ।
एव । नि। हुन्म् ि। ते । मनः । यया । माम् । कामिनीं । असंः । यथ। मत् । न । . अपऽगाः . । असः ॥ २ ॥
यथा सुपर्णः गरुत्मान् प्रपतन् स्वावासस्थानाद् उतिष्ठन भूम्यां स्वकी- यौ पक्षौ निहन्ति वीजनवेगेन ताडयति हे योषित एवं एवमेव ते त्व दीयं मनः हृदयं नि हन्मि नितरां पीडयामि । अस्मदृशं करोमीत्यर्थः । यथा माम् इत्यादि पूर्ववद् वाक्यशेषस्य योजना ॥
षष्ठी ।
यथेमे द्यावापृथिवी सद्यः पर्येति सूर्यः ।
एवा पर्येमि ते मनो यथा मां कामिन्यसो यथा मन्त्रार्णा असैः ॥ ३॥
१ P P J Cr ०ग forगाः \; with Sayant whon K follow४. २ P पक्ष्यौ. 4 पक्ष. ॐ पक्षो. ३ K K B V पर्येति. We with A D R S C.
य । इमे इति । चार्वाद्यथिवी इति । सद्यः। पुरिऽति । सूर्यः ।
एव । परेिं। एमि । ते । मनः। यथा । माम् । कामिनीं । अर्सः। यथा । मत् । न । अपेऽगः । अर्सः ॥ ३ ॥
इमे परिदृश्यमाने द्यावापृथिवी दिवं च पृथिवीं च [ यथा ] सूर्यः सर्वस्य प्रेरको भास्करः सद्यः शीनें पर्येति परितो व्यामोति एव एवं हे योषित् ते त्वदीयं मनः अहं पर्येमि परितः भ्रमोमि । यथा माम् इत्यादि व्याख्यातम् ॥
[ इति ] चतुर्थं सूक्तम् ॥
‘‘ वाज्य मे’’ इति तृचस्य ‘‘ यथा वृदं लिबुजा’’ इति तृचवद् वि नेियोग दष्टव्यः । सूत्रं च तत्रेवादाहृतम् ॥
[k« पृथिव्यै श्रोत्राय “ इति तृचेन सर्वसंपत्कर्मसु आज्यं जुहुयात् ।] ‘‘ पृथिव्यै श्रोत्रायेति जुहोति ” इति [ ° २. ३] सूत्रितत्वात् ।
तत्र प्रथमा ॥
बाई से तन्वै ३ पादौ वाञ्छाक्ष्यौ वाञ्छं सूक्थ्यौ ।
अयौ .वृषण्यन्याः केशा मां ते कामेन शुष्यन्तु ॥ १ ॥
वार्छ। म । तन्वम् । पादौ । वाञ्छं । अस्य । वाडें । सूक्थ्यौ ।
अक्ष्य । वृष्ण्यन्यः । केशtः । माम् । ते । कामें । शुष्यन्तै ॥ १ ॥
हे कामिनि मे मम तन्वम् शरीरं वाञ्छ कामयस्व । वा- छि इच्छायाम् इति धातुः ॐ । तथा मदीयौ पादौ वाञ्छ इच्छ । अस्य मदीये अक्षिणी सक्थ्यौ सक्थिनी च वाञ्छ क्रमयस्व । मत्य- रतनना भवेत्यर्थः । ॐ ‘‘ई च द्विवचने’’ इति ईकारः ऽ । त त्पारतन्त्र्यम् आत्मनः आविष्करोति अध्याविति । वृषण्यन्त्यः वृषाणं सेचनसमर्थं युवानम् आत्मन इच्छनयाः कामिन्यास्ते तव असौ अक्षि
१ee note र on tle previous page. २ A B B ३ for २. We with D K K R S V. ३ A B ३ १ for ३. .We with B B D K K V. ४ P शुष्यतु
”
णी केशाश्च लावण्यातिशयेन कामेन चित्तविकारेण मां शुष्यन्नु शोषय- न्ति । परितापयन्तीत्यर्थः । अतो वाञ्छेति संबन्धः ॥
द्वितीया ॥
मर्म त्वा दोषणिश्रियै कृणोभिं हृदयश्रिर्षम् ।
यथा मम तावसो मम चितमुपायंसि ॥ २ ॥
मर्म । त्वा । दृष्णऽश्रिम् । कृणोमि । ह्युऽभृिषम् ।
यथां । मर्म । क्रतौ। असंः । ममे । चित्तम् । उपृऽआयसि ॥ २ ॥
हे कामिनि त्वा वा [ मम ] दोषणिश्रियम् बाहौ आसक्तां हृदयश्चि घम् हृदयासक्तां च कृणोमि करोमि । ॐ श्रिष आलिङ्गने इत्यस्मात् कर्तरि किप् । ‘‘पद्दन्” इत्यादिना दोःशब्दस्य दोषन्नादेशः। ‘‘तत्पुरुषे कृति बहुलम्” इति सप्तम्या अलुक् । यथा येन प्रकारेण मम क्रतौ मदीये संकल्पे असः तत्परतनता .भवसि यथा च [ मम ] मदीयं चितम उपायसि उपगच्छसि । मदधीना भवसीत्यर्थः ।
तृतीया
यासां नाभिर्हणं हृदि संवननं कृतम् ।
गावों घृतस्य मातरोमू सं वनयन्तु मे ॥ ३ ॥
यासां । नाभिः। आऽहंणम् । हृदि । सम्ऽवर्त्तनम् । कृतम् ।
गावः। घृतस्य। मातरः। अमूम् । सम् । ब्रुनयन्तु । मे ॥ ३ ॥
यासां स्त्रीणां नाभिः नाभ्युपलक्षितम् अङ्गम् आरेहणम् आलेहनम् आस्वादनीयं भवति यासां च हृदि हृदये संवननम् संभजननिमित्तं वशी करणं कृतम् विधात्रा निर्मितम् ता अनेः परिदृश्यमानाः स्त्रीः [धृतस्य ] धृतोपलक्षितस्नेहद्रव्यस्य मातरः निर्मात्यो गावः मे मह्व सं वनयन्तु व शीकुर्वन्तु ॥
चतुर्थी ।
पृथिव्यै श्रोत्रय वनस्पतैिभ्योम्नयेखूिपतये स्वाहा ॥ १ ॥
१ Pश्रियं.
॥
पृथिव्यै । श्रोत्रय । वनस्पतिंऽभ्यः । अनयै । अधिऽपतये । स्वाहा ॥ १ ॥
पृथिव्यै पृथिवीदेवतायै ओत्राय शब्दग्रहणसाधनभूताय इन्द्रियाय । ‘‘दि- शः श्रोत्रं भूत्वा कणों आविशन्” [ऐ० आ° २. ४. २] इति श्रुतेस्त स्य दिगात्मकावाद् दिशां च पृथिव्येकदेशसंयोगित्वात् पृथिवीश्रोत्रयोर्मिथः संबन्धः । वनस्पतिभ्यः पृथिव्याम् अवस्थितेभ्यो वृक्षेभ्यः तदधिष्ठातृदेवता- भ्यः ईदृश्याः पृथिव्या योऽद्भिरधिपतिः तस्मै [च] स्वाहा इदं हविः स्वाहुतम् अस्तु ॥
पञ्चमी ।
माणायान्तरिक्षाय वयोभ्यो वायवधपतयं स्वाह ॥ २ ॥
गुणायं । अन्तरिक्षाय । वयःऽभ्यः। वायवे । अधेिऽपतये । स्वाह ॥ २ ॥
मुखनासिकाभ्यां संचरन् वायुः प्राणः । तसहचरं गन्धग्राहकम् इ न्द्रियं तदाश्रयभूता नासिका च प्रणशब्देन विवक्ष्यते । ‘‘ वायुः प्राणो भूत्वा नासिके प्राविशत्” इति हि श्रुतम् [ऐ० आ° २. ४,२] । तस्मै प्राणाय तत्संबन्धिने अन्तरिक्षाय तत्र ये संचरन्ति वयांसि पक्षिणस्तेभ्यो वयोभ्यः तस्यान्तरिक्षस्य अधिपतये अधिष्ठात्रे वायवे च इदं हविः स्वा हृ स्वाहुतम् अस्तु ॥
द्वेि चक्षुषे-नक्षत्रेभ्यः सूर्यायाधिपतये स्वाह ॥ ३ ॥
द्वेि । चक्षुषे । नक्षत्रेभ्यः । सूर्य । अधेिऽपतये । स्वाहा ॥ ३ ॥
दिवे द्युलोकाय चक्षुषे । रूपग्रहणसाधनम् इन्द्रियं तलकं च चक्रुः तस्मै । ‘‘आदिन्यश्चक्षुभूत्वाक्षिणी प्राविशत् » [ ऐ०आ०२. ४. २] इति श्रुतेः । तस्य आदित्यात्मकावात् द्युलोकस्य च तत्संचारस्थानत्वात् अन- यः संबन्धः । नक्षत्रेभ्यः द्युलोकस्येभ्यः ईदृश्य दिवः अधिपतये स्वा मिने सूर्याय प्रणमन सर्वप्राणिनां प्रेरकाय दिवाकराय स्वाहा इदं ह विः स्वाहुतम् अस्तु । ४ “ राजसूयसूर्य° ?” इत्यादिना सुवतेः क्यपि
निपातनाद् रूप्रतिद्धिः ४ । तस्य च जगामाण्यरूपता अन्यत्र श्रयते ।
'योसौ तपनुदेति स सर्वेषां भूताना माणान् आदाय उदेति' इ ति [तै० आ° १. १४. १] ॥
पञ्चमं सूक्तम् ॥
इति सायणार्यविरचिते अथर्ववेदार्थप्रकाशे षष्ठकाण्डे प्रथमोनुवाकः ॥
द्वितीयेनुवाके पञ्च सूक्तानि । तत्र ‘‘शमीम अश्वत्थः” इति प्रथमं सूक्तम् । तत्र आवेन तृचेन पुंसवनकर्मणि शमीगर्भाश्वत्यानि मधुमन्ये प्रक्षिप्य अभिमन्त्र्य स्त्रियं पाययेत् ॥
तथा तस्मिन्नेव कर्मणि तथाविधमेवाॐि कृष्णोर्णया वेष्टयित्वा अनेन तृचेन संपाय अभिमन्य स्त्रिया बभीयात् ॥
आह च कौशिकः । शमीम अश्वत्थ इति मन्त्रोक्ते अग्नि मयि ‘‘त्वा [पैष्याः] सर्पिषि पैवमिव मधुमन्ये पाययति कृष्णोर्णाभिः परि ‘‘वेष्ट्य बभ्रति’’ इति [ कौ° ४.११ ॥
‘‘परि द्यामिव ” इति तृचेन सर्पविषभैषज्यकर्मणि मधुक्रीडम् अभि मन्य विषावृतं पाययेत् ॥
तथा तस्मिन्नेव कर्मणि अनेन तृचेन ‘‘ब्राह्मणो जज्ञे” [४. ६] इति सूक्तोक्तजपाचमनादीनि कर्माणि कुर्यात् ॥
परि द्याम् इवेति मधुशीभं पाययति | जपादश्च ”” इति कौशिकसू त्रम् [ कौ° ४. ५ ॥
तत्र प्रथमां ॥
शमीमंधुत्य आहूँढस्तत्र पुंभुर्बनं कृतम् ।
तद् वै पुत्रस्य वेदनं तत् वा भरामसि ॥ १ ॥
शमीम् । अश्वत्थः। आऽग्नदः । तत्र । पुम्ऽसुवनम् । कृतम् ।
तत् । वै । पुत्रस्य । वेदनम् । तत् । स्त्रीषु । आ । भरामसि ॥ १ ॥
१ B मुवनं owted into °सवंनं. K K v ०सचनं. we with A B B D R S P C» CP.
1 S ’ कृष्ण . 2 So s. Hav«ic la5 पैवमिr°. ४ S° ०वेष्टं. We with Ke8! .A S*. We with K८८6'j.
शमीम् एतत्संशं वृक्षम् [अश्वन्यः] अश्वत्थाख्यो वृक्षा आरूढः अधि अग्निदाहशमनहेतुर्युः शमी प्रजापतिरग्निम् असृजत । सो बिभेत् म मा धक्ष्यतीति । तं शम्याशमयत् । तच्छम्यै शमित्वम्” इति [ \ ° बा° १. १. ३. ११]। स च अग्निः अश्वो भूत्वा यस्मिन् वृक्षे पुणे संवत्सरम् अवासीत् स ह्यः अश्वत्थः । सुपि स्थः” इति अ श्श्वशब्दोपपदात् तिष्ठतेः कप्रत्ययः श्रूयते हि अग्निर्देवेभ्यो निलायत अश्वो रूपं कृत्वा सोऽश्वत्थे संवासरम् अतिष्ठत् । तद् अश्वत्थस्याश्वन्यत्वम्” इति [ तै° ब्रा०१. १. ३. ९] अयम् अर्थः । शमी स्त्री । अश्वत्थः पुमान् । स च अनिलक्षणं पुत्रम् उत्पादयितुं ताम् अधिरूढः । तस्या उपरि उत्पन्न इत्यर्थः । अश्वत्थाद् अग्निमन्थनार्थम् अरण्योराहरणम् । तया च श्रुतम् । ‘‘श- मीगर्भाद् अग्नि मन्थति । एषा वा अग्नेर्यज्ञिया तनूः । तामेवास्मै नयति ’ इति [ तै' ब्रा° १. १. ९. १] । तत्र तादृशे अश्वत्थे पुंसवनम् पुमान् सूयते येन कर्मणा तत् पुंसवनम् तत् कृतम् अनुष्ठितम् । तद् वै तत् खलु पुत्रस्य वेदनम् लम्भकं तत् पुत्रजनननिमितं कर्म स्त्रीषु आभरामसि आहरामः संपादासः इदन्तो मसि
द्वितीया ।
पुंसि वै रेतो भवति तत् स्त्रियामनु षिच्यते
तद् वै पुत्रस्य वेदैनं तत् प्रजापतिरब्रवीत्॥ २ ॥
पुंसि । वै .। रेतोः । भवति । तत् । स्त्रियाम् । अनु । सिच्यते
तत् । वै । पुत्रस्य । वेदनम् । तत् । प्रजाऽर्पतिः । अब्रवीत्। ॥ २
पुंसि वै पुरुषे खलु प्रथमं बीजभतं रेतः आश्रितं भवति । तत् गः र्भाधानकर्मणा स्त्रियाम् अनु सिच्यते गर्भाशये प्रक्षिप्यते । तत् खलु नि षिक्तं रेतः पुत्रस्य वेदनम् उत्पन्स्यमानस्य पुत्रस्य लम्भकम् ह वा अयम् आदितो गभ भवति”’ [ऐ० ओ० २. ५. १] इत्यादिकम् ऐतरेयकम् अत्र द्रष्टव्यम् । तद् एतत् पुंसवनं कर्म प्रजापतिः प्रजानां त्रय अब्रवीत् । पुत्रजननोपायत्वेन लोके प्रकाशितवान् इत्यर्थः ।
| S पुराग्निः for पुरा.
तृतीया ॥
प्रजापतिरनुमतिः सिनीवाल्युचीकूपत्।
स्त्रैर्धयन्यर्थं दधुत् पुमौसमु दधद्विह ॥ ३ ॥
मुजाऽपैतिः । अनृऽमतिः । सिनीवाली । अचीकूपत्।
वैसूयम् । अन्यत्र । दधेत् । पुमौसम । ॐ इतेि । तत् । इह ॥ ३ ॥
प्रजापतिः संवत्सरात्मकः अनुमतिः पौर्णमासीदेवता सिनीवाली..अ- मावास्यादेवता च निषिक्तं गर्भाशयस्थं रेतः अचीकूपत् हस्तपादाद्यवयव- कल्पनया समर्थम अकार्षीत् । ५ कृपू सामथ्र्यं इत्यस्मात् लुङि च डि रूपम् » । किं कुर्वन् । स्वैसूयम् स्त्रीमसवसंबन्धि निमितम् अ न्यत्र अस्मतो व्यतिरिक्ते स्थाने दधत् स्थापयन् इह अस्मासु पुमांसमु पु मपत्यमेव दधत् कुर्वन् । संवत्सरकालावसाने समर्यम् अकार्षीद् इत्यर्थः ।
चतुर्थी ।
परि द्यभिव सूयहीनां जनिमागमम् ।
रात्री जगदिवान्यर्जुसात् तेन ते वारये विषम् ॥ १ ॥
परेिं । द्याम्ऽईव । सूर्यः । अहींनाम । जनिंम । अगमम् ।
रात्र । जगत्ऽइव । अन्यत् । हंसात। तेन । ते । वारये। विषम् ॥ १ ॥
स्यों द्यामिव अन्तरिक्षमिव अहीनाम सर्पाणां जैनिम् कृत्स्नं जन्म सर्पकुलम् अहं पर्यागमम् परिप्राप्तवान् अस्मि रात्री जगदिव । ॐ ‘‘रा- त्रेश्चाजसौ” इति ङीप् ४ । यथा रात्रिः स्वकीयेन तमसा कृत्स्नं जगद् व्यामोति एवम् हंसात् हन्ति गच्छति व्यामोतीति हंस आत्मा तस्माद् अन्यत् कृत्स्नं शरीरं यद् विषं व्यामोति हे विधग्रस्त ते त्वदीयं तद् विषं तेन प्रसिद्धेन भैषज्येन वारये निवारयामि ॥
पञ्चमी ।
यद् ब्रह्मभिर्यटर्षिभिर्यद् द्रवैर्वितिं पुरा
१ D •.
यद् भूतं भयमासन्वत तेन ते वारये विषम् ॥ २ ॥
यत् । ब्रह्मभिः । यत् । ऋषेिऽभिः । यत् । देवैः । विदितम् । पुरा ।
यत् । भूतम् । भव्यं । आसन्ऽवत् । तेन । ते । वारये। विषम् ॥ २ ॥
यद् भैषज्यं ब्रह्मभिः मनलैब्रह्मणैर्वा साध्यं यच्च ऋषिभिः अतीन्द्रि यार्थदर्शिभिः अगस्त्यवासेष्ठममुखैः परिज्ञातं यच्च भैषज्यं पुरा पुरातन काले देवैः इन्द्रादिभिः विदितम् ज्ञातं यच्च भूतम् भूतकालावच्छिन्नं भव्यम् भावि भविष्यकालावच्छिन्नम् आसन्वत् आस्ययुक्तम् । तेनोचा येमाणमनलसहितम् इयथंः । ॐ ‘‘पद्दन्’ ’” इत्यादिना आस्यशब्दस्य मतौ आसन् आदेशः ४ । तेन सर्वेण भैषज्येन ते त्वच्छरीरस्थं विषं हरये निवारयामि ।।
षष्ठी ।
मध् पृचे नथुर्यु: पर्वता गिरयो मधु।
मधु पहुँष्णी शीपांला शस्त्रे अस्तु शं हृदे ॥ ३ ॥
मध्व । पूवे । नद्यः । पर्वताः । गिरयः । मधु।
मधु । परुष्णी । शीपला । शम्। आस्त्रे । अस्तु । शम् । हृदे ॥ ३ ॥
मधु मधुरं विषहरम् अमृतम् औ चूंचे आसमन्तत त्वच्छरीरे संयुक्तं करोमि । ४ पृची संपर्क ४ ॥ - नद्यः गङ्गद्यः पर्वताः हिमस्र दाद्या महाशैलाः: गिरयः पर्यन्तपर्वताश्च विषहरं मधु त्वच्छरीरे आसि चन्तु [ इति ] विशेषतो विषहरत्वात् प्रर्यते । परुष्णी नाम नदी शी पाला शीपालः शैवालम् तद्युक्ता । । ई मत्वर्थीयः अकारः४ दृशी परुष्णी नाम नदी मधु आसिञ्चतु । ईदृशं मधु विषहरम् अमृ तम् आस्ते आस्याय शम् सुखकरम् अस्तु ।. ॐ पूर्ववद् आस्यशब्दस्य
२ Su all our MISS. and Vaidika, none reading or reciting मध्वाचा ग्रं°. २ X ५ ३ or १. ¥ नयाँ २ . With A BBD R + C . ३ E K K R P ¥ J °स्ते. We with A B DS v'c Cr.
। 8’ शषाला. • •
आसन आदेशः $ । हृदे हृदयाय च शम् सुखकरम् अस्तु ॥
[ इति ] षष्ठकाण्डे द्वितीयानुवाके प्रथमं सुतम् ॥
‘‘ नमो देववधेभ्यः” इति तृचेन जयकामः स्वसेनां परितः मतिदिशम् उपस्थानं कुर्यात् । ‘‘नमो देववधेभ्य इत्युपतिष्ठते” इति हि सूत्रम् [ कौ° २. ५] ॥
तथा वैश्यस्य संग्रामजयार्थं प्रहरणोद्यतान् शबून् पश्यन् एनं तृचं जपेत् ॥ तथा अनेनैव तृचेन आज्यहोमम् सङहोमम धनुरिध्मेऽमौ धनुःस- मिदाधानम् श्रेधने शरसमिदाधानम् संपातितंभिमनिलतधनुःप्रदानं च कुर्यात् ॥
‘‘नमो देववधेभ्य इत्यन्वाह वैश्याय प्रदानान्तानि” इति हि सूत्रम् [ कौ०२. ६] ॥
तथा अनेनैव तृचेन सर्पवृश्चिकादिभयनिवृतिकामः ‘‘येस्यां स्य ” [३ २६] इत्यत्रोक्तानि अभिमन्नितसिकताप्रपणादीनि गुडूचीहोमान्तानि क र्माणि कुर्यात् । सूत्रं च तत्रैव उदाहृतम् ॥
तथा आवसथ्याधाने क्रव्याच्छमनानन्तरं गृहम् आगत्य अनेन तृचेन आज्यं जुहुयात् । सूत्रितं हि । ‘ये असयः [३. २१] नमो देववधे भ्यः[ ६.१३] अनेभ्यावर्तिन्” इत्यादि [कौ०९.४] ॥
तथा अनेन तृचेन ब्राह्मणायुधधारणदेवताप्रतिमानर्तनहसनाद्यद्भुतेषु त- च्छन्यर्थम् आज्यहोमं कुर्यात् । सूत्रितं हि । ४ अथ यत्रेतद् ब्राह्म- णा आयुधिनो भवन्ति’’ इति प्रक्रम्य ६८ मा नो विदन [१. १९] न मो देववधेभ्यः [ ६.१३]” इति [ कौ०१३ १२, १३ ] ॥
तथा यज्ञे वशापुरोडाशादिहविःषु काकोलूकश्वादिभिर्युषितेषु सत्सु त प्रायश्चित्तार्थम् अनेन तृचेन आज्यं जुहुयात् । सूत्रितं हि । ‘‘ अथ य ‘चैतद् वपां वा । हवींषि वा वयांसि द्विपदं चतुष्पदं वाभिमृश्य गच्छे “युर्ये अग्नयः[ ३ . २१] नमो देववधेभ्यः[ ६ .१३] इति सूक्तेन जुहु यात् सा तत्र प्रायश्चिति:' ’ इति [कौ०१३ .३१ ]॥
1 This is an autra 1; mantra, 2 So S. Rajku : अवगच्छ°. .
अस्थिम्नसम्’’ इति तृचेन श्लेष्मभैषज्यकर्मणि संपातिताभिमन्त्रितवृ क्षशकलेन सह व्याधितम् अवसिञ्चेद् मार्जयेद् आचामयेच्च चंसम् इति शकलेन अप्सु संपातवतावसिञ्चति इति [ कौ° ४. ५]
तत्र प्रथम ॥
नमो देववधेभ्यो नमो राजवधेभ्यः
अथो ये विग्यानां वधास्तेभ्य मृन्यो नमोस्तु ते ॥ १ ॥
नमः। देवऽवधेभ्यः। नमः। राजऽवधेभ्यः ।
अथो इति । ये । विश्यताम् । वधाः । तेभ्यः । भृत्यो इति । नमः । आ स्त । ते ॥ १ ॥
देववधेभ्यः देवानाम् इन्द्रादीनां वधाः हननसाधनानि अयुधानि तेभ्यो नमोस्तु । यथा तेऽस्मान परिहरन्ति तथा तांस्तोषयाम इन्य र्थः । 8 ‘‘नमःस्वस्ति इति चतुर्थी ५ । यद्वा हे धृत्य तुभ्यं नमोस्तु । कस्माद्धेतोः । देववधेभ्यः देवकृतहननेभ्यो रक्षणात् ल‘‘भी त्रार्थानाम्० ५” इति पञ्चमी । हुनश्च वधः इति करणे भावे वा अप् प्रत्ययः तत्संनियोगेन वधादेशश्च । तस्य च अन्तोदात्तत्वाद् उदात्त निवृतिस्वरेण अप. उदातत्वम् तथा राजवधेभ्यः राज्ञः संब निधभ्य आयुधेभ्यो नमोस्तु ॥ अथो अपि च ‘विश्यानां वैश्यजातीयानां हे मृश्यो ते तुभ्यं च नमोस्तु । देववधादीन् अस्मतः परिहरेत्यर्थः ॥
द्वितीया ॥
नमस्ते अधिवाकायं परावाकाय ते नमः ।
सुमत्यै मृत्यो ते नमो दुर्मर्षे ते इदं नमः ॥ २ ॥
नमः । ते । अधिऽवाकायं । पराऽवाकायं । ते । नर्म ।
सुऽभूत्यै । नृत्यो इतेि । ते । नर्म: । दुःऽमुत्यै । ते । इदम् । नमः॥ २ ॥
हे मृत्यो ते तव संबन्धिने अधिवाकाय अधिवचनं पक्षपातेन वच
१ A B विष्य ३ P मृत्यो इति.
नम् एतत् कुर्वते शोभनाय नमः । तथा ते त्वदीयाय परावाकाय दूताय पराभवस्य वकने पराभववचनायैव वा नमोस्तु । हे मृत्यो ते तव सु- मयै' शोभनायै अनुग्रहात्मिकायै बुद्धयै नमोस्तु । ते तव संबन्धिन्यै दु र्भयै निग्रहबुद्धयै इदं क्रियमाणं नमोस्तु ॥
तृतीया ।
नमस्ते यातुधानेभ्यो नमस्ते भेषजेभ्यः ।
नमस्ते मृत्यो भूतेभ्यो ब्राह्मणेभ्य इदं नमः ॥ ३ ॥
नमः । ते । यातऽधानेभ्यः । नर्मः । ते । भेषंजेभ्यः।
नमः। ते । मृत्यो इति । मूलेभ्यः । ब्राह्मणेभ्यः । इदम। नमैः ॥ ३ ॥
हे मृत्यो ते तव संबन्धिभ्यो यातुधानेभ्यः पीडाकरेभ्यो नमोस्तु ॥ ते तव संबन्धिभ्यो भेषजेभ्यः रक्षाकरेभ्यश्च नमः ॥ हे मृत्यो ते तव संब- न्धिभ्यो मूलेभ्यः मूलबलभूतेभ्यः पुरुषेभ्यो नमोस्तु ॥ तथा ब्राह्मणेभ्यः शापानुग्रहसमर्थेभ्यो वेदविद्यः इदं नमोस्तु ॥
चतुर्थी ।
अस्थिखंसं पहुँचेंसमास्थितं हृदयाघ्रथम् ।
बलासं सर्वं नाशयाश्वा यश्च पर्वसु ॥ १ ॥
अस्थिऽब्रुसम् । परुऽस्त्रंसम् । आऽस्यितम् । दुर्ऽआमयम् ।
बलासम् । सर्वे । नाशय । अर्जेऽस्याः । यः । च । पर्वेऽसु ॥ १ ॥
अस्थितंसम् श्लेष्मरोगेण अस् स्त्रंसनम् । परुम्नसम् परुष पर्वणां शरीरावयवसंधीनां स्त्रंसनम् । आस्थितम् समन्तात् शरीरं व्याप्य स्थितं हृदयामयम् श्लेष्मद्वैतं कद्रोगम् । ईदृशं सर्वम् बलासम् बलम् अस्यति क्षिपतीति बलासः कासश्वासात्मकश्लेष्मरोगः तं नाशय । अनुठेयाः सं बोध्यते । यश्च बलासः अत्रैष्ठाः हस्तपादाद्यज्ञेऽवस्थितः । यश्च पर्वसु तत्संधिषु आश्रितः । तं बलासम् इति संबन्धः ॥
१ All our Sandhite MSS. maikals )}11 the vi=rg.often ०°रु, except A. :ymna's text toonito the vire
पञ्चमी ।
निर्बलासै बलासिनैः क्षिणोभि मुष्करं यथा ।
ह्निदर्पस्य बन्धनं मूलंसुर्वा इव ॥ २ ॥
निः। बलासम् । बलासिनीः। शृिणोमि । मुष्करम् । यथा ।
द्विनाग्नि। अस्य । बन्धनम् । मूलंम्। उर्वाःऽदैव ॥ २ ॥
बलासिनः श्लेष्मरोगिणः पुरुषस्य बलासम् शेषमरोगं निःशेषेण वि णोमि क्षयं प्रापयामि ! तत्र दृष्टान्तः पुंष्करम् इति । महाह्रदे प्ररूढं पुष्करं यथा समूलम् उच्छिद्यते तथा व्याधितशरीरात् तं रोगं समू लम् उन्मूलयामीत्यर्थः । एतदेव विव्रियते । अस्य रोगस्य बन्धनम् श- रीरसंश्लेषनिमितं मूलं छिनद्मि । यथा उर्वार्वाः कर्कव्यः फलस्य परि- पकस्य वृन्तं स्वयमेव विश्लिष्टं भवति तद्वत् । रोगनिदानम् अनायासेन वि तेषयामीत्यर्थः । ‘‘उर्वारुकमिव बन्धनान्मृत्योर्मुक्षीय ’” इति हि मनला- न्तरम् [ ऋ° ७. ५९.१२] ॥
षष्ठी ।
निर्बलासेतः प्र पतागुंगः शिंशुको यथा ।
अथो इटं इव हायुनोपं ह्यवीरहा ॥ ३॥
निः। बलास । इतः । म । पत । आरौगः । शिशुकः । यथा ।
अथो इति । इष्टःऽइव । हायनः । अपं । द्वाहि । अवरऽहा ॥ ३ ॥
हे बलास ईतः अस्मात् शरीराद् निष्प पत निक्रम्य प्रकर्षेण दूरं गच्छ । यथा येन प्रकारेण आगंगः आशुगामी गुंशुकः एतत्संज्ञो मृ गो दूरं धावति तद्वद् गच्छ ॥ अथो अपि च इतं इव हायनः गतः संवत्सरो यथा न पुनरावर्तते तथा अवीरहा अस्मदीयानां वीराणाम् अहन्ता सन अप द्राहि अपक्रम्य कुत्सितां गतिं गच्छ । ॐ द्रा कुत्सितायां गताविति धातुः ॥
[ इति ] षष्ठकाण्डे द्वितीयेनुवाके द्वितीयं सूक्तम् ॥
I sउत्सिध१./S कर्कर्याः.
‘‘उत्तमो असि” इति तृचेन पुष्टिकामः पालाशमणिं वासितं कृत्वा संपात्य अभिमन्त्र्य बभीयात् । ‘‘उत्तमो असि[ ६. १५] इति सननोक्तम् अक्षितास्ते[६.१४२.३] इति यवमणिम्’ इति कौशिकसूत्रम [कौ०३, २] ‘‘ आत्रेयो ऽनार्वेयो” इति चतुर्धेचेन अक्षिरोगभैषज्ये सार्षपतैलेन संपातितं सर्षपकाण्डमणिम् अभिमन्य रोगार्तस्य बभीयात् ॥
तथा अनेन चतुचेन आज्यं हुत्वा सर्षपकाण्डं संपात्य सार्षपतैलेन अभ्यज्य अभिमन्त्र्य बभीयात् ॥
तया अनेन चतु—चेन सार्षपतैलेन भृष्टं सर्षपपत्रशाकं चयूरोगग्र स्ताय मयच्छत् ॥
तथा चत्वारि शाकवृक्षफलानि अभिमन्य व्याधिताय प्रयच्छेत् ॥
तथा मूलशीरम् अभिमनन्य व्याधितस्य अक्षिणी अञ्चयात् ॥
तथा । अनेन चतु—चेन मूलक्षीरं संपात्य अभिमनल्य भक्षयेत् । ॥
सूत्रितं हि । ‘‘आवयो इति सर्षपतैलसंपातं बभाति । काण्डं मलिप्य ‘‘पृक्तं शाकं प्रयच्छति । चत्वारि शाकफलानि प्रयच्छति । दरलेपम् ‘‘अलैग्नाति ” इति [ कौ° ४. ६] ॥
अत्र ‘‘अलसाला’ [४] इत्यनया ऋचा अन्नस्वययनकामः तिस्रः स- स्यवीरभिमन्त्र्य क्षेत्रमध्ये निखनेत् । सूत्रितं हि । ‘‘ अलसालेयन्नभेषजं श्रीणि शलाङ्गलाग्राण्युर्वरामध्ये निखनति’’ इति [कौ०७.२ ॥
तत्र प्रथमा ।
उत्तमो अस्योषधीनां तव वृक्षा उंपुस्तयः।
उपस्तिरस्तु सोईस्माकं यो अस्माँ अभिदासति ॥ १ ॥
उत्तमः । असि । ओषधीनाम् । तवं वृक्षः । उपऽस्तयः ।
उपऽस्तिः । अस्तु । सः। अस्माकम् । यः। अस्मान् । अभिऽदासंति॥ १ ॥
हे पलाशवृक्ष मण्युपादानभूत त्वम् ओषधीनाम् । ओषः पाकः एषु . धीयते इति ओषधिशब्देन स्थावरमात्रं विवक्षितम् । स्थावराणाम् ओष
१ D K K s v C» १ or 3. A R have b kaumpxt. We with B.
1 S आवयोरनावथै.
धिवनस्पतीनाम् उत्तमः उत्कृष्टः असि सोमपर्णाङ्गवत्वात् । “ तृतीयस्याम् इतो दिवि सोम आसीत्” इति प्रक्रम्य तैतिरीयके समाम्नातम् । तस्य पर्णम् अच्छिद्यत । तत् पणभवत् । तत् पर्णस्य पर्णत्वम्” इति [तै ब्रा० १. १. ३. १० ] । हे पलाश वृक्ष अन्ये वृक्षस्तव उपस्तयः उपासकाः । न्यग्भूता इत्यर्थः । त्वत्प्रसादाद् अस्माकं स तादृशः शत्रुः उपस्तिरस्तु उपासकः उपक्षीणो भवतु । यः शत्रुः अस्मान् अभिदासति उपक्षपयति ॥
द्वितीया ।
सबन्धुश्चासंबन्धुश्च यो अस्माँ अभिदासति ।
तेषां सा वृक्षाणमिवाहं भूयासमुतुमः ॥ २ ॥
सऽर्बन्धुः । च । असंबन्धुः । च । यः। अस्मान् । अभिऽदाति ।
तेषाम् । सा । वृक्षाणम्ऽइव । अहम् । भूयासम् । उत्ऽतमः ॥ २ ॥
सबन्धुः समानबन्धनः समानजन्मा दायादः । असबन्धुः असमानज- न्मा असगोत्रजः । य एवमात्मक उभयविधः शत्रुः अस्मान् अभिदासति उपक्षपयति तेषां शत्रुणां मध्ये अहम् उत्तमः उत्कृष्टतमः भूयासम् । तत्र दृष्टान्तः । यथा सा पलाशात्मिका ओषधिः वृक्षाणाम् उत्तमा भ- -वति तद्वद् अहम् उत्तमो भूयासम् इति ॥
तृतीया ।
यथा ओषधीनामुझेमो हविषां कृतः ।
तलाशं वृक्षाणमिवाहं भूयासमुन्नमः ॥ ३ ॥
यो । सोमैः। ओषधीनाम् । उत्तमः । हविषाम् । कृतः ।
तलाश । वृक्षाणम्ऽइव । अहम् । भूयासम् । उत्ऽतमः ॥ ३ ॥
यथा येन प्रकारेण ओषधीनाम् अन्यासां ,लतानां मध्ये लतात्मकः
सोमः उत्तमः उत्कृष्टः हविषाम् चरुपुरोडाशादीनां मध्ये कृतः विधात्रा
निर्मितः तथा वृक्षाणां मध्ये पॅलाश इव च अहं सज्ञातानाम् उत्तमो
भूयासम् ।
चतुर्थी ॥
आर्बयो अनबयो रसस्त उग्र आंबयो।
आ ते करम्भमसि ॥ १ ॥
आवयो इति । अनबयो इति । रसैः । ते । उग्रः। आवयो इति ।
आ। ते । करम्भम् । अझसि ॥ १ ॥
४ आवयतिः अतिकर्मा । तस्माद् औणादिकः कर्मणि उपप्रत्ययः । हे आवंय रोगनिवृत्यर्थम् अद्यमान सर्षप अनार्वयो अभक्ष्यमाण सर्षपका- ण्ड ते तव रसः तैलात्मकः उग्रः उहूर्णबलः । व्याधिनिवर्तनक्षम इत्य- र्थः । हे आवयो ते वदीयं करम्भम् सार्षपतैलमिश्रभृष्टं तत्पत्रशाकम् आ अद्मसि मन्त्राभिमनित्रतम् आदाय भक्षयामः । ४‘‘इदन्तो म - सिः’ ४ ॥
पञ्चमी ॥
विहाँ नाम ते पिता मदावती नाम ते माता ।
स हिन त्वमसिं यस्वमात्मानमावयः ॥ २ ॥
विऽहहः । नार्म । ते । पिता । मदऽवती । नामें । ते । माता ।
सः । हिन् । त्वम् । असि । यः । विम् । आत्मानं । आवयः ॥ २४ ॥
हे सर्षपशाक ते तव विहंलांख्यः कश्चित् पिता जनकः । नामशब्दः प्रसिद्धौ । मदावती नाम ते तव माता जननी । स हि स खलु त्वं नसि न भवसि । यस्वम् आत्मानम् आत्मीयं स्वरूपं पत्रादिकम् आ वयः पुरुषेण भक्षितम् अकरोः । प्रशस्तमातापितृजन्यत्वाद् आत्मनो हानिं प्राप्यापि परोपकारपरो भवसीत्यर्थः ।
षष्ठी ॥
तौविलिकेचेलयानायमैलब ऐलयीत ।
बभृथं बुभुकर्णयोपैहि निराल ॥ ३ ॥
१ & / A B BCBD K R’S C. K सहिनस्त्यमंसि! PPJ सः । हिन् । त्वम् । असि ।. २ S, all o : thorities .
तौविलिके । अर्व। ईलय । अवं । अयम् । ऐलबः। ऐलुर्यात् ।
बभुः। च । बभृऽकर्णः । च । अयं । इहि। निः। ऑल ॥ ३ ॥
हे तौविलिके एतन्नामिके रोगनिदानभूते पिशाचि अवेलय अवार्ड् खम् अस्मद्रोगं प्रेरय । * इल पेरणे इति धतुः ॐ । ऐलबः एतत्संज्ञः तात्कृतश्चक्षुर्गतो रोगविशेषः अवैलयीन अवस्ताद् च्छतु ।। X तस्मादेव धातोश्छन्दस लुङ् । इत्यादिना चङः प्रतिषेधः । ह्यन्तक्षण‘ ’ इत्यादिना सिचि वृद्धिनिषे धः ४ ॥ बभुश्च बभ्रकंर्णश्च एतत्संज्ञावुभावपि रोगहेतू तस्माद् रोगिणः पुंसो निर्गच्छताम् । हे निंराल एतत्संज्ञ रोग त्वमपि औपैहि अपगच्छ
सप्तमी ॥
अलसलसि पूर्वी सिलानांलास्युहूरा
नीलागलसालां॥ ४ ॥
अलसाल । असि । पूर्वा । सिलाला। असि । उत्तरा ।
नीलागलसालां ॥ ४ ॥
अलसालेयाद्यास्तिस्रः संज्ञास्तिसृणां सस्यवीनाम् । तत्र अलसाला नाम काचित् सस्यविशेषस्य मञ्जरी । सा प्रथमम् उपादीयमानत्वात् व । तु सस्यमजी उतरा अपरा पश्चाद् उपादीयमा नत्वात् । नीलागुलसालाख्या तु तृतीया तयोर्मध्यवर्तिनी
[ इति ] द्वितीयेनुवाके तृतीयं सूक्तम् ॥
यथेयं पृथिवी मही ”” इति तृचेन गर्भीहणकर्मणि धनुज्य त्रिरुद्भ थ्य त्रियं बभीयात् ॥
तथा अनेन तृचेन क्षेत्रमृतिकाम् अभिमन्यः प्रत्युचं गर्भिणीं प्रश येत् । कृष्णसिकता अभिमन्त्र्य गर्भिण्याः शयनं परिकिरेद् व ॥
१ P परलब २ S P PJ K c| ३ P नीलागलसालोति नीलागलसा
S' 'मुखी ४ Saty S स्रिब ८ D ला ; ' (xt to: शशला'
तथा जम्भग्रहणेपि तच्छान्यर्थम् अनेन तृचेन धनुष्यबन्धनादीनि कर्माणि कुर्यात् ॥
यद् आह कौशिकः ऋधआन्त्रः [ ५. १. १] इत्येका यथेयं पृथि बी[६. १७] ‘अच्युता’ इति गर्भीहणानि । जम्भगृहीताय प्रथमावर्ड ज्यां त्रिरुद्धय बभाति । लोष्टान् अन्वृचं प्राशयति श्यामसिकताभिः शयनं परिकिरति ” इति [ कौ° ४. ११ ] ॥
ईष्र्याया भुजिम “” इति तृचेन स्त्रीविषयेर्योनिवृत्त्यर्थम् ईष्यपेतं दृ वा जपेत् । तस्यैव भिदां वा प्रयच्छेत् स्पृष्ट्वा वा जपेत् । सूत्रितं हि । ईष्यथ भाजिम् [ ६. १४ ] जना विश्वजनीनां [७. ४६] त्वाष्ट्रेणाहम् [ ७. ७४. ३] इति इति [कौ° ४. १२] ॥
तत्र प्रथमा ।
यथेयं ऍथिवी मही भूतानां गर्भमा
एवा है भियतां गभ उदन सतं सवैितवे ॥ १ ॥
यथा । इयम्। पृथिवी । मही । भूतानाम् । गर्भम् । आऽद्धे
एव । तं । म्रियताम् । गर्भः । अनु । सूर्तुम् । सवैितवे ॥ १ ॥
[ यथा ] मही महती इयं परिदृश्यमाना पृथिवी भूतानाम् भूत तानां प्राणिनां गर्भम् आदधे धारयति । पार्थिवशरीरोपादानभूतं दशमासावधि बिभर्तीत्यर्थः । हे नारि ते तव गर्भः एव एवं भ्रियताम् गर्भाशये धृतः स्थिरो भवतु कियत्पर्यन्तम् इत्याह अनुसूर्नाम् इति । दशमासभरणेन अनुसूर्नाम् अनुप्राप्तमसवं तं गर्भ सवितंचे प्रसवितुं प्रज नयितुम् । ॐ घ पाणिगर्भविमोचने । अस्मात् तुमर्थे तवेप्रत्ययः ८ ॥
यथेयं पृथिवी मही दाधारेमान् वनस्पतीन्
एवा वै भियतां गर्भा अनु सूतं सावितवे ॥ २ ॥
यथं । इयम्। पृथिवी । मही । दाधार । इमान् । वनस्पतन
एव । ते धियताम् । गर्भः । अनु । सूर्तुम् । सवितः॥ २ ॥
IDarila अच्युतेति शाखान्तरीयसूक्त म्. The s« अच्युत रिति सूक्तम्
b 3 S S
यथेयं भृथिवी मही द्धार् पर्वतान् गिरीन।
एवा ते ध्रियतां गर्भा अनु सूत्रं सवितवे ॥ ३ ॥
ययां । इयम् । पृथिवी । मुही । धारं । पर्वतान् । गिरीन् ।
एव । ते । भ्रियताम् । गर्भः । अनु । सूत्रम् । सवितवे ॥ ३ ॥
द्वितीया । मही महती पृथिवी इमान् परिदृश्यमानान वनस्पतीन् वृक्षान दाधार स्थिरं धारयति । तथा पर्वतान महाशैलान् गिरीन । गिरयस्तत्पर्यन्तवर्तिनः शिलोच्चयाः । तान् सर्वान् दाधार स्थिरं धारयति । यथा एतद् उक्तं सर्वे पृथिव्या स्थिरं धार्यते एव एवम् हे नारि ते त्व दीयो गर्भः श्रियताम् इत्यादि पूर्ववद् योजना ॥
तृतीया ।
यथेयं पृथिवी मही द्धार विष्ठितं जगत् ।
एवा तं भियतां गर्भों अनु सूतुं संवैितवे ॥ ४ ॥
यथां । इयम् । पृथिवी । म्ही । द्धारं । विऽस्थितम् । जगत् ।
एव । ते । भ्रियताम् । गर्भः। अनु। सूत्रुम् । सवितवे ॥ ४ ॥
मही महती इयं पृथिवी विष्ठितम विविधम् अन्नस्पित्तं चराचरात्मकं जगद् यथा येन प्रकारेण दाधार स्वात्मनि धारयति ।. • ॐ तुजादि त्वाद् अभ्यासदीर्घवम् & । अन्य व्याख्यातम् ॥
चतुर्थ ॥
ईष्या भाञ्जि प्रथमां मैथुमस्य उत्तार्पराम् ।
अग्नि हृदयंi१ शोकं तं ते निर्वापयामसि ॥ १ ॥
ईष्र्यायः । आजिम् । प्रथमाम् । प्रथमस्याः। उत । अपराम् ।
असिमं । हृद्यम् । शोकम् । तम् । ते । निः। वाप्यामसि ॥ १ ॥
ईष्र्यायाः । त्रीविषया अक्षमा अत्र ईष्र्या मैनाम् अन्यो द्राक्षीत् इन्ये
१ A इंदू 2. K ईदयं . २ BB S३ & & १. " We with D KR v C
वंरूपा । तस्या ईष्र्यायाः भ्राजिम् । ४ भज गतौ इत्यस्माद् वसिव- पीत्यादिना [उ° ४. १२४] भावे इम् प्रत्ययः हैं । वेगयुक्तां गतिं प्र- थसम प्रथमोत्पन्नाम् निर्वापयामसीत्युतरत्र संबन्धः । [ उत] तस्याः प्र- यमस्याः प्रथमभाविन्या अपराम् अनन्तरोत्पन्नमपि तां निर्वापयामः श सयामः । हृदयम् हृदयदाहकं तत्र भवं कोपानिं शोकं च तज्जनितम् ई दृशं तम् हे ईयुक्त पुरुष तव सकाशाद् निर्वापयामसि निर्वापया ते मः शमयामः । x ‘“ इदन्तो मसिः”’ ४ ॥
पञ्चमी ।
यथा भभिर्मतमना मतान्मतमनस्तरां ।
यद्योत मनुषो मन एवेयभृतं मनः ॥ २ ॥
यथ। भूभिः । मृत ऽर्मनाः। मृतात्। मृतमंनःऽतरां ।
यथा । उत । मनुषः । मनः । एव । ईथः । अतम् । मनः ॥ २ ॥
भूमिः सर्वप्राणिभिरधिष्ठिता पृथिवी मृतमनाः अपगतमनस्का सती यया ईर्यं न करोति । यया च मृतात् त्यक्तप्राणात् शवशरीरादपि मृ तमनस्तरा अतिशयेन मृतमनाः पृथिवी भवति । एतेन सर्वक्लेशसहचुम् अस्या आदुिष्कृतं भवति ने उत्त अपि च मनुषः मृतवतः पुरुषस्य मनः तच्छरीराद् अपंगतं सत् यथा नेष्यजनकम् [एव ] एवमेव ईयः ईष्य- युक्तस्य स्त्रीविषयकोपयुक्तस्य] पुरुषस्य मनः मृतम् विनष्टम् अस्तु । ई ष्र्याग्रस्तं न भवत्वित्यर्थः ॥
षष्ठी ।
अदो यत्तं ते हृदि श्रितं मनस्कं पतयिष्णुकम्
ततैस्त ईष्र्यां संचामि निरूष्णं हृतेरिव ॥ ३ ॥
अदः। यत् । ते । हृदि । श्रितम् । मनःऽकम् । पतयिष्णुकम् ।
१ A B S स्तरां. Cr• °तम्K K v ’स्तर. We a:h B B D R P = C. २५०
•te १ on the : neag५:..
ततः । ते । ईशृम । मुञ्चामि । निः। ऊष्माणं । डेतेऽव ॥ ३ ॥
हे ईष्र्याग्रस्त पुरुष ते तव हृदि हृदये श्रितम् अवस्थितम् अदः स सिद्धं यत् मलैः पतयिषं अविष्णु इतस्ततः पतनशीलम् । कंम् इति पदवयं पदपूरणार्थम् । ततः तस्माद् मनसः ते तव ईष्र्याम् स्त्रीविषयं कोपं निःशेषेण मुञ्चामि अपगमयामि । तत्र दृष्टान्तः ऊष्माणम् इति । यथा दृतेः चर्ममय्या भत्रिकायाः सकाशात् तन्मध्यवर्तिनम् ऊष्माणम् श्वासवद् अन्तःपूरितं वासुं तन्मुखान्निःसारयति कर्मकरस्तद्वद् इत्यर्थः ।
[ इति ] द्वितीयेनुवाके चतुर्थं सूतम् ॥
पुनन्तु मा इत्यस्य तृचस्य चूहङ्गणे पाठात् शान्युदकादौ विनि थाग द्रष्टव्यः ॥
तथा अथन्थापनविभ्रशमनकामः मरुद्यो माननवर्णिकीभ्यो वा देव ताभ्यः क्षीरौदनहोमः आज्यहोमः काशदिविधुबकवेतसाख्या ओषधीरेक स्मिन पात्रे कृचा संपात्य अभिमन्त्र्य जलमध्ये अधोमुखं निनयनम् ता सामेव काशादीनां संपातिताभिमनित्रतानाम् अप्स लावनम् श्वशिरसो मे षशिरसश्च अभिमन्त्रितस्य अप्सु प्रक्षेपणम् मानुषकेशजरदुपानहां वंशाग्रे बन्धनम तुषसहितम् आमपात्रम् अभिमन्त्रितोदकेन संप्रोक्ष्य त्रिपदे शि क्ये निधाय अप्सु मदोपणं च इत्येतानि अभिवर्षेणकर्माणि संप्रतिताभि मन्त्रितघटोदकेन आमावनम् अवसेचनं च अनेन तृचेन कुर्यात् । र्थम् उत्थास्यन्’ इति प्रक्रम्य अम्बयो यन्ति[ १. ४] शंभुमयोभूः[१ ५, ६] हिरण्यवर्णाः[१. ३३] यददः[३. १३] पुनन्तु मा[६, १९]” इत्यादि म्’’ इत्येतदन्तं सूत्रम् अत्र द्रष्टव्यम् [क° ५. ५]॥
तथा सवयज्ञेषु अनेन तृचेन यजमानपनी पुत्रान् मोक्षेत् । ‘पवि त्रैः संमोक्षति” इति हि सूत्रम् [ कौ° ४. २] अत्र पवित्रशब्देनं नन्तु मा [ ६.१९] वायोः पूतः[ ६. ५१] वैश्वानरो रश्मिभिः[ ६. ६२] इति सूक्तानि विवक्षितानि
kas नृतेः. We wit। ३y:
S' afer बन्धनम् कृत्वाभिमंत्र्याद्यथर्तु hith seS' श्रध्दं { s’ पूतोति. We with New ke.८८८ ८६१ / | MS;
तथा पवित्रसवे अनेन [ तृचेन] निरुन्नहविरभिमर्शनसंपातादीनि क र्माणि कुर्यात् । ‘‘पुनन्तु मा देवजना इति पवित्रं कृसरम् ” इति हि सूत्रम् [कौ° € • ७]॥
तथा दीक्षयाः दर्भपिचूलैः पूयमानो यजमानः एतं तृचं जपेत् । ‘‘पुनन्तु मेति पाव्यमानः ” इति हि वैतानं सूत्रम् [वै°३. ११ ॥ सौत्रामण्यां <“ पुनन्तु मा ’ इत्ययं तृचः आसिच्यमानशतातृण्णानुम- न्त्रणे विनियुक्तः । ‘पुनन्तु मा [ ६ .१९] गिरावरगराटेषु[ ६. ६९] य- द्विरिषु[ ९.१२ १७] इति शतातृण्णाम् आसिच्यमानाम्”” इति हि वैतानं सूत्रम् [वै ° ५.३ ॥
‘‘अग्नेरिवास्य दहतः” इति तृचेन पितज्वरभैषज्ये दावाभौ ताम्रक्षु- वेण आज्यं हुत्वा व्याधितस्य मूर्भ संपातान् आनयेत् । ‘‘ अमेरिवेत्युक्तं दावे’’ इति हि सूत्रम् [ को° ४. ६] ।
तत्र प्रथम
पुनन्तु मा देवजनाः पुनन्तु मनवो धिया ।
पुनन्तु विश्व भूतानि पर्वमानः पुनातु मा ॥ १ ॥
पुनन्तु । सा । देवऽजनाः । पुनन्तु । मनवः। धिया ।
पुनन्. द्विधा । भूतानि । पर्वमानः। पुनातु । म ॥ १ ॥
देवजनाः देवजातीया मा मां पुनन्तु शोधयन्तु ॥ तया मनवः मनु- व्यजातीयाः धिया बुद्ध्या कर्मणा वा मां पुनन्तु ॥ विश्व विश्वानि स- र्वाणि भूतानि मां पुनन्तु । यश्च अन्तरिक्षे पवमानः गच्छन वायुः सोपि मां पुनातु । यद्वा दशापवित्रेण शोध्यमानः सोमः पवमानः । स च स्वात्मानमिव अस्मान शोधयतु ॥
द्वितीया ।
पवमानः पुनातु मा क्रत्वे दक्ष्य जीवसें ।
अथो अरिष्टतातये ॥ २ ॥
1 S» पवित्रकृसर°. We writi. } K.१५२%. z o S. 3 S' °तृण४
पवमानः । पुनातु । मा । कवे । दक्षय । जीवसें ।
अथो इतेि । अरिऽततये ॥ २ ॥
पवमानः सोमः मा मां पुनातु शोधयतु पापविनिर्मुक्तं करानु । क मर्थम् । झवे क्रतवे कर्मणे दक्षाय बलाय । यद्वा क्रतुदक्षशब्दाभ्यां भ्रा णापानौ विवक्षितौ । ‘‘प्राणो वै दक्षः अपानः क्रतुः” इति श्रुतेः [ तै° सं० २. ५. २. ४]। तयोः प्राणापानयोः शरीरे अवस्थानार्थं जीवसे तद्भ तुकजीवनार्थे च पुनात्विति संबन्धः । अथो अपि च अरिष्टतातये । रिष्टं हिंसा तदभावः अरिष्टम्” तस्य करणाय । ॐ . ‘‘शिक्शमरिटस्या करे ’’ इति करणेयें तातिल् प्रत्ययः । ।
तृतीया ।
उभाभ्याँ देव सवितः पवित्रेण सवेन च ।
अस्सान पॅनीहि चसे ॥ ३ ॥
उभाभ्यम् । देव । सवितः । पवित्रेण । सवेनं । च ।
अस्मान् । पुनीहि । चक्षसे ॥ ३ ॥
हे सवितः सर्वस्य प्रेरक हे देव पवित्रेण पवनसाधनेन त्वदीयेन ते जसा सवेन प्रसवेन त्वत्प्रेरणेन च आभ्याम् उभाभ्याम् अस्मान् पुनीहि शुद्धान् कुरु । किमर्थम् । चक्षसे । ॐ चटिः पश्यतिकर्मा । द र्शनाय । ऐहिकामुष्मिकसकलसुखसाक्षात्कारार्थम् इत्यर्थः ।
चतुर्थी ॥
अमेरैिवास्य दहत एति शुष्मिणं उतेव मत्तो विलपन्त्रपयति
अन्यमस्मदिच्छतु कं चिदव्रतस्तपैर्वधाय नमो अस्तु रुक्मने ॥ १ ॥
अग्नेःऽईव । अस्य । दहतः। एति । शुष्मिणंः । उतऽइव । मतः । विऽल-पैन। अंर्प। अयति ।
अन्यम् । अस्यैत् । इच्छतु । कम् । चित् । अत्रतः ।.तणुःऽवधाय । नमैः।अस्तु । नक्सने ॥ १ ॥
आर्द्रम् अनादं च सर्वं दहतः दावात्मकस्य अमेरिथ नम अङ्क दहतः शुष्मिणः शोषकबलयुक्तस्य अस्य ज्वरस्य दाहः एति कृत्स्नम् अङ्ग व्याप्नोति । उक्त अपि च मत इव उन्मत्त इव आत्मानं विस्मृत्य वि लपन् विविधं प्रलापं कुर्वन् तेन ज्वरेण अपायति अपगच्छति अस्मा लोकात् फेति । ईदृशः प्रबलः पितज्वरः अस्मत् अस्मतः अयं कंचित्। कमपि अत्रतः अत्रतं सदाचारहीनं पुरुषम् इच्छतु प्रभोतु । उक्तं हि ।
मत्तोपवासैणैर्विष्णुर्नान्यजन्मनि तोषितः
ते नरा मुनिशार्दूल ग्रहरोगादिभागिनः
इति । तपुर्वधाय तपुस्ताप एव वधेः हननसाधनम् आयुधं यस्य स तथोक्तः तस्मै तसने कृच्छ्जीवननिमित्ताय ज्वराभिमानिदेवाय नमोस्तु नमस्कारो भवतु । अनेन नमस्कारेण तुष्टः सन् अन्यत्र अपसर्पविन्य र्थः । ॐ तकि कृच्छ्जीवे । अस्माद् औणादिको मनिन ९ ॥
पञ्चमी ।
नमो रुद्राय नमो अस्तु तक्मने नमो राज्ञे वीणाय् विषमते ।
नमो दिवे नमः पृथिव्यै नम ॥ २ ॥
नमः । रुद्राये । नमः . अस्तु । तक्मने। नर्मः। राज्ञे । वर्णाय । चिधिंऽमते ।
नमः। दिवे । नर्म: पथिव्यै । नमः । ओषधीभ्यः ॥ २ ॥
रुद्राय रोदयति उपतापेन अश्रूणि मोचयतीति रुद्रो ज्वराभिमानी च » [उ° २. २२] इति रक् प्रत्ययः । स्मै रुद्राय प्रथमं नमोस्तु तक्मने ज्वराय च नमोस्तु । त्विषीमते दी निमते राज्ञे स्वामिने ततमाणिकृतपापानुरोधेन निग्रहकारिणे वरुणाय तथा दिवे द्युलोकाय नमः पृथिव्यै च नमः । द्यावापृथिव्यौ हि कृत्स्नस्य भूतजातस्य मातापितरौ तस्मात् तयोर्नमस्कारः कृतः । ओ
1 S’ वधाय for बथः
षधीभ्यः पृथिव्याम् उत्पन्नभ्यो वीटादिभ्यो नमोस्तु । औषधसेवया . पथ्य- क्रमेण च आरोग्यम् उपजायत इत्योषधीनां नमस्कारः ।
षष्ठी ।
अयं यो अभिशोचयिष्णुर्विश्व रूपाणि हरिता कृणोषेि
तस्मै तेरुणायं बभ्रवे नमैः कृणोमि वन्य तक्मने ॥ ३ ॥
अयम्। यः। अभिऽशोचयिष्णुः। विश्व । रूपाणिं । हरिंता । कृणोषेि ।
तस्मै । ते । अरुणाय । बभ्रवें । नमः। कृणोमि । वन्यय । तक्मने ॥३॥
अयम् आपरोक्ष्येण अनुभूयमानः अभिशोचयिष्णुः अभितः सर्वतः कृत्स्नम् अङ्गं सर्वेषु अत्रेषु शोचयन् शोकम् उत्पादयन् । ४ शुच शोके । ऐश्छन्दसि → इति इष्णुच् प्रत्ययः » । ईदृशो यः पि- तज्वरः विश्वा विश्वानि सर्वाणि रूपाणि हरिता हरितानि रक्तदूषणेन हरिद्रावर्णानि कृणोषि करोति । ॐ पुरुषव्यत्ययः ¥ । तस्मै अ रुणाय अरुणवर्णाय बभ्रवे पीतवर्णाय च [ वन्यय] संसेव्याय तक्भने ते तुभ्यं ज्वराय नमः कृणोमि करोमि ॥
इति सायणार्यविरचिते अथर्ववेदार्थप्रकाशे षष्ठकाण्डे द्वितीयोनुवाकः ॥
तृतीयेनुवाके पञ्च सूक्तानि । तत्र ‘‘इमा यास्तिस्रः” इति आथं - क्तम् । तत्र आणेन हृचेन केशवृद्धिकामं वृभूमिजातौषधिभिः अव ज्वालितोदकेन व विभीतकक्काथोदकेन वा हरिद्राक्काथोदकेन वा अभि मनिमतेन उषःकाले अवसिीत् । सूत्रितं हि । ‘‘इमायास्तिस्र इति वृ क्षभूमौ जाताज्वालेनावनक्षत्रेवसिञ्चति’ इत्यादि [क° ४. ६] ॥ ‘कृष्णं नियानम्’’ इति तृचेन उदरतुन्दादिभैषज्ययें चितिमायश्चि याद्योषंधिसहितम् उदकम् अभिमन्त्र्य तेनोदकेन व्याधितम् अवसिचेत ॥ तथा तस्मिन्नेव भैषज्यकर्मणि मरुद्यो मान्नत्रवर्णिकीभ्यो वा देवताभ्यः क्षीरौदनहोमम् आज्यहोमम् चियाञ्चौषधीरेकस्मिन् पात्रे कृत्वा संपात्य अभिमन्य जलमध्ये अधोमुखं निनयनम् चित्यादीनां संपातिताभिस-
! Sy it °षध° • S: yeara's text, lowever, laux विहाय : sy द्यौष°.
निलतानाम् अप्सु स्लावनम् [ श्वशिरसो ] मेषशिरसश्चाभिमन्त्रितस्य उदके प्रक्षेपणम् मानुषकेशजरदुषानहां वंशाग्रे बन्धनम् तुषसहितम् आमया त्रम् ’ अभिमन्त्रितोदकेन संप्रोक्ष्य त्रिपदे शिक्ये निधाय अप्सु प्रक्षेपणं च इत्येतांन्यभिवर्षीणकर्माणि कुर्यात् । सूत्रितं हि । ‘‘कृष्णं नियानम् [ ६ . २२] सखुषीः [ ६ . २३] इत्योषध्याभिध्योतयति । मारुतानाम् अप्ययः’ इति [ कौ° ४. ६ ] ॥
अस्य तृचस्य अपां सूक्तेषु पाठाद् आसावनादौ विनियोगः ॥
तत्र प्रथमा ।।
इमा यास्तिस्रः पृथिवीस्तासां ह भूभिरुत्मा
तासामधिं वचो अहं भेषजं समुं जग्रभम् ॥ १ ॥
इमाः । याः। तिस्रः । पथिवीः । तासांम् । ह। भूमिः । उतऽतमा ।
तासाम् । अधि। त्वचः । अहम्। भेषजम्। सम् । ॐ इतेि। जग्रभम् ॥ १ ॥
इमाः परिदृश्यमानाः तिस्रः त्रिवसंख्योपेता याः पृथिवीः पृथिव्यः । उपलक्षणम् एतत् । पृथिव्याद्यास्त्रयो लोकाः सन्ति यद्वा । पृथिव्यादयस्त्र यो लोकाः प्रत्येकं त्रिधा भिन्नः । ‘‘तिस्रो भूमीर्धारयन् ’ [ ऋ° २ २७. ७ ] *त्रयो वा इमे त्रिवृतो लोकाः” [ऐ० ब्रा०२.१७] इत्यादि- श्रुतेः । तासा ‘पृथिव्युपलक्षितानां लोकानां मध्ये इयम् अस्माभिरधिः ष्ठिता भूमिः खलु उत्तमा उत्कृष्टतमा र ऐहिकफलभोगनिमित्तत्वात् स्वर्गा दिफलसाधनयागहोमाद्यनुष्ठानहेतुत्वाच । तासां पृथिवीमां त्वचः त्वगिव उपरिवर्तमाना या भूमिः तस्या अधि उपरि प्ररूढं भेधजम् व्याधिनि वर्तकम् औषधम् अहं समु जग्रभम् संगृहमि ४ अहेः स्वार्थ ण्यन्तात् छन्दसे लुङि चङि रूक्षम् ॥
द्वितीया ।
श्रेष्ठमसि भेषजानां वसिष्ठं कीरुधानाम् ।
सोमो भगं इव यामेषु देवेषु वणो यथा ॥ २ ॥
I Sy adds after बन्धनम् <a» fojii० : कृत्वाभिमंत्र्य योधनं 2 3 °ताभिवर्पण’.
श्रेष्ठम् । असि । भेषजानम् । वसिष्ठम् । वीसँधानाम् ।
सोमैः। भर्ग:ऽइव । यामेषु। देवेषु । वीणः । यथा ॥ २ ॥
हे हरिद्रादिरूप भेषज अन्येषां भेषजानां श्रेष्ठ प्रशस्यतमम् असि अमोघवीर्यत्वात् । तथा वीरुधानाम् अन्यासां वीरुधां वसिष्ठम् वसुमत मं मुख्यम् असि । ल वीरुच्छब्दात् टाप् । ‘‘टापं चापि हलन्ता- नाम’’ इति स्मरणात् ४. । तत्र भैष्टये दृष्टान्तः सोम ( इति । या मेषु अहोरात्रभागेषु साध्येषु यथा सोमश्चन्द्रमाः भगः सूर्यश्च कालाव च्छेदहेतुत्वेन प्रशस्तौ तद्वत श्रेष्ठम् असीत्यर्थः । वसिष्ठ दृष्टान्तः देवेष्वि ति । यथा देवेषु मध्ये वरुणः वसुमत्तमो मुख्यः तद्वद् इत्यर्थः ।
तृतीया ॥
रेवतीरधूषः सिषासवः सिषासय ।
उत स्य केशीहणीरथ ह केशवर्धनीः ॥ ३ ॥
रेवतीः । अनर्थोषः । सिसासबंः । सिसासथ ।
उत । स्य । केश ऽदृहंणैः । अथो इतैि । ह । केशऽवर्धनीः ॥ ३ ॥
हे रेवतीः रेवत्यः रयिमन्यो धनवत्य उक्ता ओषधयः । : — . ‘‘ र येर्मतौ बहुलम् ’” इति संप्रसारणम् ५ । अनाधृषः अनाधृषाः केन चिदपि अहिंसितः सिषासवः सनितुम् आरोग्यं दातुम् इच्छन्त्यः यूयं सिषासथ आरोग्यं दातुम् इच्छयं । ॐ षणु दाने । अस्मात् सनि ‘‘भरज्ञपिसनाम् ” इति इटो विकल्पनाद् अभावपक्षे ‘‘जनसनखनां स न्झलोः” इति आत्वम् ॐ ॥ उत अपि च केशवृहणीः केशानां दा ढर्यकारिण्यः स्थ भवथ ॥ अथो ह अपि च खलु केशवर्धनीः केशस- मृद्धिकारिण्यो भवय । ॐ इंहणीर्वर्धनीरिति । दृहेबँधेश्च करणे व्यु ङन्ताद् डीपि रूपम् १ ४ ॥
१ B रेवती°. २ P स्थ. 1 with PJ Cr.
1 S ’ omit °वय, S’ इच्छतः . ३ s’ दृहिणीः thorgsauta'text is with s.
चतुर्थी ।
कृष्णं नियानं हर्यः सुपर्णा अपो वसन् दिवमुत् पतन्ति ।
घृतेन पृथिवीं व्युदुिः ॥ १ ॥
कृष्णम्। निऽयानम् । हयः । सुपर्णाः । अपः । वसनाः । दिवंम् । उत् । पतन्ति ।
ते । आ। अववृत्रन । सर्दनात् । ऋतस्य। आत् । इत् । घृतेन । पृथिवीम वि । ऊदुः ॥ १ ॥
कृष्ण कृष्णवर्णं नियानम् । नियमेन याति गच्छति अत्र ज्योतिश्च क्रम् इति नियानम् अन्तरिक्षम् । तत् प्राप्य हरयः हरणशीलाः पार्थि वं कृत्स्नं रंसं हरन्तः सुपर्णाः शोभनपतना आदिन्यरश्मयः अपो वसा नाः उदकम् आच्छादयन्तः उदकेन आत्मानम् आवृण्वन्तः दिवम् द्यो तमानम् आदित्यमण्डलम् उत् पतन्ति उङ्गमनेन मामुवन्ति । यद्वा कृष्णं नियानम इति दक्षिणायनाभिप्रायम् । तद्धि
धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम् [भ° { ° ४. २ ५ ॥ इति कृष्णपक्षसंबन्धात् कृष्णं नियानं यागहोमादिनियमयुक्तैः पुरुपैः प्राप्त व्यम् ईदृशं दक्षिणायनं प्रति उत्तरायणे समाहृतरसास्ते सूर्यरश्मयः ऋ तस्य उदकस्य सदनात् आदित्यमण्डलाद् आववृत्रन् आवर्तन्ते वृष्ट्यर्थम् वृतेर्मुडि ‘‘खुद्यो' लुडि” इति परस्मैपदम् । छान्द सश्लेश्चङ आदेशः । बहुलं छन्दसि ” इति रुडागमः ॐ ॥ दित् अनन्तरमेव घृतेन उदकेन ते सूर्यरश्मयः पृथिवीं व्यूदुः विशेषेण उन्दन्ति आद्रकुर्वन्ति । श्रूयते हि । यदा खलु वा असावादिन्यो न्य रश्मिभिः पर्यावर्ततेथ वर्षति’’ इति [ तै० सं० २. ४. १०. २] उ न्दी केदने इत्यस्मात् छान्दसे लिटि छान्दस उपधालोपः
पञ्चमी ।
पयंस्वतीः कृणुथप ओषधीः शिवा यदेजथा मरुतो रुक्मवक्षसः ।
S’ उद्दति.
ऊर्जा च तत्र सुमतिं च पिन्वतु यत्रां नरो मरुतः सिञ्चथां मधु ॥ २ ॥ पयस्वतीः । कृणुथ । आपः । ओषधीः । शिवाः । यत् । एर्जय । मरुतः । रुक्मऽवक्षसः ।
ऊर्जम् । च । तत्र । सुऽमतिम् । च। पिन्वत । यत्र । नरः । मरुतः। सि चथं । मधु ॥ २ ॥
हे मरुतः रुक्मवर्हसः रुक्मः स्वर्णमयम् आभरणं वक्षःस्थले येषां ता दृशाः सन्तो यूयं यत् यदा एजय प्रचलय । ४ एज कम्पने ४ । त दानीं पयस्वतीः रसवतीः अपः उदकानि ओषधीश्च शिवाः सुखकरीः कृणुथ कुरुथ ॥ [ नरः नेतारः] हे मरुतः यूयं यत्र मधु मधुररसं वृ- ध्युदकं सिञ्चथ वर्षयथ तत्र तस्मिन् देशे ऊऊँ [ च ] बलकरम् अन्नं सु मतिं [च ] शोभनबुद्धियुक्तां प्रजां पिन्वथं उदकसेचनेन पोषयथ ॥
षष्ठी ।
उपॅनों मुसैस्ताँ इयतं वृष्टिय विश्व निवर्तस्सृणातेि ।
एजति ग्लह कन्येव तुभ्नैॐ तुन्ॉना पत्यैव जाया ॥ ३ ॥
उऽमृतंः । मसृतेः । तान् । इयर्त । वृष्टिः। यौं । विश्वt:। निऽवर्त:।
एजति । ग्लहं । कृन्ऽइव । तुन्ना । एर्म् । तुन्दांना । पत्यऽइव । जाया ॥ ३ ॥
हे मंरुतः उदमुतः उदकस्य प्रेरकान् तान् मेधान् इयर्त प्रेरय- त । ४ च्युळ मुङ् गतौ । अस्मात् कर्तरि किप् । `उदकस्योदः संज्ञायाम्” इति उदकशब्दस्य उदभावः । इयत्रेति । ऋ गतौ इत्यस्मात् लोट । ‘‘ताननम्ननथनाश्व’’ इति तस्य तबादेशः । जुहोत्यादित्वात् शपः
*१ A सिंचता. २ A BD K Py c» CFP . We with K R S P J. ३ Stch is the aceet of all or ; 8inikan nd Iss. ४ x¥ तदाना. ५ K C n ल°. P ९५९. We with J. ६ P Py K Cp याः . We ।with saranja. ७ P PJ गह. We with C < PK कन्याsईच. P तदबना. We with PJ K C.
शुः । ‘‘अर्तिपिपत्यश्च ‘” इति अभ्यासस्य इचम् $ । के पुनस्ते मेघा इति विशिनष्टि । या यदीया येषां मेघानां संबन्धिनी वृष्टिः वि- व ‘विश्वानि त्रीहियवादिसस्यानि निवतः निम्नगामिनीर्नदीश्च पृणाति पू रयति । आप्याययतीत्यर्थः । ॐ ‘‘उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे ’’ इति गमेरर्थे वतिः $ । यद्वा तान् । वर्णव्यत्ययः । या वृष्टिः उक्तवि धा तां वृद्धिं प्रेरयतेत्यर्थः । अपि च गृहा । ॐ गई गह कुत्सा याम » । गहयति कुत्सयति भीतिम् उत्पादयतीति गहा स्तनयित्नु रूपा माध्यमिका वाक् । सा एजाति एजतु वृष्ट्यर्थं मेघान् कम्पय- तु । एज़ कम्पने । अस्मात् लेटि आडागमः ४ । तत्र दृष्टा- न्तः कन्येवेति । यथा तुन्ना दारिद्यादिभिः पीडिता कन्या मातापित्रा- दीन् कम्पयति तद्वद् इत्यर्थः । सा वाग् विशेष्यते । एरुम् गन्तारं मेयं प्राप्य तुर्जाना आभाषमाणा ध्वनन्ती । ॐ तुजि आभाषणे । चौरा- दिकः ॐ । यद्वा । « तुजतिर्दीनकर्मा । ‘‘तुजेतुजे य उत्तरे [ ऋ° १. ७. ७] इति हि निगमः $ । एरुम् गमनशीलम् उदकं तुबाना प्रयच्छन्ती । तत्र दृष्टान्तः पत्येवेति । पत्या सहिता जायेव सा यथा आभाषते यथा वा दित्सितम् अन्नादिकं प्रयच्छति तद्वद् वृष्ट्युद
[ इति तृतीयेनुवाके ] प्रथमं सूक्तम् ।
हिमवतः प्र स्रवन्ति ’’ इति तृचयोः पुनन्तु मा[६. १९} सखुषीः[ ६. २३ ] हिमवतः प्र स्रयन्ति[ ६. २४] वायोः पूतः पवित्रेण → [ ६. ५१] इति वृहङ्गणे [कौ०१. ९] पाठात् शान्युदकादौ विनियोगः ।
अनयोः अपां सूक्तेषु पाठात् आवनादौ विनियोगः । सूत्रितं हि । ‘‘ अवभृथाय व्रजन्न्यपां सूक्तैरासुत्य ” इति [ कौ° ४. ९] ॥
तथा अथस्यापनविभशमनकामः आभ्यां तृचाभ्याम् “ पुनन्तु मा इन्यत्रोक्तानि क्षीरौदनहवनादीनि कर्माणि कुर्यात् । ‘‘अर्थम् उत्था स्यन्” इति मक्रम्य ‘‘पुनन्तु मा[ ६.१९] सस्नुषाः [ ६.२३] हिमवतः
स स्रवन्ति[ ६. २४] वायोः पूतः पवित्रेण ’’[ ६. ५१] इत्यादि ‘‘अ
'भिवर्षणावसेचनानाम्' इत्येतदन्तं सूत्रम् [क° ५. ५] अत्र द्रष्टव्यम् ॥
तथा “ सङघीः” इत्येकेन तृचेन उदरनुन्ददिभैषज्ये कृष्णं नियानम् [ ६ २२] इति तृचोक्तानि कर्माणि कुर्यात् । सूत्रं च तत्रैवोदाहृतम् ॥ तथा दर्शपूर्णमासयोः प्रणीताः प्रमुच्यमाना अनेन तृचेन ब्रह्म अ नुमन्त्रयेत । ‘‘प्रणीता विमुच्यमानाः सनृषीरित्यनुमन्त्रयते’’ इति हि वैतानं सूत्रम् वै ० १. ४ ॥
हिमवतः प्र स्रवन्ति ’ इति तृचस्य शान्युदकाभिमन्त्रणादौ आसाव नादौ अयन्यापनकमेसु च पूर्वीचेन सह उक्तो विनियोगः । तया हृदयदषजलदकामलरोगशान्यये नयुदकं प्रवाहानुगुणम् आ हृत्य तत्र वलीकतृणानि प्रक्षिप्य अनेन तृचेन अवसिच्य व्याधितम् अ वसिञ्चेत् मार्जयेत् आचामयेद् वा । सूत्रितं हि । ‘‘हिमवत इति स्य न्दैमाना अन्वीपम् आहार्य वलीकैः” इति [ क° ४. ६ ] ।
तत्र मयम ॥
सखुषीस्तपसो दिवा नक्तं च सुक्षुषः ।
वरेण्यक्रतुरहम्पो देवीरुप खये ॥ १ ॥
सखुषः । तत् । अपसः। दिव । नक्तम् । च । सत्रुषः ।
वरेण्यऽक्रतुः। अहम् । अपः । देवीः । उपं । क्षये ॥ १ ॥
तत् प्रसिद्धे सीप्राणिजीवनात्मकं रूपं सप्तर्षीः मानवतीः अपसः अ पस्वतीः । ४४ मत्वर्थीयस्य लुक् x । अपसा जगद्रक्षणकर्मणा यु क्ताः दिवा नक्तं च अहोरात्रोपलक्षितं कृत्स्नं कालम् अविच्छेदेन सत्रु धीः सरणशीलाः प्रवहणशीलाः । ४ सृ गतौ । अस्माच्छन्दसस्य लिटः क्कसः । ‘‘उगितश्च” इति डीप् । वसोः संप्रसारणे यण् । ई दृशीः देवीरपः वरेण्यतुः प्रशस्तकर्मा अहम् उप लये समीपे आलया- मि । यद्वा उपह्नवः अनुज्ञा । तां याचामहे इत्यर्थः ॥
1 S’ दृश्यद्वयं for हृदयदोष. We with Asia. S’ अवसिच. A S ” भूभमाना.S अवछेदेन.
द्वितीया ।
ओ आपः कर्मण्या मुखनिवृतः प्रणीतये ।
सद्यः कृण्वन्नवेर्तवे ॥ २ ॥
आऽर्जताः। आपः । कर्मण्य्ः । मुञ्चन्तुं । इतः । प्रऽनतये ।
सद्यः । कृण्वन्तु । एतंवे ॥ २ ॥
अतः संतताः अविच्छेदेन प्रवहन्यः । ॐ ॐयी तन्तुसंताने । वीदितो निष्ठायाम् ’” इति इतिषेधः ® } - कर्मण्याः लौकिकेषु वैदिकेषु च कर्मसु साधवः । 3‘‘ तत्र साधुः” इति यत् । ‘‘ये चाभावकर्मणोः’ इति प्रकृतिभावः ॐ । ईदृश्य आपः इतः अस्मात् सर्वानर्थनिदानात् पापाद् अस्मान् मुञ्चन्तु । किमर्थम् । प्रणीतये मक षण प्राप्यय फलाय । ‘‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम् ' इति कर्मणः सं मदानत्वाचय हैं । तद्वक फलं सद्यः शीघ्रम् एतवे गातुं कृण्वन्तु उदीरितलक्षणा अब्देवता अस्मांस्तदहन कुर्वन्तु । ॐ प्रणीतये इति । अपूर्वान्नयतेः कर्मणि क्तिन । एत इति । इण् गतौ । ‘‘तुमर्थे से सेन्’ ” इति तवे प्रत्ययः ।।
तृतीया ।
देवस्य सवितुः सवे कर्म कृण्वन्तु मार्नुषाः ।.
शं नो भवन्वप ओषधीः शिवाः ॥ ३ ॥
देवस्यं । सवितुः । सवे । कर्में । काण्वत । मानुषाः।
शम् । नः।. भवन्तु । अपः । ओर्चधीः शिवाः ॥ ३ ॥
देवस्य द्योतमानस्य सवितुः सर्वप्रेरकस्य सूर्यस्य सवे प्रेरणे सति मा नुषाः मनोरपत्यभूता जनाः कर्म कृण्वन्तु लौकिकं वैदिकं च कृत्स्नं कर्म जातम् अनुतिष्ठन्तु । फू ‘‘मनोर्जातावञ्यतौ षुक् च ” इति मनुशब्दाद् अरु वुगागमश्च । ‘‘न्नित्यादिर्नित्यम्’ इति आद्युदातवर्म K ॥ शि
1 S’ उर्च for ऊथी.
वाः कल्याणकारिण्यः ओषधीः ओषधयः अपः तप्तृबिहेतव आपश्च नः अस्माकं शं भवन्तु दुरितशमनहेतवो भवन्तु ॥
चतुर्थी ।
हिमवंतुः स स्रवन्ति सिन्धौ समह संगमः।
आप ह मखं तद् दैवीर्दर्दन हृदयोतभेषजम् ॥ १ ॥
हिमऽर्वतः । म। स्रवन्ति । सिन्ध। समह। सम्ऽगमः ।
आपैः । ह । महम्। तत् । देवीः । ददन् । हृदयोतऽभेषजम् ॥ १ ॥
गङ्गादिनदीरूपाः पापक्षयहेतव आपः हिमवतः हिमवत्पर्वतात् म नव- न्ति प्रवहन्ति । तासां सर्वासां सिन्धौ समुद्र [ समह] समानं संगमः संसग भवति । ईदृश्यो देवीः देव्य आपः तत् प्रसिद्धे हृदयोतभेषजम् हृदयदाहनिवर्तकम् औषधं मठं ददन् प्रयच्छन्तु ॥
पञ्चमी ।
यन्में अयोद्द्यिोत पाण्यः प्रपेदोश्च यत् ।
आप्तत् सर्वं निंष्करनं भिषजां सुभिषक्तमाः ॥ २ ॥
यत् । मे । अप्योः। आऽदिद्योते । पाषण्यःप्रऽपदोः । च । मत् ।
आर्षः। तत् । सर्वम् । निः। करणें । भिषजम् । सुभिषकूऽत्तमाः ॥ २ ।
यद् रोगजातं से संम अयोः अंक्षणः आदिद्योत आदीपयति व्यथय- ति । ‘‘‘ई च द्विवचने’’ इति अक्षिशब्दस्य ईकारान्तादेशः । थ त दीनौ इत्यस्माच्छन्दसो वर्तमाने लिट् । ‘‘द्युतिस्वाप्योः संप्रसार- णम्” इति अभ्यासस्य संप्रसारणम् ® । तय पाण्यः । पादयोर- परभागौ पाणी । पुरोभागौ प्रपदौ । उभयविधयोस्तयोश्च यद् रोगजा- तम् आश्रित्य वर्तते तत् सर्वम् आपः देवतारूपाः निष्करन् निष्कुर्वन्तु निर्गतं कुर्वन्तु । ॐ करोतेश्छन्दसो लुङ् । ‘कृमृडरुहिभ्यः इति
१ A B निःक . २ X x 3 P v निष्कंरद्धि’, We with A DK R P ८ C , Cy. ३ P भूयः We with J Kcr: V P करत. We with XJ Cy. ०११
लेः अङ आदेशः ॐ । कीदृश्यस्ताः । भिषजाम् व्याधिनिवर्तकाना मध्ये सुभिषक्तमाः अतिशयेन चिकित्साकुशलाः ॥
षष्ठी ॥
सिन्धुपलीः सिन्धुराज्ञीः सर्वा या नद्या वै स्थनं ।
त्त नस्तस्यै भेषजं तेन वो भुनजामहै ॥ ३ ॥
सिन्धुऽपत्नीः । सिन्धुऽराक्षीः। सर्वोः। याः । नद्यः । स्थनं ।
त । नः। तस्य। भेषजम् । तेन । वः। भुनजामहै ॥ ३ ॥
सिन्धुपत्नीः सिन्धुपल्यः सिन्धुः समुद्रः पतिर्यासां तास्तथोक्ताः । ‘‘वि- भाषा सपूर्वस्य ” इति नकारौ g । सिन्धुराजीः सिन्धोः समुद्भ- राजस्य दाराः । ॐ उभयत्र ‘‘ वा छन्दसि ' इति जसि पूर्वसवर्ण- दीर्घः ऽ । एवंभूताः सर्वा या यूयं नद्यः स्तैन नदीरूपा भव त। ॐ अस्तेलोंटि ‘‘ तप्तनप्तनधनाश्च ” इति तस्य तनादेशःx। . ई. दृश्यो यूयं नः अस्माकं तस्य रोगस्य भेषजम् निवर्तकम् औषधं दत्त प्रयच्छत । तेन औषधेन वः युष्माकं संबन्धिनो वयं भुनजामहै । नि धृतरोगाः सन्तः अन्नपानादि बलकरं वस्तु उपजोवाम । ॐ भज पा लनाभ्यवहारयोः । “ भुजोऽनवने ” इति आत्मनेपदम् x ॥
[ इति तृतीयेनुवाके] द्वितीयं सूक्तम् ॥
‘‘पञ्च च याः”’ इति तृचेन गण्डमालानिवृत्यर्थं पञ्चाधिकपञ्चाशत्सं- ख्याकैः सूत्रोक्तकारैः मज्वालनम् इत्येवमादीनि कर्माणि कुर्यात् । सूत्रि तं हि । ‘‘पञ्च च या इति पञ्चपञ्चाशतं परपुंपणन काखैरादीपयति कपाले प्रभूतं काष्ठेनालिम्पयति” श्यादि [ कौ° ४. ६]॥
“पाप्मन्’’ इति [तृचेन] सर्वरोगभैषज्यकर्मणि सूत्रोक्तमका अव मा रेण तन्तं कृत्वा अपरेयुस्त्रींस्त्रीन् पुरोडाशसंवतश्चनुष्ययं अवचरेत् । सूत्रितं
१ B b D , a for १. we with A K K V.
1 S' प्लारोगस्य . 2 S' नवं for वः . ; s' कर्नूपर्णान्. We with Kusy१८! S ’ का ठेनाह्° We with Rosha. s s' कांपीलैः 6 s’ प्रवृति.
हि । ‘‘ अव मा पाप्मन्निति तितउनि पूल्योन्यवसिच्य अपविध्यापरेद्युस्त्री स्त्रीन पुरोडाशसंवर्तश्चतुष्पथेप्यवचरति’ इति [ कौ° ४. ६ ॥ महाशान्यादौ क्रियमाणे नैधृतकर्मणि एतं तृचं जपन् नदीतीरं ग- च्छेत् । ‘‘अव मा पाप्मन्निति जपन्नुदकम् अभिगच्छेत्’” इति हि न- क्षत्रकल्पः [ न° क° १५]॥
तत्र प्रथमा ॥
पञ्च च याः पंचाशच्च संयन्ति मन्य अभि।
इतस्ताः सवों नश्यन्तु वाका अपचितामिव ॥ १ ॥
पर्छ । च । याः । पञ्चाशत् । च । सम्ऽयन्ति । मंन्याः। अभि ।
इत: । ताः । सर्वाः। नश्यन्तु । वाकाः । अपचितम्ऽइव ॥ १ ॥
पश्च च पञ्चाशच्च पञ्चाधिकपञ्चाशत्संख्याका य गण्डमालाः मन्याः गलस्योर्वभागे स्थिता धमनीर्मन्याशब्दवाच्या अभि संयति सर्वतो व्या भुवन्ति इतः अस्मात् प्रयोगात् ताः तत्संख्याकाः सवो गण्डमाला न श्यन्तु विनष्टा भवन्तु । वाकाः वचनीया दोषाः अपचितामिव पूजितां पतिव्रतां स्त्रियं प्राप्य यथा पराहता नश्यन्ति तथेत्यर्थः ।
द्वितीया ।
सनं च याः संसृतिश्च संयन्ति पॅव्य अभि ।
इतस्ताः सव नश्यन्तु वाका अपचितमिव ॥ । २ ॥
संत । च । याः । सप्ततिः । च । सम्ऽयन्ति । नैव्यः। अभि ।
इतः। ताः । सवः । नृश्यन्तु । वाकाः । अपचितम्ऽइव ॥ २ ॥
सप्ताधिकसप्ततिसंख्याका या ग्रीवासु भवा नाडीः गण्डमालाः ग्रेव्यः अभि संयन्ति अभितो व्याप्नुवन्ति । अन्यद् व्याख्यातम् ॥
• १ P मन्यः. २ A D R S PJ c- Cy सती. 1ey wil B B K K XV. ३ P / सी. We with P K.
1 S' पपुनि for पुल्यानि. Sp S'. Avsk : °युः सहस्राक्षायाप्सु बलन्पुरोडाश-संवर्ताश्चतुष्पथे च ( x, व ?)क्षिष्यावकिरति. 3 S’ धमनी for धमनीः
तृतीया ॥
नवं च या नवतिश्च संयन्ति स्कन्ध्य अभि ।
इतस्ताः सर्वा नश्यन्तु वाका अंचितमिव ॥ ३ ॥
नवं । च । याः। नवतिः । च । सम्ऽयन्ति । स्कन्ध्यः। अभि ।
इतः । ताः । सः । नश्यन्तु । वाकाः । अपचितम्ऽइव ॥ ३ ॥
नवोतरनवतिसंख्याका या गण्डमालाः स्कन्ध्याः । ग्रीवाभ्योऽधःप्रदे- शः स्कन्धः । तत्र भवा धमनीः अभि संयन्ति अभितो व्यापूवन्ति शेषम् उक्तार्थम् ॥
चतुर्थी ।
अवं मा पाप्मनसृज वशी सन् मृडयासि नः।
आ म भद्रयं लोके परमंन् हितम् ॥ १ ॥
अवं । मा । पाप्मन् । सृज । वशी । सन् । मृडयासि । नः ।
आ। मा । भद्रस्य । लोके । पाप्मंन् । धेहि । अविऽहतम् ॥ १ ॥
हे पाप्मन् पापाभिमानिदेव [ मा] माम् अव सृज त्वत्सकाशाद् विमोचय । वशी सर्वस्य वशयिता त्वं नः अस्मान् सं मृञ्यासि सम्यङ् मृडय सुखय ॥ . मृड सुखने । अस्मात् लेटि आडागमः ४ ॥ हे पाप्मन् अवहूर्तम् अपीडितं सा मां भद्रस्य । भन्दनीयस्य सुकृतस्य फल भूते लोके स्वर्गादौ आ धेहि स्थापय । ॐ अविहृतम् इति । तृ कौटिल्ये । “हु बरेश्छन्दसि ” इति निष्ठायां हुभावः ॐ ॥
पक्षमी ॥
यो नः पाप्मन् न जहांसि तमु त्वा जहिमो वयम् ।
पाथामी व्यावर्तनेन्यं पाप्मानं पद्यताम् ॥ २ ॥
१ A BD K K R S vcx पाप्म° clearly. PJ C प्रमुन्, ॐ पाप्मन.
1 S’ भजनीयस्य.
यः । नः। पाप्मंन् । न। जहसि । तम् । ॐ इति । वा। हिमः। वयम् ।
पथाम् । अनैं । विऽआवर्तने । अन्यम् । पाप्मा । अनु । पद्यताम् ॥ २ ॥
हे पाप्मन यस्वं नः अस्मान् न जहासि न परित्यजसि । ४ ओ हाक् त्यागे इति धातुः $ । तमु तमेव वा त्वां पयाम चतसृभ्यो दिग्भ्य आगतानां मार्गाणाम् अनुध्यावर्तने यस्मिन् प्रदेशे चतुष्पथल क्षणे अनुमाप्तः परस्परं व्यावर्तन्ते तत्र देशे वयं जहिमः । अनेन अनु- ष्ठितेन कर्मणा बलात् परित्यजार मः । ॐ ‘‘जहातेश्च ”” इति इचम् । पथाम् ” इति । ‘भस्य टेलपः’ इति टिलोपे उदात्तनिवृतिस्वरेण वि भक्तेरुदातत्वम् । अनुव्यावर्तन्तेऽस्मिन्निति अनुव्यावर्तनो देशः । अधिकरणे युट् ह & । तत्र त्यक्तः पाप्मा अन्यम् अस्मद्वेष्यम् अनु पछताम् अ नुप्रविशतु ॥
षष्ठी ।
अन्यत्रास्मन्युच्यतु सहस्राक्षो अमर्यः।
यं दोषम् तमृच्छतु यमं द्विष्मस्तमिर्जहि ॥ ३ ॥
अन्यत्र । अस्मत् । नि। उच्यतु । सहस्रऽअः। अमर्यः ।
यम् । वेषभ। तम् । ऋच्छतु । यम् । ॐ इति।द्विष्मः। तम्। इत्। जहि ॥३॥
अस्मत् अस्मतः अन्यत्र सहस्राक्षः इन्द्रवत् प्रसह्यकारी अमर्यः अम रणधर्मा देवतारूपः पाप्मा न्युच्यतु नितरां गच्छतु । । 8 उच सम- एतदेव वित्रियते । यं शठं वयं द्वेषाम द्विष्मः तम् ऋ- च्छतु पापं गच्छतु । ५ ऋ गतौ । शपि ‘‘पाघ्रा° » इत्यादिना ऋच्छदेशः ॐ । पुनरपि यमेव वयं द्विष्मः तमित् तमेव जहि ना- शय । ॐ र्वेषामेति । द्विषेलोंटि ‘‘आडुत्तमस्य पिच्च” इति आडा यमः । पिछद्भावेन डिचाभावात् लघूपधगुण: x ॥
[ इति तृतीयेनुवाके ] तृतीयं सूक्तम् ॥
१ P ४ प्रष्मन्. ,२P द्वेषम्. We with P J K Cr.
गृहादिषु कपोतोलूकप्रवेशशान्यथै शानन्युदकाभिमन्त्रणे विनियुक्तमहा शान्तिगणे देवाः कपोतः’ [ ६. २७] ‘‘ऋचा कपोतम्”[६, २४ ॥ ‘‘अमून् हेतिः”[ ६, २९] इति त्रयस्तृचा आवपनीयाः । तद् उक्तं क शिकेन । पतत्रिभ्यो देवाः कपोतः ऋचा कपोतम् अमून् हेतिरिति महाशान्तिम् आवपते’’ इति [ कौ° ५. १०] ।
'ऋचा कपोतम्' इति तृचस्य पूर्वतृचेन सह उक्तो विनियोगः । अत्र ‘‘परीमे अंत्रिम्”[२] इत्यनया ऋचा कपोतोलूकप्रवेशशान्त्यर्थ मेव गाम् अग्निम् आनीय शालां कपोतप्रवेशस्थलं वा त्रिः परिभ्राम येत् । सूत्रितं हि । ‘‘परीमे अंत्रिम् इयर् िगाम् आदाय निशि का रयमाणस्त्रिः शालां परिणयति” इति [ कौ° ५. १०]॥
तत्र प्रथम ॥
देवः कपोतं इषितो यदिच्छन दूतो निकैया इदमाजगाम ।
तस्स अज़्म कृष्णवम् निष्कृतिं शं नो अस्तु द्विपदे शं चतृष्पदे ॥ १ ॥
देवः। कृपोतः । इषितः। यत् । इच्छन् । दूतः । निःऽऋत्याः । इदम् । आऽजगामे
तस्मै । अर्चाम । कृणवम । नि:sठंतिस । शम् । नः । अस्तु । द्विपदं । शमं । चक्रुःऽपदे ॥ १ ॥
हे देवाः निऋत्याः पापदेवताया दूतः कर्मकरः इषितः प्रेषितः [क- पोतः] कपोताख्यः पक्षी यद् बाधनम् इच्छन् इदम्', अस्मदीयं गृहम् आजगाम आगतवान् तस्मै तन्निवृत्यर्थम् अर्चाम युष्मान् हविषा पूज- याम ॥ निष्कृतिम् तदोषशान्तिं कृणवाम करवाम । नः अस्माकं द्विपदे पादद्वयोपेताय पुत्रभृत्यादये [शम्] चतुष्पदे पादचतुष्टयोपेताय गवाश्वादये च शम् रोगादीनां शमनं कपोतमवेशजनितदोषशान्तिश्च अस्तु भवतु ।
द्वितीया ॥
शिवः कपोतं इषितो नो अस्वनागा देवाः शकुनो गृहें नेः।
१ A D S निःी. c4 ब्रिड्. We will K KB v.
अग्निर्हि विमों जुषतां हविर्नः परि हेतिः पक्षिणीं नो वृणक्तु ॥ २ ॥
शिवः । कृपोर्तः । इषितः । नः। अस्तु । अनागाः। देवः। शकुनः। गृहम् । नः ।
अग्निः । हि । विषीः । जुषतम् । हविः । नः । पtि । हेतिः । पक्षिणीं । नः। वृणतृ ॥ २ ॥
हे देवाः इषितः नितिदेवतया प्रेषितः कपोतः [नः] शिवः सु- खकरः अस्तु भवतु । अनागाः अनपराधकः शकुनः पक्ष नः अस्माकं गृहं न पीडयतु । हि यस्माद् एवं तस्माद् विमो मेधावी असिः नः अस्मदीयं हविर्जुषताम् सेवताम् । तत्प्रसादात् पक्षिणी पक्षोपेता कपोता- ख्या हेतिः हननसाधनम् आयुधं नः अस्मान् परि वृणक्तु परिवर्जयतु ॥
तृतीया ।
हेतिः पक्षिणी न दभान्यस्माना पदे कृणुते अभिधानं
शिवो गोभ्यं उक्त पुरुषेभ्यो नो अस्तु मा नो देवा इह हिंसीत् कपोतैः ॥ ३॥
हेतिः । पक्षिणीं । न । भाति । अस्मान् । आी इतेि । पुदम् । कृणुते । अग्निऽधाने ।
शिवः । गोभ्यः । उत । पुरुषेभ्यः । नः । अस्। मा। नः । देवाः । इह। हिंसीत् । पोर्तः ॥ ३ ॥
पक्षिणी पक्षायां युक्ता हेतिः हननसाधनम् अस्मान् न दभाति न हिनस्तु । स च आी आद्यां व्याप्तायाम् अरण्यान्याम् अग्निधाने दा- वाग्निसंचारस्थाने पदं कृणुते पादप्रसारं करोतु । अस्मतो विनिर्गच्छचि न्यर्थः । यचा अश्नन्ति अस्य जना इति आष्ट्रे पचनशाला तस्याम् अ- न्निधाने अग्निनिधानस्याने इति योज्यम् । तथा गोभ्यः पुरुषेभ्यश्च नः अस्माकं संबन्धिभ्यः शिवः सुखकरः अस्तु भवतु । हे देवाः इह अस्मिन्
२१ Pदेवा.We with pJ Cr.
1 S स for सा. 2 S’ अरण्यानाम्. 3 S ’ अस्मिन् for अस्यां .
गृहे युष्मदनुग्रहाद् अयं कपोतः पक्षी नः अस्मान् मा हिंसीत मा बाधिषु ॥
चतुषीं ॥
ऋचा कृपोतै नुदत मुणोदुमिषं मदन्तः परि गां नयामः ।
संलोभयन्तो दुरिता पुदानि हित्वा न ऊर्जे म पंत पंथिष्ठः ॥ १ ॥
ऋचा । कपोतंम्। नुदत । प्रश्नोदंस। इर्षम् । मर्दन्तः। परि। गाम। नद्याः।
सम्ऽलोभयन्तः। दुःऽङ्कता । पदानि । हित्वा । नः। ऊर्जम् । प्र। पदात् । ॥ १ ॥
हे देवः ऋचा अनेन मन्त्रेण [कपोतम्] कपोताख्यं पक्षिणं प्रनोद प्रकर्षेण नोदनीयं पेरणीयं नुदत अस्मतृहात् प्रेरयत । वयं च इषम् अन्नं प्राप्य मदन्तः तृप्तः सन्तः गां परि नयामः परितः सर्वतः संचारयामः । गोसंचारणेन शान्ति कुर्म इत्यर्थः । किं कुर्वन्तः । दुरिता दुरितानि दु गैत्तिनिमितानि पदानि कपोतस्य पादनिधानस्थानानि संलाभयन्तः स म्यक प्रमार्जयन्तः ॥ स च नः अस्माकम् ऊर्जम् बलकरं पचनशालास्थम् अन्नं हित्वा त्यका पतिीः पततां पक्षिणां श्रेष्ठः सन् प्र पतत् प्रपतेत्। । ॐ पतु गतौ । अस्मात् लेटि आडागमः । पतिष्ठ इति । अस्मादेव तृजन्ताद् आतिशायनिक इष्ठन् । “तुरिठेमेयस्सु” इति तृलोपः ।
पञ्चमी ।
परीमेन्निर्मर्षर्त परीने गामनेषत
देवेष्वक्रत श्रवः क इम आ दधर्षति ॥ २ ॥
परिं । इमे । अग्निम् । अर्धत । परि । इमे । गाम् । अनेषत ।
देवेषु । अक्रत । श्रवः । कः। इमान् । आ । दधर्षति ॥ २ ॥
इमे ऋत्विजः कपोतप्रवेशशान्यर्थम् अमेिं पर्यषेत । परितो होमार्थ ।
१ - प्रथिष्टः ( ). २ x, P P J K Cr crand not पथिंऽस्थः. Dove tle : e of the agraha, likwale :e५nt, suggest पतिष्टः :- the original ruling ३ D K S V १ fir १. we with A BK KR c, ४ A D R S C "मरिषत. C अरिषत. We with B K KP = v.
गृहे प्रापयन्नित्यर्थः । तथा इमे गां पर्यनेषत परितो गृहम् अगमयन ॥ तथा देवेषु अस्यादिषु अवः हविर्लक्षणम् अन्नम् अक्रत अकृषत । एवं शान्तौ कृतायाम् इमान अस्मदीयान् पुरुषान् को नास हिंसकः आ दधर्षति आधृष्टान् बाधितान् करोति ।
षष्ठी ।
यः पृथुमः प्रवर्तमाससादं बहुभ्यः पन्थामनुपस्सशनः ।
योङयेथे द्विपो यश्चतुष्यस्तस्मै यमाय नमो अस्तु मृत्यवें ॥ ३ ॥
यः। प्रथमः। प्रऽवतंम् । आऽससाद । बहुऽभ्यः। पन्थम् । अनुऽपस्मशानः ।
यः । अस्य । ईशे । द्विर्डपर्दः । यः । चर्तुःऽपदः । तस्मै । युमायं । नमः । अस्तु । मृत्यवे ॥ ३ ॥
यो यमो बहुभ्यः अन्येभ्यो देवेभ्यः प्रथमः प्रथमभावी मुख्यः सन् प्रवतम् प्रवणवन्तं पन्थाम् पन्थानं मार्गम् आससाद प्राप । किं कुर्वन् अनुपस्पशानः अनुक्रमेण सवोन् प्राणिनः स्मृशन् परिगणयन् । अयम् अद्य मारयितव्यः अयं श्वः अयं परश्वः इत्येवम् आकलयन्नित्यर्थः । यो यमः अस्य द्विपदः पादद्वयोपेतस्य मनुष्यादेः प्राणिजातस्य ईशे ईटे य श्वास्थ चतुष्पदः गवादरीष्टे तस्मै यमाय मृत्यवे मृतिकारिणे देवाय नमो अस्तु नमस्कारो भवतु ॥
[ इति तृतीयेनुवाके] चतुर्थ सूक्तम् ॥
‘‘ असून हेतिः”’ इति तृचस्य पूर्वसूक्तेन सह उक्तो विनियोगः । सू त्रं च तत्रैवोदाढतमम् ॥
‘देवा इमम्” इन्यूचा पौनसिरसवे मधुमन्थाभिमर्शनादीनि कर्माणि कुर्यात् । सूत्रितं हि । ‘‘देवा इमं मधुना संजितं यवम् इति पौनसि- लं मधुमन्यं सहिरण्यं संपातवन्तम्” इति [कौ° ४. ७] ।।
“यस्ते मद ’ इति द्वाभ्याम् ऋग्भ्यां शमीलवनपापलक्षणशान्यर्थं शमीवल्शेन शिरस्युडापयेत् । सूत्रितं हि । ‘‘यस्ते मद इति शमीलून-
१ D K SV १ for , |we with A B KR C -, २ P द्विपदः •we with PJ C
‘‘पापलक्षणयोः शमीशमके नाभ्युद्य वापयत्यधिशिरः” इति [कौ° ४.७]॥ ‘‘ आयं गौः’ इति तृचेन खुफ्रिसवे गोरभिमर्शनसंपातादीनि कर्मा णि कुर्यात् । ‘‘आयं गौः पृश्निः [६.३१] अयं सहस्रम् [७.२३] इति धृतिं गाम्” इति [ कौ° ४. ७] कौशिकसूत्रात् ॥
तथा आधाने आहितस्य आहवनीयादेः अनेन तृचेन उपस्थानं कु यत् । ‘‘आहिंतम् आहवनीयम आयं गौरित्युपतिष्ठते ” इति हि वैतानं सूत्रम् [ वै° २. २] ॥
द्वादशाहे अविवाक्येहनि मानसस्तोत्रम् अनेन तृचेन अनुमन्त्रयेत । ‘‘अयं गौरिति चानुमन्त्रयते ’ इति वैतानं सूत्रम् [ वै° ६ ३] ।
तत्र अयम ॥
अमून् हेतिः पतत्रिणी न्येतुि यदुलूको वदति मोघमेतत् ।
यद् वां कपोतः पदमनौ कृणोति ॥ १ ॥
अमून् । हेतिः । पतत्रिणीं । नि। एतु । यत् । उलूकः। वदति। मोघम् । एतत्।
यत् । वा । कपांतंः । पुदम् । अनौ । कृणोति ॥ १ ॥
अमून् दूरं दृश्यमानान् अस्मदीयान् शन् पतत्रिणी पध्यात्मिका हे- तिः लि एतु नितरां गच्छतु । उलूकः घूको यत् अशोभनं वदति रत मोघम् निर्वीर्यं भवतु । वाशब्दः [ अप्यर्थे । कपोतः] कपोताख्यः पक्षी अशुभसूचनाय यत् पदम् अग्नौ पचनाग्निसमीपे कृणोति करोति । तद पि निर्वीर्यं भववित्यर्थः ।
द्वितीया
यौ तं दूतौ निश्चत इदमेतोर्महितौ प्रहितौ वा गृहं नः ।
कपोतोलूकाभ्यामपदं तदंस्तु ॥ २ ॥
यौ । ते । दूतौ । नि:ऽऋते । इदम् । आऽइतः । अप्रैऽहितौ। प्रऽहितौ । वा । गृहम् । नः ।
कपोतऽउल्काभ्यम् । अपीदम् । तत् । अस्तु ॥ २ ॥
1 S’ नाध्युयापयन्यधि ". ४ S’ आक्षत'.
हे निधृते पापदेवते ते त्वदीयौ कपोतोलूकात्मकौ यौ तौ अप्रहितौ त्वया अमेषितौ प्रहितौ वा प्रेषितौ वा नः अस्माकम् इदं गृह्यहम् एतौ आगतों तद् गृहं ताभ्यां कपोतोलूकाभ्याम् अपदम अनाश्रयभूतम् अस्तु भवतु ॥
तृतीया ।
अवैरकृत्यायेदमा पंपत्यात् सुवीरतया इदमा संसद्यात् ।
परांठंव परां व परांचीमी संवर्तमम् ।
यथां यमयं वा गृहेरसं प्रीतिचाकशानाभूकं प्रतिचाकशान् ॥ ३ ॥
अवैऽहृत्यायं । इदम् । आ । प्रपन्यात् । सुऽवीरतयै । इदम् । आ। सुसह्यात्। परां । एव। परां । व्द् । परांचीम् । अनु । सुमऽवर्तम् ।
ययां । यमस्य। त्वा। गृहे । अरसम् । प्रतिऽचाकशान । आभूकंम् । -तिऽचाकशान् ॥ ३ ॥
इदं कपोतोलूकजनितं दुर्निमित्तम् अवीरंहत्यायै अवीरहननाय अस्म- दीयानां वीराणाम् अहिंसनाय आ पपद्यत् आपद्यताम् । अवकल्पताम् इत्यर्थः । तथा अस्माकं सुवीरतायै शोभनवीरसद्भावाय इदं दुर्निमित्तं परामेवं परावतंम् । परावत् इति दूरनाम । अत्यन्तदूरदेशम् पराचीम् प राङ्खम् अपरावृतं संवतम् समाप्तम् अनुलक्ष्य् “ आ ससथात् आसीदतु मामोतु ॥ हे कपोतात्मक दूत यमस्य स्वामिनो गृहे वा त्वां यथा येन प्रकारेण अरसम् निःसारं प्रतिचाकशान् प्रतिपश्येयुः तत्रत्या जनाः तथा आभूकम् आगतवन्तमेव केवलं त्वां प्रतिचाकशान् मतिपश्येयुः
चतुर्थी ॥
देवा इमं मधुना संयुक्तं यवं सरस्वत्यमधेि सुणावंचीषुः ।
इन्द्र आसीत् सीरंपतिः शतक्रतुः कीनाश आसन् मरुतः सुदानवः ॥ १ ॥
देवाः । इमम् । मधुना। सम्ऽयुतम् । यवम् । सरस्वत्याम् । अधि। मुणौ । अचक्षः
१ x K v गृहे". We with A B D R S c-
इन्द्रः। आसीत् । सीरंऽपतिः। शतऽऽअतुः। कीनाशः। आसन । मरुतः। सुऽदानवः ॥ १ ॥
मधुना मधुररसेन क्षौद्रेण वा संज्ञितम् संमानं यवम् दीर्घशूकम इमं धान्यविशेषं सरस्वत्याम् अधि सरस्वत्याख्याया नद्यः समीपे मणौ मनु ध्यजातौ देवाः अचीषुः कृतवन्तः । तदानीं कर्षणेन भूमौ तद् धान्यम् उत्पादयितुं शतक्रतुः इन्द्रः सीरपतिः हलस्याधिष्ठाता स्वामी आसीत् । सुदानवः शोभनदान मरुतः कीनाशाः कर्षका आसन् ।
पञ्चमी ॥
यस्ते मदोंबकेशो विकेशो येनाभिहस्यं पुरुषं कृणोषि
आरात् त्वया वननि वृद्धि त्वं शंमि शतवेल्श वि रेह ॥ २ ॥
यः । ते । मदः। अवऽकेशः। विऽकेशः। येन । अभिऽहस्यम् । पुरुषम् । कृणवं ।
आरात् । त्वत् । अन्या । वननि । वृत्।ि त्वम् । शमि । शतऽवंशा । वि। रोह ॥ २ ॥
हे शमि ते तव संबन्धी [यो] मदः हर्षः अवकेशः अवमतकेशोत्पादकः विकेशः केशविगमनहेतुश्च भवति । येन मदेन अभिहस्यम् अभित ह सनीयं पुरुषं कृणोषि करोषि । अहमपि त्वतः अन्या अन्यानि वद्यतिरि तानि आरात् दूरवर्तीनि वनानि तृक्षि वृश्चामि । हे शमि त्वं शतव ल्शा शतशाखा सती वि रोह विविधं प्ररूढा भव ॥
षष्ठी ।
वृहत्पलाशे सुभगे वर्धवृद्ध ऋतावरि।
मातेव पुत्रेभ्यो मृड़ केशेभ्यः शमि ॥ ३ ॥
बृहत्पलाशे । सुऽभंगे। वर्षेऽवृद्धे । ऋतऽरि।
माताऽऽव। पुत्रेभ्यः । मृड । केशेभ्यः । शमि ॥ ३ ॥
१ A D S P*cबंशा. २ J °पाला '. y " with P P C .
हे वृहत्पलाशे । बृहन्ति महान्ति समधिकानि पलाशानि पर्णानि य स्याः सा वृहत्पलाशा । हे सुभगे सौभाग्यकारिणि हे वर्षवृडे वर्षेणैव वृद्धे । अपुरुषप्रयत्नसिद्धे इत्यर्थः । हे ऋतावरि । ऋतम् उदकं सत्यं यज्ञ वा तद्वति । ५ ऋतशब्दात् ‘‘ छन्दसीवनिपौ ” इति मत्वर्थ- यो वनिप् । ‘‘वनो र च” इति ङीब्रेफौ ४ । “ एवंभूते हे शमि पुत्रेभ्यो मातेव ऋशेभ्यो मूलं मृडय । यथा माता पुत्रान् अभिवर्धयति तथा केशान् वर्धयेत्यर्थः ।
सप्तमी
आयं गौः पृश्निरक्रमीदसदन्मातरं पुरः ।
पितरं च प्रयन्न्स्वः ॥ १ ॥
आ । अयम् । गौः। पृश्निः । अक्रमीत् । असदत्। मातरम् । पुरः ।
पितरम् । च। मृऽयन्। स्वः ॥ १ ॥
गौः गमनशीलः पृश्निः पृष्टवणों व्याप्ततेजा अयं सूर्यः आ अक्रमीत् आकान्तवान् । उदयाद्रिशिखरम् इति शेषः । आक्रम्य च पुरः पुर- स्तात् पूर्वस्यां दिशि परिदृश्यमानः मातरम् सर्वस्य भूतजातस्य जननीं भूमिम् असदत् स्वरश्मिभिव्यामोत् । ॐ षट्स विशरणगत्यवसादनेषु । अस्मात् लुङि लुदित्वात् लेः अङ आदेशः ॐ । ततः पितरम् वृष्टि लक्षणस्य रेतसो निषेकेण सर्वस्य जगत उत्पादकं स्वः स्वलकम् चका राद् अन्तरिक्षे च प्रयन् प्रगच्छन् । पश्चाद् व्यामोतीत्यर्थः । स एव वृद्ध्युदकलक्षणस्य अमृतस्य दोहनाद् गौरित्युच्यते ॥
अष्टमी ।
अन्तर्भारति रोचना अस्य प्राणादपानतः ।
व्युख्यन्महिषः स्वं६ ॥ २ ॥
अन्तः । चरति । रोचना । अस्य । प्राणात् । अपानतः ।
वि । अख्यत् । महिषः । स्वः ॥ २ ॥
१ x : May aidikaam Juse. New Ry २ ॐ सुवः
माणात् प्राणनव्यापाद् अनन्तरम् अपानतः अपाननव्यापारें अस्य प्राणिजातस्य शरीरमध्ये मुख्यमाणात्मना रोचना रोचमाना सूर्य अभ अन्तः मध्ये चरति वर्तते । महिषः । महन्मैतत् । महान अ धिभूतं वर्तमानः स्वः स्वगपलक्षितम् उपरितनं समस्तं लोकं व्यख्यत् वि चष्टे' प्रकाशयति ।, ॐ चष्टिः पश्यतिकर्मा । छन्दसो लुङ् । अ स्यतिवक्ति'” इति श्लेः अङ् आदेशः ५ ॥
नवमी ॥
त्रिंशद् धाम वि राजति वाक् पैतद् अंशिश्रियत् ।
प्रतुि वस्तोरहूनृभिः ॥ ३ ॥
त्रिंशत् । धार्म । वि । राजति । वाक् । पतङ्गः। अशिश्रियत्
मतेि । वस्तः। अहः । युऽभिः ॥ ३ ॥
वस्तोः वासरस्य अहोरात्रस्य अवयवभूताने त्रिंशन्मुहूर्तात्मकानि धा- म धामानि स्थानानि । उँहर्शब्दः अवधारणे । तस्यैव सूर्यस्य द्युभिः दीप्तिभिः प्रति वि राजति विराजन्ते प्रतिक्षणं विशेषेण दीप्यन्ते । ओं व्य न्ययेन एकवचनम् बहु ॥ तथा वक् त्रयीरूपा पतङ्गः । ॐ विभ- क्तिव्यत्ययः ४ । पतङ्ग पतनशीलं पक्षिवच्छीघ्रगामिनं सूर्यम् अशि श्रियत् आश्रित्य वर्तते । *‘‘णिश्रिद्रुवुभ्य: ’ ” इति लेश्चङ् आंदे- शः > । “ऋग्भिः पूर्वाहे दिवि देव ईयते । यजुर्वेदे तिष्ठति म ध्ये अह्नः । सामवेदेनास्तमये महीयते’’ इति तैतिरीयकम् [तै' ब्र' ३. १२.९.१] ।
इति सायणार्यविरचिते अथर्ववेदार्थप्रकाशे षष्ठकाण्डे तृतीयोनुवाकः । चतुएँनुवाके पञ्च सूक्तानि । तत्र ‘‘अन्तद्वे’’ इति प्रथमं सूक्तम् । तत्र आधेन तृचेन पिशाचरक्षोजनितभयनिवृत्तये सूत्रोक्तप्रकारेण अग्निं त्रिः प्रदक्षिणं कृवा पुरोडाशं जुहुयात् । सूत्रितं हि । ‘‘अन्तर्देव इति समन्तम् अनेर्जपंत्रिः परिक्रम्य पुरोडाशं जुहोति’’ इति [ कौ° ४.७]॥
१ K K V ‘म. We with A BD R B C.
1 S' तस्यै for तस्यैव . J S" वाक्य. 3 So S’. A४० अनेः कंघीमुष्णपूर्णायां जप°. षष्ठं काण्डम् । ६३ [अ० ४. सू°३२.]२०५ 'यस्येदमा रजः" इति तृचेन कृषिकर्मणि क्षेत्रं गत्वा युगलाङ्गलं ब- ध्नाति । अनेनैव तृचेन दक्षिणम् अनड्वाहं युगे युनक्ति | ततः कर्ता इमं तृचं जपन् प्राचीनं कृषन् तृचसमात्यनन्तरं हालिकाय हलं प्रय- च्छेत् । तेन तिसृषु सीतासु कृष्टासु उत्तरसीतान्ते अग्निम् उपसमाधाय पुरोडाशेन इन्द्रं स्थालीपाकेन अश्विनौ च अनेन तृचेन यजन् तस्यामेव सीतायां संपातान् आनयेत् । सूत्रितं हि । 'यस्येदमा रज इत्यायोज- नानाम अप्ययः इति [ कौ०३. ६ ] ॥ >> तथा सर्वफलकामः अनेन तृचेन इन्द्रं यजते उपतिष्ठते वा । “य- स्पेदमा रजः [ ६.३३] अथर्वाणम् [ ७. २] अदितिद्यौरदितिः ” [७, . ६ ] इत्यादि सूत्रम् [ कौ०७.१०] ॥ " 66 "" तथा भूमिकर्षणे लाङ्गलसंश्लेषलक्षणोत्पाते तच्छान्त्यर्थ क्रियमाणे शा- न्त्युदके एतं नृचम् आवपेत् । 'अथ यत्रैतल्लाङ्गले संसृजत: ' इति प्र क्रम्य “अत्र शुनासीराण्यनुयोजयेद्” इति सूत्रितम [ कौ°१३.१४] ॥ तत्र प्रथमा || अ॒न्त॒दा॑वे जु॑हुता॑ स्व॒तद् या॑तु॒धान॒क्षय॑णं घृ॒तेन॑ । आ॒राद् रक्ष॑सि॒ प्रति॑ ह॒ त्वम॑ग्ने॒ न नो॑ गृ॒हाणामुप॑ तीतपासि॒ ॥ १ ॥ अ॒न्त॒ऽावे । जुहु॒ते॒ । सु । ए॒तत् । या॒तु॒धा॒न॒ऽक्षय॑णम् । घृ॒तेन॑ । आ॒रात् । रक्ष॑सि । मति॑ । दु॒ह॒ । त्वम् । अ॒ग्ने॒ । न । नः॒ । गृ॒हाणा॑म् । उ- पं । तीतपास ॥ १ ॥ . हे ऋविज: यातुधानक्षयणम् रक्षोनिवर्हणम् एतत् हविः घृतेन सह दांवे दावानौ अन्तः मध्ये [सु] सुठु जुहुत ॥ हे अने आहुत्याधारभूतस्त्वं रक्षांसि अस्मदुपद्रवकारिणो राक्षसान् आरात् दूरे प्रति दह भस्मसात् कुरु ॥ नः अस्माकं गृहाणां नोप तीतपासि उपतापकरो मा भूः ॥ ₹ ABÉDKKR ŚÎJV. जु॑हुता. We with C. P. 2 DKKRV१ for ३. J जुहुत C. जुहन. We with P. ३P 18' इत्यायोजना. We with Kausika. (1 ६४ अपर्वसंहिताभाष्ये द्वितीया ॥ रु॒द्रो व ग्रीवा अशरैतं पिशाचाः पृ॒ष्टीर्वोणि॑ि शृणातु यातुधानाः । वी॒रुद् वो॑ वि॒श्वतो॑वीर्या॑ य॒मेन॒ सम॑जीगमत् ॥ २ ॥ रु॒द्रः । वः॒ः । ग्रीवा॒ः। अशरैत् । पि॒शाचा॒ाः । पृ॒ष्टी: । : । अपि॑ शृणातु । यातु॒ऽधा॒नाः । वी॒रुत् । वः॒ः । वि॒श्वत॑ऽवीर्यौ । य॒मेन॑ । सम् । अजीगमत् ॥ २ ॥ हे पिशाचाः पिशिताशनाः वः युष्माकं ग्रीवा: गलावयवान रुद्रः संहर्ता देव: [ अशरैत ] छिनतु ॥ हे यातुधानाः वः युष्माकं पृष्टी: पा वस्थीनि स एव रुद्रः अपि शृणातु हिनस्तु ॥ विश्वतोवीर्या सर्वतः प्राप्तवीर्या वीरुत् ओषधिश्च वः युष्मान यातुधानान् यमेन मृत्युना सम् अजीगमत् संगमयतु ॥ तृतीया ॥ अभ॑यं मित्रावरुणावि॒हास्तु॑ नो॒र्चिषा॒ात्तिर्णो नु॒द॒तं प्र॒तीच॑ः । मा ज्ञाता मा प्र॑ति॒ष्ठां वि॑दन्त मि॒थो वि॑घ्प्रा॒ाना उप॑ यन्तु मृत्युम् ॥ ३ ॥ अभ॑यम् । मि॒त्राव॒रुणौ । इ॒ह । अस्तु । नः । अ॒र्चिषा॑ । अ॒त्रिण॑ः । नु॒द॒- त॒म् । प्र॒तीच॑ । मा । ज्ञातार॑म् । मा । प्र॒ऽस्याम् । वि॒िद॒न् । मि॒िथः । वि॒िऽनानाः । उप॑ । यन्तु । मृत्युम् ॥ ३ ॥ हे मित्रावरुणौ नः अस्माकम् इह अस्मिन् देशे अभयम् भयराहि- त्यम् अस्तु ॥ अर्चिषा तेजसा अत्रिण: अदनशीलान् राक्षसान प्रतीच: प्रत्यङ्मुखान् अस्मत्तः पराङ्मुखान् नुदतम् निरस्यतम् ॥ ते च निरस्ता: ज्ञातारम् अभिज्ञं स्वामिनं मा विदन्त मा लभन्ताम् । तथा प्रतिष्ठाम् आवासभूमिं मा लभन्ताम् । निराश्रया भवन्त्वित्यर्थः ॥ ते च मिथः परस्परं विघ्नानाः विहन्यमानाः मृत्युम मरणम् उप यन्तु उपगच्छन्तु ॥ १BK KV अशंरीत Tv with A BB DRŚPPJVC-CrP. २ J K पृष्ठी: Wo with PPCr. ३P. We with PPCr. • PP JCr वीर्याः, We with Sayana. [अ०: ०४. सू°३३.]२०६ षष्ठं काण्डम् | चतुर्थी ॥ यस्ये॒दमा रजो॒ युज॑स्तु॒जे जना॒ वनं॒॑ स्व॒ः । इन्द्र॑स्य॒ रन्त्यै बृहत् ॥ १ ॥ यस्य॑ । इ॒दम् । आ । रजः॑ । युज॑ः । तु॒जे । जना॑ः । वन॑म् । स्व॒ः । इन्द्र॑स्य॒ । र॒न्त्य॑म् । बृहत् ॥ १ ॥ 66 यस्येन्द्रस्य इदं रज: रञ्जकं ज्योतिः तुजे तोजनाय शत्रूणां हिंसनाय आ युजः आयोजयति आयुक्तं संनद्धं करोति तस्य इन्द्रस्य रन्त्यम् र मणीयं बृहत् परिवृढं वनम् वननीयं स्वः सुठु प्राप्तव्यं निरतिशयसुख- साधनं वा तेज: हे जनाः | यूयं भजध्वम् इति शेषः । इति । रज रागे इत्यस्माद् असुनि 'रजकरजनरज:सूपसंख्यानम् इति उपधालोपः । युज इति । युजिर् योगे । अस्माच्छान्दसे लुङि हे: अङ् आदेशः । तुजे इति । तुज हिंसायाम् । अस्मात् संपदादिलक्षणो भावे किप् । स्वरिति । सुपूर्वाद् अर्विच् । रन्त्यम् इति । रमु क्री- डायाम् । अस्मात् ‘क्तिचकौ च संज्ञायाम्' इति तिच् । “न क्ति- चि दीर्घश्च” इति अनुनासिकलोपदीर्घयोरभावः । अत एव अन्यत्राम्ना- "रन्तिर्नामासि दिव्यो गन्धर्वः" इति [ तै० आ°४. ११.५] । त त्रभवं ज्योतिः रन्त्यम् ॐ ॥ 66 तम् । " रज "" पञ्चमी ॥ नाधृ॑ष॒ आ द॑धृषते धृषा॒णो धृपि॒तः शवः॑ । पु॒रा यथा॑ व्यथि श्रव॒ इन्द्र॑स्य॒ नाधृ॑षे॒ शव॑ः ॥ २ ॥ न । आ॒ऽधृषे॒ । आ । धृषते । धृषा॒णः । धृषि॒तः । शवः॑ । पु॒रा । यथा॑ । व्य॒धिः । श्रव॑ः । इन्द्र॑स्य । न । आ॒ऽधृषे॒ । शवः॑ ॥ २ ॥ सच इन्द्रः नाधृषे नाधृष्यते अन्यैर्नाभिभूयते । स च धृषाणः धृष्टः सन् [धृषितः] 1. हु धृषित इति कर्तरि निष्ठा लिङ्गव्यत्ययः ॐ । र्षकं [ शवः ] बलम् आ दधृषते आधर्षयति अभिभवति । पुरा वृत्रासु- 18' आदधर्षयति. अथर्वसंहिताभाष्ये रवधकाले व्यर्थिं व्यथाकारि श्रवः श्रूयमाणम् इन्द्रस्य शव: बलं यथा नाधृषे अन्यैर्नाधृष्यतं । तथेदानीमपीति संबन्धः ॥ षष्ठी ॥ स नो॑ ददातु॒ तां र॒यिमु॒रु॑ पि॒शम॑संदृशम् । इन्द्र॒ पति॑स्तु॒वि॑िष्ट॑मो॒ जने॒ष्वा ॥ ३ ॥ सः । नः । द॒ातु । ताम् । र॒यिम् । उ॒रुम् । पि॒शङ्गेऽसंदृशम् । इन्द्र॑ । पति॑ । तु॒वत॑मः । जने॑षु । आ ॥ ३ ॥ स इंन्द्रः नः अस्मभ्यं तं रयिम् धनं दधातु प्रयच्छतु । कीदृशम् । उरुम् प्रभूतं पिशङ्गसँदृशम् पीतवर्णाभं वर्णप्रकर्षयुक्तम् । उत्कृष्टं काञ्च- नम् इत्यर्थः । कस्माद् एवम् उच्यते इति तत्राह इन्द्रः पतिरिति । स इन्द्रो जनेष्वा । & आकारः समुच्चये ४ । सर्वेषु च जनेषु देवमनुष्या दिषु पति: अधिपतिः इष्टप्रात्यनिष्टपरिहारयोः कर्ता | तुवित्तम: बहुतमः प्रभूततमः । सर्वप्रकारोत्कर्षवान् इत्यर्थः ॥ [इति ] षष्ठकाण्डे चतुर्थेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ 66 66 7 'माग्नये वाचम्" इति पञ्चर्चेन रक्षोग्रहजनितपीडानिवृत्तये समिदा- ज्यशष्कुल्यन्तानि त्रयोदश द्रव्याणि जुहुयात् । सूत्रितं हि । प्राग्नये [६. ३४] प्रेत: [७. ११९.२] इत्युपदधीत" इति [कौ० ४.७] ॥ “वैश्वानरो न ऊतये ”[ ६.३५] "ऋतावानं वैश्वानरम् ” [ ६.३६ ] इति तृचाभ्यां सर्वभैषज्यकर्मणि उदकहरिद्रासर्पिरादिकपायनद्रव्याणि अ- भिमन्य पाययेत् । “वैश्वानरीयाभ्यां पायनम् " इति हि सूत्रम् [ कौ● ४.७] ॥ अग्निचयने “वैश्वानरो न ऊतये ” इति तृचेन पुरीषांच्छन्नां चितिं ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । “वैश्वानरो न ऊतय इति [ चितिचितिं] पुरीधा- च्छन्नाम्" इति हि वैतानं सूत्रम् [वै० ५.२ ] ॥ 2 So PP J. Craska:. १ B वित्त॑मु॒ो SoSayana's text also 1 S' श्रवं. 25' 'धृष्यते. 33' पुरीपछिला. षष्ठं काण्डम् | तत्र प्रथमा । मानये॒ वाच॑मीरय वृष॒भाय॑ क्षितती॒नाम् । स नः॑ः पर्षदति॒ विष॑ः ॥ १ ॥ म । अ॒ग्नये॑ । वाच॑म् । ई॒र॒य॒ । वृष॒भाय॑ । पि॒तीनाम । स । नः॒ । प॒र्षत् । अति॑ । द्विषि॑ः ॥ १ ॥ [अ० ४. सू० ३४.]२०७ हे स्तोत: अग्नये रक्षसां हन्त्रे देवाय स्तुतिलक्षणां वाचं प्रेरय प्रकर्षेण उच्चारय । कीदृशाय | क्षितीनां मनुष्याणां वृषभाय कामाभिवर्षकाय । स: अग्निः नः अस्मान् द्विषः शत्रून् रक्षः पिशाचादीन् अति पर्षत् अ- तिपारयतु । Xपू पालनपूरणयोः अस्मात् लेटि अडागमः । “सि- बहुलम इति सिप् ॥ 66 ,, द्वितीया ॥ यो रक्षसि नि॒जूर्व॑त्य॒ग्निस्ति॒िग्मेन॑ श॒शो॒चिषा॑ । स नः॑ः पर्षति॒ द्विषि॑ ॥ २ ॥ यः । रक्षसि । नि॒ऽजूर्वेति । अ॒ग्निः । ति॒ग्मेन॑ । शो॒शो॒चिषा॑ । सः । नः । पर्षत् | अति॑ि | द्विषः ॥ २॥ १ योग्निः तिग्मेन तीक्ष्णेन शोचिषा तेजसा रक्षांसि निजूर्वति, निहिन- स्ति । सन इत्यादि गतम् ॥ तृतीया ॥ यः पर॑स्याः परा॒वत॑स्ति॒रो धन्वा॑ति॒रोच॑ते । स नः॑ः पर्षदत्ति॒ द्विषि॑ ॥ ३ ॥ यः । पर॑स्याः । प॒राऽवत॑ः । ति॒रः । धन्व॑ । अ॒ति॒ऽरोच॑ते । सः । नुः । पर्षत् । अते । द्विषः ॥ ३ ॥ योनिः परस्याः परावतः अत्यन्तदूरदेशाद् धन्व मरुभूमि जलवर्जितं ( १ R निर्जूर्व. 1S' क्षतीनां 6 too Sáyana's test. 3: अथर्वसंहिताभाष्ये देशं तिरः अन्तर्धाय अतिरोचते अतिशयेन दीप्यते । स न इत्यादि [गतम्] ॥ चतुर्थी ॥ यो विश्वा॒भि वि॒पश्य॑ति॒ भुव॑ना॒ा सं च पश्य॑ति । स नः॑ः पर्षदति॒ द्विषि॑ः ॥ ४ ॥ यः । विश्वा॑ । अ॒भि । वि॒ऽपश्य॑ति । भुव॑ना । सम् । च॒ । पश्य॑ति । सः । नः । पर्षत् । अत । द्विषः ॥ ४ ॥ योनिः विश्वा भुवना विश्वानि भुवनानि अभि विपश्यति अभितः सर्वतो जाठररूपेण प्रदीपादिरूपेण वा विविधं पश्यति सं पश्यति च ऐकरूप्येण सूर्यात्मना प्रकाशयति । स न इत्यादि गतम् ॥ पञ्चमी ॥ यो अ॒स्य पि॒ारे रज॑सः शु॒क्रो अ॒ग्निरजा॑यत । स नः॑ः पर्षद॒ति॒ द्विषि॑ः ॥ ५ ॥ यः । अस्य । पारे । रज॑सः । शुक्रः । अ॒ग्निः । अजोयत । सः । नः । पर्षत् । अति॑ । द्विषः ॥ ५ ॥ । अस्य रजसः पार्थिवस्य लोकस्य पारे अवसाने पर्यवसानभूमौ अन्त- रिक्षे यः शुक्रः निर्मल: सूर्यात्मकः अग्निरजायत उदपद्यत । सन इ- त्यादि गतम् ॥ षष्ठी ॥ वै॒श्वा॒न॒रो न॑ ऊ॒तय॒ आ प्रया॑तु परा॒वत॑ः । अ॒ग्निः सुष्टुतीरुप॑ ॥ १ ॥ वै॒श्वा॒न॒रः । नः॒ः । ऊ॒तये॑ । आ । प्र । य॒ातु । परा॒ऽवत॑ः । अ॒ग्निः । नः । सुऽस्तुती । उप॑ ॥ १ ॥ वैश्वानरः विश्वनरहितः अग्निः नः अस्माकम् ऊतये रक्षणाय परां- १ ABKRÖPJCT. We with BDKPV. २ PJ अजायत Cr अजयत corrected into अजायत We with PK. [अ॰ ४. सू°३६.]२०९ षष्ठं काण्डम् । ६९ वत: दूरदेशाद् आ म यातु अभिमुखं प्रगच्छतु । गंवा च सोग्निः नः अस्माकं सुष्टुती: शोभनस्तुती: उप यातु उपगच्छतु ॥ सप्तमी ॥ वैश्वानरो न आग॑ममं यज्ञं सजा॒रुप॑ । अग्निरुक्थेष्वंह॑सु ॥ २ ॥ वैश्वान॒रः । नः । आ । अगमत् । इ॒मम् । य॒ज्ञम् । स॒ऽजूः । उप॑ । अ॒ग्निः । उ॒क्थेषु॑ । अंह॑ऽसु ॥ २ ॥ वैश्वानरोग्निः नः अस्मान् आगमत् आगच्छतु । आगत्य च अंहसु अभिगन्तव्येषु उक्थेषु अस्माभिः क्रियमाणेषु स्तुतशस्त्रेषु सजूः समानप्री- तिः सन् अस्मदीयम इमं यज्ञम् उप गच्छतु ॥ अष्टमी ॥ वैश्वा॒न॒रोङ्गि॑रस॒ स्तोम॑मु॒क्यं च॑ चक्लृपत् । ऐषु॑ यु॒म्नं स्वर्यमत् ॥ ३ ॥ वैश्वान॒रः । अङ्गरसाम् । स्तोम॑म् । उ॒क्थम् । च॒ । च॒क्लृप॒त् । आ । ए॒षु । द्युम्नम् । स्वः । य॒मत् ॥ ३ ॥ वैश्वानरोग्निः अङ्गिरसाम महर्षीणां तत्कर्तृकं स्तोमम् स्तोत्रम् उक्थम् शस्त्रं च चकृपत् कॢप्तं समर्थम् अकार्षीत् । एषु अङ्गिरःसु द्युम्नम् द्योत- मानं यशः अन्नंं वा स्वः सुठु अरणीयं प्राप्तव्यम् आ यमत् आगमयत् । यडा युम्नम् द्योतमानं स्वः कर्मफलभूतं स्वर्गसुखं प्रापयद् इत्यर्थः ॥ [ इति ] द्वितीयं सूक्तम् ॥ 66 - 'ऋतावानं वैश्वानरम्” इति तृचस्य सर्वरोगभैषज्यकर्मणि पूर्वतृचेन सह उक्तो विनियोगः । सूत्रं च तत्रैवोदाहृतम् ॥ 99 उप मागात् सहस्राक्षः इति तृचेन अभिचारजनितदोषनिवृत्तये अ- भिमन्त्रिवायाः श्वेतमृत्तिकायाः शुने प्रदानम् संपादिताभिमन्त्रितपालाश- 18 दत्वा for गन्त्रा अथर्वसंहिताभाष्ये मणिप्रदानम् इङ्गिडहोमं समिदाधानं वा कुर्यात् ॥ [ कौ० ६. २] ॥ “यो नः शयात्" इत्यनया अभिचारकर्मणि विद्युद्धतवृक्षजा एकादश समिध आदध्यात् ॥ [ कौ० ६.२] ॥ ७० तत्र प्रथमा । ऋ॒तावा॑नं वैश्वान॒रमृ॒तस्य॒ ज्योति॑ष॒स्पति॑म् । अज॑स्रं घ॒र्ममी॑महे ॥ १ ॥ ऋ॒ऽवा॑नम् । वैश्वान॒रम् । ऋ॒तस्य॑ । ज्योति॑षः । पति॑म् । अज॑स्रम् । घ॒र्मम् । इ॒महे॒ ॥ १ ॥ तथा [ ऋतावानम् ] | ऋतम् इति सत्यस्य उदकस्य यज्ञस्य वा नामधेयम् । तद्वन्तम् । “ छन्दसीवनियौ” इति मत्वर्थीयो वनिप्छ । ऋतस्य यज्ञात्मकस्य ज्योतिषः तेजसः पतिम् स्वामिनम् अजस्रम् अनु- परतं संततं घर्मम् दीप्यमानम् एवंभूतं वैश्वानरम् अग्निम् ईमहे ईयामहे उपसीदामः । उपास्मह इत्यर्थः । यद्वा । ईङ् गतौ । देवादिकः + व्यत्य- लुक् । ४ ईमहे इति याज्ञाकर्मसु पठि- अभिलषितं फलं याचामह इत्यर्थः ॥ द्वितीया ॥ येन श्यनो तम् । स विश्वा॒ प्रति॑ चाकूप ऋतूंरुत् सृ॑जते व॒शी । य॒ज्ञस्य॒ वय॑ उत्ति॒रन् ॥ २ ॥ स । विश्वं॑ । प्रति॑ । च॒क्लृपे । ऋ॒तून । उत् । सृज॒ते । व॒शी । य॒ज्ञस्य॑ । वय॑ः । उ॒ऽति॒रन् ॥ २ ॥ स स: वैश्वानरोग्निः विश्वाः सर्वाः मजा: प्रति चकृपे तहत् फलं भापयितुं समर्थों भवति । ४ कृपू सामर्थे । अस्माच्छान्दसो लिट् हु । च वशी वशयिता स्वतन्त्रः सूर्यात्मना ॠतून वसन्ताद्यान् कालावयवान् उत् सृजते उद्हतान् निर्मिमीते । किं कुर्वन् । यज्ञस्य संबन्धि वयः अन्नं हविर्लक्षणम् उत्तिर ऊर्ध्वं देवान प्रापयन् ॥ ₹ BDKKRŚvc Cr विश्व: We with APPJ. षष्ठं काण्डम् । तृतीया ॥ अ॒ग्निः परि॑षु॒ धाम॑सु काम भूतस्य सम्राडेको वि रा॑जति ॥ ३ ॥ अ॒ग्निः । परे॑षु॒ । धाम॑ऽसु । काम॑ । भू॒तस्य॑ । भव्य॑स्य । स॒म्ऽराट् । एक॑ः । वि । राजति॒ ॥ ३ ॥ [अ० ४. सू०३७.]२१० ० भव्य॑स्य । ७१ परेषु उत्कृष्टेषु धामसु स्थानेषु अग्नि: एक एव सम्राट् सम्यग् राज- मान: भूतस्य उत्पन्नस्य भव्यस्य उत्पत्स्यमानस्य च कामः कामयिता का ममदो वा भूवा वि राजंति विशेषेण दीप्यते ॥ चतुर्थी ॥ उप॒ प्रागा॑त् सहस्राक्षो यु॒क्त्वा श॒पयो॒ो रथ॑म् । श॒प्तार॑मन्चि॒च्छन् मम॒ वृक॑ इ॒वाव॑मतो गृ॒हम् ॥ १॥ उप॑ । म । अ॒गा॒ात् । स॒ह॒स्र॒ऽअ॒क्षः । यु॒क्त्वा । श॒पय॑ः । रथ॑म् । श॒प्तार॑म् । अ॒नु॒ऽइ॒च्छन् । मम॑ । वृक॑ऽइव । अवि॑ऽमतः । गृ॒हम् ॥ १ ॥ सहस्राक्ष इन्द्रः शपथ: शापक्रियायाः कर्ता सन् रथं युक्ता अश्वा- भ्यां संयोज्य उप अस्मत्समीपं प्रागात् । आगत्य च मम मदीयं शप्ता- रम् शापकारिणं शत्रुं जिंघांसतु । तत्र दृष्टान्तः । अविमतः अवीनां स्वामिनः पुरुषस्य गृहं वृक इव । यथा वृकः आगत्य तदीयान् अवीन हन्ति तद्वद् इत्यर्थः ॥ पञ्चमी ॥ परि॑ णो वृद्धि शपथ हुंदम॒ग्निरि॑वा॒दह॑न् । श॒प्तार॒मत्र॑ नो जहि दि॒वो वृक्षमि॑वा॒शनि॑ः ॥ २ ॥ परि॑ । नः॒ । वृ॑हि॒ । श॒पथ | हंदम् | अग्निऽइ॑व । दह॑न् । १ So we with BD. C हृद° correeted into हद. AKKRŚPPJVC हृदम्. The reading इदम् for हदम्, explained by Sayana, may have arisen front it misreading of the letter हू° for T° 1 So S. Sayan stest in S reads अन्विच्छ. अथर्वसंहिताभाष्ये श॒प्तार॑म् । अत्र॑ । नः॒ । ज॒हि॒ । दि॒वः । वृक्षमऽइ॑व । अ॒शनि॑ः ॥ २ ॥ हे शपथ नः अस्मान् परि वृद्धि परिहर मा बाधिष्ठाः । इँदम शत्रु- कुलम अग्निरिव दहन । भस्मसात् कुर्वन्नित्यर्थः । एवं च अत्र अस्मिन् देशे नः अस्माकं शतारम् शापकारिणं शत्रुमेव जहि नाशय । दिवः सकाशात् पतितोशनिः यथा वृक्षं निहन्ति तद् इत्यर्थः ॥ ७२ षष्ठी ॥ यो नः॒ शपा॒दश॑पत॒ शप॑तो॒ यश्च॑ म॒ शपा॑त् । शुने॒ पेष्टु॑मि॒वाव॑क्षानं॒ तं प्रत्य॑स्यामि मृ॒त्यवे॑ ॥ ३ ॥ यः । नः । शर्पात् । अर्शपतः । शर्पतः । यः । च । नः । शर्पात् । शुने॑ । पेष्ट॑मऽइव । अव॑ऽक्षामम् । तम् । प्रति॑ । अ॒स्या॒ामि॒ । मृ॒त्यवे॑ ॥ ३ ॥ । यः शत्रु: अशपत: अशापकारिणो नः अस्मान् शपात् परुषभाषणेन शपेत् । यश्च [ शपतः ] शापकारिणो नः अस्मान् शपात् शपेत् । तम् उभयविधं शत्रु शुने कौलेयकाय पेष्टम पिष्टमयं खाद्यमिव अवक्षामम् अवदग्धं कृत्वा मृत्यवे यमाय प्रत्यस्यामि प्रतिक्षिपामि । ॐ अवपूर्वात् क्षायते: “क्षायो मः" इति निष्ठातकारस्य मकार: छु ॥ [ इति ] तृतीयं सूक्तम् ॥ 66 'सिंहे व्याघे [६. ३७] यशो हवि: [६.३९ ]" इति तृचाभ्यां वर्चस्कामः स्नातकसिंहव्याघ्रादीनां सूत्रोक्तानां सप्तानाम् अन्यतमस्य नाभिलोममणि लाक्षाहिरण्याभ्यां वेष्टयित्वा संपात्य अभिमन्त्र्य बनीया ॥ तथा आभ्यामेव तृचाभ्यां पालाशादिदशशान्तवृक्षशकलनिर्मितमणि ला क्षाहिरण्यवेष्टितं संपात्य अभिमन्त्र्य वर्चस्कामो बनीयात् ॥ 66 सूत्रितं हि । 'लोमानि जतुना संना जातरूपेणापिधाप्य सिंहे व्याघे “यशो हविरिति स्नातक सिंहव्याघ्रबस्तवृष्णिवृषभराज्ञां नाभिलोमानि द- शानां शान्तवृक्षाणां शकलान् । एतयोः” इति [ कौ०२, ४ ] ॥ 66 १ So all our Vaidikas and manuscripts. 1 S परितो. [अ० ४. सू°३४.]२११ षष्ठं काण्डम् । ७३ तथा उत्सर्जनाख्ये कर्मणि आभ्यां तृचाभ्याम् आज्यं हुवा रसेषु सं- पातान् आनयेत् । सूत्रितं हि । 'फल्गुनीषु इयान् रसान् उपसादयति' इति प्रक्रम्य 'सिंहे व्याघे [ ६.३७ ] यशो हवि: [ ६.३९] यशसं मेन्द्रः [ ६. ५७ ]” इत्यादि “अनौ हुत्वा रसेषु संपातान् आनीय ” इत्यन्तम् [ कौ० १४.३] ॥ 66 तत्र मथमा ॥ हे व्याघ्र उ॒त या पदा॑ो विषि॑र॒नौ ब्रह्म॒णे सूर्ये या । इन्द्रं॒ या दे॒वी सु॒भगा॑ ज॒जान सा न ऐतु॒ वर्च॑सा संवाना ॥ १ सिंहे । व्याघ्रे । उत । या । पृर्दाकौ | विषि॑ः । अग्नौ । ब्राह्मणे | सूर्यै । या । — इन्द्र॑म् । या । दे॒वी । सु॒ऽभगा॑ । ज॒जाव॑ । सा । नः॒ः । आ । ए॒तु । वर्च- सा । स॒मऽवि॒द॒ाना ॥ १ ॥ सिंहे सहनशीले मृगेन्द्रे व्याघे शार्दूले च या विषिः दीप्तिरस्ति उत अपि च पृदाको सर्पे अग्नौ ब्राह्मणे सूर्ये च या दीप्तिरस्ति । त्विष्या- त्मिका सुभगा सौभाग्ययुक्ता या देवी इन्द्रं जजान जनयामास । अत्र सिंहादिषु त्रिषु आक्रमणशक्तिरूपा विषिर्विवक्षिता अभ्यादिषु त्रिषु दा- हशायंतापात्मिका । सा विष्यात्मिका देवी वर्चसा अस्मदभीप्सितेन तेजसा संविदाना संज्ञानाना ऐकमत्यं गता नः अस्मान् ऐतु आगच्छतु ॥ द्वितीया ॥ या ह॒स्तिनि॑ ह॒ीपिनि॒ या हिर॑ण्ये॒ विषि॑र॒प्सु गोषु या पुरु॑षेषु । इन्द्रं॒ या दे॒वी सु॒भगा॑ ज॒जान सा न ऐतु वर्चेसा संविदाना ॥ २ ॥ या । ह॒स्तिनि॑ । ह॒ही॒पिने॑ । या । हिर॑ण्ये । विषि॑ः । अ॒प्ऽसु । गोषु॑ । या । पुरु॑षेषु । इन्द्र॑म् । या । दे॒वी । सु॒ऽभगा॑ । ज॒जान॑ । सा । नः॒ । आ । ए॒तु॒ । वच॑सा । समऽवदाना ॥ २ ॥ १PPJ हिरण्यै We with Cr. 1S' फल्गुनेषु. Ve with Kausin. १० ७४ अथर्वसंहिताभाष्ये या विषिः हस्तिनि गजेन्द्रे द्वीपिनि तरक्षौ हिरण्ये च या विषिर- स्ति । गजेन्द्रे तावद् बलोत्कर्षरूपा विषि: द्वीपिनि हिंसनरूपा हिरण्ये आह्लादविषयतां वर्णोत्कर्ष: । अप्सु उदकेषु गोषु पुरुषेषु मनुष्येषु च या तत्तदसाधारणरूपा विषिरस्ति । या च देवी [सुभगा] सौभाग्ययुक्ता वि ष्यात्मिका देवी इन्द्रं जजानेत्यादि पूर्ववद् योजना । अस्विति । 'ऊडिदम्" इति विभक्त्युदात्तत्वम् । गोष्विति । सावेकाच: " इति प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तत्वस्य “न गोश्वनसाववर्ण" इति प्रतिषेधः तृतीया || 66 रथे॑ अ॒क्षेष्वृ॑ष॒भस्य॒ वाजे॒ वाते॑ प॒र्जन्ये॒ वरु॑णस्य॒ शुष्मे॑ । 1 इन्द्रं॒ या दे॒वी सु॒भगा॑ ज॒जान सा न ऐतु वर्च॑सा संविदाना ॥ ३ ॥ रथे॑ । अ॒क्षेषु॑ । ऋ॒ष॒भस्य॑ । वाजे॑ । वने॑ । प॒र्जन्ये॑ । वरु॑णस्य॒ | शु॒मे॑ । इन्द्र॑म् । या । दे॒वी । सु॒ऽभया॑ । ज॒जाव॑ । सा । नः॒ । आ । ए॒तु । वर्चे- सा | सम्ऽविद्वाना ॥ ३ ॥ . । गमनसाधने रथे अक्षेषु च तदीयेषु वृषभस्य सेचनसमर्थस्य पुंगवस्य वाजे वेगगमने वाते वायौ पर्जन्ये वृष्टिमदे मेघे वरुणस्य तदधिष्ठातुर्देवस्य शुष्मे शोषके बले च या प्रतिनियतस्वभावा विषिरस्ति । अन्यत् पूर्ववत् ॥ चतुर्थी ॥ राज॒न्ये दुन्दुभावाय॑ताया॒ामश्व॑स्य॒ वाजे पुरु॑षस्य मायौ । । इन्द्रं॒ या दे॒वी सु॒भगा॑ ज॒जान सा न ऐतु वर्च॑सा संविदाना ॥ ४ रा॒ज॒न्ये॒ । दु॒न्दु॒भौ । आऽय॑तायाम् । अश्व॑स्य । वाजे॑ । पुरु॑षस्य । मा॒यौ । इन्द्र॑म । या । दे॒वी । सु॒ऽभगा॑ । ज॒जान॑ । सा । नः॒ः । आ । ए॒तु । वर्च॑सा । सम्ऽविद्वाना ॥ ४ ॥ राजन्ये राज्ञोऽभिषिक्तस्य पुत्रो राजन्य: राजश्वशुराद् ८ 66 यत् ” । “ये चाभावकर्मणोः” इति प्रकृतिभावः । ति स्वरितः” इति 1 So S'. 66 [[अ॰ ४. सू° ३९.]२१२ षष्ठं काण्डम् । स्वरितत्वम् । तस्मिन् राजकुमारे आयतायाम् आयम्यमानायाम आताड्यमानाया दुन्दुभौ च या विधिरस्ति । अश्वस्य वाजे शीघ्रगमने पुरुषस्य मायौ शब्दे उच्चैर्घोषलक्षणे या विपिरस्ति । या च त्विष्यात्मिका देवी सुभगा सौभाग्ययुक्ता इन्द्रं देवं जजान जनयामात सा नः अस्मान् [ वर्चसा] तेजसा [ संविदाना] संजानाना ऐतु आगच्छतु । दानेति । “समो गम्मृच्छि॰" इति आत्मनेपदम् ॥ पञ्चमी । संवि- ७५ यथो॑ ह॒विव॑र्धता॒मिन्द्र॑जूतं स॒हस्रवीर्य सुभृतं॒ सह॑स्कृतम् । प्र॒सम्रा॑ण॒मनु॑ दीर्घाय॒ चक्ष॑से ह॒विष्म॑न्तं मा वर्धय ज्ये॒ष्ठता॑तये ॥ १ ॥ यश॑ । ह॒विः । व॒र्धाम् । इन्द्र॑ऽजूतम् । स॒हस्र॑ऽवीर्यम् । सु॒ऽभृ॑तम् । स- है:ऽकृतम् । 1 प्र॒ऽसम्रा॑णम् । अनु॑ । दीर्घाय॑ । चक्ष॑से । ह॒विष्म॑न्तम् । मा॒ । व॒र्धय॒ । ज्ये॒- ठऽता॑तये ॥ १ ॥ यशः व्यापकम् । X अशू व्याप्तौ इत्यस्माद् अशेर्युट् च [ उ° ४. १९०] इति असुनि युडागमः । यहा फलभूतस्य यशसो हेतुत्वात् तत्कारणं हविरपि यशः । तद् वर्धताम् समृध्यताम् । कथंभूतम् । इन्द्रजू- तम इन्द्रम उद्दिश्य अस्माभिः प्रेरितं दत्तं सहस्रवीर्यम् अपरिमितसाम- र्थ्ययुक्तं सुर्वृतम् सुष्ठु वर्तमानं परिवर्तमानं सहस्कृतम् सहसः पराभिभ- वनक्षमस्य बलस्थ कारकं प्रसस्रणम् मसरणशीलम् । सृ गतौ इत्यस्माद् यङ्लुगन्तात् ताच्छ्रीलिकश्चानश् । उद्दिश्यमाना देवता यादृक्परिमाणयुक्तं हवि: कामयते तावत्पर्यन्तं मन्त्रसामर्थेन अभिवर्धमा- नम् इत्यर्थः । तथा च तैत्तिरीयकम् । “धान्यम् असि । धिनुहि देवान् । 'इत्याह । एतस्य यजुषो वीर्येण यावद् एका देवता कामयते यावद् एका "तावद् आहुतिः प्रयते " इति [तै० ब्रा० ३.२ ६. ४] । अनु ईह- शस्य हविषो वर्धनानन्तरं हविष्मन्तम् तेन हविषा मुक्तं मा मां यजमानं दीर्घाय चक्षसे चिरकालभाविने दर्शनाय ज्येष्ठतात्ये सर्वश्रेष्ठ्याय च हे · अथर्वसंहिताभाष्ये इन्द्र वर्धय समृद्धं कुरु । ४" वृकज्येष्ठाभ्यां तिल्तातिलौ च च्छ- न्दसि " इति तातिल् प्रत्ययः । दीर्घाय चक्षसे प्रसत्रणम् इति वा संबन्धः ॥ अच्छ॑ न॒ इन्द्र॑ य॒शसं॒ यशभिर्यश॒स्विनं॑ नमसा॒ना विधेम स नो॑ राख राष्ट्रमिन्द्र॑जूनं॒ तस्य॑ ते रा॒तौ य॒शस॑ः स्याम ॥ २ ॥ अच्छ॑। नः॒। इन्द्र॑म्। य॒शस॑म् । यश॑ःऽभिः । य॒श॒स्विन॑म् । नम॒सा॒नाः । वि॒धेम् । सः । नः॒ः । रा॒स्व॒ । रा॒ष्ट्रम् | इन्द्र॑ऽजूतम् । तस्य॑ । ते॒ । रा॒तौ । य॒शस॑ । । स्याम ॥ २ ॥ नः अस्माकम् अच्छ आभिमुख्येन वर्तमानम् इन्द्रं यशसम् यशोरूपं ॐ यश: शब्दात् क्यजन्तात् किपि अतोलोप- अन्तोदात्तत्वम् । यशोभिः कीर्तिभिः यशस्विनम् प्रभूतयशस्कम् एवंभूतम् इन्द्रं नमसाना: नमस्यन्तः नम- स्कारादिभिः पूजयन्तो वयं विधेम परिचरेम ॥ हे इन्द्र स त्वं नः अ- स्मभ्यम् इन्द्रजूतम् इन्द्रेण त्वया प्रेरितं राष्ट्रम राज्यं रास्त्र देहि । रा- सृ दाने | तस्य ते तव रातौ दाने यशसः यशस्विनो वयं स्या- म भवेम ॥ यशसः प्रदातारम् । यलोपौ । “चित: ” इति सप्तमी ॥ 1 य॒शा इन्द्रो॑ य॒शा अ॒ग्निर्यशाः सोमो॑ अजायत । य॒शा विश्व॑स्य भू॒तस्या॒हम॑स्म य॒शस्त॑मः ॥ ३ ॥ य॒शाः । इन्द्र॑ । य॒शाः । अ॒ग्निः । य॒शाः । सोम॑ः । अ॒जाय । य॒शाः । विश्व॑स्य । भू॒तस्य॑ । अ॒हम् । अ॒स्मि॒ । य॒शऽत॑म ॥ ३ ॥ इन्द्रो देवो यशाः यश आत्मन इच्छन् वर्तते । X पूर्ववद् यश- स्यतेः किपि रूपम् । तथा अग्निरपि यशाः यशस्कामो भवति । तथा सोमञ्च यशाः यश इच्छन् अजायत । यथैवम् इन्द्रादयो यशस्विनो [अ० ४. सू० ४०.]२१३ षष्ठं काण्डम् | जाताः एवं यशाः यशस्काम: अहमपि विश्वस्य भूतस्य सर्वस्य भूतजात- स्य देवमनुष्यादेः सकाशाद् यशस्तमः अतिशयेन यशस्वी अस्मि भवामि ॥ [ इति ] चतुर्थ सूक्तम् ॥ अभयं द्यावापृथिवी” इति तृचेन ग्रामाद्यभरकामः तस्यैव प्रति- दिशं सप्तर्षीन यजते उपतिष्ठते वा । सूत्रितं हि । “ अभयं द्यावापृथि- वी [ ६. ४०] श्येनोसि [ ६. ४६ ] इति प्रतिदिशं सप्तर्षीन् अभयकाम: " इति [कौ०७.१०] ॥ 66 "" तथा सेनाभयनिवृत्त्यर्थं तस्याः प्रतिदिशं सप्तर्षीणां यागम् उपस्थानं वा कुर्यात् । "अभयानाम अप्ययः [ कौ०२.७] इति सूत्रात् ॥ • तथा अनेन तृचेन उपाकर्मणि आज्यं जुहुयात् । “अभिजिति शि- ष्यान् उपनीय” इति प्रक्रम्य सूत्रितम् । अभयैरपराजितैराज्यं जुहु- यात् इति [ कौ०१४.३] ॥ [ 66 66 ‘मनसे चेतसे धिये” इति तृचेन गोदानाख्ये संस्कारकर्मणि महा- व्रीहिमयं स्थालीपाकं शान्त्युदकेन अभ्युक्ष्य अभिमन्त्र्य आयुष्कामं माण- वकं प्राशयेत् । सूत्रितं हि । 'यथा द्यौः [२.१५] मनसे चेतसे धिये “[ ६. ४१ ] इति महाव्रीहीणां स्थालीपाकं श्रपयित्वा शान्त्युदकेन उप- “सिच्याभिमन्य प्राशयति" इति [ कौ०७.५] ॥ ८८ तत्र प्रथमा ॥ अभ॑यं द्यावापृथिवी इहास्तु नोभ॑यं सोम॑ः सवि॒ता न॑ः कृणोतु । अभ॑यं नोस्तूर्वैप॒न्तरि॑क्षं सप्तऋ॒षी॒णां च॑ ह॒विषाभ॑यं नो अस्तु ॥ १ ॥ ३ 4 अभ॑यम् । धा॒ावा॒पृथि॒वी इति॑ । इ॒ह । अ॒स्तु॒ । नः॒ । अभ॑यम् । सोम॑ः । स॒- वि॒ता । नः॒ः । कृणोतु । अभ॑यम् । नृः । अ॒स्तु॒ । उ॒रु । अ॒न्तरि॑क्षम् । स॒प्त॒ऽऋ॒षी॒णाम् । च॒ । ह॒वि- षो । अभ॑यम् । नः । अस्तु ॥ १ ॥ 39 १ BÊ ३ for १. ₹ ½ सप्तर्षी ३ P ॠषीणम्. We willf P J Crn. 1S' 'बीहियवं. We with the Ksari. अथर्वसंहिताभाष्ये ". हे द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ युवयोः प्रसादाद् इह अस्मिन् देशे नः अस्माकम् अभयम् भयराहित्यम् अस्तु । चोरव्याघ्रादिजनितस्य भ यस्य निवृत्तिर्भूयाद् इत्यर्थः । तथा सोमचन्द्रः सविता सूर्यश्च नः अस्मा- कम् अभयं कृणोतु करोतु । तथा द्यावापृथिव्योर्मध्ये वर्तमानम् उरु वि- स्तीर्णम् अन्तरिक्षं नः अस्माकम् अभयम् अस्तु । तंत्रत्याद् निमित्ताद् भयं मा भूद् इत्यर्थः । [सप्तर्षीणाम् ] विश्वामित्रो जमदग्निर्भरद्वाजोथ गौतमः । अत्रिर्वसिष्ठः कश्यपः [ आश्व ० प ० १ ] इत्येवं प्रसिद्धा ये सप्त ऋषयः सन्ति तेषां संबन्धिना हविषा अस्माभि- र्दीयमानेन नः अस्माकम् अभयम् अस्तु । सप्तर्षीणाम् इति । सप्त च ते ऋषय इति विगृह्य “दिक्संख्ये संज्ञायाम्" इति समासः ॐ ॥ द्वितीया || अ॒स्मै ग्रामा॑य प्र॒दिश॒श्चत॑त्र॒ ऊजै सु॒भू॒तं स्व॒स्ति स॑वि॒ता न॑ः कृ॒णोतु अ॒श॒ञ्चि॑न्द्र॒द्रो॒ अभ॑यं नः कृ॒णोल॒न्यत्र॒ राजा॑म॒भि या॑तु म॒न्युः ॥ २ ॥ । 1 अ॒स्मै । ग्रामा॑य । प्र॒ऽदिश॑ः । चत॑स्रः । ऊर्ज॑म् । सु॒ऽभू॒तम् । स्व॒स्ति । सव- ज्ञा । नः । कृणोतु । अ॒श॒त्रु । इन्द्र॑ः । अभ॑यम् । नः॒ । कृ॒णोतु॒ । अ॒न्यत्र॑ । रा॒ज्ञम् । अ॒भि । य- तु । मन्युः ॥ २ ॥ अस्मै ग्रामाय । ४ षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । दावासभूतस्य प्रदिशश्चतस्रः प्रकृष्टाः माच्याद्याश्चतस्रो दिशः । त्यन्तसंयोगे' द्वितीय . अस्य ग्रामस्य अस्म- "० अ- X "" प्रागादिसर्वदिक्षु ऊर्जम् अन्नं सुभूतम् सुष्ठु उत्पन्नं स्वस्ति । अविनाशिनामैतत् । अविनाशोपलक्षितं क्षेमम् ए- तत् सर्वे नः अस्माकं सविता सर्वस्य प्रेरको देवः सूर्यः कृणोतु करो- १ BDK अशावड़ा K अशनिवरिन्द्रो, which nay ihe intended fion अशत्रुरिन्द्रा of Sayaya. We with ABRSPPJVC, Cr. 2S0 PPJC1r \ Kaneertain. 1S' हविपानः for हविषा. ७९ [अ० ४. सू° ४१.]२१४ षष्ठं काण्डम् । “तु | तथा अशत्रु: अनुपजातविरोधी इन्द्रो देवः नः अस्माकम् अभ- यम् शत्रुनिमित्तभयराहित्यं कृणोतु करोतु । तत्प्रसादाद् राज्ञां मन्युः को- धः अस्मत्तः अन्यत्र अभि यातु अभिगच्छतु ॥ तृतीया ॥ अनमित्रं नो अधराद॑नमि॒त्रं न॑ उत्त॒रात् । इन्द्रा॑नमि॒त्रं न॑ प॒श्चाद॑नमि॒त्रं पु॒रस्कृ॑धि ॥ ३ ॥ अनमित्रम् | नः । अधरात् । अनमित्रम् | नः । उत्तरात् । इन्द्र॑ । अ॒न॒मि॒त्रम् । नः॒ः । पश्चात् । अ॒न॒मि॒त्रम् । पुरः । कृधि॒ ॥ ३ ॥ हे इन्द्र नः अस्माकम् अधरात् । अधरशब्दो दक्षिणदिग्वाची | द- क्षिणस्या दिश: अनमित्रम् अमित्राः शत्रवः तद्राहित्यं कुरु । तथा उ तरात् उत्तरस्या दिशः सकाशाद् नः अस्माकम् अनमित्रम् शत्रुराहित्यं कुरु । “उत्तराधरदक्षिणाद् आतिः” इति आतिप्रत्ययः । हे इन्द्र नः अस्माकं पश्चात् पश्चिमदिग्भागात अनमित्रम् अमित्रराहित्यं कु- रु । पुरः पुरस्तात् पूर्वस्या दिश: अनमित्रम् अमित्रराहित्यं कृधि कु
- “ श्रुशृणुपृकृवृभ्यः॰
(0" इति हेर्धिरादेशः ॥ चतुर्थी || मन॑से॒ चेत॑से धि॒य आकृ॑तय उ॒त चित्त॑ये । मत्यै श्रुताय चक्ष॑से वि॒धेम॑ ह॒विषा॑ व॒यम् ॥ १ ॥ मन॑से । चेत॑से । धि॒ये । आऽकृ॑तये । उ॒त । चित॑ये । म॒त्यै । श्रु॒ताय॑ । चक्ष॑से । वि॒धेम॑ । ह॒विषा॑ । व॒यम् ॥ १ ॥ मनसे मननसाधनाय सुखाद्यापरोक्ष्यनिमित्ताय इन्द्रियाय । चेतसे । चेतस इत्यादिभिस्तस्यैवावस्थाविशेषा उच्यन्ते । चेतसे सम्यग्ज्ञानसाधना- चिती संज्ञाने इत्यस्मात् करणे असुन् । धिये ध्या- नसाधनाय । आकृत्ये संकल्पाय | उत अपि च चित्तये यत्संबन्धात् पु- रुषश्चेतन उच्यत सा चित्तिः अतीतादिविषयस्मृतिहेतुः । मत्यै आगामि अथर्वसंहिताभाष्ये विषयज्ञानजनन्यै । श्रुताय श्रवणजनितज्ञानाय चक्षसे दर्शनाय चाक्षुष- ज्ञानाय । सर्वत्र ताद चतुर्थी छु । हविषा आज्यादिना विधेम परिचरेम ॥ मनआदिसिद्ध्यर्थं वयं पञ्चमी ॥ to अपानाय॑ व्या॒नाय॑ प्रा॒णाय॒ भूरि॑धायसे । सर॑स्वत्या उरु॒व्यचे॑ वि॒धेम॑ ह॒विषा॑ व॒यम् ॥ २ ॥ अ॒पा॒नाय॑ वि॒ऽआ॒नाय॑ । प्रा॒णाय॑ । भूरि॑ऽधायसे । सर॑स्वत्यै । उ॒रु॒ऽव्यचे॑ । वि॒धेम॑ । ह॒विषा॑ । व॒यम् ॥ २॥ अपानाय अपानवायवे । मुखनासिकाभ्यां बहिर्विनिर्गतस्य समीरणस्य पुनरन्तःप्रवेशः अपाननव्यापार | व्यानाय विविधम् अननम् ऊर्ध्वाधोवृ- त्रिपरित्यागेन तस्य समीरणस्य अवस्थानं व्यानः । “अथ य: प्राणापा- नयोः संधिः स व्यानः” इति हि श्रुतिः [छा° उ० १.३.३] | प्राणाय । शरीरस्थस्य प्राणवायोर्मुखनासिकाभ्यां बहिर्विनिर्गमनं प्राणनव्यापारः प्रा- णः । तस्मै । एवं प्राणापानव्यानवृत्तिभेदेन त्रैधम् अवस्थिताय मुख्य- प्राणाय भूरिधायसे भूरि बहुलं धारयित्रे । वहिहाधाञ्भ्यश्छन्द- सि [उ०४,२२०] इति असुन् । तस्य णिवद्भावाद् ण्कृतो: ” इति युगागमः । प्तिकर्मा । अस्मात् कर्तरि विच् हु । बहुलं ज्यामुवत्यै सरस्वत्यै वा
- “क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्” इति कर्मण: संप्रदानत्वाञ्च-
उदीरितलक्षणं प्राणं सरस्वतीं च हविषा आज्यादिना व तथा उरुव्यचे | ग्देवतायै । तुर्थी । यं विधेम परिचरेम ॥ 'आतो युक् चि- व्यचतिर्व्या- षष्ठी ॥ मा नो॑ हासिषु॒रृष॑यो॒ो दैव्या॒ा ये त॑नूपा ये न॑स्त॒न्व स्तनूजाः । अम॑र्त्या म॑ अ॒भि न॑ः सवध्व॒मायु॑र्धत प्रत॒रं जी॒वसे॑ नः ॥ ३ ॥ १'S मयं. C- मन्यो rected to मयं. 1S' अवधि for अव. [अ० ५. सू० ४२.]२१५ षष्ठं काण्डम् । ८१ मा । नः॒ः । ह॒ाति॒षुः । ऋष॑यः । दैव्या॑ः । ये । त॒नूऽपाः । ये । नः॒ः । त॒न्वः । तनूज्जाः । अम॑र्त्याः । मर्त्योन् । अभि । नः | सचध्वम् । आयु॑ः । धत्त॒ | भतरम् । जीवसे॑ । नः॒ ॥ ३ ॥ दैव्या: देवेषु भवा ऋषयः अतीन्द्रियार्थदर्शिनः प्राणाधिदेवताः सप्त ऋषयः नः अस्मान् मा हासिषुः मा परित्यजन्तु । ये ऋषयस्तनूपाः तन्वाः शरीरस्य पातारः ये च॑ नः अस्माकं तन्वः शरीरात तनूजा: श- रीरसंबन्धितयैव इन्द्रियात्मना उत्पन्नाः । ते ऋषयः मा हासिषुरिति सं- बन्धः ॥ हे अमर्त्या: अमरणधर्माणो देवा: मर्त्यान मरणधर्मकान् नः अस्मान् अभि सचध्वम् अभितः प्राप्भुत । नः अस्माकं जीवसे जीव- नाय प्रतरम् प्रकृष्टतरम् आयुः जीवनं धत्त प्रयच्छत । ॐ डुधाञ् दानधारणयोः ॥ इति सायणार्यविरचिते अथर्ववेदार्थप्रकाशे षष्ठकाण्डे चतुर्थोनुवाकः ॥ पञ्चमेनुवाके पञ्च सूतानि । तत्र अव ज्यामिव " इति आद्यं सू- तम् । तत्र आद्येन तृचेन स्त्रीपुरुषयोः स्त्रीविषये पुरुषस्य मन्युविनाशार्थं कुपितं पुरुषं पश्यन् अश्मानम् अभिमन्य हस्सेन गृहीत्वा सखाया- विव” इति द्वितीयाम ऋचं जपन्, अश्मानं भूमौ प्रक्षिप्यं “अभि ति- इति तृतीयाम् ऋचं जपन् तस्याश्मन उपरि निष्ठीवेत् ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि कुपितस्य पुरुषस्य च्छायायाम अनेन तृचेन ध- नुरभिमन्त्र्य सज्यं कुर्यात् । एवं पुरुषविषये स्त्रिया मन्युविनाशार्थम् उक्तं कर्म कुर्यात् ॥ ष्ठामि 66 सूत्रितं हि । 'अव ज्यामिवेति दृष्ट्वाश्मानम् आदत्ते । द्वितीययाभिनि- दधाति । तृतीयवाभिनिष्ठीवति । छायायां सज्यं करोति" इति [ कौ० ४.१२] ॥ तथा दीक्षायां यजमान: ऋोधे प्राप्ते एवं तृचं जपेत् । अव ज्या- मिव" इति वैतानं सूत्रम् [वै॰३.२] n 66 &' 1S inserts अध्यात्म affer च. 66 66 अथर्वसंहिताभाष्ये सर्वविषयमन्युविनाशार्थम् “अयं दर्भः" इति तृचेन दर्भमूलम ओ- षधिवत् खावा संपात्य अभिमन्त्र्य बनीयात् । “अयं दर्भ इत्योषधिवत् " इति [चरै० ४.१२ ] सूत्रात् ॥ तत्र प्रथमा ॥ ८२ अव॒ ज्यामि॑व॒ धन्व॑नो म॒न्युं त॑नोमि ते हृदः । यथा संम॑नसौ भूत्वा सखा॑याविव सचा॑वहै ॥ १ ॥ अव॑ । ज्यामऽइ॑व । धन्व॑नः । म॒न्युम् । त॒न॒ोमि॒ । ते॒ । हृदः॑ । यथा॑ । समा॒ऽम॑न॒सौ । भूत्वा । सखा॑यौऽइव | सचा॑वहे ॥ १ ॥ धन्वनः धनुर्दण्डात् ज्यामिव यथा आरोपितां ज्यां धानुष्कोऽवरोपयति तथा हे पुरुष ते तव हृदः हृदयाद् मन्युम् क्रोधम् अव तनोमि अ- वरोपयामि । अपनयामीत्यर्थः । यथा येन प्रकारेण आवां संमनसौ समानमनस्कौ परस्परानुरागयुक्तौ भूत्वा सखायाविव समानख्यानौ सुह- दाविव सचावहै समवेतौ संगतो एक कार्यकारिणौ भवाव । तथा त्वदी- यं क्रोधम् अपनयामीत्यर्थः । अषच समवाये इति धातुः ॥ द्वितीया ॥ सखा॑याविव सचावा अव॑ म॒न्युं त॑नोमि ते । अ॒धस्ते॒ अश्म॑नो म॒न्युमुपा॑स्यामसि॒ यो गुरुः ॥ २ ॥ सखा॑यौँऽइव । स॒च॒व॒है॒ । अव॑ । म॒न्युम् । त॒नो॒मि॒ि । ते । अ॒धः । ते॒ । अश्म॑नः । म॒न्युम् । उप॑ । अ॒स्या॒ाम॑सि॒ । यः । गुरुः ॥ २ ॥ सखायाविवेत्यादि उक्तार्थम् । हे क्रुद्ध पुरुष ते त्वदीयं मन्युम क्रोधं यो गुरुः गौरवोपेतचालयितुम् अशक्यः अश्मास्ति तस्य अश्मनः अ- धस्ताद् उपास्यामसि उपक्षिपामः । ४ " इदन्तो मसिः "टु ॥ तृतीया ॥ अ॒भि ति॑िष्ठामि ते म॒न्युं पार्ष्या मर्पदेन च । यथा॑वशोच्च वादि॑षो मम॑ चित्तमुपाय॑सि ॥ ३ ॥ १ K सौ० fur सं. षष्ठं काण्डम् । अ॒भि । ति॒ष्ठाभिः॒ । ते । म॒न्युम् । पाण्य | प्रऽप॑दन । च । यथा॑ । अव॒शः । न । वादि॑िषः । मम॑ । चि॒त्तम् । उ॒प॒ऽआय॑सि ॥ ३ ॥ [अ० ५. सू° ४३.]२१६ हे क्रुद्ध पुरुष ते तव मन्युम क्रोधं पार्ष्या पादापरभान पदेन पादाग्रेण च अभि तिष्ठामि उपरि तिष्ठामि । पादस्य पूर्वापरभागाभ्यां निष्पीडयामीत्यर्थः । यथा येन प्रकारेण अवशः परवशः सन् न वा- दिषः न ब्रूया: प्रतिवचनसमर्थो न भवेः । येन च प्रकारेण मम चि- तम् मदीयं मनः उपायसि उपगच्छसि । तथा अभितिष्ठामीति संब- न्धः । वादिष इति । वदेर्लेटि अडागमः । 'सिब्बहुलम्" इति सिप् । सच णिद्वक्तव्यः” इति स्मरणाद् उपधावृद्धिः ॐ ॥ चतुर्थी | 66 66 अ॒यं द॒र्भो विम॑न्युः स्वाय॒ चार॑णाय च । म॒न्योर्वम॑न्युकस्या॒ायं म॑न्युशम॑न उच्यते ॥ १ ॥ अ॒यम् । द॒र्भः । विऽम॑न्युकः । स्वाय॑ । च॒ । अर॑णाय । च । म॒न्योः । विऽम॑न्यु॒कस्य । अ॒यम् । म॒न्युऽशम॑नः । उच्यते ॥ १ ॥ अयं पुरोवस्थितो दर्भः स्वाय ज्ञातये आत्मसंबन्धिने अरणाय अरा- तये च विमन्युकः मन्युविगमनस्य क्रोधापनयनस्य हेतु: । इष्टजनविषयम् अनिष्टजनविषयं तत्कर्तृकं वा क्रोधं शमयतीत्यर्थः । * स्वायं चार- >> 66 णाय चेति परस्परसमुच्चयार्थी चकारौ । "स्वम् अज्ञातिधनाख्यायाम् " इति गणसूत्रेण ज्ञातिवाचिन: स्वशब्दस्य सर्वनामसंज्ञायाः पर्युदासात् त- कार्याभावः । यो नः स्वो अरणो यश्च निष्ट्यो जिघांसति [ऋ० ६.७५.१९.] इति हि निगमः । उक्त एवार्थो विव्रियते मन्योरि- ति । * लुप्तनिर्दिष्टोत्र मत्वर्थप्रत्ययो द्रष्टव्यः । मन्योः मन्युमतः पुरुषस्य शत्रो: विमन्युकस्य परमार्थतो मन्युरहितस्य आपाततः क्रोधावि- ष्टस्य आत्मीयस्य च अयं प्रयोगो मन्युशमनः क्रोधनिवारणोपाय उच्यते विधानज्ञैरभिधीयते ॥ 1S' पदस्य. - ८३ 3 "समधा. . ८४ अथर्वसंहिताभाष्ये पञ्चमी ॥ अ॒यं यो भूरि॑मूलः समु॒द्रम॑व॒तिष्ठ॑ति । “उ॒र्भः पृ॑थि॒व्या उत्थतो मन्युशम॑न॒ उच्यते ॥ २ ॥ अ॒यम् । यः । भूरि॑ऽमूलः । स॒मु॒द्रम् । अ॒व॒ऽतिष्ठ॑ति । द॒र्भः । पृ॒थि॒व्याः । उत्थतः । स॒न्युऽशम॑नः । उ॒च्यते ॥ २ ॥ 1 योयं पुरोवर्ती भूरिमूलः बहुभिर्मूलैरुपेतः [दर्भ:] समुद्रम् । समुद्रवन्त्य- स्माद् आप इति उदकभूयिष्ठो देश: समुद्रः । तम् अतिष्ठति अवक्रम्य स्थितो भवति । यद्वा समुद्रम इति अन्तरिक्षनाम । सैव व्युत्प- त्तिः । अन्तरिक्षम् आक्रम्य अवस्थित इत्यर्थ: । पृथिव्याः सका- शाद् उत्थितः उत्पन्न: स दर्भ: काशकुशाद्यात्मकः मन्युशमन उच्यते । क्रोधविनाशनस्य हेतुरभिधीयते इत्यर्थः ॥ षष्ठी ॥ विते॑ न॒व्या॑ श॒रणि॑ विते॒ मुख्य नयामसि । यथा॑व॒शो न वादिषो मम॑ चि॒त्तमुपाय॑सि ॥ ३ ॥ वि । ते । हुनव्याम् । श॒रणि॑म् । वि । ते॒ । मुख्या॑म् । न॑या॒ाम॒सि॒ । यथा॑ । अव॒शः । न । वादिषः । मम॑ । चि॒ित्तम् । उपऽआय॑सि ॥ ३ ॥ हे क्रोधाविष्ट पुरुष ते तव हनभ्याम् हनुसंबंन्धिनीं शरणिम् हिंसा- हेतुभूतां क्रोधाभिव्यञ्जिकां धमनिं वि नयामसि विनयामः । तथा ते त- व मुख्याम् मुखे भवां क्रोधवशोत्पन्नाम् अन्याम् अपि धमनिं विनया- मः क्रोधशमनेन अपगमयामः । उत्तरोर्धर्चा व्याख्यातः । हन- व्याम् इति । हनुशव्दात "शरीरावयवाञ्च' " इति यत् । ओर्गुणे वा- न्तो यि प्रत्यये ” इति अव् आदेश: 1 मुख्याम् इति । पूर्ववद् यत् ४ ॥ [ इति ] पञ्चमेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ 66 १ ABDKR SC मुख्यमया PPCr मुख्या॑न् । न॑या॒° V] मुख्या॑त् । न॒या॒° We with Sáyana. [अ० ५. सू° ४४.]२१७ षष्ठं काण्डम् । ६५ 'अस्थाद् द्यौः" इति तृचेन अपवादभैषज्यकर्मणि स्वयं पतितं गो- शृङ्खं संपात्य तद् उदके निधाय अभिमन्य तद् उदकम् आचामयेत् प्रोक्षेचं | सूत्रितं हि । 'अस्थाद् द्यौरित्यपवातायाः स्वयंले गो- शृङ्गेण संपातवता जपन्" इति [ कौ० ४.७] 66 “परोपेहि ” इति तृचेन दुःस्वमदर्शननिमित्तदोषनिर्हरणार्थम् उत्थाय मुखं प्रक्षालयेत् ॥ तथा अतिघोरदुःस्वप्नदोषनिर्हरणकर्मणि वीहियवगोधूमादिमिश्रधान्यमयं पुरोडाशह्वयं कृत्वा एकम. अनेन तृचेन अग्नौ जुहुयात् । अपरं शत्रुक्षेत्रे निदध्यात् ॥ 66 66 तद् उक्तं कौशिकेन । 'परोपेहि [ ६. ४५] यो न जीव: [६. ४६] ' इति स्वमं दृष्ट्वा मुखं निमार्टि । अतिधोरं दृष्ट्वा मैश्रधान्यं पुरोडाशम 'अन्याशायां वा निदधाति ” [ कौ० ५.१०] इति ॥ तत्र प्रथमा | अस्पा॒द् द्यौरस्ता॑त् पृथि॒व्यस्था॒द् विश्व॑मि॒दं जग॑त् । अस्यु॑र्वृक्षा ऊ॒र्ध्वस्व॑मा॒ास्तिष्ठ॒ाद् रोगो॑ अ॒यं तव॑ ॥ १ ॥ तति । अस्ता॑त् । द्यौः । अस्या॑त् । पृथि॒वी । अस्या॑त् । विश्व॑म् । इ॒दम् । जग॑त् । अयु॑ः । वृक्षाः । ऊ॒र्ध्वऽस्व॑माः । तिष्ठत् । रोम॑ः । अ॒यम् । तव॑ ॥ १ ॥ द्यौः धुलोको ग्रहनक्षत्रमण्डलोपेतः यथा अस्थात् तिष्ठति नाध: प- X तिष्ठतेश्छान्दसो लुङ् । "गातिस्था इति सिचो यथा च पृथिवी अस्पात सर्वाधारभूता तिष्ठति । यथा च विश्वम् सर्वम् इदं परिदृश्यमानं जगत् जङ्गमप्राणिजातम् अ स्पात् तिष्ठति । यथा च वृक्षाः पादपाः ऊर्ध्वस्वमाः । ऊर्ध्वम् अवस्थि- ता एव स्वापुम् अनुभवन्ति न तु शयाना इति ऊर्ध्वस्वमाः । एवंभू- ताः सन्तः [ अस्थुः ] तिष्ठन्ति । हे व्याधित तव त्वदीयः अयं रोगः रु- धिरस्रावात्मकस्ता तिष्ठात् तिष्ठतु न स्रवतु । निताम् इत्यर्थः ॥ 1 S उदकं. gS' 'omit च. BS' परोपीहि. 66 अथर्वसंहिताभाष्ये द्वितीया ॥ श॒तं या भैष॒जानि॑ ते स॒हस्रं संग॑तानि च । `लेष्ठ॑मास्रावभेषजं वसिष्ठं रोग॒नाश॑नम् ॥ २ ॥ श॒तम् । या । भेष॒जानि॑ि । ते । स॒हस्र॑म् । सम्ऽग॑तानि । च । श्रेष्ठ॑म् । आ॒स्राव॒ऽभेषजम् । वसिष्ठम् । रोग॒ऽनाशनम् ॥ २ ॥ हे व्याधित ते तव या यानि शतम् शतसंख्याकानि भेषजानि रोग- शमनहेतुभूतान्यौषधानि सन्ति तथा संगतानि संप्राप्तानि सहस्रम् सहस्र- संख्याकानि च औषधानि सन्ति तेषां मध्ये श्रेष्ठम प्रशस्ततमम् आत्रा- वभेषजम् रक्तस्रावस्य निवर्तकम् एतत् क्रियमाणं कर्म अत एव वसिष्ठम् वासयितृतमं रोगनाशनम् । X रोगो नश्यत्यनेनेति करणे ल्युट् ॥ तृतीया ॥ रु॒द्रस्य॒ मूत्र॑मस्य॒मृत॑स्य॒ नाभिः 1 विषाणका नाम वा अ॑सि पितॄणां मूलादुत्थता वातीकृत॒नाशनी ॥ ३ ॥ रु॒द्रस्य॑ । मूत्र॑म् । अ॒सि॒ । अ॒मृत॑स्य । नाभि॑ः । वि॒ऽसा॒न॒का । नम॑ । वै । अ॒सि॒ । पि॒तृ॒णाम् । मूला॑त् । उत्थता । वा॒ती॒- कृत॒ऽनाशनी ॥ ३ ॥ . रुद्रस्य | रोदयति सर्वम् अन्नकाले इति रुद्रः जगत्संहर्ता ईश्वरः । हे गोशृङ्गोदक तस्य संहर्तुरीश्वरस्य मूत्रम् तदीयाल्लिङ्गद् विनिर्गतं ज- लम् असि । अतो रोगं संहरेत्यर्थः । तथा अमृतस्य अमरणस्य चि रकालजीवनस्य नाभिः बन्धकं स्थापकम् असि । * नहो भश्च [ उ॰ ४. १२५] इति इञ् प्रत्ययः । रसशास्त्रोक्तप्रकारेण ईश्वरवीर्यस्प रसस्य आसेवनेन हि सिद्धा अजरामरत्वं लभन्त इति तदभिप्रायेणोक्तं रुद्रस्य मूत्रम् असीति । हे गोशृङ्ग त्वं विषाणका [ नाम वै] विशेषेण रोगनिवर्तनस्य संभली एतत्संज्ञा खलु असि भवसि । पुनः सा वि- i शेष्यते । पितृणाम् पितृदेवतानां मूलात् उपादानकारणोद् उत्थिता उ ५. सू०४५.]२१ 'षष्ठं काण्डम् । to त्पन्ना वाँती आत्रावस्य रोगस्य शोषयित्री कृतनाशनी | कृतं रोगस्य निदानभूतं दुष्कर्म । तस्य नाशयित्री | भवेत्यर्थः ॥ चतुर्थी | परोपैहि मनस्पाप किमर्शस्तानि शंससि । परे॑हि॒ न त्वा॑ का॑मये वृक्षां वना॑नि॒ सं च॑र गृहेषु गोषु॑ मे॒ मन॑ः ॥ १ ॥ प॒रः । अप॑ । इ॒हि॒ । म॒न॒ऽघा॒ाप॒ । किम् । अश॑स्तानि । श॑स॒सि॒ । परा॑ । इ॒हि॒ । न । वा॒ा । का॒मये॒ । वृक्षान्॑ । वना॑नि । सम् । चर । गृ- हेषु॑ । गोषु॑ । मे॒ । मन॑ः ॥ १ ॥ - • हे पाप पापासक्त हे मनः स्वप्ननिमित्तभूत परः परस्ताद् अस्मत्तो दूरदेशे अपेहि अपगच्छ । दुःस्वप्नान् न दर्शयेत्यर्थः । तददर्शनेन किं कारणम् । अशस्तानि अशोभनानि शंसति प्रकाशयसि । अतो हेतोः परेहि परागच्छ । त्वा त्वाम् अहं न कामये अभिलष्यामि । क- मेर्णिः । परागत्य च [ वृक्षैवनानि ] वृक्षभूयिष्ठानि वनानि प्रविश्य तत्रैव सं चर वर्तस्व । मास्मान् । मा बाधिष्ठा इत्यर्थः । एवं दुःस्वप्ननिमि- तस्य पापस्य मनसोपगमनं प्रार्थितम् । शोभनस्य मनसोवस्थानम् आशा- स्ते । मे मदीयं शोभनं मनः गृहेषु स्त्रीपुत्रादिषु गृहायस्थितेषु अनुकूलज- नेषु गोषु च । अवतिष्ठताम् इत्यर्थः । * गोष्विति । “सावेकाच: " इति प्राप्तस्य विभक्त्युदा सस्य "न गोश्वन्साववर्ण" इति प्रतिषेधः 11 पञ्चमी ॥ अव॒शसा॑ निःशसा॒ा यत् प॑रा॒शसपार॒म जाय॑तो॒ यत् स्व॒पन्त॑ः । अ॒ग्निर्व॑श्वा॒ान्यप॑ दु॒ष्कृ॒तान्यजु॑ष्टान्या॒रे अ॒स्मद् द॑धातु ॥ २ ॥ अव॒ऽश । निःऽशस । यत् । परा॒ऽशस । उपऽआरिम । जाग्रतः । यत् । स्व॒पन्त॑ः ।। १ KR कामये. २ B वृक्षं. DSC- वृक्षान्. We with AB KKR V. 280 P P JK CP. 1 So too Siyana's text in 5. e The text in $ has : वृक्षंवनानि. अथर्वसंहिताभाष्ये अ॒ग्निः । विश्वा॑नि । अप॑ । दु॒ऽकृ॒तानि॑ । अनु॑ष्टानि । आ॒रे । अ॒स्मत् । दु- । धातु ॥ २ ॥ tt [ अवशमा ] | किप् ॐ । ४ अवायुपपदात शसु हिंसायाम् इत्यस्मात् अवशसा अवशसनेन अवस्तात् हिंसनेन निःशसा निःशे- षेण नितरां वा हिंसनेन पराशसा पराशसनेन पराङ्मुखहिंसनेन च जा- ग्रतः जाग्रदवस्थापन्ना वयं यत् येन दुःस्वप्नेन उपारिम उपार्ता: पीडि ता भवेम । हु अर्तेश्छान्दसो लिट् | जागृ निद्राक्षये इत्यस्मात् लट: शत्रादेशः । “जक्षित्यादयः षट्” इति अभ्यस्तसंज्ञाविधानाद् "ना- भ्यस्ताच्छतुः” इति नुमप्रतिषेधः । तथा स्वपन्तः निद्रावस्थां प्रा- ता वयं यत् येन दुःस्वप्नदर्शनेन हेतुना अवशसनादिभिः पीडिताः ता- नि विश्वानि सर्वाणि अजुष्टानि अशोभनानि दुष्कृतानि दुःस्वप्ननिमि- तानि पापानि अग्निदेवः अस्मत् अस्मत्तः आरे दूरे अप दधातु अ पनिदधातु अपकृष्य स्थापयतु ॥ षष्ठी ॥ यदि॑िन्द्र ब्रह्मणस्प॒तेपि मृषा चरा॑मसि । प्रचे॑ता न आङ्गिर॒सो दु॑रि॒तात् पा॒त्वंह॑सः ॥ ३ ॥ यत् । इन्द्र॒ । ब्रह्मणः । पते॒ । अपि॑ । मृषा॑ । चरा॑मसि । प्र॒ऽचे॑ताः । नः॒ । आ॒ङ्गि॑र॒सः । दुःऽइ॒तात् । पातु | अंह॑सः ॥ ३ ॥ हे ब्रह्मणस्पते मन्त्रस्याधिपते हे इन्द्र यत् येन दुःस्वप्ननिमित्तेन पा- पेन अपि मृषा चरामसि । १४ अपिशब्द: कस्यचित्पदस्यार्थे ग यां वा वर्तते । “अपिः पदार्थसंभावनान्ववसर्गगर्हासमुञ्चयेषु” इ- ति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । अपि बहुलं गर्हितं वा स्वप्ने मिथ्या चरा- “इदन्तो मसिः” । तस्माद् दुरिताद् दुःखप्रापकाद् अंहसः पापाद् आङ्गिरस: अङ्गिरसां मन्त्राणां संबन्धी प्रचेताः प्रकृष्टज्ञा- नोपेतः एतत्संज्ञो वरुणः नः अस्मान् पातु रक्षतु ॥ मः । 1 [ इति ] पञ्चभेनुवाके द्वितीयं सूक्तम् ॥ [अ० ५. सू°४६.]२१९ षष्ठं काण्डम् | ८९ “यो न जीवः” इति तृचेन दुःस्वप्नजनितदोषनिवृत्तिकाम: “परोपे- हि” [४५] इति तृचोक्तानि कर्माणि कुर्यात् । सूत्रं च तत्रैवोदाहृतम् ॥ “विद्म ते स्वप्न ” इति द्वाभ्याम् ऋग्भ्यां घोरदु:स्वप्नदर्शने मुखविमा- र्जनम् मैश्रधान्यपुरोडाशस्य होमम् शत्रुक्षेत्रे प्रक्षेपणम् पार्श्वयोः पर्यावर्त - नम् अन्नभक्षणस्वप्नदर्शने अन्ननिरीक्षणं च कुर्यात् । “विद्म ते स्वप्नेति सर्वेषाम अप्ययः ” इति हि सूत्रम् [ कौ० ५.१०] ॥ “अग्निः प्रातःसवने” इति तिसृभिग्भिर्यथाक्रमं प्रातरादित्रिषु स- वनेषु सवनसमाप्तिहोमान, जुहुयात् । उक्तं वैताने । “अग्निः प्रातःस- वने [६. ४७] श्येनोसि [६.४७] यथा सोम: प्रातःसवने [९.१.११] इति यथासवनम् आज्यं जुहोति संस्थितहोमान्” इति [वै०३.११] ॥ 66 66 तत्र प्रथमा ॥ यो न जीवोसि॒ न मृतो दे॒वाना॑ममृतग॒र्भो सि स्वप्न । व॒रुणा॒ानी ते॑ मा॒ाता य॒मः पि॒तार॑रु॒र्नामा॑सि ॥ १ ॥ 1 यः । न । जी॒वः । असि॑ । न । मृ॒तः । दे॒वाना॑म् । अ॒मृत॒ऽगर्भः । अ॑सि॒ | स्वप्न । वरुणानी । ते॒ । मा॒ता । य॒मः । पि॒ता । अर॑रुः । नाम॑ । अ॒सि॒ ॥ १ ॥ हे स्वप्न यस्त्वं जीवः प्राणधारको नासि न भवसि । किं तर्हि. मृतः नेत्याह । मृतः त्यक्तमाणोपि न भवसि । मिथ्यापरिकल्पितस्वभावत्वात् स्वप्नस्य जीवनमरणयोः प्राणिधर्मयोरसंभव इत्यर्थः । किंरूपस्तर्हि स्व इति तत्राह | देवानाम् अभ्यादीनाम् इन्द्रियाधिष्ठातृणाम् [ अमृतगर्भ:] अमृतमयगर्भस्वम् असि | स्वप्नस्य जानंदनुभवजनितवासनामयत्वात् वास- नायाश्च स्थायित्वाद् इति भावः ॥ देवगर्भवम् एव प्रतिपादयति । हे स्वप्न ते तव वरुणानी वरुणस्य पत्नी माता । इति ङीषानुकौ ४ । " "इन्द्रवरुण [यम: ] यच्छति नियच्छति प्राणिनो दुष्कृतिनो १ KKR V गर्भोसं. We with ABBSC. २ BK पि॒िताररू. We with ABD KR SPPJVCS ३ PJ असं. Ptoe, though it once real अस. We with Cr. 2 ४ No we with P PIKCP. 18' परोपीहीत. 2S' स्वप्नन for स्वप्रेति. :3 S' तिसृषु.. १२ अथर्वसंहिताभाष्ये निगृह्णातीति यमो वरुणः । स पिता जनयिता उत्पादयिता । हे स्वप्न त्वम् अररुर्नाम [अररुः ] आर्तिकरोसुरः । स एवासि भवसि । नाम- शब्द: श्रुत्यन्तरप्रसिद्धिं द्योतयति । श्रूयते हि तैत्तिरीयके । अररुर्वै नामासुर आसीत्" इति [तै० ब्रा० ३.२.९.४] ॥ द्वितीया ॥ वि॒द्म ते॑ स्वप्न ज॒नित्र॑ दे॒वजामीनां पुत्रोसि य॒मस्य॒ कर॑णः । अन्त॑कोस मृत्युर॑सि । तं त्वा॑ स्वप्न॒ तथा॒ सं वि॑ह्म॒ स नः॑ः स्वप्न दु॒ष्वया॑त् पाहि ॥ २ ॥ वि॒द्म। ते॒। स्वप्न । ज॒नित्र॑म् | दे॒व॒ऽजा॒ामी॒नाम् । पु॒त्रः । अ॒सि॒ । य॒मस्य॑ । कर॑णः । अन्त॑कः । अ॒सि॒ । मृत्युः । अ॒भिः॒ । तम् । त्वा॒ । स्व॒प्त॒ । तथा॑ । सम् । वि॒द्म । सः । नः॒ः । स्व॒प्न | दुःऽस्वया॑त् । पाहि ॥ २ ॥ ९० 66 हे [ स्वप्न ] स्वप्नाभिमानिन देव ते तव जनित्रम् जन्म विद्म जानी- जने: औणादिक इत्रप्रत्ययः । उक्त एवार्थो विव्रियते । देवजामीनाम् देवस्त्रीणां वरुणानीप्रभृतीनां पुत्रः तनयः असि । ताभि- रुत्पाद्यमानत्वात् । देवस्त्रियो हि मायारूपाः पुरुषस्य शुभाशुभात्मकं भावि फलं सूचयितुं स्वप्नम् उत्पादयन्तीति प्रसिद्धिः | स्वप्नस्य शुभाशुभफलसू- चकत्वं श्रुतिदर्शयति । “यदा कर्मसु काम्येषु स्त्रियं स्वप्नेषु पश्यति । स- मृद्धिं तत्र जानीयात् ' इति । 'अथ स्वप्नाः । पुरुषं कृष्णं कृष्णदन्तं पश्यति स एनं हन्ति" [ ऐ० आ० ३.२.४.] इत्यादि च । अतो यमस्य करण: । यमशब्दः प्राणापहरणलक्षणं तद्व्यापारं लक्ष्यति । तस्य कर्ता भवसि । अत एव अन्तकः अन्तकरः जीवनावसानस्य कर्ता असि भव- सि । मृत्युरसि प्राणत्यागस्य कारयिता भवसि । हे स्वप्न तं तादृशं [त्वा] त्वां तथा प्रागुतप्रकारेण सं विद्म सम्यग् जानीमंः । हे स्वप्न [ स त्वं] नः अस्मान् दुःस्वन्यात दुःस्वप्नजनिताद् भयात् पाहि रा ॥ 1S' 'र्णाम. The test in Salo 'णांम. 20/ जानीम. . षष्ठं काण्डम् । तृतीया || यथा॑ क॒लां यथा॑ श॒र्फ यथर्ण सं॒नय॑न्ति । ए॒वा दु॑ष्वभ्यं॒ सर्वं द्विष॒ते सं न॑यामसि ॥ ३ ॥ यथा॑ । क॒लाम् । यथा॑ । श॒फम् | यथा॑ । ॠणम् । स॒ऽनय॑न्ति । ए॒व । दुःऽस्व॒भ्य॑म् । सर्व॑म् । द्विषते । सम् । नया॒ामसि ॥ ३ ॥ [अ० ५. सू° ४७.]२२० ९१ गोरवयवैकदेशः कला | शफः खुरः । दोषदूषितं कलादिकम् अङ्गं यथा छेदनादिना अपगमयन्ति । यथा वा ऋणम अधमर्णा: पुरुषाः संनयन्ति संप्रदानेन गमयन्ति । एव एवं सर्वे दुष्वयम् दुःस्वप्नंजनितं भयं द्विषते वे जनाय सं नयामसि सम्यक् प्रापयामः ॥ चतुर्थी ॥ अ॒ग्निः प्रा॑तःसव॒ने पा॑त्व॒स्मान् वैश्वान॒रो वि॑श्व॒कृद् वि॒श्वभूः । स नः॑ पाव॒को द्रवि॑णे॒ दधा॒ात्वायु॑ष्मन्तः स॒हभ॑क्षाः स्याम ॥ १ ॥ अ॒ग्निः । प्रातःऽस॒वने। पातु । अ॒स्मान् । वैश्वा॒ान॒रः । वि॒श्व॒ऽकृत् । वि॒श्वऽश॑भूः । स। नः॒ । पा॒ाव॒कः । द्रवि॑णे । दृधा॒ातु । आयु॑ष्मन्तः । स॒हऽभ॑क्षाः । स्या॒ाम् ॥ १ ॥ 1 - [अग्निः ] | सवनत्रयात्मको हि सोमयागः । तानि च सवनानि गायत्रं त्रैष्टुभं जागतम् इति क्रमेण नियतच्छन्दस्कानि । “अग्नेर्गायत्र्यभवत् सयु- ग्वा" [ऋ० १०. १३०. ४] इति श्रुतेः अग्निर्गायत्र्या अधिदेवतेति तन्निर्व- यस्य प्रातः सवनाव्यस्य कर्मणः स एवाधिदेवता | [ प्रातः सवने ] प्रातःस- वनाख्ये कर्मणि अस्मान् ऋत्विग्यजमानान् पातु संभवद्वैकल्यपरिहारेण स- वनसंपूर्त्या रक्षतु । कीदृशः सोग्निः । वैश्वानरः विश्वनरात्मको विराडूपः स- र्वप्राणिहितकरो वा । अत एव विश्वकृत् विश्वस्य कृत्स्त्रस्य जगतः कर्ता | विश्वशंभू: विश्वस्मिन् सर्वस्मिन् जगति दुःखशमनेन सुखस्य भावयिता । स ताहग्गुणविशिष्टः पावकः शोधकोग्निः नः अस्मान् द्रविणे यागफ- लात्मके धने दधातु स्थापयतु । वयमपि तत्प्रसादाद, आयुष्मन्तः दीर्घा - १ A B दुःप्व. We with BDKKRSVC.. ९२ अथर्वसंहिताभाष्ये युषा युक्ताः सहभक्षाः समानसोमपाना: पुत्रपौत्रादिभिः सहभोजना वा स्याम भवेम ॥ पञ्चमी ॥ विश्वे॑ दे॒वा म॒रुत॒ इन्द्रो॑ अ॒स्मान॒स्मिन् द्वितीये॒ सव॑ने॒ न ज॑ह्युः । आयु॑ष्मन्तः प्रि॒यमे॑षां वद॑न्तो व॒यं दे॒वाना॑ सुम॒तौ स्या॑म ॥ २ ॥ विश्वे॑ । दे॒वाः । म॒रुत॑ः । इन्द्र॑ः । अ॒स्मान् । अ॒स्मिन् । वि॒ितीये॑ । सव॑ने । न । ज॒धुः । आयु॑ष्मन्तः । प्रि॒यम् । ए॒ष॒ाम् । वद॑न्तः । व॒यम् । दे॒वाना॑म् । सु॒ऽम॒तौ । स्याम ॥ २ ॥ 66 O त्रो मरुद्गणः विश्वे सर्वे देवाः दानादिगुणयुक्ता मरुतः एतत्संज्ञका एकोनपञ्चाशत्सं- ख्याका: सप्तगणात्मका देवाः इन्द्रश्च तेषाम अधिपतिः । एते हि मा- ध्यंदिनसवनस्य अधिपतयः । इन्द्रो मरुत्वान्त्सोमस्य पिबतु | मरुत्स्तो- [ निवि० २] इत्येवमादिनिविन्मन्त्रैः प्रतिपाद्याः । एते अ- स्मिन् परिसमाप्यमाने द्वितीये सवने अस्मान् ऋत्विग्यजमानान् न जह्युः न जहनु न परित्यजन्तु | अस्माभिर्दत्तं हविः स्वीकृत्य अस्मदीया इमे अभिमतफलप्रदानेन रक्षणीया इत्येवम् अनुग्रहबुद्ध्या युक्ता भवन्वित्य- र्थः । एषां देवानाम् मरुताम् इन्द्रस्य च प्रियम् प्रीतिकरं स्तुतशस्त्रात्मकं वाक्यं वदन्तः उच्चारयन्तो वयं तत्प्रसादाद् आयुष्मन्तः शतसंवत्सरपरि- मितेन आयुषा युक्ताः सन्तः तेषां देवानां सुमतौ शोभनायाम् अनु- ग्रहात्मिकायां बुद्धौ स्याम भवेम ॥ षष्ठी ॥ इ॒दं तृतीयं॒ सव॑नं कवीनामृतेन॒ ये च॑म॒समैर॑यन्त । ते सौधन्वनाः स्वरानशानाः स्विष्टिं नो अभि वस्यो॑ नयन्तु ॥ ३ ॥ इ॒दम् | तृतीय॑म् | सव॑नम् । क॒वी॑नाम् । ऋ॒तेन॑ । ये । च॒म॒सम् । ऐर॑यन्त । ते । सौध॒न्व॒नाः । स्वः। आ॒न॒शाना: । सुऽइ॑ष्टंम् । नः॒ । अ॒भि । वस्य॑ । नयन्तु ॥ ३ ॥ + १P ईएम. S' प्रतिपाद्याः चेतास्मिन् परि [अ० ५. सू° ४७.]२२० षष्ठं काण्डम् | ९३ • 6 इदं परिसमाप्यमानं तृतीयम् त्रित्वसंख्यापूरकं सवनम् सोमाभिषवो- पलक्षितं तृतीयसवनाख्यं कर्म कवीनाम् कान्तदर्शनानाम् ऋभूणां स्व- भूतम् । त एव हि इन्द्रादिभिः सहितास्तस्य सवनस्य अधिदेवताः । तथा च तत्रत्यो मन्त्रवर्णः । " इन्द्र ऋभुभिर्वाजवद्भिः समुक्षितम् ” [ ऋ°३• ६०. ५ ] “समृभुभिः पिबस्व रत्नधेभि: " [ ऋ० ४.३५.७] ॠभवो देवाः सोमस्य मासन्" इति [ निवि०६] च । ये ॠभवो देवाः ऋतेन सत्येन अवितथेन आत्मीयेन शिल्पकर्मणा चमसम् सोमभक्षणपात्रम् ए- कम ऐरयन्त भैरयन्त । चतुर्धा विभागेन चतुरश्चमसान् अकुर्वन् । “मैतु होतुश्चमसः म ब्रह्मण: प्रोगातुः प्र यजमानस्य" [आप० १२.२३.१३] इत्येवं निर्दिष्टा मध्यतःकारिणां ये प्रधानभूताश्चमसास्तदभिप्रायम् एतत् । ननु मैत्रावरुणादीनामपि षण्णां होत्रकाणां पृथक्पृथक् चमसाः सन्ति । अत एव " होतृचमसमुख्यान् दश चमसान् उन्नयति" इति सूत्रकारा आ- हुः [आप° १२,२१, १४] | मैवम् | मैत्रावरुणादीनां वषट्कर्तृत्वेन हो- तृकार्यापन्नत्वाद् " वषट्कर्तुः प्रथमभक्षः” इति वषट्कारनिमित्तभक्षणसाध- नचमसपात्रम् एकम् एवेति न चतुष्वभङ्गः । तथा च दाशतय्याम् आर्भ- वसुतेषु देवत्वप्राप्तये चमसचतुष्टयनिर्माणं तत्रतत्र आम्नातम् । " एकं च- मसं चतुरः कृणोतन" [ऋ० १.१६१.२] “व्यकृणोत चमसं चतुर्धा " [ ऋ० ४.३५.३] “यदावाख्यच्चमसां चतुरः कृतान्" [ ऋ० १.१६१. ४] इत्यादि । ते महानुभावा: सौधन्वना: सुधन्वन आङ्गिरसस्य पु- त्राः । तद् उक्तं. यास्केन । सुधन्वन आङ्गिरसस्य त्रयः पुत्रा बभूवुः । ऋभुर्विभ्वा वाज इति । प्रथमोत्तमाभ्यां बहुवन्त्रिगमा भवन्ति न मध्य- मेनेति [ नि०११.१६] । ते च मनुष्या एव सन्तो रथनिर्माणादिशिल्प- करणेन देवांस्तोषयित्वा तत्मसादेन देवत्वं प्राप्ताः । श्रूयते हि । 'तक्षन रथं सुवृतं विद्मनापसस्तक्षन् हरी इन्द्रवाहा वृषण्वसू" [ऋ० १. १११. १] इत्यादि । तद् इदम् उच्यते स्वरानशाना इति । रथचमसादिनि- र्माणेन स्वर्गवासोपलक्षितं देवत्वं प्राप्नुवन्तस्तृतीयसदनस्य अधिपतय ऋ- ईयस आदिवर्णलोपश्द्वान्दसः । वसीय इ- ▸ 66 भवः वस्यः वसीयः । 66 ८८ ९४ अथर्वसंहिताभाष्ये त्येव तैत्तिरीयका अधीयते । वसीय: वसुमत्तमं वासयितृतमं वा प्रशस्तं फलम् अभिलक्ष्य नः अस्मान् स्विष्टिम शोभनाम् इष्टिं यजनं नयन्तु अविकलं प्रापयन्तु ॥ [ इति ] तृतीयं सूक्तम् ॥ ८८ श्येनोसि” इति तृचेन उपनीतस्य माणवकस्य आचार्यो दण्डम् अ- भिमन्य दद्यात् । सोपि माणवकः एतं तृचं जपन प्रतिगृह्णीयात् । पनयनम् " [ कौ० ७.६] प्रक्रम्य सूचितम् । “पालाशदण्डं प्रयच्छति ” इति [को॰ ७. ४ ] “अबक्रोविधुरो भूयासम् इति प्रतिगृह्णाति श्येनोसी- ति च” इति [ कौ॰ ७.७] ॥ ० 66 तथा अभयकामः अनेन तृचेन सप्तर्षीन यजते उपतिष्ठते वा । "श्मे- नोसीति प्रतिदिशं सप्तर्षीन अभयकामः” इति हि सूत्रम् [कौ० ७.१०] ॥ ‘श्येनोसि " “वृषासि ' ऋभुरसि" इति तिस्र ऋचः सवनत्रये क्रियमाणेषु बहिष्पवमानमाध्यंदि॑िनार्भवपवमानेषु स्तुतेषु यजमानं ब्रह्मा य- थाक्रमं वाचयेत् । उक्तं वैताने । 'स्तुते बहिष्पवमाने वाचयति श्येनो- सीति वृषासीति माध्यंदिने ऋभुरसीत्यार्भवे” इति [वै०३.७] ॥ 66 66 66 66 तथा श्येनोसि इत्याद्याभिरृग्भिः यथाक्रमं सवनसमाप्तिहोमान् जु- हुयात् । उक्तं वैताने । “ श्येनोसि [ ६. ४] यथा सोमः प्रातः सवने [९. १.११] इति यथासर्वनम् आज्यं जुहोति संस्थितहोमान्” इति [ वै• ३.११] ॥ 66 66 नहि ते अने” इति तृचेन मृताचार्यदहनामौ श्रेयस्कमो ब्रह्मचारी सूत्रोक्तप्रकारेण पुरोडाशं जुहुयात् । सूत्रितं हि । 'नहि ते अग्ने तन्वः “[६. ४९] इति ब्रह्मचार्याचार्यस्यादहन उपसमाधाय त्रिः परिक्रम्य पु- रोडाशं जुहोति" इति [ कौ० ५.१०] ॥ तत्र प्रथमा || श्ये॒नोसि गाय॒त्रच्छ॑न्दा अनु॒ त्वा र॑भे । स्व॒स्ति मा स्वं व॑ह॒ास्य य॒ज्ञस्योहचि॒ स्वाहा॑ ॥ १ ॥ 1S' 'चार्यस्य दहनमुप'. We with Kusila. Darila: आदहनं दहनदेशस्तत्र. षष्ठं काण्डम् | श्ये॒नः । अस । गायत्रऽव॑न्दाः । अनु॑ । त्वा॒ । आ । र॒भे । स्व॒स्ति । मा । सम् । व॒हु । अ॒स्य । य॒ज्ञस्य॑ । उ॒ऽऋ । स्वाहा॑ ॥ 3 ॥ [अ० ५. सू° ४४.]२२१ हे प्रात:सवनात्मक यज्ञ त्वं श्येनः शंसनीयगतिः पक्षिविशेषः तद्वत् शीघ्रगमनः असि । कीदृशस्वम् । गायत्रच्छन्दाः । गायत्र्येव गाय- त्रम् । हु“छन्दसः प्रत्ययविधाने नपुंसके स्वार्थ उपसंख्यानम्" इति स्वार्थिकः अण् प्रत्ययः छु । स्तुतशस्त्रादिषु गायत्रम् एव छन्दो यस्मिन् सवने स तथोक्तः । अल्पाक्षराया अपि गायत्र्याः प्रथमं यज्ञसंबन्धः सोमाहरणनिमित्तकः । तथा च तैत्तिरीयकम् । “ब्रह्मवादिनो वदन्नि । क- "स्मात् सत्याद् गायत्री कनिष्ठा छन्दसां सती यज्ञमुखं परीयायेति । यदेवा- “दः सोमम् आहरत् तस्माद् यज्ञमुखं पर्येत्” इति [तै°० सं०६. १.६.४] । यद्वा श्येनाकारेण चीयमानोनि: श्येनः । ते हि । 'श्येनचितं चि- न्वीत सुवर्गकामः । श्येनो वै वयसां पतिष्ठ: " इति [तै० सं० ५.४.११. १] । स चाग्निः गायत्रच्छन्दाः | गायत्र्यास्तस्य च प्रजापतिमुखात् सहो- त्पत्तेः । ईदृशं त्वा त्वाम् अन्वा रभे दण्डवद् आधारत्वेन परिगृह्णामि । अतः अस्य अनुष्ठीयमानस्य [यज्ञस्य ] उहचि । उत्तमा अवसानवर्तिनी ऋक् उदृक् । तवाचिना अनेन शब्देन यागसमाप्तिर्लक्ष्यते । समाप्तौ स्वस्ति क्षेमेण मा मां सं वह सम्यक् प्रापय | स्वाहा इदं हविः स्वा- हुतम् अस्तु । यद्वा स्वैव वाक् एवम् आहेति स्वाहाशब्दस्यार्थः । 66 ८८ था च यास्कः । स्वा वाग् आहेति वा स्वं माहेति वेति [नि°४.२०] । तन्मूलभूता श्रुतिरेवम् आम्नायते । 'स्वैव ते वाम् इत्यव्रवीत् । सोजु- होत स्वाहेति" इति [ नै० ब्रा०२.१.२.३]४ ॥ 66 द्वितीया || ऋ॒भुर॑सि॒ जग॑च्छन्द॒ा अनु वा र॑भे । स्व॒स्तं॑ि मा॒ा सं व॑ह॒ास्य य॒ज्ञस्य॒ोहचि॒ स्वाहा॑ ॥ २ ॥ ऋ॒भुः । अ॑सि॒ । जग॑त् छन्दः । अनु॑ । त्वा । आ । रभे । स्व॒स्ति । मान सम् | वह॒ । अस्य॒ । य॒ज्ञस्य॑ । उऽऋ । स्वाहा॑ ॥ २ ॥ ९६ अथर्वसंहिताभाष्ये हे तृतीयसवनात्मक यज्ञ जगच्छन्दाः । जगच्छब्दो जगतीपर्याय: । "जागतं तृतीयसवनम्” इति [तै० ब्रा० ३.८.१२.२] श्रुतेः । तृतीयस वनगतस्तुतशस्त्रादिषु जगती छन्दस्का एव मन्त्राः प्रायेण भवन्ति । अतो जगच्छन्दस्वम् । ऋभुरसि । ऋभुर्नाम सौधन्वन आङ्गिरसः क्रियाविशे- घेण लब्धदेवभाव इत्युक्तम् । तत्प्रीतिकरत्वात् तदात्मकोसीत्यर्थः । अनु वा रभे इत्यादि पूर्ववत् ॥ तृतीया ॥ वृषा॑सि त्रि॒ष्टुण्इ॑न्दो॒ अनु॒ त्वा रंभे । स्व॒स्ति मा॒ा सं व॑ह॒स्य य॒ज्ञस्य॒ोहच॒ स्वाहा॑ ॥ ३ ॥ वृषा॑ । अ॒सि । त्रि॒स्तु॒प्ऽव॑न्दाः । अनु॑ । त्वा॒ । आ । रभे । स्व॒स्ति । मा॒ा । सम् । ब॒हु । अ॒स्य । य॒ज्ञस्य॑ उ॒ऽऋच॑ | स्वाहा॑ ॥ ३ ॥ हे माध्यंदिनसवन त्वं वृषा सेचनसमर्थ इन्द्रः स एवासि भवसि तत्प्री- तिकरत्वात् । स खलु माध्यंदिनसवनस्याधिपतिः । श्रूयते हि । “प्रातः सुतम् अपिनो हर्यश्व माध्यंदिनं सवनं केवलं ते” [ ऋ० ४.३५.७] इति । स त्वं त्रिष्टुप्छन्दाः त्रिष्टुप्छन्दस्कमन्त्रसाध्यस्तुतशस्त्रोपेतत्वात्। “त्रैष्टुभं माध्यंदिनं सवनम्” इति हि ब्राह्मणम् [नै॰ ब्रा० ३.४.१२.१] । अन्यद् व्याख्यातम् ॥ चतुर्थी ॥ C न॒हि ते॑ अग्ने॑ त॒न्वः॑ क्रूरमा॒ान॑श॒ मये॑ः । क॒पिब॑भस्ति॒ तेज॑नं॒ स्व॑ ज॒रायु गौरि॑िव ॥ १ ॥ ● न॒हि । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । त॒न्वः॒ । क्रूरम् । आ॒नंश॑ । मये॑ । कपिः । ब॒भस्ति॒ । तेज॑नम् । स्व॒म् । ज॒यु॑ । गौ ऽइ॑व ॥ १ ॥ हे अग्ने ते तव तन्वः शरीरस्य ज्वालात्मकस्य क्रूरम् तैदण्यं मर्त्यः म- रणधर्मा पुरुष: नहि आनंश न खलु प्राप्तुं शक्नोति । X अश्नो- तेर्व्यत्ययेन परस्मैपदम् ४ । अपि च कपिः कम् उदकं शरीरगतं . १J गाँ:९. 1S' 'शास्त्रा'. [अ० ५. सू° ४९.]२२२ षष्ठं काण्डम् । रसं पिबतीति कपिः । यद्वा कपिवद् इतस्ततश्चमणशीलस्त्वदीयो ज्वा- लासमूह: तेजनम् अन्तर्निःसारं वेणुमिव स्थितं शरीरं बिभस्ति दीफ्य- ति भस्मीकरोति । & भस भर्त्सनदीयोः । जुहोत्यादित्वात् शप: यद्वा । बभस्तिरतिकर्मा इति यारकः [ नि० ५. भक्षयतीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः स्वम् इत्यादि । गौरिव यथा प्रसूता गौ: स्वम् स्वकीयं जरायु गर्भवेष्टनं प्रसवानन्तरं भूमौ प- तितं भक्षयति तद्वत् पुरुषशरीरं भक्षयतीत्यर्थः ॥ १२]४ । पञ्चमी ॥ मे॒ष इ॑व॒ वै सं च॒ वि चोर्वच्यसे॒ यदु॑त्तर॒द्रावुप॑रश्च॒ खाद॑तः । शीर्ष्णा शिरोप्स॒साप्सो अ॒र्दय॑न्न॑शून् ब॑भस्ति॒ हरि॑तेभि॑रा॒सभः ॥ २ ॥ मेष:ऽइ॑व । वै । सम् । च । वि । च । उरु | अच्य॑से । यत् । उत्तरऽद्रौ । उप॑रः । च । खाद॑तः । शी॒र्ष्णा । शिर॑ः । अप्स॑सा । अप्स॑ । अर्दय॑न् । अंशून् । बस् । हरि॑तेभिः । आसऽभिः ॥ २ ॥ हे अमे त्वं पुरुषशरीरं दाह्यं प्राप्य उरु बहुलं सम उँच्यसे । प्रथमं तावत् तत्तदवयवेन समवैषि संगच्छसे । उच समवाये इति धा- पश्चाद् व्युच्यसे च कृत्स्त्रशरीरं विविधं व्याभोषि । दग्धम् अङ्गं विसृज्य अन्यत्र गच्छसि । तत्र दृष्टान्तः भेष इव वा इति । मेषो यथा भक्षणार्थं तृणभूयिष्ठं देशं प्राप्य भक्ष्येण तृणादिना प्रथमं संयुज्यते [ततो] भक्षणेन तत्रत्यं तृणजातं सर्वं व्याप्नोति तद् इत्यर्थः । यत् यदा उत्तरद्रौ उपर्यवस्थितकाष्ठयुक्ते दाह्यशरीरे अंपर: । चकारात् पूर्वश्च । उ- भावग्नी खादतः भक्षयतः । यद्वा उत्तरद्रौ उत्कृष्टतरद्रुमे महावृक्षभूयिष्ठे वने संचरन अपरः दावाग्नि: शावाग्निश्च उभौ खादतः भक्षयतः । दाह्यं द- हत इत्यर्थः । तदा शीर्ष्या शिरसा ज्वालाग्रेण तत्रत्यस्य शरीरस्य वृ- १DKR चायच्यसे. IIT with ABK SPPJVC-CH. 4380PP JKC P शिरः. 1 The test too in S' बिभस्ति. १३ ९t अथर्वसंहिताभाष्ये क्षादेव शिर: अर्दयन् हिंसन् तथा अप्ससा । रूपनामैतत् । स्वकीयेन भास्वररूपेण कृत्स्त्रशरीरेण अप्सः दाह्यशरीरस्य यद्वा महीरुहादे: स्वरू- पम् अर्दयन हिंसन् अयम् अग्नि: हरितेभिः हरितैर्बभ्रुवर्णैः आसभिः आस्यै: अंशून् सोमलतादिकान् बिभस्ति भक्षयति ॥ षष्ठी ॥ सुप॒र्णा वाच॑मऋ॒तोप॒ द्य॑व्या॑व॒रे कृष्ण इष॒रा अनर्तषुः । नि यन्त्रियन्त्युप॑रस्य॒ निष्कृतं पुरूं रेतो दधिरे सूर्यश्रित॑ः ॥ ३ ॥ सु॒ऽप॒र्णाः । वाच॑म् । अऋ॒त । उप॑ । वि॑ि । आऽखरे | कृष्णः । इषिराः । अ॒नति॑षुः । नि । यत् । नि॒ऽयन्त । उप॑रस्य । निःऽकृ॑तिम् । पुरु । रेत॑ः । द॒धिरे । सू॒- र्यः ॥ ३ ॥ 66 ङि "" यः । हे अग्ने सुपर्णा: शोभनपतंना: श्येनवत् शीघ्रव्यापनशीलास्वदीया ज्वा ला: वाचम् अऋत दाहजन्यं ध्वनिविशेषम् अकृषत । करोतेर्लु- 'मन्त्रे घस" इति लेर्लुक् । आखरे । [आखर: ] आ- वासस्थानम् । ॐ “डरो वक्तव्यः इति आङ्पूर्वात खनेर्डरप्रत्य- आखरे आवासस्थाने कृष्णाः । लुप्तोपमम् एतत् । कृष्ण- मृगा इव दिवि आकाशे इषिरा: गमनशीला दीप्तयः उपेत्य अनर्तिषुः नृत्यन्ति स्म । * नृती गात्रविनामे । ताश्च ज्वाला वह- लधूमोत्पादनेन उपरस्य मेघस्य । उपर उपलो मेघो भवतीति निरुक्तम [ नि०२, २१]४ । निष्कृतिम निर्माणं नितरां यत् य- स्माद् नियन्ति निर्गच्छन्ति तस्मात् हे असे त्वदीया एव दीप्तय: सूर्यश्रितः आदित्यमण्डलं प्राप्ताः सत्यः पुंरु बहुलं रेत: सर्वप्राण्युपादानभूतं वृष्ट्यु- दकं दधिरे जगदुत्पादनार्थ धारयन्ति ॥ [ इति ] चतुर्थ सूक्तम् ॥ १ So all our Vaidikas and MSs. See Sayana. २A निःकुं. ३KV We with ABBDKR SC.. पुरु. 1 The text too in S' बिभस्ति. eS' 'उरु. [अ० ५. सू० ५०.] २२३ षष्ठं काण्डम् । “ हतं तर्दम्” इति तृचेन मूषकपतङ्गशलभटिट्ठिभकीटहरिणशल्यकगो- धादीनां सस्यभक्षकाणां निवृत्तये लोहमयं सीसं घर्षन् एतं तचं जपन् मूषकादियुक्तं क्षेत्रम अभिक्रामेत् ॥ तथा अनेन तृचेन शर्करा अभिमन्त्र्य मूषकादिस्याने परिकिरेत् ॥ तथा मूषकादिमुखं केशेन बड्डा अनेन तृचेन क्षेत्रमध्ये निखनेत् ॥ तथा संरूपवत्साया गोर्दुग्धे शृतं चरुम् अनेन तृचेन अश्विभ्यां जुहुयात् ॥ तद् उक्तं संहिताविधौ । हतं तर्दम् इत्यय:सीसं घर्षन् उर्वरां परि- कामति तस्मिन्नवकिरति" इत्यादि [ कौ०७.२] ॥ ८८ 66 'वायोः पूतः" इति तृचस्य बृहद्धणे पाठात् शान्त्युदकादौ विनियो- गोनुसंधेयः ॥ तथा सर्वरोग भैषज्ये अनेन तृचेन आज्यहोमं पलाशादिशान्तवृक्षसमि- दाधानं च [ कुर्यात् ] ॥ तथा सोमवमनपानादिनिमित्तव्याधिशममार्थ सोमरसमिश्रिताः पला- शादिसमिध आदध्यात् ॥ सूत्रितं हि । “अम्बयो यन्ति [ १. ४] वायोः पूत: [ ६. ५१ ] इति च शान्ता उत्तरस्य संसोमा : ” इति [ कौ० ४.१] ॥ O ● ९९ तथा अर्थोत्थापन विघ्नशमनकामः अनेन तृचेन “पुनन्तु मा” [६. १९] इत्यत्रोक्तानि क्षीरौदनहवनादिकर्माणि कुर्यात् । “अर्थम् उत्थास्यन्” इति प्रक्रम्य " पुनन्तु मा [ ६. १९] सस्रुषी: [६. २३] हिमवतः म स्रवन्ति [६, २४] वायोः पूतः पवित्रेण” [६. ५१] इत्यादि “अभिवर्षणावसेचनानाम्" इत्येतदन्तं सूत्रम् [ फौ० ५.५ ] अत्र द्रष्टव्यम् ॥ तथा अस्य तृचस्य अपां सूक्तेषु पाठाद् आसांवनादौ विनियोगः । “अवभृषाय वजन्त्यपां सूकैरामुत्य" इति [ कौ॰ ६.९] सूत्रितम् ॥ सोमातिपूतकर्तृकायां सौत्रामण्यां “वायोः पूतः" इति तृचेन दशाप- वित्रेण पाव्यमांनां सुराम अनुमन्त्रयेत । “अग्निचित् सोमातिपूतः सो- मवामी सौत्रामग्याभिषिच्यते इति प्रक्रम्य 'या बभ्रुवः [६.७] इ- 1S' 'कानां 2S' सारूप BS' च सो. We with Kangila. 1S' तस्य. ¡S आप्ल°. "" 66 " १०० अपर्वसंहिताभाष्ये “त्योषधिभिः सुरां संधीयमानां वायोः पूतः [६. ५१] इति सोमातिपूतस्य पाव्यसानाम् "
- " इति हि वैतानसूत्रम् [वै० ५.३] ॥
तत्र प्रथमा || ह॒तं ति॒र्दै स॑म॒ङ्कमा॒खुमश्वना॑ द्वि॒िन्तं शिरो॒ अपि॑ पृ॒ष्टीः शृणीतम् । यवा॒न्नेदानपि॑ नह्यतं॒ मुख॒मथाभ॑यं कृणुतं धा॒न्याय ॥ १ ॥ ह॒तम् । त॒र्दम् । स॒मऽअ॒ङ्कम् । आ॒खुम् । अवि॑ना । द्वि॒िन्तम् । शिर॑ः । अ पिं । पृ॒ष्टी: । शृ॒णी॒ीत॒म् । यवा॑न् । न । इत् । अदा॑न् । अपि॑ । न॒द्य॒त॒म् । मुर्खम् । अर्थ | अभ॑यम् । कृणुतम् । धान्यायि ॥ १॥ नर्द 66 श्य गच्छन्तम् । हे अश्विना अश्विनौ एतत्संज्ञौ देवौ तर्दम हिं[सकम ] | हिंसायाम् इत्यस्मात् पचाद्यच् है । समग्रम समञ्चनं बिलं संप्रवि- संपूर्वाद् अञ्चते: “पुंसि संज्ञायाम्" इति घः । “चजोः कु घिण्ण्यतोः” इति कुवम् ॐ । एवंभूतम् आखुं हतम् ना- शयतम् । * हन्तेर्लोटि अदादित्वात् शपो लुकि “अनुदात्तोपदेश " इत्यादिना अनुनासिकलोपः । आ समन्तात् खनतीति आखुः । खनु अवदारणे । आङ्पूर्वाद् अस्माद् “आङ्परयोः खनिशूभ्यां डिच्च" [उ° १. ३३] इति उ प्रत्यय: टिलोपश्च हु ॥ हननप्रकार: प्रतिपाद्यते छिन्तम् इत्यादिना ] | तस्याखोः शिरविन्तम् द्विधा कुरुतम् । छि- दिर् द्वैधीकरणे | लोणमध्यमपुरुषद्विवचने “श्न सोरलोप: " इति अका- रलोपः । पृष्टी: पार्श्वास्थीन्यपि तत्संबन्धीनि शृणीतम् हिंस्तं चू- र्णीकुरुतम् । हिंसायाम् । प्वादित्वाद् हूस्वः ४ । आखु: नेत अदाँत नैव भक्षयेत् अस्मदीयं ब्रीह्यादिकम् इत्यभिमेत्य हे अश्विनौ युंवां तदीयं मुखम् आस्यम् अपि नतम् अपिनद्धं पिहितं कुरुतम् । एवं कृत्वा अथ अनन्तरम् अस्मदीयाय धान्याय वीहियवादि- रूपाय अभयम् तत्कृतभयराहित्यं कृणुतम् कुरुतम् ॥ 66 Mss. २ K V छित्तं. KP छ्रिनं. • KC पृष्टी:. ५ P सुखम् १ Such is the accent of all our Vaidikas and We with ABDRSPJCs Cr. ३ PK छिन. षष्ठं काण्डम् । द्वितीया ॥ तर्दु है पत॑ङ्ग है जभ्य॑ हा उपेकस। ब्र॒ह्मेवासस्थितं ह॒विरन॑दन्त इ॒मान् यवा॒ानहि॑सन्तो अ॒पोदित ॥ २ ॥ तदे॑ । है । पत॑ङ्ग । है । जभ्य॑ । है । उप॑ऽक्कसं । ब्रह्मोऽइ॑व । अस॑म्ऽस्थितम् । ह॒विः । अन॑दन्तः । इ॒मान् । यवा॑न् । अहि॑- सन्तः । अपऽउदित ॥ २ ॥ [अ०५. सू० ५०.] २२३ १०१ हैशब्द: हेशब्दबद् आभिमुख्यकरणे । हे तर्द हिंसक आखो हे पत- ङ्ग शलभ हे जभ्य उपद्रवकारित्वाद् अस्माभिर्हिस्य युष्माकं हननाय इ- दम अस्मदीयम् अश्विभ्यां होतव्यं हविः ब्रह्मेव असंस्थितम् “महद् भयं वज्रम् उद्यतम्' [ क॰ व॰ ६.२] इत्याद्युपनिषत्प्रसिद्धं जगत्कारणं ब्रह्मं अपरिसमाप्तं दुष्प्रधर्षे भवति एवम् इदं हविर्वर्तत इत्यर्थः । अतः अस्य हविषो होमात् प्रागेव अॅपक्कस: अदग्भाः सन्तः इमान् अस्मदीयान् यवान् सस्यविशेषान् अनुदन्तः अमेरयन्तः अहिंसन्तः अविनाशयन्तो यू- यम् अपोदित अस्मात् स्थानाद् अपगता भवत ॥ "" तृतीया || तदा॑पते॒ वधा॑पते॒ तृष्ट॑जम्भा॒ आ शृ॒णोत मे । य आ॑र॒ण्या व्यद्वरा ये के च स्य व्यरास्तासन् जम्भयामसि ॥ ३ ॥ तऽ । ऽयते । तृष्ट॑ऽजम्भाः । आ । शृणो । मे । । ये । आ॒र॒ण्याः । वि॒ऽअह॑राः । ये । के । च॒ । स्थ । वि॒ऽअद्व॑राः । तान् । स- वा॑न् । जम्भयाम॑सि॒ ॥ ३ ॥ हे तपते तर्दानां हिंसकानाम आखूनां स्वामिन् हे वघापते । अव मन्ति अवबाधन्त इति वघाः पतङ्गादयः ॐ अवपूर्वात् हन्तेः “डो- 66 १ C- ज॑भ्यः॒, Init Cr la- जभ्यं in the pala- २ B उपक्कसु. Siyana अपक्वस: We with AB BDKKRSPPJVC-Cr. MSS. A BB KRSV. ६ CP अध्वराः. Such is the accent of all our Vaidikas and ४ So we rith A BÉDKKR SPêJvc.. DK सर्व ज. We with १०२ अथर्वसंहिताभाष्ये न्यत्रापि दृश्यते” इति डप्रत्ययः । वष्टि भागुरिरल्लोपम्” इति अवश- ब्दस्य आदिलोपः । पृषोदरादित्वाद् घत्वम् । वघानां पतङ्गादी- नाम् अधिपते तृष्टजम्भा: तीक्ष्णदंष्ट्रा यूयं मे मदीयम् इदं वचनम् आ शृणोत आभिमुख्येन शृणुत । "" ततनतनथनाश्च इति तशब्दस्य तबादेशः छ । ये यूयम् आरण्या: अरण्ये भवा व्यवरा: विविधम अदनशीला: स्थ भवथ । अन्येपि ये के च ग्रामवर्तिनो यूयं व्यद्वराः वि- विधम् अदनशीला भवथ तान् सर्वान् युष्मान् जम्भयामसि जम्भयामः अनेन कर्मणा नाशयामः । लजभि नाशने इति धातुः ॥ " चतुर्थी ॥ वा॒योः पूतः प॒वित्रे॑ण प्रत्यङ् सोमो॑मो॒ अति॑ द्रुतेः । इन्द्र॑स्य॒ यु॒ज्य॒ सखा॑ ॥ १ ॥ वा॒योः । पू॒तः । प॒वित्रे॑ण । प्र॒त्यङ् । सोम॑ः । अति॑ । द्रुतः । इन्द्र॑स्य॒ | यु॒ज्य॑ | सखा॑ ॥ १ ॥ 66 वायोः संबन्धिना पवित्रेण पवनसाधनेन दशापवित्रेण पूतः शोधितः । यहा वायोः सकाशात् पूतः शोधनेन रसवत्तां प्रापितः । सोमरसं प्रस्तु- त्य तैत्तिरीयके समाम्नातम् । तम एभ्यो वायुरेवास्वदयत् । तस्माद् यत् पूयति तत् प्रवाते विषजन्ति । वायुर्हि तस्य पवयिता स्वदयिता" इति [तै० सं० ६. ४.७.२] | ईदृश: सोमः प्रत्यङ् प्रतिमुखम् अञ्चन् अतिंद्रुतः नाभिदेशम् अतिक्रम्य गतः । तदतिक्रमणं हि सम्यग्जरणपर्यन्तम् अन- भिमतम् । तथा च मन्त्रवर्णः । शिवो मे सप्तऋषीनं उपतिष्ठस्व मा मेवाङ् नाभिम् अति गाः” इति [तै ० सं० ३.२.५.३] । स च इन्द्रस्य युज्य: योग्यः सखा मित्रभूतः ॥ 66 पञ्चमी ॥ आपो॑ अ॒स्मान् मा॒तर॑: सूदयन्तु घृ॒तेन॑ नो घृत॒प्वः पुनन्तु । विश्वं॑ हि रिमं प्रमह॑न्ति दे॒वीरुददा॑भ्यः॒ शुचि॒रा पूत ऐमि ॥ २ ॥ १ B प्रत्यक. Soall gurauthorines [अ० ५. सू० ५१.]२२४ षष्ठं काण्डम् | १०३ । आप॑ः । अ॒स्मान् । मा॒तर॑ । सु॒द॒य॒न्तु॒ । घृ॒तेन॑ । नः॒ । घृ॒त॒ऽध्वः । पु॒न॒न्तु॒ । विश्व॑म् । हि । रि॒प्रम् । प्र॒ऽवह॑न्ति । दे॒वीः । उत् । इत् । आ॒भ्यः॒ । शुत्रि॑ । आ । पूतः । ए॒मि॒ ॥ २ ॥ मातरः विश्वस्य जगतो जनन्य आप: अव्देवता अरतान् सूदयन्तु क्षा- लयन्तु पापरहितान् शुद्धान् कुर्वन्तु । * सूद क्षरणे । तथा घृ- 66 तप्वः क्षरणस्वभाव आत्मीयो रसो घृतम् तेन कृत्स्नं जगत् पुनन्तीति घृ- तप्वः | तादृश्य आप: घृतेन क्षरणशीलेन सारेण नः अस्मान् पुनन्तु शुद्धान् कुर्वन्तु । पूञ् पवने । प्वादीनां ह्रस्व: इति हूस्व- लम् । कस्माद् एवं प्रार्थ्यत इति तत्राह विश्वं हीति | हि यस्माद् देवी: देव्यः देवतारूपा आप: विश्वम् सर्वे रिमम् | पापनामैतत् । पो रिप्रम् इति पापनामनी भवतः इति यास्कवचनात् [नि० ४. २१] । स्नानाचमनप्रोक्षणादिकारिणां जनानां कृत्स्त्रं पापं प्रवहन्ति प्रक्षालयन्ति । प्रकर्षेण अपगमयन्तीत्यर्थः । ईदृशीषु अप्सु स्नातोहं शुचिः शुद्धो भूत्वा आभ्य अद्भ्यः सकाशात पूतः कर्मयोग्यः सन् उदैमि उ- दागच्छामि । ॐ इत् इति अवधारणे ॥ 29 षष्ठी ॥ यत् किं चेदं च॑रुण दैव्ये॒ जने॑भिद्रोहं म॑नु॒ष्याश्चर॑न्ति । अचि॑ित्या चेत् तत् धर्मा युयोपम मा न॒स्तस्मा॒देन॑सो देव रीरिषः ॥ ३॥ यत् । किम् । च॒ । इ॒दम् । व॒रु॒ण॒ । दैव्ये॑ । जने॑ । अ॒भि॒ऽद्रोहम् । म॒नु॒ष्यः । चरन्ति । 7 अचि॑ित्या । च॒ | इत् । तव॑ । धर्म॑ । यु॑यो॒ोपि॒म । मा । नः॒ । तस्मा॑त् । एन॑सः । दे॒व । रीरिषः ॥ ३ ॥ हे वरुण स्वभ॑वानाम् अपाम् अधिपते दैव्ये देवसंबन्धिनि जने प्रा- णिजाते विषये यक्किमपि इदम अभिद्रोहम अपराधजनितम् एनः म नुष्याश्चरन्ति अनुनिष्ठन्ति । तस्माद् एनस इत्युत्तरत्र संबन्धः । वयमपि 1S' स्वभावा. १०४ अथर्वसंहिताभाष्यें मनुष्यान्तः पातित्वाद् अचित्त्या अज्ञानेन चेत् हे वरुण तव धर्मा त्वत्संब- न्धीनि धर्माणि कर्माणि युयोपिम व्यामोहयाम: । विपर्यस्तानि कुर्म इ- त्यर्थः । युप विमोहनेछु । तस्मात् अज्ञानजनिताद् एनस: पापात् हेतोः हे देव स्वामिन् वरुण नः अस्मान् मा रीरिष: मा हिं सीः । हुरिष रुष हिंसायाम् । अस्मात् ण्यन्ताद् माङि लुङि च- ङि रूपम् ॥ इति सायणार्यविरचिते अथर्ववेदार्थप्रकाशे षष्ठकाण्डे पञ्चमोनुवाकः ॥ " षष्ठेनुवाके पञ्च सूक्तानि । तत्र “ उत् सूर्य : ” इति प्रथमं सूक्तम् । तत्र आद्येन तूचेन रक्षोग्रहभैषज्यार्थ चित्त्याद्योषधिसहितं पूर्णघटम् अ- भिमन्य व्याधितम् अवसिञ्चेत् || तथा शमीसहितोदकेन वा शमीबिम्बेसहितोदकेन वा शीर्णपर्णसहि तोदकेन वा अनेन तृचेन अभिमन्त्रितेन व्याधितम् अवसिञ्चेत् ॥ सूत्रितं हि । " उत् सूर्य इति शमीबिम्बशीर्णपर्णावधि' इति [ कौ ४.७] ॥ 66 99 ० 66 'द्योश्च मे” इति तृचेन दुष्टगण्डवणभैषज्यार्थ तैलम अभिमन्य ते- न व्रणम् अवभृंज्यात् ॥ तथा एतं तृचं 'जपन्, व्रणदेशं हस्तेन अवमृज्यात् ॥ तथा अनेन तृचेन स्थूणायां व्रणदेशं घर्षयेत् ॥ सूत्रतं हि । “द्योश्च म इत्यभ्यज्य अवमा | स्थूणायां निकषति ” इति [ कौ०४.७] ॥ " तथा द्रव्यादिविनाशे प्राप्ते तन्त्रिवृत्त्यर्थम् अनेन तृचेन द्यावापृथिव्या यजत उपतिष्ठते वा । सूत्रितं हि । द्यौंश्च म इति द्यावापृथिव्यौ वं- रिष्यन्” इति [ कौ० ७.१०] ॥ तथा सवयज्ञेषु "द्योश्च मे” इति तृचेन मन्त्रोक्तानि इन्द्रियाण्यनु- मन्त्रयेत । सूत्रितं हि । बृहत] [६. ५३] पुनमैत्विन्द्रियम् [ ७. 66 ६९ ] इति प्रतिमन्त्रयते” इति [ कौ॰ ७. ७] ॥ D 1 So S'. 5 Kesava remarks: wat na tetat. Where is the gick? 2 So S. 3S' 'सृज्यात् 1S' विलिष्यतीति. We with Kamsin. षष्ठं काण्डम् । १०५ तथा मेधाजननकर्मणि " धोश्च मे " इत्यनया ऋचा क्षीरोदनं पुरो- डाशं रसान वा संपात्य अभिमन्य अञ्जीयात् ॥ [अ० ६. सू° ५२.]२२५ ० 66 तथा अनयैव ऋचा मेधाकाम आदित्यम् उपतिष्ठेत ॥ सूत्रितं हि । “पूर्वस्य मेधाजननानि” इति प्रक्रम्य त्वं नो मेधे [ ६. १०७] धौश्च मे [ ६. ५३ ] इति भक्षयति । आदित्यम् उपतिष्ठते' [ कौ०२. १] [ इति ] ॥ गोदानकर्मणि "पुनः प्राण: " इत्यनया क्षुरं मार्जयित्वा नापिताय प्रयच्छेत् । “पुनः प्राण: [६. ५३.२] पुनर्मैलिन्द्रियम [७. ६९] इति त्रि- निर्मृज्य त्वयि महिमानं सादयामि ” इति कौशिकसूत्रात [ कौ०७. ५] ॥ " उपनयनकर्मणि “सं वर्चसा" इत्यनया उदपात्रम् अभिमन्त्र्य ब्रह्मचा- रिणम अवेक्षयेत् । सूत्रितं हि । 'उदपात्रं समवेक्षयेत् सम् इन्द्रं णः [७. १०२.२] सं वर्चसा [६. ५३.३] इति द्वाभ्याम्" इति [ कौ० ७.६] ॥ तत्र प्रथमा ॥ उत् सूर्यो दि॒व ए॑ति पुरो रक्षांसि निजूवैन । आ॒दि॒त्यः पर्व॑तेभ्यो वि॒श्वह॑ष्टो अदृष्ट॒हा ॥ १ ॥ उत् । सूर्य॑ः । दि॒वः । ए॒ति॒ । पु॒रः । रक्ष॑सि । नि॒ऽजूव॑न् । आ॒दि॒त्यः । पर्व॑तेभ्यः । वि॒श्वऽह॑ष्टः । अ॒दृष्ट॒ऽहा ॥ १ ॥ सि । सूर्य: सर्वस्य प्रेरक आदित्यः पुरः पुरस्तात् पूर्वस्यां दिशि रक्षा- X रक्षो रक्षितव्यम् अस्मात् इति यास्कः [नि°४,१t]g । 3T- स्मदुपद्रवकारिणो रक्षः पिशाचादीन निर्जूर्वन् नितरां हिंसन् । व हिंसायाम् । हेतौ शतृप्रत्ययः । हिंसितुम् इत्यर्थः । दिवः अन्तरिक्षप्रदेशाद् उदेति उद्गच्छति । रात्रौ हि रक्षसां संचारः इदानीं तु उद्यन्नेव सूर्यस्तानि विनाशयतीति भावः । स च आदित्यः विश्वदृष्टः सर्वप्राणिभिः साक्षाक्रियमाणः अदृष्टहा अदृष्टानाम् अस्माभिरहश्यमाना- नामपि रक्षः पिशावादीनां हन्ता पर्वतेभ्यः उदयाचलप्रदेशेभ्यः । उदेतीति १ All our Vaidikas and Mss. जूर्वत्. We with sàyana. 1SoS. Kausika: निर्मृज्य. 2S' समिद्रिण: for समिन्द्र पा १४ १०६ अथर्वसंहिताभाष्ये संबन्धः । आदित्यः अदितेः पुत्रः । ण्यम्रत्ययः ॥ 'दित्यदित्यादित्य" इति द्वितीया ॥ नि गावो॑ ग॒णो॒ष्ठे अ॑सद॒न् नि मृगासो॑ अविक्षत । न्यूईर्मयो नदीनां न्य॑१ अलिप्सत ॥ २ ॥ 66 नि । गाव॑ः । ग॒णो॒ऽस्थे । अ॒स॒द॒न् । नि । मृ॒गास॑ः । अ॒विक्षत । नि । ऊ॒र्मय॑ः । न॒दीना॑म् । नि । अ॒दृष्टः । अ॒प्सत ॥ २ ॥ उद्यता सूर्येण रक्षसां हननाद् इदानीं गावो गोष्ठे गोशालाया न्यस- दन भयराहित्येन अस्मदीया गावो निषण्णा अभूवन् । वि- शरणगत्यवसादनेषु । लृदिचात् ले: अ आदेश: ॥ तथा मृगास: मृगाः आरण्याः पशव: न्यविक्षत स्वस्वस्थाने निर्भयं निविष्टा अभू- “नेर्विशः" इति आत्मनेपदम् । “शल इगुपधाद् अनिट: तथा नदीनाम् सरिताम् ऊर्मयः तरङ्गाः सुखेन निविष्टाः ॥ अदृष्टा: रात्रौ अनुपलब्धाः प्रजाः सूर्यप्रकाशेन न्यलिप्सत नितरां लब्धुम् ऐच्छन् । वन् । 1 क्सः” इति क्सः प्रत्ययः ४ ॥ लभेः सनि “सनि मीमाधुरभलभ" इति अच: स्थाने इस आदेशः नाः सूर्यप्रकाशात लब्धवन्तः । । यड्डा अनुक्रान्तान् गवादीन् सर्वे ज अॅः लभेर्लुङि लेः सिच् । वर्णव्यत्ययः ४ ॥ तृतीया ॥ आयुश्च श्रुतकण्व॑स्य वी॒रुध॑म् । आभरिषं विश्वर्भेषजीमस्यादृष्टान् नि र्शमयत् ॥ ३ ॥ आ॒युःऽदद॑म् । वि॒प॒ऽचित॑म् । श्रुताम् । कण्व॑स्य । वी॒रुध॑म् । आ। अभारिष॑म् । वि॒िश्व ऽर्भेष॒जीम् । अ॒स्य । अ॒दृष्टन् । नि । श॒म॒य॒त् ॥ ३ ॥ आयुर्ददम आयुषः शतसंवत्सरपरिमितस्य जीवनस्य दात्रीम् । १ R १ for 3. AKS have nokampa We with BDKC.. २ KV भाषे with Sayana. We with ABBDKRŚPPJCSCr. 1S' घेच्छत्. [अ० ६. सू० ५३.] २२६ षष्ठं काण्डम् । १०७ दाने । “किप् च” इति किप्छ । विपश्चितम रोगशमनोपायं वि दुषीं श्रुताम् विश्रुतां प्रसिद्धां कण्वस्य महर्षेः संबन्धिन विश्वभेषजीम् सर्वस्य रोगजातस्य शमनीम् । ¨" ॰ सुमङ्गलभेषजाञ्च" इति ङीप् । ईहशीम एवंगुणविशिष्टां वीरुधम चित्तिः प्रायश्चितिरित्येवं कौशिकेनोक्तां शान्तौषधीं शमीं वा अस्य व्याधितस्य रोगनिवृत्तये आभा- र्षम आहार्षम् आहरामि । "हग्रहोर्भ: " इति भवम् ४ । च आहृत्य प्रयुज्यमाना अस्य रोगिणः अदृष्टान् द्रष्टुम् अशक्यान् शरीर- मध्यवर्तिनो रोगान रक्षः पिशाचादिकृतान् नि शमयत् निशमयतु । सा म उपशमने । अस्मात् ण्यन्तात् लेटि अडागमः । इति इकारलोपः ॥ 66 ' इतच लोप: ० 099 चतुर्थी ॥ द्यौश्च॑ म इ॒दं पृ॑थि॒वी च॒ प्रचे॑तसौ शुक्रो बृहन् दक्षिणया पिपर्तु । अनु॑ स्व॒धा चि॑िकि सोमो॑ अ॒ग्निर्वायुः पातु सवि॒ता भग॑श्च ॥ १ ॥ द्यौः । च॒ । मे॒ । इ॒दम् । पृथि॒वी । च॒ । प्रचे॑तसौ । शुक्रः । बृहन् । दक्षि- णया । पिपर्तु । अनु॑ । स्व॒धा । च॒कम् । सोम॑ः । अ॒ग्निः । वा॒युः । नः । पातु । स॒वि॒- हा । भगः । च ॥ १ ॥ पृथिवी च एते देवते मे मह्यं प्रचेतसौ प्रकृष्टज्ञाने अनुग्रह- बुद्धियुक्ते इदम अभिलषितफलम् । [ प्रयच्छ]ताम् इति शेषः ॥ तथा बृहन् महान् शुक्र: शोचमानो दीप्यमानः सूर्य: दक्षिणया दिशा पिपर्तु पालयतु । यमाधिष्ठिताया दक्षिणस्या दिशो रक्षत्वित्यर्थः । यहा दक्षयति पुरुषं वर्धयतीति दक्षिणा । दक्ष वृद्धौ । द्रुदक्षिभ्याम् इनन् [ उ० २.५०] ।. [ तया] वासोहिरण्यादिरूपया दक्षिणया पिपर्तु पूरय तु । ४पू पालनपूरणयोः । जुहोत्यादित्वात् शपः श्रुः । “अतिपिप- त्यश्च" इति अभ्यासस्य इत्त्वम् । स्वधा पितॄणां संबन्धिनी स्व- 1S' ॰षधं. 66 अथर्वसंहिताभाष्ये अनुजानातु । धाकाराभिमानिनी देवता अनु चिकिताम् ज्ञाने । जुहोत्यादित्वात् शपः क्षुः ४ । & कित यहा स्वधेत्यन्ननाम । यथा अस्माकम् अन्नं भवति तथा सोम: अग्निश्च अनु चिकिताम् । नः अ स्मान् वायुः पातु रक्षतु । निगदसिद्धम् अन्यत् ॥ पञ्चमी ॥ १०४ पुन॑: प्रा॒णः पुन॑रा॒त्मा न ऐतु॒ पुन॒श्चक्षुः पुन॒रसु॑नं॒ ऐतु॑ । वै॒श्वान॒रो नो॒ अद॑ब्धस्तनूपा अ॒न्तरि॑तष्ठाति दुरि॒तानि॒ विश्वा॑ ॥ २ ॥ पुन॑ः । प्रा॒णः । पुन॑ः । आ॒त्मा । नः । आ । ए॒तु । पुन॑ः । चक्षु॑ः । पुन॑ः । असु॑ः । नः॒ । आ । 1 वै॒श्वा॒न॒रः । नः॒ । अद॑ब्धः । त॒नूऽपाः । अन्तः । ति॒ष्ठाति॒ । दुःऽइ॒तानि॑ । विश्व ॥ २ ॥ प्राण: मुखनासिकाभ्यां संचरन् प्राणवायुः जीवावस्थितिहेतुः नः अ- स्मान् पुन: ऐतु आगच्छतु । तथा आत्मा जीव: पुनरागच्छतु । चक्षुः दर्शनसाधनम् इन्द्रियं पुनरागच्छतु । असुः प्राणः पुनरैतु | प्राधान्य- ख्यापनाय पुनरभिधानम् । यद्वा पुनः प्राण इति पूर्व प्राणापानादिवृ- त्तिमंतोऽभिधानम् असुरिति वृत्तिविशेषस्य इति अपौनरुक्त्यम् । व्रणरो- गेण गतप्रायत्वात् प्राणादीनां पुनरागमनं प्रार्थ्यत बोद्धव्यम् ॥ अपि S च वैश्वानरः विश्वनरहितः अदब्धः रोगादिभिः अहिंसितः तनूपाः शरीर- स्य पालकः सन् नः अस्माकम् अन्तः शरीरमध्ये तिष्ठाति तिष्ठतु | ३४ ले- टि आडागम: हैं । विश्वा विश्वानि सर्वाणि दुरितानि रोगनिदान- भूतानि पापानि । विनाशयन् इति शेषः ॥ षधी ॥ सं वर्च॑सा॒ पय॑सा॒ सं त॒नूभि॒रम॑न्महि॒ मन॑सा॒ा सं शिवेन॑ ।
त्वष्टा॑ नो॒नो॒ अत्र॒ वरी॑यः कृणोत्वनु॑ नो मार्छु त॒न्वा॒ो यद् विरि॑ष्टम् ॥ ३ सम् । वर्च॑सा । पय॑सा । सम् । त॒नूभि॑िः । अग॑न्महि । मन॑सा । सम् । शि॒वेन॑ । 18' 'मताभिमानम्. [अ० ६. सू० ५४.]२२७ षष्ठं काण्डम् । १०९ त्वष्टा॑ । नः॒ । अत्र॑ । वरी॑यः । कृ॒णोतु॒ । अनु॑ । नः॒ । मा॒र्छु । त॒न्वः । यत् । asरि॑िष्टम् ॥ ३ ॥ वर्चसा दीप्या शरीरगतया पयसा देहावस्थितिनिमित्तेन पयोवत् सा- रभूतेन रसेन सम् अगन्महि संगता भवेम | 8" तमो गम्मृच्छि” इति आत्मनेपदम् । छान्दसे लुङि “मन्त्रे घस” इति लेर्लुक् । “म्वो- ." इति मकारस्य नकारः ४ । तनूभिः शरीरावयवैर्हस्तपादादिभिः संगता भवेम । तथा शिवेन शोभनेन मनसा अन्तःकरणेन संगता भ वेम । त्वष्टा देवः नः अस्माकं वरीयः उरुतमम् अतिप्रभूतम् अत्र अ- स्मिन् शरीरे कृणोतु करोतु । ४ उरुशब्दाद् ईयसुनि “प्रियस्थिर - इत्यादिना वर् आदेशः । कृवि हिंसाकरणयोश्च । “धिन्विकृण्व्योर च" इति उप्रत्ययः ४ । नः अस्माकं तन्वः शरीरस्य यद् विरिष्टम रो- गार्तम् अङ्गं तद् अनु मार्छु हस्तेन शोधयतु । X मृष शुद्धौ । अदादित्वात् शपो लुक् । “मृजेर्वृद्धि: " इंति वृद्धिः ॥ " [ इति ] षष्ठेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ “ इदं तद् युजे” इति तृचेन अभिचारकर्मणि पलाशमध्यमपर्णेन फ- लीकरणान् जुहुयात् [ कौ० ६.२] ॥ 66 'अस्मै क्षत्रम्" इत्यनया पौर्णमासयागे अग्नीषोमीयं चरुं जुहुयात् । सूत्रितं हि । अस्मै क्षत्रम [ २ ] इति अग्नीषोमा॑विति अग्नीषोमीयस्य इति [कौ० १. ४] ॥ 22 “ये पन्थान: ". इति तृचेन देशान्तरं गच्छतः पुरुषस्य स्वस्त्ययनका म: समिदाज्यपुरोडाशादित्रयोदश द्रव्याणि जुहुयात् ॥ तथा अनेन तृचेन स्वस्ययनार्थ मन्यौदनौ दद्यात् ॥ सूचितं हि । “ये पन्थान इति परीत्योपदधीत प्रयच्छति " इति [ कौ० ७.३] ॥ 66 66 ग्रीष्मो हेमन्तः " इत्यनया ब्रह्मा प्रयाजान् अनुमन्त्रयेत । ग्रीष्मो हेमन्त इति प्रयाजान्" इति हि वैतानं सूत्रम् [वै०१.२] ॥ 1 Hig. L. 93. 9, 5, B. See Kausike, 1.5. अथर्वसंहिताभाष्ये आभिचारिके कर्मणि व्रतविसर्जनार्थम् "इदावासराय' जुहुयात् समिधश्च आदध्यात् ॥ तत्र प्रथमा ॥ इ॒दं तद् यु॒ज उत्त॑र॒मिन्द्र॑ शु॒म्भा॒म्यष्ट॑ये । अ॒स्य क्ष॒त्रं श्रियं॑ म॒हीं वृष्टिरि॑व वर्धया॒ा तृ॒ण॑म् ॥ १ ॥ इ॒दम् । तत् । यु॒जे । उत्त॑रम् । इन्द्र॑म् । शु॒म्भा॒ामि॒ । अष्ट॑ये । अ॒स्य । क्ष॒त्रम् । श्रिय॑म् । म॒हीम् । वृ॒ष्टिःऽइ॑व । व॒र्धय॒ । तृण॑म् ॥ १ ॥ यत् कर्म अभिचारदोषनिर्हरणक्षमं तद् इदम् उत्तरम् उत्कृष्टतरं कर्म युजे योजयामि । कर्म किं पुनस्तद् इत्याह । यद्वा उत्तरम् इत्येतद् न्द्रविशेषणम् । उत्तरम् उत्कृष्टतरं सर्वेषु देवेषु श्रेष्ठम् इन्द्रं शुम्भामि अलंकरोमि । स्तुत्यादिभिः प्रीणयामीत्यर्थः । शुभ शुम्भ शोभा- ११० 66 " इत्यनया आज्यं किमर्थम् । अष्टयें अभिमतफलप्राप्तये । ४ अशू व्याप्तौ इत्यस्माद् भावे तिन्हु ॥ परोर्धर्चः : प्रत्यक्षकृतः । हे इन्द्र त्वम् अ स्य अभिचर्यमाणस्य पुरुषस्य क्षत्रम् बलं महीम् महतीं श्रियम् पुत्रपौ- त्रधनादिसंपदं वर्धय समृद्धां कुरु । तत्र दृष्टान्तः वृष्टिरिवेति । यथा म- हती वृष्टिः तृणम् सस्यजातं वर्धयति तद्वद् इत्यर्थः । अन्येषामपि दृश्यते” इति सांहितिको दीर्घः ॥ द्वितीया || ४ वर्धयेत्यस्य अ॒स्मै क्ष॒त्रम॑ग्नीषोमाव॒स्मै धरयतं र॒यिम् । इ॒मं रा॒ष्ट्रस्या॑भीव॒र्गे कृ॑णुतं यु॒ज उत्त॑रम् ॥ २ ॥ अ॒स्मै । क्ष॒त्रम् | अमीषोमौ । अस्मै । धारयतम् । र॒यिम् । इ॒मम् । रा॒ष्ट्रस्य॑ । अ॒भि॒ऽव॒र्गे । कृणुतम् । युजे । उत्त॑रम् ॥ २ ॥ हे अग्नीषोमौ । ॐ “ ईदग्नेः सोमवरुणयोः" इति पूर्वपदस्य दी- 1 So S. Kansika VI which treats of anforenfe does not prescribe the application. But Keya on Kans VII & Sa: अथ व्रतविसर्जनमुच्यते । रति व्रतविसर्जनम् आज्यं जुहुयात्. [अ० ६. सू° ५५.] २२ षष्ठं काण्डम् | १११ र्धः । 66 तम् । “धि- अस्मै यजमानाय क्षत्रम् बलं धारयतम् स्थापयतम् । प्रय- च्छतम् इति यावत् । तथा रयिम् धनम् अस्मै प्रयच्छतम् । तथा इमं यजमानं राष्ट्रस्य जनपदस्य अभीवर्गे आभिमुख्येनावर्जने कृणुतम् कुरु- अभिपूर्वाद् वृजेर्भावे घञ् । ' उपसर्गस्य मञ्यमनुष्ये ब- हुलम्" इति दीर्घः । कृणुतम् इति । कृवि हिंसाकरणयोश्च । न्विकृण्व्योर च” इति उप्रत्ययः तत्संनियोगेन अकारान्तादेशश्च । तस्य “अतो लोपः” इति लोपे स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणाभावः ४ । हमपि अस्य यजमानस्य उतफलसिद्धये उत्तरम् उत्कृष्टतरं कर्म युजे यो- जयामि । करोमीत्यर्थः ॥ तृतीया ॥ सन्धुश्वास॑बन्धुश्च॒ यो अ॒स्माँ अ॑भि॒दास॑ति । सर्वे॒ तं र॑न्धयासि मे॒ यज॑मानाय सुन्व॒ते ॥ ३ ॥ सऽव॑न्धुः । च॒ । अस॑बन्धुः । च । यः । अ॒स्मान् । अ॒भि॒ऽदास॑ति । सर्व॑म् | तम् । र॒न्धया॒ासि॒ । मे॒ । यज॑मानाय । सुन्व॒ते ॥ ३ ॥ 66 सबन्धुः समानबन्धुः । समानजन्मगोत्रज इत्यर्थः । असबन्धुः तद्वि- परीतः । अन्य इत्यर्थः । परस्परसमुच्चयार्थी चकारौ । उभयविधो यः शत्रुः अस्मान् अभिदासति उपक्षपयति । हृदसु उपक्षये । अस्मात् ण्यन्तात् लटि 'इन्दस्युभयथा" इति शप आर्धधानुकत्वात् णेरनि- टि” इति णिलोपः ४ । सर्वे तम् उभयविधं शत्रुं सुन्वते सो- माभिषवं कुर्वते मे मह्यं यजमानाय हे इन्द्र त्वं रन्धयासि रन्धय वशी- कुरु ।
- रध्यतिर्वशगमने इति हि यास्कः [नि० ६. ३२] । “रधि-
जभोरचि ” इति नुम् | लेटि आडागमः । 'शतुरनुम: ०" इति सुन्व- च्छब्दाद् विभक्तिरुदात्ता ॐ ॥ 66 66 चतुर्थी | ये पन्था॑नो बृ॑ह॒वो॑ देव॒यान अन्त॒रा द्यावा॑पृथि॒वी सं॒चर॑न्ति । तेषा॒मज्या॑नं यत॒मो वहा॑ति॒ तस्मै॑ मा देवा॒ परि॑ धत्ते॒ह सर्वे ॥ १ ॥ ११२ अथर्वसंहिताभाष्ये ये । पन्था॑नः । ब॒हवः॑ः । दे॒व॒ऽयाना॑ः । अ॒न्त॒रा । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । स॒ऽ- चर॑न्ति । ६ तेषा॑म् । अज्या॑नम् । यतमः । वहा॑ति । तस्मै॑ । मा॒ा । दे॒वाः । परि॑ । ध- च॒ । इ॒ह । सर्वे ॥ १ ॥ देवयाना: देवा एव यैः पथिभिर्गच्छन्ति ते तथोक्ताः । करणे ल्युट् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ईदृशा ये पन्थान: मा- याते: र्गा बहवः कर्मणां वैचित्र्यात् तत्तल्लोकप्रात्युपायतया नानाविधा: सन्तः द्यावापृथिवी अन्तरा द्यावापृथिव्योर्मध्ये संचरन्ति वर्तन्ते । संचरणसाधन- त्वात् तद्व्यपदेशः । तेषां मध्ये यतमः यज्जातीयः पन्थाः अज्यानिम् ज्यानिर्हानिः तद्विपरीतां समृद्धिं वहाति वहेत् प्रापयेत् । प्रयतम इति । “वा बहूनां जातिपरिमने" इति यच्छब्दात डतमच् । वहा- तीति । वहेलेंटि आडागमःX । तस्मै मार्गाय हे देवाः सर्वे यूयम् इह अस्मिन् देशे मा मां परि दतै । रक्षणार्थं दानं परिदानम् । रक्ष- णाय प्रयच्छतेत्यर्थः ॥ पञ्चमी ॥ ग्रीष्मो म॒न्तः शिशिरो वसन्तः शरद् वर्षाः वि॒ते नो॑नो॒ दधात । आ नो गोषु भजता प्र॒जाय निवा॒ात इद् वः शर॒णे स्या॑म ॥ २ ॥ ग्र॒ष्मः । ह॑म॒न्तः । शिशिरः । व॒स॒न्तः । शरत् । व॒र्षाः । सु॒ऽव॒ते । नः । धात । आ । नः । गोषु॑ । भज॑त । आ । प्र॒ऽजाया॑म् । नि॒ऽव॒ते । इत् । वः । शु- रणे । स्याम् ॥ २ ॥ ग्रीष्माद्याः षडृतवः प्रसिद्धाः । तदभिमानिनो देवाः स्तेि सुठु प्रा- नव्ये धने नः अस्मान् दधात दधतु स्थापयन्तु ॥ हे ऋ॒तवः यूयं नः अस्मान् गोषु आ भजत आभक्तान भागयुक्तान् कुरुत । प्रजायाम पुत्रपौत्रादिरूपायामपि आ भजत । किं बहुना । निवाते वायुसंस्पर्शेना- १ ABBDKEC स्विते. We with KR V. ९ ११३ [अ० ६. सू० ५६.]२२९ षष्ठं काण्डम् | पि रहिते । इच्छब्दः अवधारणे । वायूपलक्षितसमस्तदुःखकारणरहिते एव वः युष्माकं संबन्धिनि शरणे गृहे स्थाने स्याम भवेम ॥ षष्ठी ॥ इ॒दाव॒त्स॒राय॑ परिवत्स॒राय॑ सं॑वत्स॒राय॑ कृणुता बृ॒हन्त्रम॑ः । तेषां॑ व॒यं सु॑म॒तौ य॒ज्ञिया॑ना॒मप॑ भ॒द्रे सौमन॒से स्या॑म ॥ ३ ॥ इ॒दाव॒त्स॒राय॑ । परि॒ऽव॒त्स॒राय॑ । स॒मऽव॒त्स॒राय॑ । कृ॒णु॒त॒ । बृ॒हत् । नर्मः । तेषा॑म् । व॒यम् । सु॒ऽम॒तौ । य॒ज्ञिया॑नाम् । अपि॑ । भ॒द्रे । सू॒ौमनसे । स्याम ॥३॥ प्रभवादिषु पञ्चके पञ्चके क्रमेण एता: संज्ञा भवन्ति । तत्र प्रथमस्य संवत्सर इति संज्ञा । द्वितीयादीनां परिवत्सर: इदावत्सरः अनुवत्सरः ईडन्सरः इति यथाक्रमं संज्ञा भवति । तद् उक्तम् आचार्यैः । चान्द्राणां प्रभवादीनां पञ्चके पञ्चके युगे । संपरीदान्विदित्येतच्छब्दपूर्वास्तु वासराः ॥ इति । तदभिमानिदेवाश्च तैत्तिरीये समाम्नाता: । “अग्निर्वाव संवत्सरः । आदित्यः परिवत्सरः । चन्द्रमा इदावत्सरः । वायुरनुवत्सरः " इति [तै ० ब्रा॰ १.४.१०,१] । हे जनाः तस्मा इदावत्सराय परिवासराय संव- त्सराय च बृहत् प्रभूतं नमः कृणुत कुरुत नमस्कारेण तान् मीणय- "नमः स्वस्ति" इति चतुर्थी छु । तेषाम् इदावत्सरादी- नां यज्ञियानाम् यज्ञार्हाणाम् । & “ यज्ञविंग्भ्यां घखञौ ” इति घ- प्रत्ययः । सुमतौ शोभनायाम अनुग्रहात्मिकायां बुद्धौ वयं स्याम भवेम । अनन्तरं भद्रे शोभने सौमनसे सौमनस्ये शोभनबुद्धिजन्ये फ- लेपि स्याम भवेम । अपिशब्द: संभावनायाम् ॥ 66 . [ इति ] षष्ठेनुवाके द्वितीयं सूक्तम् ॥ " " मा नो देवा : ” इति तृचेन सर्पवृश्चिकादिभयनिवृत्तये गृहक्षेत्रादिषु सिकता अभिमन्त्य परितः परिकिरेत् ॥ तथा अनेन तृणमालां संपात्य गृहनगरादिद्वारे बनीयात् ॥ तथा अनेन तृचेन गोमयम अभिमन्य गृहे विसर्जनं द्वारि निख- ननम् अग्नौ होभं वा कुर्यात् ॥ ११४ अथर्वसंहिताभाष्ये तथा अनेन अपामार्गमञ्जरीं गुडूचीं वा अभिमन्त्र्य पूर्ववद् गृहादि- घु विसर्जनादिकं कुर्यात् ॥ सूत्रितं हि । “युक्तयो: [३.२६,२७] मा नो देवा: [६. ५६] यस्ते स- र्पः [१२. १. ४६] इति शयनशालोर्वराः परिकिरति" इत्यादि [ कौ॰७.१] ॥ तथा उपाकर्मणि अनेन तूचेन आज्यं हुवा दधिससुषु संपातान् आ- नयेत् । सूत्रितं हि । “अभिजिति शिष्यान् उपनीय" इति प्रक्रम्य “आ- ज्यं जुहुयान्मा नो देवा अहिर्वधीत्” इत्यादि [ कौ०१४.३] ॥ "इदमिद् वा उ भेषजम्" इति तृचेन मुखरहितवणभैषज्यार्थं गो- मूत्रेण व्रणं मर्दयेत् ॥ तथा अनेन दन्तमलम् अभिमन्त्र्य प्रलिम्पेत् ॥ तथा अनेन फेनम् अभिमन्त्य व्रणं प्रलिम्पेत् ॥ 66 सूत्रितं हि । “इदमिद् वा उ इत्यच्छिन्नं मूत्रफेनेनोद्भिद्य प्रलिम्पति प्रक्षालयति दन्तरजसा' इति [ कौ०४.७] ॥ 39 “शं च नो मयश्च नः” इत्येषा बृहद्गणे पठिता शान्त्युदकादौ विनियुक्ता ॥ तथा अर्थोत्थापनविघ्नशमनार्थम् अनया क्षीरौदनहोमादीनि “वायोः पूतः”[ ६. ५१] इत्यत्रोक्तानि कर्माणि कुर्यात् । सूत्रं च तत्रैव द्रष्टव्यम् ॥ तत्र प्रथमा ॥ मा नो॑ देवा अवधीत सकान्त्स॒हपू॑षान् । संय॑तं॒ न वि प्प॑रद् व्यात्तं॒ न सं य॑म॒न्नमो॑ देवज॒नेभ्यः॑ ॥ १ ॥ मा । नः॒ः । दे॒वा॒ाः । अहि॑ः । व॒ध॒न् । सन् । स॒ह॑ऽपु॑रुषान् । सम्ऽय॑तम् । न । वि। स्प॑र॒त् । वि॒िऽआत॑म् । न । सम् । य॒मत् । नम॑ः । दे॒व॒ऽज॒नेभ्य॑ः ॥ १ ॥ हे देवाः विषप्रतीकारकुशला अहिः सर्पः नः अस्मान् मा वधीत् मा हिंसीत् । हन्तेर्माङि लुङि “हनो वध लिङि” लुङि 66 १BKKRV पूरुपॉन्, We with ADSPJC KKRSVC. ३ PK स॒ह्ऽपुरु॑° We with PJ Cr. २ So we with ABB BD ४ P स्फुस्. We with PJ Cr. [अ० ६. सू° ५६.]२२९ षष्ठं काण्डम् । च" इति वधादेशः । तस्य च अदन्तत्वाद् अतो लोपे स्थानिवद्भावाद् “अतो हलादेर्लघोः” इति वृद्ध्यभावः । तोकम् इति अपत्यनाम । पुत्रपौत्राद्यपत्यसहितान् । कीदृशान् । सतोकान्. । & “वोपसर्ज- नस्य इति सहशब्दस्य सभावः । सहपूरुषान् भृन्यादिपुरुषसहि तान् ॥ अपि च संयतम् संश्लिष्टम् अहेरास्यं न विस्फुरत् । दशनार्थे विष्फारितं विश्लिष्टं न भवतु । स्फुर संचरणे इत्यस्माद् विपूर्वात् लेटि अडागमः । तथा व्यात्तम् विवृतं तद् आस्यं न सं य- मत् संयतं संश्लिष्टं न भवतु । मन्त्रसामर्थ्येन प्रतिबद्धं सत् वर्तताम् इ- त्यर्थः । व्यातम् इति । व्याङ्पूर्वाद् दाञो निष्ठायाम् “अच उ- पसर्गात् तः ” इति तकारः । [देवजनेभ्य: ] ये सर्पादिविषनिर्हर- समर्था देवजनास्तेभ्यो नमोस्तु ॥ द्वितीया ॥ "" नमो॑स्व॒स॒ताय॒ नम॒स्तिर॑श्चिराजये । स्व॒जाय॑ ब॒भ्रवे॒ नमो॑मो॒ नमो॑ देवज॒नेभ्यः॑ ॥ २ ॥ नम॑ः । अ॒स्तु । अ॒सि॒ताय॑ । नम॑: L तिर॑श्चऽराजये । स्व॒जाय॑ । ब॒भ्रवे॑ । नम॑ः । नम॑ः । दे॒व॒ऽज॒नेभ्य॑ ॥ २ ॥ । ११५ असिताय कृष्णवर्णाय एतन्नाम्ने सर्वाधिपतये नमोस्तु ॥ तथा तिर - श्विराजये तिरश्वीनास्तिर्यय् अवस्थिता, राजयः वलयो यस्य स तिरश्चिरा- जि: । एतत्संज्ञाय सर्पमुख्याय नमोस्तु ॥ बभ्रुवे बभ्रुवर्णाय स्वजाय स्व- यमेव जायते कारणांन्तरनैरपेक्ष्येण उत्पद्यते इति स्वजः | तस्मै एतन्नाम्ने सर्पाय नमोस्तु ॥ एतेषां सर्पाणां नियन्तृभ्यो देवजनेभ्यश्च नमोस्तु । अ- सितादिशब्दानां सर्पविशेषनामत्वं तैत्तिरीयके 'समीची नामासि " [तै ● सं० ५. ५.१०.१] इत्यादिसर्पाहुतिमन्त्रेषु प्रसिद्धं द्रष्टव्यम् || तृतीया || ९ सं ते॑ हन्मि दुता दू॒तः समु॑ ते॒ हन्वा॒ हनु॑ । संजय जि॒ह्वां सम्वि॒ास्त्राह॑ आ॒स्यम् ॥ ३ ॥ ११६ अथर्वसंहिताभाष्ये सम । ते । ह॒न्मि॒ । दृता । दू॒तः । सम् । उ॑ इति॑ । ते॒ । ह॑न्वा॑ । हनू इति॑ । • सम् । ते॒ । जि॒ह्वया॑ । जि॒ह्वाम् । सम् । ॐ इति॑ । आ॒स्त्रा । अ॒हे । आ॒- स्यम् ॥ ३॥ 1 हे अहे सर्प ते तव दता उपरिपरिवर्तिदन्तेन दतः अध:पकिस्पान् दन्तान् सं हन्मि संहतान् संश्लिष्टान् करोमि ॥ तथा ते तव हन्वा हनू सं हन्मि । हनुद्वयमपि परस्परसंश्लिष्टं करोमीत्यर्थः ॥ ते त्वदीयया जिह्व- या जिह्वामपि संहतां करोमि । सर्पस्य हि द्वे जिह्वे । ते अपि परस्प- रमतिबद्धे करोमीत्यर्थः ॥ तथा आस्ना आस्येन आस्यम् त्वदीयं मुखं संहतं करोमि । आस्यस्य उत्तराधरभागावपि करोमीत्यर्थः । यहा सर्वाधिपानां बहुशिरस्कात्वात् तदास्यानि अन्योन्यप्रतिबद्धानि करोमी- त्यर्थः । "पद्दन्” इत्यादिना दन्तशब्दस्य दद्भावः । आस्यश- ब्दस्य च आसन् आदेश: । उशब्दः पूरणः ॥ चतुर्थी ॥ इ॒दमिद् वा उ॑ भेष॒जमि॒िदं रु॒द्रस्य॑ भेष॒जम् । येनेषु॒मेक॑तेजना॑ श॒तश॑ल्या॑प॒नव॑त् ॥ १ ॥ । इ॒दम् । इत् । वै । ऊ॒ इति॑ । भेष॒जम् । इ॒दम् । रु॒द्रस्य॑ भेष॒जम् । येन॑ ।. इषु॑म् । एक॑ऽतेजनाम् । शतऽशेल्याम् | अपऽब्रव॑त् ॥ १॥ इदम् इद् वै इदमेव खलु करिष्यमाणं भेषजम् अस्य व्रणरोगस्य नि- वर्तकम औषधम् । इदमेव रुद्रस्य भेषजम् । रोदयति सर्वम् अन्तकाले इति रुद्रः | तस्य देवस्य संबन्धि औषधम् । ४ रोदेर्णिलुक् च [उ° २,२२] इति रक् प्रत्ययः ४ । किं पुनरिदंतया निर्दिष्टम् इति तद् आह येनेति । येन भेषजेन महादेवस्त्रिपुरसंड तिसमये एकतेजनाम एकस्तेजनो वेणुकाण्डो यस्याः सा तथोक्ता । शतशल्याम् शतसंख्याकानि शल्यानि अयोमयानि तीक्ष्णानि प्रोतानि यस्याम् ईदृशीम इषुम् उंप- १ P ह॒न्वा॑. We with PIC. 1S' 'जना. 2S' प्रौना'. [अ० ६. सू° ५७.] २३० षष्ठं काण्डम् । ११७ बुंवत् । वेध्यसमीपं प्राप्य प्रायु । तद् इदम् इति पूर्वत्र संबन्धः || पञ्चमी ॥ जालाषेणाभि पिंञ्चत जालाषेणोपं सिञ्चतं । जा॑ल॒षमु॒ग्रं मे॑ष॒जं तेन॑ नो मृड जी॒वसे॑ ॥ २ ॥ जालाषेण॑ । अभि । सिञ्चत । जालाषेण॑ । उप॑ । सिञ्चतं जा॒षम् | उ॒ग्रम् | भेष॒जम् । तेन॑ । नः॒ । मृह॒ । जी॒वस॑ ॥ २ ॥ जलाषम् इति उदकनामसु पठितम् । अत्र च विनियोगानुसारेण गोमूत्रफेनलक्षणम् । हे परिचारका : तेन जंलाषेण अभि षिञ्चत व्रणम् अभितः प्रक्षालयत । ‘शे ऋषिच क्षरणे । “तुदादिभ्य: शः" । मुचादीनाम्” इति नुम् । “उपसर्गात् सुनोति” इति षत्वम् ७ ॥ था तेनैव जंलाषेण उप सिञ्चत व्रणसमीपं प्रक्षालयत । तद्धि जलाषम उग्रम तीक्ष्णं भेषजम् रोगनिवर्तकम् | हे रुद्र तेन जलाषेण नः अस्मान मृळे सुखय जीवसे जीवनार्थम् । जलाषस्य रुद्रसंबन्धिभेषजत्वं दाशत- य्यामपि आम्नातम् । “गाथपतिं मेधपतिं रुद्रं जलाषभेषजम्" इति [ ऋ० १. ४३. ४ ] ॥ 66 षष्ठी ॥ शं च॑ नो॒ मय॑श्च नो॒ मा च॑ नः किं च॒नाम॑मत् । स॒मा रप॒ो विश्वं॑ नो अस्तु भेष॒जं सर्वं नो अस्तु भेषजम् ॥ ३ ॥ शम् । च । न 1 मय॑ः । च॒ । नः॒ । म । च॒ । नः । किम चन | आममत् । क्ष॒मा । रप॑ । विश्व॑म् । नः॒ । अ॒स्तु॒ । भेष॒जम् । सर्व॑म् । नः॒ । अ॒स्तु । - षजम् ॥ ६ ॥ हे देव नः अस्माकम् शं च रोगस्य शमनं च भवतु । रोगजनितं दुःखं निवर्तताम् इत्यर्थः । मयश्च । मय इति सुखनाम | सुखं च नः अस्माकं भवतु । अपि च नः अस्माकं संबन्धि किं चन किमपि प्र १ K सिञ्चतम्. २.So all our Vaidikas and MSS. ११४ अथर्वसंहिताभाष्ये जापश्वादिकं मा आममत् रोगग्रस्तं मा भूत | अम रोगे । अ- स्मात् ण्यन्तात् लुङि चङि रूपम् । रप इति पापनाम । रपो रिप्रम् इति पापनामनी भवतः इति हि यास्क: [ नि०४.२१] । “सुपां सु- लुक्" इति षष्ठ्या लुक् । रपः रपसो रोगनिदानभूतस्य पाप- स्य क्षमा शान्तिः उपशमो भवतु । दिभ्य: ०” इति भावे अङ् । अस्माकं भेषजम् औषधम् अस्तु । एतदेव आदरार्थ पुनरुच्यते सर्वे न इति । सर्वम् कृत्स्त्रं कर्म नः अस्माकं भेषजम् अस्तु ॥ [ इति ] षष्ठेनुवाके तृतीयं सूक्तम् ॥ 66 यशसं मेन्द्रः” इति तृचेन यशस्कामः इन्द्रं यजते उपतिष्ठते वा 'यशसं मेन्द्र इति यशस्काम : ” इति हि सूत्रम [ कौ० ७.१०] ॥ 66 " तथा उत्सर्जनकर्मणि अनेन तृचेन आज्यं हुवा रसेषु संपातान् आ- नयेत् । उत्सर्जनं मक्रम्य सूत्रितम् । “ यशसं मेन्द्रः [ ६. ५६] गिराव- रगराटेषु [ ६. ६९]” इत्यादि " अग्नौ हुत्वा रसेषु संपातान् आनीय इति [को० १४.३.] ॥ 66 'अनडुञ्यस्त्वं प्रथमम्' इति तृचस्य बृहद्गणे पाठात शान्त्युदकादौ विनियोगः ॥ " तथा अर्थोत्थापनविघ्नशमनकर्मणि 'वायोः पूतः ” [ ६. ५१] इति तृचोक्तानि क्षीरौदनहवनादीनि कर्माणि कुर्यात् ।' सूत्रतं हि । “शं च “नो मयश्च नः [६. ५७.३] अनहुद्भ्यस्त्वं प्रथमम् [६. ५९] मह्यम् आप: “[ ६. ६१] वैश्वानरो रश्मिभिः [ ६. ६२] इत्यभिवर्षणावसेचनानाम् ” इति [ कौ० ५. ५ ] ॥ तथा स्वस्ययनकर्मणि अनेन तृचेन आज्यसमित्पुरोडाशादीनि शप्कु- त्यन्तानि त्रयोदश द्रव्याणि जुहुयात् । सूत्रितं हि । “ पातं नः [६• “ ३] इति पञ्च अनडुद्भ्यः [ ६, ५९] यमो मृत्युः [ ६. ९३] विश्वजित् [६. “१०७] शकधूमम[ ६. १२७] भवाशर्वौ [११.२] इत्युपदधीत" इति [ कौ॰७.१] ॥ X क्षमूष सहने । “षिद्भिदा- विश्वम् समस्तं स्थावरजङ्गमात्मकं नः "" "" [अ० ६. सू० ५६.]२३१ षष्ठं काण्डम् । तत्र प्रथमा ॥ य॒शस॑ मेन्द्रो म॒घवा॑न् कृणोतु य॒शसं द्यावा॑पृथि॒वी उभे इमे । यशस मा दे॒वः स॑वि॒ता कृ॑णोतु मियो दातुर्दक्षिणाया इ॒ह स्या॑म् ॥ १ ॥ य॒शस॑म् । मा॒ । इन्द्र॑ः । म॒घवा॑न् । कृ॒णोतु॒ । य॒शस॑म् । यावा॑पृथि॒वी इ- ति॑ । उ॒भे इति॑ । इ॒मे इति॑ । य॒शस॑म् । मा॒ा । दे॒वः । स॒वि॒ता । कृणोतु । प्रि॒यः । तुः । दक्षिणायाः । इ॒ह । स्याम् ॥ १॥ 66 इमे मघवान् । मघम् इति धननाम | तडान् इन्द्रः मा मां यशसम् यशस्विनं कीर्तियुक्तं कृणोतु करोतु । ॐ यशःशब्दाद् मत्वर्थीयस्य 'लुगकारेकाररेफाञ्च वक्तव्याः” इति लुक् । तद्धितान्तत्वेन प्रातिपदिकसं- ज्ञायाम फिषोन्त उदात्त: [ फि० १.१] इति अन्तोदात्तत्वम् । परिदृश्यमाने उभे द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ [ मा] मां यशसम् यश- स्विनं कृणुताम् । देव: दानादिगुणयुक्तः सविता सर्वमेरको देवः मा मां यशसम यशस्विनं कृणोतु करोतु । एवम् उदीरितरीत्या यशस्वी भूत्वा दक्षिणाया: वासोहिरण्यादिरूपाया इह अस्मिन् ग्रामनगरादौ धां- नुः दातुः प्रिय: स्याम् भवेयम् ॥ ११९ द्वितीया ॥ यथेन्द्र॒द्रो॒ द्यावा॑पृथि॒व्योर्यश॑स्व॒ान् यथाप॒ ओष॑धीषु॒ यश॑स्वतीः । ए॒वा विश्वे॑षु दे॒वेषु॑ व॒यं सर्वेषु य॒शस॑ः स्याम् ॥ २॥ यथा॑ । इन्द्र॑ः । द्यावा॑पृथि॒व्यो । यश॑स्वान् । यथा॑ । आपः॑ । ओष॑धीषु । यश॑स्वतीः : । ए॒व । विश्वे॑षु । दे॒वेषु॑ । व॒यम् । सर्वे॑षु । य॒शस॑ः । स्याम् ॥ २ ॥ यथा येन प्रकारेण द्यावापृथिव्योः द्यौश्च पृथिवी च द्यावापृथि- “दिवो द्यावा” इति द्यावा आदेश:, । "देवताहन्द्वे च " उभयपदप्रकृतिस्वरत्नम् । “उदात्तयणो हलपूर्वात्" इति विभक्तेरुदा- व्यौ । इति १२० अथर्वसंहिताभाष्ये तत्वम् । द्यावापृथिव्योः अनयोर्लोकयोर्मध्ये इन्द्रो यशस्वान् वृष्टि- प्रदानादिकर्मभिः कीर्तिमान् | यथा च आपः ओषधीषु यशस्वती: यश- स्वत्यः । हु“ वा छन्दसि” इति पूर्वसवर्णदीर्घः । “तसौ मावर्थे” इति भसंज्ञया पदसंज्ञाया निवर्तनात रुत्वाभावः । व्रीहियवादिस- स्यवृद्धिहेतुत्वेन लोके प्रख्याता इत्यर्थः । एव एवं विश्वेषु सर्वेषु देवेषु तदुपलक्षितेषु सर्वेषु मनुष्येषु च वयं यशसः यशस्विनः स्याम भवेम ॥ तृतीया ॥ य॒शा इन्द्रो॑ य॒शा अ॒ग्निर्य॒शा: सोमो॑ अजायत । य॒शा विश्व॑स्य भू॒तस्या॒हम॑स्मि॒ य॒शस्त॑मः ॥ ३ ॥ य॒शा । इन्द्र॑ । य॒शाः । अ॒ग्निः । य॒शाः । सोम॑ः । अ॒जाय । य॒शाः । विश्व॑स्य । भू॒तस्य॑ । अ॒हम् । अ॒स्मि॒ । य॒शःऽत॑मः ॥ ३ ॥ 'यशा इन्द्रः” इत्येषा तृतीया पूर्ववद् अत्र व्याख्येया । ६. ३९. ३ ॥ चतुर्थी ॥ अ॒न॒दु॒द्भ्य॒स्त्वं म॑थ॒मं धे॒नुभ्य॒स्त्वम॑रुन्धति । अर्धेनवे वय॑से॒ शर्म॑ यच्छ चतु॑ष्पदे ॥ १ ॥ अ॒न॒डुत॑ऽभ्यः॑ । त्वम् । म॒थ॒मम् । धे॒नु॒ऽभ्य॑ः । त्वम् । अ॒रुन्ध॑ति॒ । अर्धेन॒वे । वय॑से । शर्म॑ । य॒च्छ॒ । चतु॑ऽपदे ॥ १ ॥ खं प्रयच्छ । त- हे अरुन्धति अरोधनशीले सहदेव्याख्यौषधे शान्त्युदकादौ प्रयुज्यमाना त्वं प्रथमम् पूर्वम् अनडुद्भ्य: अनसः शकटस्य वाहकेभ्यो बलीवदेभ्यः शर्म सु- “वसुस्रन्सुध्वन्स्वनडुहां दः” इति दत्वम् ४ । या धेनुभ्यः दोग्धीभ्यो गोभ्यः शर्म यच्छ । अधेनवे धेनुव्यतिरिक्ताय वयसे पञ्चवर्षाद् अर्वाचीनाय गवाश्वादिजातीयाय चतुष्पदे चतुष्यान्मांत्राय शर्म सुखं प्रयच्छ । वयःशब्दस्य उक्तार्थपरता भगवता आपस्तम्बेन द- १ P अनडुत्ऽभ्यः 1S' 'ख्योय. 2S' अर्वाचीन 'जीतीय मात्रे fior अर्वाचीनाय, "जातीयाय 'मात्राय respectively. षष्ठं काण्डम् । " पञ्चहायनेभ्यो वयांसि ” इति । [अ० ६. सू° ५९.] २३२ शिता । "एकहायनप्रभृत्या तुष्पद इति । चत्वारः पादा अस्य । 'संख्यासुपूर्वस्य” इति पादशब्दस्य 'पाद: पत्" इति पद्भावः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृति- अन्त्यलोपः । 66 स्वरत्वम् ॐ ॥ १२१ पञ्चमी ॥ शर्म॑ यच्छ॒त्वोष॑धिः स॒ह दे॒वीर॑रुन्धती । कर॒त् पय॑स्वन्तं गो॒ष्ठम॑य॒क्ष्माँ उ॒त पूरु॑षान् ॥ २ ॥ । यच्छतु 1 ओष॑धिः पः । स॒ह । दे॒वीः । अरुन्धती । कर॑त् । पय॑स्वन्तम् । गा॒णो॒ऽस्थम् । अ॒य॒क्ष्मान् । उ॒त । पुरु॑षान् ॥ २ ॥ शर्म [सहदेवी' ] सहदेव्याख्या अरुन्धती अभिलषितफलस्य अवारयित्री ओ- षधिः शर्म सुखं यच्छतु प्रयच्छतु ॥ अस्मदीयं गोष्ठम् गोनिवासदेशं प- यस्वन्तम् प्रभूतपयसा युक्तं करत् करोतु ॥ उत अपि च पूरुषान् पुरु- घान् पुत्रभृत्यादीन् अस्मदीयान् अयक्ष्मान् अरोगान् करोतु ॥ वि॒श्वरू॑षां सु॒भगा॑म॒च्छाव॑दामि जीव॒लाम् । सा नो॑ रु॒द्रस्या॒स्ता॑ ह॒तिं दूरं न॑यतु॒ गोभ्य॑ः ॥ ३ ॥ वि॒श्वऽरू॑पाम् । सु॒ऽभगा॑म् । अच्छ॒ऽआव॑दामि । जी॒वलाम् । सा । नः॒ । रु॒द्रस्य॑ । अ॒स्ताम् । ह॒तिम् । दूरम् । नयतु । गोभ्यः॑ ॥ ३ ॥ विश्वरूपाम् नानारूपां विश्वस्य कृत्स्त्रस्य फलस्य निरूपयित्रीं वा सु- भगाम् सौभाग्यवतीं जीवलाम जीवो जीवनं प्राणधारणं तद्धेतुत्वेन तड- “सिध्मादिभ्यश्च” इति मत्वर्थीयो लःX । • जीवं जीवनं लाति ददातीति जीवला । तीम् । यद्वा । ला "आ- दाने । तोनुपसर्गे कः” । ईदृशीं सहदेव्याख्याम् ओषधिम अच्छे आभि १ BBDKC- यक्ष्मां. We with K. २ A °रूपं. 1 Sàyana's text: सहदेवी अरुं.. 2S पुत्रप्रभृत्यादीन्. १२२ अथर्वसंहिताभाष्ये मुख्येन वैदामि इष्टफलं प्रार्थये । सा तादृशी ओषधि: रुद्रस्य हिं- सकस्य देवस्य अस्ताम् अस्मदभिमुखं क्षिप्तां हेतिम आयुधं नः अस्माकं संबन्धिभ्यो गोभ्यः सकाशाद् दूरम् दूरदेशं नयतु प्रापयतु । अ- स्ताम् इति । असु क्षेपणे । निष्ठायां “यस्य विभाषा” इति इट्वतिषे- धः । हेतिम् इति । हन्ते: करणे क्तिनि “ऊतियूतिजूतिसातिहेतिकीर्त - यश्च ” इति निपातितः । गोभ्य इति । 'सावेकाच: ० " इति प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तत्वस्य "न गोश्वन्साववर्ण" इति प्रतिषेधः ॐ ॥ [ इति ] षष्ठेनुवाके चतुर्थ सूक्तम् ॥ 66 “अयम् आ याति” इति तृचेन पतिलाभकर्मणि काकसंचारात् पूर्वम आज्यं जुहुयात् । सूत्रितं हि । अयम् आ यातीति पुरा काकसंपा- तात्” इति [ कौ० ४.१०] ॥ 66 "" 'मह्यम् आपः इति वचस्य बृहहणे पाठात् शान्त्युदकादौ विनि- योगोनुसंधेयः ॥ तथा अर्थोत्थापनविघ्नशमनकर्मणि क्षीरौदनहवनादीनि कर्माणि कुर्यात् । सूत्रितं हि । “अनन्यस्त्वं प्रथमम् [ ६. ५९] मह्यम् आप: [ ६. ६१] वैश्वानरो रश्मिभिः[६. ६२] इत्यभिवर्षणावसेचनानाम्” इति [कौ° ५, ५]॥ तथा वापीकूपतंटाकादिषु जलागमनकामः अनेन तृचेन इन्द्रं यजते उपतिष्ठते वा । सूत्रितं हि । “यशसं मेन्द्र: [ ६. ५७] इति का माम् आप: [ ६. ६१] इति वर्चस्काम: ” इति [ कौ० ७.१०] ॥ तत्र प्रथमा ॥ अ॒यमा या॑त्यर्य॒मा पु॒रस्ता॑ता॒द् विषि॑तस्तु॑षः । अ॒स्या द॒च्छन्न॒ब्रुवै पति॑मु॒त आ॒याम॒जान॑ये ॥ १ ॥ अ॒यम् । आ । याति॒ । अर्थमा । पु॒रस्ता॑त् । विसंतऽस्तुपः । अ॒स्यै । इ॒च्छन् । अ॒युर्वै । पति॑म् उ॒त । जा॒याम् । अ॒जान॑ये ॥ १ ॥ "स्रुपः. We with BKKPJVC.CP. २P असे. १ ३ स्रुषः. A "युष:. DRP 1S' 'भिमर्प. 2S' व्यचस्काम. [अ० ६. सू° ६०.]२३३ षष्ठं काण्डम् । १२३ च्छन् । । प- पुरस्तात पूर्वस्यां दिशि विषितस्तुपः विशेषेण सितो बद्धः स्तुपो र श्मीनां समुच्छ्रायो यस्य स तथोक्तः । ईदृशोयम् अर्यमा आदिलः आ याति आगच्छति । किं कुर्वन् । अस्यै अग्रुवै कन्यायै पतिम इ- "लक्षणहेत्वोः क्रियायाः ” इति हेतौ शतृप्रत्ययः त्यन्वेषणाद्धेतोरित्यर्थः । ""इषुगमियमां छः" इति छत्वम् ४ ॥ अपि च अजानये जायारहिताय जायाम् भार्याम् । दातुम् इच्छन् इत्य- पुन विद्यते जाया यस्येति विगृह्य जायाया निङ्” इति निङ् आदेशः । अर्यम्णो विवाहाधिदेवतात्वम् “अर्यमणं नु देवं कन्या अग्निम् अयक्षत" [आश्व° गृ॰ १.७.१३] इति मन्त्रलिङ्गाद् अ- उत र्थः वगन्तव्यम् ॥ । द्वितीया ॥ अश्र॑मयम॑र्यम॑न्न॒न्यासां॒ सम॑न॑ य॒ती । अङ्गो न्वर्यमन्त्रस्या अन्याः सम॑न॒माय॑ति ॥ २ ॥ अश्र॑मत् । इ॒यम् । अर्यमन् । अ॒न्यासा॑म् । सम॑नम् । य॒ती । अ॒ङ्गो इति॑ । नु । अ॒र्य॑म॒न् । अ॒स्याः । अ॒न्याः । सम॑नम् । आ॒ऽअय॑ति ॥ २ ॥ हे अर्यमन् देव इयम् पतिलाभार्थिनी कन्या अश्रमत श्रान्ता अभिल- षितस्य पत्युरलाभेन खिन्ना । ॐ श्रमु तपसिं खेदे च । किं कुर्वती । अन्यासां पतिव्रतानां स्त्रीणां शमनम् पत्युरावर्जनोपायभूतां शा-- न्ति यती प्राप्नुवती । अङ्ग उ अङ्गो ! उशब्द: चार्थे । अङ्गेत्याभिमु ख्यकरणे । अङ्ग हे अर्यमन् अन्याश्च स्त्रियः अस्याः पतिकामाया अनु पश्चात् शमनम् पतिविषयां शांन्तिम् आयति प्रामुवन्ति । येन एकवचनम् ॥ व्यत्य- तृतीया ॥ धाता दोधार पृथि॒वीं धाता द्यामु॒त सूर्य॑म् । धा॒तास्या॑ अग्रुवै पति॒ दधा॑तु प्रतिकाम्यम् ॥ ३ ॥ १ R धाताया. १२४ अथर्वसंहिताभाष्ये 1 धाता । दाधार | पृथि॒वीम् | धा॒ता । द्याम् । उ॒त । सूर्य॑म् । धा॒ता । अ॒स्यै । अ॒नुवै । पति॑म् । दधा॑तु । प्र॒ति॒ऽका॒म्य॒म् ॥ ३ ॥ धाता सर्वस्य जगतो धारयिता विधाता देवः पृथिवीम् भूमिं दाधा- र धृतवान् । स्वस्थाने स्थापितवान् इत्यर्थः । तुजादित्वाद् अ- भ्यासदीर्घः ॥ तथा स एव धाता धाम धुलोकम् | उतशब्दः चार्थे । सूर्यम् सर्वप्रेरकम् आदित्यं च स्वकीये स्थाने धारितवान् ॥ ए- वं सर्वस्य जगतो नियन्तृत्वात् धातैव अस्या अनुवै पतिकामायै कन्या- यै प्रतिकाम्यम् आभिमुख्येन कामयितव्यं पतिम् भर्तारं दधातु विदधातु करोतु प्रयच्छतु वा । डुधाञ् दानधारणयोः ४ ॥ चतुर्थी ॥ मह्यमापो॒ मधु॑म॒देर॑यन्ां मह्यं सूरो अभञ्ज्योति॑षो॒कम् । मह्यं दे॒वा उ॒त विश्वे॑ तपो॒जा मह्य॑ दे॒वः स॑वि॒ता व्यथो॑ धात् ॥ १ ॥ मह्य॑म् । आप॑ः । मधु॑ऽमत् । आ । ई॒रय॒न्ता॒म् । मह्य॑म् । सूर॑ अ॒भरत् । ज्योति॑षे । कम् । मह्य॑म् । दे॒वाः । उ॒त । विश्वे॑ । त॒पः॑ऽजा: । महा॑म् । दे॒वः । स॒वि॒ता । व्य- न॑ । धा॒ात् ॥ १ ॥ आप: उदकानि तदभिमानिदेवताः मधुमत् माधुर्योपेतम् आत्मीयं रसं मह्यं मदर्थे एरयन्ताम् आगमयन्तु ॥ तथा सूर: सर्वस्य प्रेरक आदित्यः मह्यं मदर्थ कम सुखकरम् आत्मीयं तेजः ज्योतिषे विषयप्रकाशनाय अभरत् अहरत् । उत्पादितवान् इत्यर्थः यद्वा । “क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्" इति कर्मण: संप्रदानत्वात् ज्योतिषे इति] कर्मणि चतुर्थी ४ । ज्यो- ति: आत्मीयं प्रकाशम् अहरत् । प्रापयतीत्यर्थः । अस्मिन् पक्षे कम इति ४ तद् उक्तं यास्केन । पदपूरणास्ते मिताक्षरेष्वनर्थ- [ नि० १.९]४ ॥ उत अपि च तपोजा: ब्रह्म- णस्तपसो जाता: विश्वे सर्वे देवाः मह्यम् । इष्टफलं प्रयच्छन्तु इति 1 S' तदभिमानो देवा. पदपूरणः । का: कमीमिद्विति षष्ठं काण्डम् । 66 शेषः । तपसो जायन्ते इति तपोजाः । 'जनसन खनक्रमगमो सविता सर्वस्य विट्” । “विड्डनोरनुनासिकस्यात्" इति आत्त्वम् हु । प्रेरको देवः व्यचः व्यापनम् इष्टफलप्रापणं मह्यं धात् दधातु विदधातु करोतु प्रयच्छतु वा । ॐ दधातेश्छान्दसे लुङि “गातिस्था” इति सिचो लुक् ॥ [अ० ६. सू० ६१.]२३४ ८८ १२५ पञ्चमी ॥ अ॒हं वि॑वेच पृथि॒वीमु॒त द्याम॒हमृतूंरंजनयं स॒प्त साकम् । अहं स॒त्यम॑नृ॑तं॒ यद् वदा॑म्यहं देवीं परि॒ वाच॑ विशेश्च ॥ २ ॥ अ॒हम् । वि॒वेच॒ । पृथि॒वीम् । उ॒त । द्याम् । अ॒हम् । ऋतून । अजनयम् । सप्त | साकम् । अ॒हम् । स॒त्यम् । अनु॑तम् । यत् । वदा॑मि । अहम् । दैवी॑म् । परि॑ । वा- च॑म् । विश॑ः । च॒ ॥ २ ॥ मन्त्रद्रष्टा स्वात्मनः सर्वगतब्रह्मात्मभावम् अनुसंदधानः सर्वकर्तृत्वम् आविष्करोति । पृथिवीं द्यां च अहं विवेच । परस्परविविक्ते असंकी- र्णरूपे कृतवान् अस्मि ॥ तथा अहमेव सप्तसंख्याकान् । वसन्ताद्याः षट् संसर्पाहस्पतिसंज्ञकाधिमासाख्यः सप्तमः । एतान् सप्तसंख्याकान् ऋ- तून साकं सह परस्परसंहतान् अजनयम् उत्पादितवान् अस्मि ॥ सत्यम् यथार्थम् । अनृतम् अयथार्थम् | सत्यानृतभेदेन यत् लोके प्रसिद्धं वा- क्यजातं तद् अहमेव वदामि उच्चारयामि ॥ तथा दैवीम देवसंबन्धितीं वाचम् अहमेव परि विशंम् परिप्राप्तवान् अस्मि ॥ षष्ठी ॥ अ॒हं ज॑जान पृथि॒वीमु॒त द्याम॒मृत॑र॑जनयं॑ स॒प्त सिन्ध॑न् । अ॒हं स॒त्यमनृ॑तं॒ यद् वदा॑मि॒ यो अ॑ग्नीषोमावजु॑षे॒ सखा॑या ॥ ३ ॥ अ॒हम् । ज॒जान | पृथि॒वीम् | उ॒त । द्याम् । अ॒हम् । ऋ॒तून् । अजनयम् । स॒प्त । सिन्ध॑न् । १P PJ अजनयन्. We with Cr. १२६ अथर्वसंहिताभाष्ये अ॒हम् । स॒त्यम् । अनृ॑तम् । यत् । वदा॑मि । यः । अ॒ग्नी॑षो॒ोमौ । अजु॑षे । सखा॑या ॥ ३ ॥ उ 66 " पूर्ववद् योजना | इयांस्तु विशेष: । जजान उत्पादितवान् अस्मि । सिन्धून् सिन्धवः स्यन्दनशीला गङ्गाद्याः सप्त नद्यः सप्त समुद्रा वा । तानपि अहम् उत्पादितवान् अस्मि । स्वात्मनस्ताहक्सामर्थ्यप्राप्तिम् पपादयति यो अनीषोमाविति । अग्नीषोमात्मकं हीदं सर्वं जगत् । श्रू- यते हि । “एतावद् वा इदम् अन्नं चैवान्नादव सोम एवान्नम् अग्नि- रन्नादः इति [बृ॰आ°१.२.१३] | एवं भोक्तभोग्यात्मकस्य अखिल जगतः कारणभूतौ अग्नीषोमौ योहं ब्रह्मात्मभावेन सखाया सखायौ स- मानख्यानौ जगन्निर्माणे सहायभूतौ अजुषे सेवितवान् अस्मि । तादृशस्य मम द्यावापृथिव्यादिसर्जनम् उपपन्नम् इत्यर्थः । X अजुषे इति । जुषी प्रीतिसेवनयोः । अस्मात् लङि उत्तमैकवचने रूपम् । सखाया । 'सुपां सुलुक्" इति विभक्तेराकारः ॥ इति सायणार्यविरचिते अथर्ववेदार्थप्रकाशे षष्ठकाण्डे षष्ठोनुवाकः । " सप्तमेनुवाके पञ्च सूक्तानि । तत्र 'वैश्वानरो रश्मिभिः " इति प्रथ- मं सूक्तम् । तत्र आद्यस्य तृचस्य बृहद्धणे पाठात् शान्त्युदकाभिमन्त्रणे विनियोगः ॥ तथा अर्थोत्थापनविघ्नशमनकर्मणि अनेन तृचेन क्षीरोदनहवनादीनि कर्माणि कुर्यात् । सूचितं हि । “ मह्यम् आपः [ ६. ६२ ] वैश्वानरो र- श्मिभिः [ ६. ६२ ] इत्यभिवर्षणावसेचनानाम्” इति [ कौ० ५ . ५ ] # तथा अस्य तृचस्य पवित्रगणे पाठात् संवयज्ञेषु प्रोक्षणे विनियोगः । पवित्रैः संप्रोक्षति" इति [को० ४.२] सूत्रात् ॥ अवकीर्णिप्रायश्चित्तार्थ तमेव ब्रह्मचारिणं दर्भरज्वा कण्ठे बड्डा “यत् ते देवी" इत्यनेन तृचेन बीहीन यवान् तिलान् वा जुहुयात् || तथा अनेन तृचेन उदपात्रं संपात्य दर्भरज्या अवकीर्णिनं संमोक्ष्य दर्भरज्जुं विसृजेत् ॥ 66 66 [अ० ७. सू० ६२.]२३५ षष्ठं काण्डम् । १२७ ० ८८ ब्रह्मचारिणं प्रक्रम्य सूत्रितम् । “यत् ते देवीत्यावपत्येवं संपातवतोद- पात्रेणावसिच्य मन्त्रोक्तं शान्त्युदकेन संप्रोक्ष्य” इति [ कौ० ५.१०] 1. तथा अग्निचयने “यत् ते देवी” इति नैर्ऋतेष्टकोपधानानन्तरं रुक्म- पाशसहितां प्रास्ताम् आसन्दीम अनुमन्त्रयेत । तद् उक्तं वैताने । “यत् ते देवीत्यासन्दीं रुक्मपाशां नैर्ऋत्यां प्रास्ताम्” इति [वै० ५.१.] ॥ तथा "नमोस्तु ते” इति नैर्ऋतीम इष्टकाम् उपधीयमानाम् अनुम- न्त्रयते । “नमोस्तु ते निर्ऋते” इति हि वैतानम् [वै० ५.१] ॥ 66 तत्रैव अनिचयने “सं समित्" इत्यनया आनुष्टुभीरिष्टका उपधीयमा- ना ब्रह्मा अनुमन्त्रयते ॥ तत्र प्रथमा ॥ वै॒श्वान॒रो र॒श्मिभि॑र्नः पुनातु वार्त: प्रा॒ाणेने॑षि॒रो नभोभिः । द्यावा॑पृथिवी पर्यसा पय॑स्वती ऋ॒ताव॑री यज्ञिये नः पुनीताम् ॥ १ ॥ वै॒श्वा॒न॒रः । र॒श्मिऽभिः॑ः । नः॒ । पुना॒तु । वात॑ । प्रा॒णेन॑ इ॒ष॒रः । नभ॑ ऽभिः । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । पय॑सा । पय॑स्वती॒ इति॑ । ऋ॒तव॑री इत्यृ॒तऽव॑री । य॒- ज्ञिये॒ इति॑ । नः॒ । पुनी॒ताम् ॥ १ ॥ वैश्वानरः विश्वनरसंबन्धी सर्वप्राणिषु जाठरात्मना वर्तमानोग्नि: रश्मि - भिः स्वकीयैः किरणैः नः अस्मान् पुनातु शोधंयतु 66 यद्वा 'वैश्वानरो . यतते सूर्येण” [ऋ॰ १.९७.१] इति लिङ्गात् सूर्योपि वैश्वानर इत्युच्यते । सोपि स्वरश्मिभिः अस्मान् पुनावित्यर्थः ॥ तथा वातः वायु: देहमध्ये संचरन् प्राणेन प्राणनव्यापारेण श्वासोच्छ्रासादिरूपेण अस्मान पुनातु ॥ तथा इषिर: गमनशील: अन्तरिक्षे संचरन् स एव नभोभिः नभ:प्रदे- शैरन्तरिक्षप्रदेशैः : अस्मान् शोधयतु । इषिर इति । इष गतौ इ- त्यस्माद् औणादिकः किरच् प्रत्ययःX । द्यावापृथिवी द्यौश्च पृथिवी च द्यावापृथिव्यौ । "दिवो द्यावा इति द्यावा आदेश: । “वा १ ABBDKKR SPJ VC. पृथिवी. We with P. "पृथि॒वी clhanged to पृथवी. We with P. 1S' omits 'मू. 'S' अनश्चक्ष. २ PJ K 'पृथिवी॒ इति॑. C:१२८ अथर्वसंहिताभाष्ये " छन्दसि ” इति पूर्वसवर्णदीर्घः । “देवताद्वन्द्वे च” इति उभयपदप्रकृति- स्वरत्वम् । “॰ अपृथिवीरुद्रपूषमन्धिषु” इति पर्युदस्तत्वाद् “नोत्तरपदेनुदा- तादौ ० " इति निषेधाभावः ४ । कीदृश्यौ द्यावापृथिव्यौ । पयसा 66 सारभूतेन रसेन पयस्वती पयस्वत्यौ सारवत्यौ । ऋतावरी ऋतम् इत्यु - दकस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा नामधेयम् तद्वत्यौ । "" "छन्दसीवनिपौ' इति मत्वर्थीयो वनिप् “वनो र च" इति ङीब्रेफौ । पूर्ववत् पूर्वसवर्ण- दीर्घः । यज्ञिये यज्ञार्हे यज्ञनिष्पादनसमर्थे । *“यज्ञर्विग्भ्यां घवञौ " इति घप्रत्ययः ॐ ॥ एवंगुणविशिष्टे द्यावापृथिव्यौ नः अ- स्मान पुनीताम् शोधयताम् । पवने । त्र्यादित्वात् श्श्रामत्य- पूञ् यः । “ई हल्यघोः” इति ईत्वम् ॥ द्वितीया ॥ वैश्वा॒न॒ सू॒नृतामा र॑भध्वं यस्या॒ा आशा॑स्त॒न्वो वी॒तपृ॑ष्ठाः । तया॑ गृ॒णन्त॑ सध॒मादे॑षु॒ व॒यं स्या॑म॒ पत॑यो रयी॒णाम् ॥ २॥ वै॒श्वा॒न॒रीम् । सू॒नृता॑म् ।आ। र॒भ॒ध्व॒म् । यस्या॑ः । आशा॑ः । त॒न्वः । वी॒तऽपृ॑ष्ठाः । तया॑ । गृ॒णन्त॑ । स॒ध॒ऽमादे॑षु । व॒यम् । स्या॒ाम॒ । पत॑यः । र॒यी॒णाम् ॥ २॥ वैश्वानरीम् वैश्वानराग्निसंबन्धिनीं सूनृताम् प्रियसत्यात्मिकां वाचं स्तु- तिरूपाम् हे जनाः आ रभध्वम् उपक्रमध्वम | वीतपृष्ठाः विस्तीर्णोपरि- भागा आशा: दिशो यस्याः वैश्वानर्या वाचः तन्वः शरीरभूताः । तया वाचा गृणन्तः तं वैश्वानरम् अग्निं स्तुवन्तो वयम् ।. गृ शब्दे । वादित्वात् ह्रस्वः । सधमादेषु । सह माद्यन्ति हृष्यन्ति एंषु इति सधमादा: संग्रामाः । अधिकरणे घञ् । “सध मादस्ययो- श्छन्दसि” इति सहस्य सधादेशः ४ । तेषु सधमादेषु रयीणाम ध नानां पतयः स्याम वैश्वानरप्रसादात् स्वामिनो भवेम ॥ तृतीया ॥ शुद्धा भव॑न्त॒ शुच॑यः पाव॒का । वैश्वानरीं वर्चेस आ 1 $' अस्मिन् for एy. रंभध्वं [अ० ७. सू० ६३.]२३६ षष्ठं काण्डम् । 1 इ॒हेड॑या सध॒मादं॑ मद॑न्तो॒ ज्योक् प॑श्येम॒ सूर्य॑मु॒ञ्चर॑न्तम् ॥ ३ ॥ वैश्वा॒न॒रीम् । वच॑से । आ । र॒भ॒ध्व॒म् । शुद्धाः । भव॑न्तः । शुच॑यः । पा॒ाव॒काः न इ॒ह । इड॑या । स॒ध॒ऽमाद॑म् । मद॑न्तः । ज्योक् । प॒श्ये॒म॒ सूर्य॑म् उ॒चर॑न्तम् ॥३॥ वैश्वानरीम वैश्वानराग्निसंबन्धिनीं स्तुतिरूपां वाचम् हे जनाः आ रमध्वम् । किमर्थम् । वर्चसे तेजसे । ब्रह्मवर्चसादितेज:प्राप्तय इत्यर्थः । ततो वैश्वानराग्निप्रसादाद् वयं शुद्धा भवन्तः निष्कल्मषाः सन्तः शुचय: ब्रह्मवर्चसेन दीप्यमानाः कर्मा: पावका: अन्यस्यापि शुद्धिहेतवः इळ- या । अन्ननामैतत् । अनेन सधमादं मदन्तः परस्परसाहित्येन मदन्तः माद्यन्तः इह अस्मिन् भूलोके अवस्थाय उच्चरन्तम् उद्गच्छन्तं सूर्ये ज्योक् चिरकालं पश्येम । दीर्घायुषो भवेमेत्यर्थः । ति णमुलन्तः । तस्यैव धातोरनुप्रयोगश्च ४ ॥ अत्र सधमादम इ- १२९ चतुर्थी ॥ यत् देवी नितिराबबन्ध दार्म ग्रीवास्व॑विमोक्यं यत् । तत् ते॒ वि ष्या॒म्यायु॑षे॒ वर्च॑से॒ बला॑यादोम॒द॒मन॑मद्ध प्रसू॑तः ॥ १ ॥ यत् । ते॒ । दे॒वी । निऽऋ॒ति । आ॒ऽव॒बन्धं । दाम॑ । यी॒वासु॑ । अ॒वि॒ऽमो॒- क्यम् । यत् । . । तत् । ते॒ । वि । स्या॒ामि॒ । आयु॑षे । वर्च॑से । बला॑यं । अ॒द॒ोम॒दम् । अन्न॑म् । अद्धि | प्रसू॑तः ॥ १ ॥ देवी द्योतमाना निरृतिः अनिष्टकारिणी देवता हे पुरुष ते तव यद् दाम सर्वेषु अङ्गेषु आबबन्ध पापरूपं पाशम् आबद्धवती तथा ग्रीवासु कण्ठगतासु धमनीषु अविमोक्यम् विमोक्तुं विस्रष्टुम् अशक्यं यद् दाम आबद्धम् ते तव सर्वस्मात् शरीरात् तत् तादृशं दाम पापरूपं निरृ- तिपाशं वि ष्यामि विमुञ्चामि । पूषो अन्तकर्मणि । अत्र उपसर्ग- वशाद् विमोचनम् अर्थ: । स्यतिरुपसृष्टो विमोचने इति हि यास्क: [ नि० १.१७] । “लोतः श्यनि” इति ओकारलोमः ४ । किम- १P °ोक्य॑म्. २ SO.PPJ Cr. K is not sure. १३० अथर्वसंहिताभाष्य र्थम् । आयुषे चिरकालजीवनाय वर्चसे तेजसे बलाय च । एवं निष् तिपाशाद् विमुक्त: प्रसूतः अस्माभिरनुज्ञातः सन् अर्द: विप्रकृष्टकाल- व्यापि मदम मदकरं तृप्तिकरम् अन्नम् अद्धि क्षणे । “हुझल्भ्यो हेर्धिः” छु ॥ । अद भ- पञ्चमी ॥ नमस्तु ते निते तिग्मतेजोय॒स्मान् वि वृ॑ता बन्धपाशान् । य॒मो मह्यं पुन॒रित् त्वा॑ द॑दाति॒ तस्मै॑ य॒माय॒ नमो॑ अस्तु मृ॒त्यवे॑ ॥ २ ॥ नमः॑ । अ॒स्तु॒ । ते॒ । नि॒ऽऋ॒ते॒ । ति॒ग्म॒ऽते॒जः । अ॒य॒स्मया॑न् । वि । चृत॒ । बन्धऽपाशान् । य॒मः । मह्य॑म् । पुन॑ । इत् । त्वाम् । दाति॒ । तस्मै॑ । य॒माय॑ । नम॑ः । अ॒स्तु । स॒त्यवे॑ ॥ २ ॥ हे तिग्मतेजः तीक्ष्णदीप्ते हे निॠते अनिष्टकारिणि देवते ते तुभ्यं नमोस्तु अस्माभिः कृतो नमस्कारो भवतु । तेन प्रीता त्वम् अयस्मयान् अयोमयान् अतिदृढान् बन्धपाशान् बन्धनरज्जुविशेषान् वि चृत विभु- ञ्च । चृती हिंसाग्रन्थनयोः । तुदादित्वात् शः ॥ हे सा- धक पुरुष त्वां निरृतिपाशविमोके सति मह्यं यमः पुनरेव ददाति । नि- ॠतिपाशेन पूर्व मृतप्रायोभूः इदानीं तडिमोकेन लब्धजीवनत्वाद् यम एव त्वां पुनर्दत्तवान् इत्यर्थः । तस्मै यमाय मृत्यवें प्राणापहारिणे नमोस्तु ॥ पष्ठी ॥ अयस्मये॑ द्रुपदे वैधिष इ॒हाभिहि॑तो मृत्युभि॒ये॑ स॒हस्र॑म् । य॒मेन॒ त्वं पितृभिः संविद्वान उत्तमं नाकमधिं रोहये॒मम् ॥ ३ ॥ अ॒य॒स्मये॑ । द्रुऽप॒दे । वे॒धिषे। इ॒ह । अभिऽर्हितः । मृत्युऽभि॑ि । ये स॒हस्र॑म् । य॒मेन॑ । त्वम् । पि॒तृऽभिः॑ः । स॒म्ऽवि॒द॒ानः । उ॒ऽत॒मम् । नाक॑म् । अधि॑ । रोहय | इमम् ॥ ३ ॥ १ ASP वृता. \ with BÉKKRPJCSCr. [अ० ७. सू० ६३.]२३६ षष्ठं काण्डम् । १३१ अयस्मये अयोबिकारे शृङ्खलादौ द्रुपदे दारूनिर्मिते पादबन्धने हे निरृ त्वं यदा बेधिषे पुरुषं यदा बनासि तदा इह अस्मिन् लोके स पुरुषः मृत्युभिः मृत्युपाशै: अभिहितः बद्धो भवति । भिपूर्वो दधातिर्बन्धने वर्तते । मृत्यवो विशेष्यन्ते । ये प्रसिद्धाः ज्वरादिरोगा: रक्षः पिशाचादयश्चं [ सहस्रम् ] सहस्रसंख्याका मरणहेतुभू- ताः सन्ति । तैर्मृत्युभिरिति संवन्धः ॥ हे निरृते त्वं यमेन त्वदधि- छात्रा पितृभिः पितृदेवताभिश्च संविदानां ऐकमत्यं गता उत्तमम् उत्कृ- छतमं नाकम दुःखसंस्पर्शशून्यं सुखम इमं पुरुषम् अधि रोहय प्राप- य । * संविदानं इति । संपूर्वाद् विदे: “समो गम्मृच्छि” इति आत्मनेपदम् ॐ ॥ सप्तमी ॥ संस॒मिद् यु॑वसे वृष॒न्नने॒ विश्वा॑न्य॒र्य आ । इ॒डस्प॒दे समि॑ध्यसे॒ स नो॒ वसू॒न्या भ॑र ॥ ४ ॥ । सम॒ऽस॑म् । इत् । यु॒व॒से॒ । वृष॒न् । अग्ने॑ । विश्वा॑नि । अ॒र्यः । आ । इ॒डः । प॒दे । सम् । इ॒ध्यसे॒ । सः । न । वसू॑नि । आ । भर ॥ ४ ॥ 66 हे वृषन् कामानां वर्षितः अग्ने अर्य: स्वामी त्वम् आ समन्ताद् विश्वानि सर्वाणि धनानि संसम् इद् युवसे संयुवस एव सर्वथा सम्यक् प्रापयसि । "प्रसमुपोदः पादपूरणे” इति समो द्विर्वचनम् । यु मिश्रणे इति धातुः । 'अर्य: स्वामिवैश्ययोः ” इति निपातितः अर्य- अर्यस्य स्वाम्याख्या चेत्” [ फि० १. १७] इति अन्तोदात्त- स त्वम् इडस्पदे इळाया भूम्या: पदे स्थाने उत्तरवेदिल- क्षणे । 'एतद् वा इळायास्पदं यद् उत्तरवेदीनाभिः इति ऐतरेय- कम [ ऐ० ब्रा॰ १. २४] । तत्र समिध्यसे संदीप्यसे । हु“आतो धा- शब्दः । त्वम् । 1 $ inserts the word अध्यात्मादिषु before ज्वरादि Bat doubtless the word belongs to some other passage, and lhas been misplaced hege through a mistake of the copyist. 2S omits च. 3 So S'. The text in S has also संविदान उ०. 4S' अर्यः. १३२ अपर्वसंहिताभाष्ये तो: " इत्यत्र आत इति योगविभागाद् इडाशब्दस्य आल्लोपः । “इ. डाया वा ." इति विसर्जनीयस्य सत्वम् छ । स ताहशस्त्वम् । नः अस्मभ्यं वसूनि धनानि आ भर आहर प्रयच्छ ॥ [इति ] सप्तमेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ “सं जानीध्वम्” इति तृचेन सांमनस्यकर्मणि उदकुम्भं सुराकुम्भं वा संपात्य अभिमन्त्र्य सूत्रोक्तमकारेण ग्राममध्ये निनयेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि त्रिवर्षदेशीयाया वत्सतर्या मांसविशेषम् अनेन तृ- चेन संपात्य अभिमन्य आशयेत् ॥ तथा भक्तम् अनेन संपात्य अभिमन्य प्राशयेत् ॥ तथा सुरां प्रपोदकं वा अनेन संपात्य अभिमन्त्र्य पाययेत् ॥ सूत्रितं हि । "सहृदयम् [३.३०] तदू षु [५ १.५] सं जानीध्वम् [६. ६४] एह यातु [ ६. ७३] वः पृच्यन्ताम् ” [६. ७४] इति प्रक्रम्य “उदकुलिजं संपातवन्तं ग्रामं परिहत्य मध्ये निनयति । एवं सुराकुलिजं त्रिहायण्या वत्सतर्या: शुक्त्यानि पिशितानि आशयति इत्यादि [ कौ २.३]॥ 39 ० 66 “अव मन्युः” इति तृचेन संग्रामजयकर्माणि कुर्यात् । तानि च आ- ज्यहोम: सक्तुहोम: धनुरिष्मेनौ धनुःसमिदाधानम् शरमेनौ शरसमिदा- धानम्, संपातिताभिमन्त्रितधनु: मदानं च प्रत्येतव्यानि । एतेषु कर्मसु अ नुष्ठितेषु संग्रामे दृष्टमात्रेण शत्रवः पलायन्ते । तद् उक्तं संहिताविधौ । 'अदारसृत [१.२०] स्वस्तिदा: [१.२१] अव मन्यु: [ ६. ६५ ]" इति मंक्रम्य “ 'आज्यसक्तून् जुहोति" इत्यादि [ कौ०२. ५ ] ॥ तथा अस्य तृचस्य अपराजितगणे पाठाद् "अभयैरपराजितैराज्यं जु- हुयात्" इत्यादिषु [कौ० १४.३] गणभयुक्तो विनियोग उन्नेयः ॥ 66 तत्र प्रथमा ॥ सं जा॑ांनीध्वं सं पृच्यध्वं सं वो मनांसि जानताम् । 1 $ वन्सतर्योः शुक्त्यानि. The last word may read as शुक्लानि. We read वत्सतर्याः शुक्त्यानि with Kansi Kesava (13) explans शुक्त्यानि hy. आम्लेन रसेन सिक्कानि. Därilu's MS: आपूतरसे कृत्या. May he mc. आम्लग्से ? षष्ठं काण्डम् । दे॒वा भागं यथा पूर्वे संज्ञानाना उपास॑ते ॥ १ ॥ सम् । जानध्वम् । सम् । पृज्यध्वम् । सम् । वः । मनो॑सि । जा॒नाम् दे॒वाः । भा॒गम् । यथा॑ । पूर्वे॑ । स॒ऽजा॒ना॒नाः । उ॒प॒ऽआस॑ते ॥ १ ॥ हे सांमनस्यकामा जना: यूयं सं जानीध्वम् समानज्ञानयुक्ता भवत । ज्ञानस्य सर्वव्यवहारमूलत्वात् तद्विगानाभावः प्रथमं प्रार्थ्यते । अवबोधने । “संप्रतिभ्याम् अनाध्याने [अ० ७. सू० ६४.]२३७ स- ज्ञा इति आत्मनेपदम् । 'ज्ञाज- नोर्जा ” इति जा आदेश: ४ । एवं समानज्ञानाः सन्तस्ततः सं पृ- ज्यध्वम् संपृक्ता: संसृष्टकार्या भवत । पृची संपर्क ४ । मानज्ञानत्वसिद्धये तत्करणस्यापि एकविषयतां प्रार्थयते । वः युष्माकं म नांसि ज्ञानोत्पत्तिनिमित्तानि अन्त:करणानि सं जानताम् समानम् ए- कविधम् अर्थ जानन्तु । परस्परविरुद्धज्ञानजनकानि मा भूवन्नित्यर्थः । उक्तम् अर्थ दृष्टान्तेन द्रढयति देवा भागम् इति । यथा खलु पुरा देवा इन्द्रादयः संजानाना: समानकार्यज्ञानाः सन्तः पूर्वे असुरेभ्य: पूर्व- भाविनः भागम् यजमाने: परिकल्पितं हविर्भागम् उपासते प्राप्नुवन्ति । अतो यूयमपि तहत् परस्परविद्वेषपरिहारेण संजानाना इष्टफलं भजतेति भावः । तच्च देवानां सांमनस्यं तैत्तिरीयके "देवासुरा: संयत्ता आसन् । ते देवा मिथो विमिया आसन्" [तै० सं० ६.२.२.१] इत्यादिप्रतिपा- दिनाख्यायिकया अवगन्तव्यम् ॥ 66 1S' जानतु. १३३ 66 द्वितीया || समानो मन्त्रः समितिः समानी स॑मानं व्रतं सह चित्तमे॑षाम् । स॒मानेन॑ वो ह॒विषा॑ जुहोमि समा॒ानं चेतो॑ अभि॒संवि॑िशध्वम् ॥ २ ॥ समानः । मन्त्रः । सम्ऽव॑तिः । समानी । स॒मानम् । व्र॒तम् । स॒ह । चि तम् । एषाम् । स॒मा॒नेन॑ । वः॒ । ह॒विषा॑ । जु॒होमि॒ । स॒मा॒नम् । चेत॑ः । अ॒भि॒ऽस॑वि॑श- • ध्वम् ॥ २ ॥ १३४ अंथर्वसंहिताभाष्ये भवतु । त्यम् " मन्त्रः गुप्तभाषणं कार्याकार्यपर्यालोचनात्मकम् तदपि समानः एकरूपो मत्रि गुप्तभाषणे । अस्माद् भावे घञ् । “नित्यादिर्नि- इति आदिरुदात्तः ॥ तथा समितिः संगतिः कार्येषु प्र- 20 " वृत्तिः । सापि समानी एकरूपा भवतु । “केवलमामकभागधे- यपापापरसमानार्य • इति ङीप् । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण ङीप उदात्त- त्वम् ॥ तथा व्रतम् । कर्मनामैतत् । कर्माणि समानम् एकरूपं भवतु | चित्तम् अन्तःकरणम् तदपि एषां सह एकविधं भवतु । उ- तस्य फलस्य सिद्धये समानेन साधारणेन ऐक्यजनकेन वः युष्माकं सं- बन्धिना हविषा आज्यादिना जुहोमि । आज्यम् अग्नौ मन्त्रेण प्रक्षिपा- मीत्यर्थः । “तृतीया च होश्छन्दसि” इति कर्मणि तृतीया । य- स्माद् एवं तस्मात् समानम् एकरूपं चेतः चित्तम् अभिसंविशध्वम आ- भिमुख्येन संप्राद्भुत || 66 तृतीया ॥ समानी व आकृतिः समाना हृदयानि वः । स॒मानम॑स्तु वो॒ो मनो॒ यथा॑ वः॑ सु॒स॒हास॑ति ॥ ३ ॥ स॒मानी । : । आऽकृ॑तिः । समाना | हृद॑यानि । वः । समानम् । अस्तु वः । मन॑ः । यथा॑ । वः॒ः । सु॒ऽस॑ह॒ | अस॑ति ॥ ३ ॥ 1 हे सांमनस्यकामाः वः युष्माकम् आकृति: संकल्प: समानी एकरूपा नवतु ॥ तथा वः युष्मदीयानि हृदयानि संकल्पजनकानि हत्पुण्डरीकमध्य- वर्तीनि अन्तःकरणानि समाना समानानि एकरूपाणि भवन्तु । श्छन्दसि बहुलम्” इति शेर्लोपः ॥ तथा वः युष्माकं मनः एतत्संज्ञकं सुखांद्यापरोक्ष्यजनकम इन्द्रियं समानम् एकरूपम् अस्तु । यथा येन प्रकारेण वः युप्माकं सर्वे कार्ये सुठु सह असति भवति । तथा सांमनस्यं करोमीत्यर्थः । * “बहुलं छन्दसि.” इति अस्तेः परस्य शपो लुगभावः ॥ 19' सुख्याधापरा. षष्ठं काण्डम् । चतुर्थी ॥ अव॑ म॒न्युरवाय॒ताव॑ ब॒ाहू म॑नो॒युजा॑ । परा॑शर॒ त्वं तेषां॒ परा॑तं॒ शुष्म॑मदे॒द्याध नो र॒यिमा कृ॑धि ॥ १ ॥ अव॑ मन्युः 1 अव॑ । आऽयंता 1 अवं । बा॒हू इति॑ । म॒न॒ऽयु॒जा॑ । परा॑ऽशर । त्वम् । तेषा॑म् । परा॑ञ्चम् । शुष्म॑म् । अयं॒ । अर्ध । नः । र यिम् । आ । कृधि॒ि ॥ १ ॥ [अ० ७. सू° ६५.]२३t १३५ 66 ..२] " 66 शत्रुसंबन्धी मन्युः क्रोध: । “अव मन्युं तनोमि ते ” [ ६. ४२. इति अन्यत्राम्नानात् तत इति सं[बध्यते ] । अवततः शत्रुपातितस्तिरस्कृतो विनष्टो भवतु ॥ तथा आयता आयतानि आयम्यमानानि धनुःप्रभृतीनि आयुधानि अवतंतानि स्वस्वकार्यासमर्थानि भवन्तु । ४ आङ्पूर्वाद् यमेः कर्मणि निष्ठा । "अनुदात्तोपदेश” इति अनुनासिकलोप: । “शे- श्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः ॥ तथा बाहू शत्रुसंबन्धिनौ मनोयुजा मनोयुजौ मनःसहितौ अब अवाचीनी आयुधोद्यमनाशक्तौ । भवताम् इत्यर्थः । हे पराशर परागत्य शृणाति हिनस्ति शत्रून इति पराशर इन्द्रः । इन्द्रो वोद्य पराशरीत्” [ ६६. २] इत्य[त्र ] समा- म्नानात् । पराशर इति निगमो भवतीति [ नि० ६.३०] यास्कवचना-
- शू हिंसायाम् । अस्मात् पचाद्यच् । हे तादृश ।
त्वं तेषां शत्रूणां शुष्मम् । बलनामेतत् । शोषकं बलं पराञ्चम पराङ्मु- स्वम् अस्मदनभिमुखं यथा भवति तथा अर्दय बाधस्व । अर्द हिंसायाम् ॥ अर्थ अनन्तरं रयिम् धनं शत्रूणां स्वभूतं नः अ- स्माकम् आ कृधि आभिमुख्येन कुरु । प्रयच्छेत्यर्थः । ४ करोतेरु- तरस्य विकरणस्य "बहुलं छन्दसि” इति लुक् । 'श्रुशृणुपकृवृभ्यः " इति हेर्धिरादेशः ॥ 66
- 9
1S' अवतः. 2S' अवमतानि. :S' शृणोति. 1S is comtused here, transposing a part of one sentence to another. Thu- इंद्रो वीच पराशरीदित्यसमाम्नानात् शु हिंसायां अस्मात् पत्राद्यच् हे तादृशेशर इति निगमो भवतीति यास्कवचनाञ्च त्वं तेषाम् १३६ अपर्वसंहिताभाष्ये पञ्चमी ॥ निह॑स्तेभ्यो नैर्हस्तं यं दे॑वा॒ः शरु॒मस्य॑थ । वृश्चामि॒ शत्रूणा॑ ब॒ाहून॒नेन॑ ह॒विषा॒हम् ॥ २ ॥ निःऽह॑स्तेभ्यः । नै॒ऽह॒स्तम् । यम् । दे॒वाः । शरु॑म् । अस्य॑थ । वृ॒श्चा॑ । शत्रूणाम् । बा॒हून् । अ॒नेन॑ । ह॒विषा॑ । अ॒हम् ॥ २ ॥ हे देवाः निर्हस्तेभ्यः निर्गता हस्ता येभ्यस्ते निर्हस्ताः । निर्गतहस्त- सामर्थ्या इत्यर्थः । नाद चतुर्थी । असुराणां निर्हस्तत्व- प्राप्तय इत्यर्थः । नैर्हस्तम निर्हस्तत्वमापकं यं शरुम हिंसकं बाणाद्यायुधम् अस्यथ क्षिपथ । शू हिंसायाम् । शृस्वृस्त्रिहीत्यादिना [ उ०१.१०] उप्रत्ययः । ने शरादिरूपेण हविषा हूयमानेन देवसंबन्धि- नैव आयुधेन शत्रूणां वाहून् आयुधग्रहणार्थान् अहं वृश्यामि छिन-
- ओवश्व छेदने । “ग्रहिज्या इत्यादिना संप्रसारणम् ॥
>> नि । इन्द्र॑श्चकार प्रथ॒मं नैर्हृस्तमसु॑रेभ्यः । जय॑न्तु॒ सत्वा॑नो॒ मम॑ स्षि॒रेणेन्द्रे॑ण मे॒दिना॑ ॥ ३ ॥ इन्द्रः । च॒कार॒ । प्र॒थ॒मम् । नैऽह॑स्तम् । असु॑रेभ्यः । जय॑न्तु । सवा॑नः । मम॑ । स्थि॒रेण॑ । इन्द्र॑ण । मे॒दिना॑ ॥ ३ ॥ इन्द्रः देवानाम् अधिपतिः प्रथमम् पूर्वम् असुरेभ्यः शत्रुभ्यो नैर्हस्तम निर्हस्तत्वं हस्तसामर्थ्यवैकल्यं चकार कृतवान् । तादृशेन इन्द्रेण स्थिरेण युद्धकर्मणि दृढेन मेदिना स्निग्धेन सहायंभूतेन मम मदीयाः सत्वानः सादयन्ति विशरणं प्रापयन्तीति योद्धृजना: सत्वानः । ॐ सदेरन्तर्भा- वितण्यर्थात् कनिष् । जयन्तु शत्रून् पराजितान् कुर्वन्तु । दिनेति । जिमिदा स्नेहने । “शमित्यष्टाभ्य: ०” इति घिनुण् प्रत्यय: अ- मे- ९ P नै:ऽहंस्त. 1S has the word- & up to day in the preface to the following hymu, and not here. [अ० ७. स.० ६६.]२३९ षष्ठं काण्डम् । १३७ स्मादपि द्रष्टव्यः । यद्द्वा 'नन्दिग्रहिपचादिभ्यः" इति ग्रह्मादेराकृतिग- णत्वात् णिनिः ॥ इति सप्तमेनुवाके द्वितीयं सूक्तम् ॥ निर्हस: ” इति तृचस्य “अव मन्युः ” [ ६. ६५] इति तृचवत् सं- ग्रामजयकर्मणि विनियोगो द्रष्टव्यः । सूत्रं च तत्रैवोदाहृतम् || 66 'परि वर्मानि ” इति तृचस्य “निर्हस्त: ” [ ६. ६६] इति तृचवत् संग्रामजयकर्मणि विनियोगो द्रष्टव्यः ॥ तथा अनेन तूचेन परसेनाया विद्वेषणत्रासनकामो राजा सेनां त्रिः परिगच्छेत् ॥ 66 तथा तत्रैव कर्मणि अनेन तृचेन संपातिताभिमन्त्रितसोममणिं चर्म- वेष्टितं कृत्वा राज्ञे बनीयात् । सूत्रितं हि । “परि वर्मानि [ ६. ६७ ] 'इन्द्रो जयाति [६. ९७] इति राजा त्रि: सेनां परियाति । उक्तः पूर्वस्य "सोमांशुः ” इति [ कौ॰२, ७] ॥ 66 66 अनयोस्तृचयो: अपराजितगणे पाठाद् यात्" [को० १४.३] इत्यादिषु गणप्रयुक्तो अभ्यैरपराजितैराज्यं जुहु- विनियोगोनुसंधेयः ॥ 66 तत्र प्रथमा ॥ निह॑स्त॒ शत्रुरभि॒दास॑न्नस्तु॒ ये सेना॑भि॒र्युध॑मा॒यन्त्य॒स्मान् । सम॑र्पयेन्द्र मह॒ता व॒धेन॒ द्रात्ये॑षामघारो विवि॑द्धं ॥ १ ॥ निःऽह॑स्त। शत्रु । अ॒भि॒िऽदास॑न् । अ॒स्तु॒ । ये । सेना॑भिः । युध॑म् । आ॒ऽय- न्ति । अस्मान् । सम् । अर्पय । इन्द्र । मह॒ता । व॒धेन॑ । द्रातु॑ । ए॒ष॒म् । अघऽहि॒रः । विऽवि॑िद्धः ॥ १ ॥ अभिदासन उपक्षपयन् अस्माकं पीडां कुर्वन् शत्रुः निर्हस्तोस्तु निर्ग- तहस्तसामर्थ्यो भवतु । शत्रुरिति जातावेकवचनम् । ये श- त्रवः सेनाभिः स्वकीयाभिः युधम् योद्धुम् अस्मान् आत्यन्ति अभिगच्छन्ति १ B समर्प २A विविधः ३P पम्. १३७ अपर्वसंहिताभाष्ये हे इन्द्र तान् शत्रून महता प्रौढेन वधेन हननसाधनेन आयुधेन वज्रेण समर्पय संयोजय । एषां शत्रूणां मध्ये यः शूरो भट: अघहारः अघस्य मरणलक्षणस्य दुःखस्य मापयिता असौ विविद्ध: विशेषेण ताडितः सन् द्रातु कुत्सितां गतिं प्रामोतु । ४द्रा कुत्सितायां गतौ । अघहार इति । अघशब्दोपपदात हरतेर्ण्यन्तात् 'कर्मण्यण्” इति अण् प्रत्ययः । विविद्ध इति । व्यध ताडने । “ग्रहिज्या" इत्यादिना संप्रसारणम् ॥ द्वितीया ॥ 66 66 आत॒न्वाना आयच्छन्ततो॒स्य॑न्तो॒ ये च धाव॑थ । निह॑स्ताः शत्रवः॑ स्थ॒नेन्द्रो॑ वी॒ोद्य परा॑शरीत् ॥ २ ॥ आइतन्वानाः । आऽयच्छ॑न्तः । अस्य॑न्तः । ये । च । धाव॑थ । निःऽह॑स्ताः । श॒त्रव॒ः । स्थ॒न॒ | इन्द्र॑ः । वः॒ः । अ॒द्य । परा॑ । अ॒शरीत् ॥ २ ॥ आतन्वाना: धनूंषि आततज्यानि कुर्वाणा: आयच्छन्तः शरसंधानेन धनूंषि आकर्षन्तः अस्यन्तः शरान् क्षिपन्तः धनुः सकाशाद् नुदन्तो ये शत्रवः ये च यूयं धावथ अस्मदभिमुखं शीघ्रं गच्छथ । इत्यादिना "सर्तेर्वेगितायां गतौ” इति "पा- ते मा० " धावादेशः । यूर्य शत्रवः निर्हस्ता: निर्वीर्यहस्ताः स्तन भवत । मनप्तनथनाश्च ” इति तस्य तनादेशः अस्तेर्लोटि "त- । इन्द्रः पराशरीत पराहतान् अकार्षीत् । रूपम् ॥ अद्य इदानीं वः युष्मान्
- शू हिंसायाम | लुङि
66 तृतीया || निह॑स्ताः सन्तुं शत्र॒वोङ्गैषां लायामसि । अथैषामिन्द्र वेदांसि शतशो वि भ॑जामहे ॥ ३ ॥ १ K आय. २ BDSC- त्रव स्थ'. We witlh ABKKR. ३ B रीन्. We with ABDKKRSPPJV C-Cr. • P स्थनं. ५ABDKKR SJVC सन्तु C शत्र॑वः changed to शत्रूंच: in the padas, We with BP P IS' हे for ये. [ अ० ७. सू० ६७.]२४० षष्ठं काण्डम् । १३९ निःऽह॑स्ताः । स॒न्तु॒ । शत्र॑वः । अङ्ग । ए॒षाम् । म्ल॒पयामसि । अच॑ । ए॒षाम् । इ॒न्द्र॒ । वेदा॑सि । श॒त॒ऽशः । वि । भजामहै ॥ ३ ॥ अस्मदीयाः शत्रवः निर्हस्ताः सन्तु भवन्तु । एषां शत्रूणाम् अङ्गा अङ्गानि हस्तपादाद्यवयवान् म्लापयामसि म्लापयाम: । क्षीणहर्षान् कु- र्मः । ग्लै म्लै हर्षाये । णौ आवे “ अर्तिही " इत्यादिना •०१" 66 पुगागमः । 'इदन्तो मसि: ” ॥ अथ अनन्तरम् हे इन्द्र त्वत्प्र- सादाद् एषां शत्रूणां वेदांसि । वि भजामहै विभज्य प्राप्नुयाम ॥ धननामैतत् । धनानि शतशः बहुधा चतुर्थी ॥ परि वर्त्मनि स॒र्वत॒ इन्द्र॑ः पू॒षा च॑ सस्रतुः । मुहा॑न्व॒द्यामू सेना॑ अ॒मित्रा॑णां परस्त॒राम् ॥ १ ॥ परि॑ । वत्मा॑नि । स॒र्वत॑ः । इन्द्र॑ । पू॒षा । च॒ । स॒स्र॒तुः । म॒ह्य॑न्तु॒ । अद्य । अ॒मूः । सेना॑: । अ॒मित्रा॑णाम् । परःऽतराम् ॥ १ ॥ इन्द्रः पूषा च इमौ देवी सर्वतः सर्वासु दिक्षु वर्मानि संचरणमार्गान परि सस्रतुः परितो निरुध्य गच्छताम् । सृ गतौ । अस्मात् छान्दसो लिट् । " असंयोगालिट् कित्” इति किवद्भावाद् गुणाभावे यण् ॐ ॥ अद्य इदान अमूः दूरे दृश्यमाना अमित्राणाम शत्रूणां सेनाः रथनुरगपदातयः परस्तराम अतिशयेन मुह्यन्तु । व्यामूढचित्ता: कार्याकार्यज्ञानशून्या भवन्तु । * पर:शब्दाद् अतिशयार्थवाचिनः पु- नः प्रकर्षविवक्षायां [ तरपि] “किमेत्तिङव्ययघात्" इति आमु प्रत्ययः ॐ ॥ पञ्चमी ॥ 66 मूढा अ॒मित्रा॑श्चरताशीर्षाण॑ ह॒वाह॑यः । तेष वो अ॒ग्निर्मूढाना॒मिन्द्रो॑ हन्तु वरे॑वरम् ॥ २ ॥ मूढाः । अ॒मित्रा॑ः । च॒रत । अ॒शीर्षाण॑ऽइव । अह॑यः । तेषा॑म् । व॒ः । अ॒ग्निऽभू॑ढानाम् । इन्द्र॑ः । ह॒न्तु । बर॑मऽव॒रम् ॥ २ ॥ १ So we with all our Vaidikas and Mss. १४० अथर्वसंहिताभाष्ये हे अमित्रा: शत्रवः मूढाः जयोपायज्ञानशून्याः चरत युद्धभूमौ संच- रत | तंत्रं दृष्टान्तः । अशीर्षाण इवाहयः । अशिरस्काश्छिन्नशिरस: स- र्पा: केवलं चेष्टन्त एव न तु किंचित् कार्य कर्तुं शक्नुवन्ति तथा भवते - त्यर्थः । तेषां तादृशानाम अग्निमूढानाम् अस्मदाहुतितृप्तेन अग्निना ब्या- मोहं प्रापितानां वः युष्माकं मध्ये वरंवरम श्रेष्ठं श्रेष्ठं नायकम् इन्द्रो दे- वो हन्तु मारयतु ॥ षष्ठी ॥ ऐषु॑ नह्म॒ वृषा॒ाजिनं॑ हरिणस्य॒ भियं॑ कृषि | परांङमित्र एषतर्वाची गौरुपैषतु ॥ ३ ॥ आ । ए॒षु॒ । न॒ह्म॒ । वृषा॑ । अ॒जिन॑म् । ह॒रि॒णस्य॑ । भिय॑म् । कृ॒धि॒ । परा॑ङ् । अ॒मित्र॑ः । एष॑तु॒ । अ॒र्वाची॑ । गौः । उप॑ । एषतु ॥ ३ ॥ हे इन्द्र वृषा कामानां वर्षेता त्वं हरिणस्य कृष्णमृगस्य अजिनम् त्व- चं सोममणिवेष्टनम् एषु अस्मदीयेषु भटेषु आ ना आबद्धं कुरु । त- तः शत्रूणां भियम् भीतिं कृधि कुरु उत्पादय | अमित्र: शत्रुः पराङ् युद्धपराङ्मुखः सन् एषतु गच्छतु । पलायताम् इत्यर्थः । गतौ इष 1 ततः शत्रुसंबन्धिनी गौ: अर्वाची अस्मदभिमुखा उपेषतु उपगच्छतु । शत्रुसंबन्धिं गवादि धनम् अस्मान् प्राप्नोत्वित्यर्थः ॥ [इति ] सप्तमेनुवाके तृतीयं सूक्तम् ॥ 66 आयमगन्त्सविता सुरेण” इति तृचेन गोदानन्तूडांकरणयोः क्षौरा- थोंदकुम्भाभिमन्त्रणं कुर्यात् । अत्र “अदितिः श्मश्रु ” [२] इति ऋचा क्षौरार्थम् अभिमन्त्रितोदकेन माणवकस्य शिर: क्लेदयेत् । “ येनावपत् " [३] इत्यूचा वपनं कुर्यात् । तद् उक्तं संहिताविधौ "गोदानम्" प्र- क्रम्य “आयमगन्त्सविता क्षुरेण [१] इत्युदपात्रम् अनुमन्त्रयते । अदितिः श्मश्रु [२] इत्युन्दति” इत्यादि [ कौ० ७. ४] ॥ तथा उपनयनकर्मणि अस्यैव तृचम्य क्षौरार्थोदकाभिमन्त्रणे विनियो- 1S' उपेषतु. [अ॰ ७. सू° ६८॰]२४१ षष्ठं काण्डम् । ● १४१ 66 (* 'गः । तत्रैव कर्मणि "आयमगन्" इति पादेन क्षुरं मार्जयेत् । 'उष्णेन वायो” इति पादेन उदकम् अनुमन्त्रयते । “आदित्या रुद्राः" इति पादेन माणवकस्य शिरःक्दनं कुर्यात् । सोमस्य राज्ञः" इति पादेन "येनावपत्" इत्यूचा च वपनं कुर्यात् । सूत्रितं हि । उपनयनम् आयमगन्निति मन्त्रोक्तं यत् क्षुरेण[.२.१७] इत्युक्तम्" इत्यादि [ कौ● ६] ॥ "गिरावरगराटेषु" इति तृचेन मेधाजननकाम: सुप्तोत्थितः मुखं म क्षालयेत् । “प्रातरग्निम् [३.१६] गिरावरगराटेषु [६. ६९] दिवस्पृथिव्याः [९.१] इति संहाय मुखं विमार्टि” इति [को० २.१] सूत्रात् ॥ तथा कुमारीवर्चस्यकर्मणि दधि मधु एकत्र कृत्वा अनेन तृचेन सं- पात्य अभिमन्य कुमारीं प्राशयेत् ॥ तथा क्षत्रियवर्चस्यकर्मणि दधिमधुमित्रम् ओदनम् अनेन तृचेन सं- पात्य अभिमन्य क्षत्रियं प्राशयेत् ॥ तथा वैश्यशूद्रादिवर्चस्यकर्मणि अनेन तृचेन ओदनं संपात्य अभिम- न्य वर्चस्कामं वैश्यादिं प्राशयेत् ॥ सूत्रितं हि । “प्रातरग्निम् [३.१६] गिरावरगराटेषु [ ६. ६९] दिव- 'स्पृथिव्याः [९.१] इति दधि मध्वाशयति कीलालमित्रं क्षत्रियं कीलालम् 'इतरान्" इति [ कौ० २.३] ॥ 66 तथा क्षत्रियादिवर्चस्यकर्मणि स्नातकसिंहव्याघ्रवस्तवृष्णिवृषभराज्ञां सूत्रो- तानां सप्तानाम अन्यतमस्य मर्म स्थालीपाके प्रक्षिप्य अनेन तृचेन सं- पात्य अभिमन्त्र्य बुभीयात् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन तृचेन जलं संपात्य अभिमन्त्र्य आप्लावयेत् अवसिञ्चेद् वा ॥ तद् उक्तं संहिताविधौ । “प्रातरग्निम् [३.१६] गिरावरगराटेषु [ ६. [ “६९] दिवस्पृथिव्याः [९. १] इति सप्त मर्माणि स्थालीपाके पृक्तान्यश्ना- “ति । अकुशलं यो ब्राह्मणो लोहितम् अनीयाद् इति गार्ग्यः । उक्तो “लोममणिः । सर्वैराप्लावयति । अवसिञ्चति” इति [ कौ०२.४] ॥ 66 तथा उत्सर्जनाख्ये कर्मणि अनेन तृचेन आज्यं हुवा रसेषु संपातान् १४२ अथर्वसंहिताभाष्ये आनयेत् । सूत्रितं हि । यशसं मेन्द्रः [६. [46] गिरावरगराटेषु [ ६: ६९ ] यथा सोमः प्रातः सवने ” [९.१.११] इत्यादि [ कौ०१४.३] ॥ तथा अग्निचयने स्वयम् आतृण्णाम् आसिच्यमानां ब्रह्मा अनेन अ- नुमन्त्रयेत । 'पुनन्तु मा [ ६. १९] गिरावरगराटेषु [६. ६९] यद् गिरिषु [९.१.१६] इति शतातृण्णाम् आसिच्यमानाम्" इति वैतानं सूत्रम् [वै० ५.३] ॥ यि वर्चो अथो यश: " स्वर्गोदनब्रह्मौदनयोस्तन्त्रसंनिपाते तण्डुलानाम् अवसेकप्रायश्चित्तार्थं “म- [ ६९.३] इति ऋचं ब्रह्मा यजमानं वाचयेत् । सूत्रितं हि । “स्वर्गब्रह्मौदने तन्त्रसंनिपाते ब्रह्मौदनमितम् उदकम आसेच- "येद् विभागं यावन्तस्तण्डुलाः स्युर्नावसिञ्चेन्न प्रतिषिञ्चेत् । यद्यवसिञ्चेन्म- “यि वर्चो अथो यश इति ब्रह्मा यजमानं वाचयति" इति [कौ°४.९] ॥ तत्र प्रथमा ॥ आयम॑गन्त्सवि॒ता सु॒रेण॒ोष्णेन॑ वाय उद॒केनेहि॑ । आदि॒त्या रु॒द्रा वस॑व उन्दन्तु॒ सचे॑तसः सोम॑स्य॒ राज्ञॊ वपत॒ प्रचे॑तसः ॥ १॥ आ । अ॒यम् । अ॒गन् । स॒वि॒ता । सु॒रेण॑ । उ॒ष्णेन॑ । वा॑य॒ इति॑ । उ॒द॒केन॑ । आ। इ॒ह । आ॒दि॒त्याः । रु॒द्राः । वस॑वः । उ॒न्द॒न्तु । सऽचे॑तसः । सोम॑स्य॒ । राज्ञ् । • वपत | प्रऽचैतसः ॥ १ "म- अयं नभसि दृश्यमानः सविता सर्वस्य प्रेरको देवः क्षुरेण वपनसाध- नेन शस्त्रेण सह आगन् आगमत् आगतवान् । * गमेर्लुङि हे 66 न्त्रे घस इति हेर्लुक् । ‘मो नो धातो: " इति नवम् । वायो उन्दनार्थम् उष्णेन उदकेन सह त्वमपि एहि आगच्छ । आदि- त्या: द्वादशसंख्याका: एकादश रुद्राः अष्टौ वसवः इत्येते देवगणा: स- चेतसः समानज्ञानाः सन्तः तेन उदकेन माणवकस्य शिर उन्दन्तु आ- कुर्वन्तु । अइन्दी क्लेदने । हे परिचारकाः प्रचेतसः प्र- १ P वायो. "" [अ० ७. सू० ६.]२४१ षष्ठं काण्डम् । १४३ कृष्टज्ञानाः सन्तः । यद्वा प्रचेतसः वरुणस्य सोमस्य राज्ञश्च संबन्धिना क्षुरेण वपत लिनान् केशान् वपनेन वर्जयत ॥ द्वितीया ॥ अदि॑तिः श्मनु॑ वप॒त्वाप॑ उन्दन्तु वर्च॑सा 1 चिक॑ित्सतु प्र॒जाप॑तिर्घायु॒त्वाय॒ चक्ष॑से ॥ २ ॥ अदि॑तिः । श्म॑नु॑ । व॒तु॒ । आप॑ः । उ॒न्द॒न्तु । वर्च॑सा । चिक॑ित्सतु । प्र॒जाऽप॑तिः । दी॒र्घायु॒ऽत्वाय॑ । चक्ष॑से ॥ २ ॥ अदितिः अदीना देवमाता । सा अस्य पुरुषस्य श्मश्रु वपतु । मु- खस्य परितो वर्तमानानि रोमाणि श्मश्रूणि । तानि वपतु वर्जयतु ॥ आप: अब्देवता वर्चसा तेजसा स्वकीयेन उन्दन्तु केदयन्तु ॥ तथा [प्र- जापति: ] प्रजानां देवमनुष्यादीनां पतिः स्रष्टा चिकित्सनु भिषज्यतु । अस्मिन् संभवद्रोगादिकम् इति शेषः । कित ज्ञाने । “गु- प्तिन्किद्भ्यः सन्” । “निन्दाक्षमाव्याधिप्रतीकारेषु सन्निष्यते” इति स्म- रणात् । किमर्थम् । दीर्घायुवाय । दीर्घम आयुश्विरकालजीवनम अस्य यथा स्याद् इत्येवमर्थम् । चक्षसे दर्शनाय । अविशेषात् सर्वस्य श्रे- यसे इति शेषः । * चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि । “असनयोश्च प्रतिषे " इति स्मरणात् ख्याञादेशाभावः ॥ 66 66 तृतीया ॥ येनाव॑पत् सवि॒ता क्षुरेण॒ सोम॑स्य॒ राज्ञो वरु॑णस्य वि॒िद्वान् । तेन॑ ब्रह्माणो वपते॒दम॒स्य गोमा॒ानश्व॑वान॒यम॑स्तु॒ प्र॒जावा॑न् ॥ ३ ॥ येन॑ । अव॑पत् । स॒वि॒ता । क्षुरेण॑ । सोम॑स्य॒ । राज्ञः । वरु॑णस्य । वि॒द्वान् । तेन॑ । ब्रह्माण । वपत् । इ॒दम् । अस्य । गोऽमा॑न् । अश्व॑ऽवान् । अयम् । अ॒स्तु । प्र॒जाऽवा॑न् ॥ ३ ॥ ८ सविता देवः विद्वान् जानन सोमस्य राज्ञो वस्तुणस्य च संबन्धिना १P स्म. अथर्वसंहिताभाष्ये १४४ येन क्षुरेण अवपत् वपनं कृतवान् । या कर्मणि षष्ठी छु । सोमं राजानं वरुणं च येन क्षुरेण अवपद् इत्यर्थ: । हे ब्रह्माण: ब्राह्मणाः तेन ताशेन सुरेण अस्य पुरुषस्य इदं केशश्मश्रु वपत | तेन विशिष्ट- वपनसंस्कारेण अयं पुरुषः गोमान् बह्वीभिर्गोभिर्युक्तः अश्ववान् अश्वैर्युक्तः प्रजावान् पुत्रपौत्रादिभिर्युक्तञ्च अस्तु भवतु ॥ चतुर्थी ॥ गराव॑र॒गरा॑टेषु हिर॑ण्ये गोषु यद् यश॑ः । सुरा॑यां स॒च्यमा॑नायां क॒लाले मधु तन्मयि॑ ॥ १ गरौ । अर॒गरा॑टेषु । हिर॑ण्ये । गोषु॑ । यत् । यश॑ः । सुरा॑याम् । स॒च्यमा॑नायाम् । क॒ीलालॆ । मधु॑ । तत् । मयि॑ ॥ १ ॥ गिरौ पर्वते हिमवदादौ यद् यशः कीर्तिरस्ति । तथा अरगराटेषु रथचक्रावयवाः कीलका अराः । तान् गिरति आत्मना संश्लेषयतीति अरगरो रथः । तेन अटन्ति संचरन्तीति अरगराठाः रथिनो यशस्वि- नो राजानः । यहा अरा: अरयः तान् गच्छन्तीति अरगाः वीरा भ टा: तेषां राटा: जयघोषाः । रट परिभाषणे । भावे घञ् । व्युत्पत्त्यनवधारणाद् नावगृह्यते 1 तेषु अरगराठेषु यद् यशोस्ति हिरण्ये सुवर्णे गोषु वहनदोहनसमर्थेषु च यद् यशोस्ति जन्मयि | भ वत्वित्यर्थः । अपि च सिच्यमानायां पात्रेषु आसिव्यमानायां सुरायां की- लाले अन्ने च यद् मधु मदकरं माधुर्योपेतं रसं जनाः प्रशंसन्ति तन्म- यि भवतु ॥ पञ्चमी ॥ अविना सारघेण॑ मा मधु॑नाङ्गं शुभस्पती । यथा भग॑स्वतीं वाच॑मावदा॑नि॒ जनाँ अनु॑ ॥ २ ॥ अश्विना । सर्घेण॑ मा॒ मधु॑ना । अङ्क | शुभः । प इति॑ । यथा॑ । भग॒स्वती॒म् । वाच॑म् । आ॒ऽवदा॑नि । जना॑न् । अनु॑ ॥ २ ॥ ! [अ० ७. सू०७०.]२४३ षष्ठं काण्डम् । १४५ व्यक्ति- हे अश्विना अश्विनौ शुभस्पती शोभमानायाः सूर्यायाः शोभाहेतोरलं- कारस्य वा पती भर्तारौ मा मां सारघेण सरघा मधुमक्षिका तत्संपा- दितेन मधुना अङ्गम अभिषिञ्चतं संयोजयतम् । अजू म्लक्षणगतिषु । अस्मात् लोण्मध्यमे नसोरलोपे नान्नलोपे च कृते रू- पम् । यथा खल्वहं भर्गस्वतीम् दीप्तिमती मधुरां वाचं जनान् मनुष्यान् अनुलक्ष्य आवदामि अभिलक्ष्य उच्चारयामि । तथा मां म धुना सिञ्चतम् इत्यर्थः ॥ मयि॒ वर्चो अथो॒ यशोथो॑ य॒ज्ञस्य॒ यत् पय॑ः । तन्मयि॑ प्र॒जाप॑तिर्दे॒वि द्यार्मिव हंहतु ॥ ३ ॥ मयि॑ । वच॑ः । अथो॒ इति॑ । यश॑ः । अथो॒ इति॑ । य॒ज्ञस्य॑ । यत् । पय॑ः । । तत् । मयि॑ । प्र॒जाऽप॑तिः । दि॒वि | द्यामऽइ॑व । हुतु ॥ ३ ॥ । मयि साधके यद् वर्च: तेजोस्ति अथो अपि च यद् यशः अन्नं की तिर्वा । अपि च यज्ञस्य क्रियमाणस्य यागस्य यत् पयः सारभूतं फलं तत् सर्वे मयि यजमाने प्रजापतिः प्रजानाम् अधिपतिर्विधाता हंहनु ह- ढीकरोतु । तत्र दृष्टान्तः । दिवि अन्तरिक्षे निराधारे स्थाने द्याम् दी- प्यमानं ज्योतिर्मण्डलं यथा दृढीकृतवान् तथा हंहत्वित्यर्थः । हि वृद्धौ ॥ [इति ] षष्ठकाण्डे सप्तमेनुवाके चतुर्थ सूक्तम् ॥ 66 'यथा मांसम्" इति सूक्तेन गोवत्सयोरन्योन्यविरोधशान्तिरूपे सांम- नस्यकर्मणि वत्सं संस्त्राप्य गोमूत्रेण अवसिच्य वत्सं त्रि: परिभ्राम्य अ- भिमन्य स्तनपानार्थं मुञ्चेत् ॥ 66 तथा तत्रैव कर्मणि अनेन तृचेन गो: शिरः कर्णे च अनुमन्त्रयेत ॥ सूत्रितं हि । 'यथा मांसम् इति वननम् । वत्सं संधाव्य गोमूत्रेणा- वसिच्य त्रि: परिणीय उपचुतति | शिरः कर्णम् : अनुमन्त्रयते” इति [ कौ० ५.५] ॥ १४६ अथर्वसंहिताभाष्ये "यद् अन्नम्” इति तृचेन दुष्टादुष्टप्रतिग्रहजनितदोषशान्त्यर्थं प्रति- ग्राह्यं वस्तु अभिमन्त्य गृह्णीयात् । “क इदं कस्मा अदात् [३.२९.७] कामस्तद् अग्रे[१९. ५२ ] यद् अन्नम [ ६.७१] पुनमैत्विन्द्रियम् [७. “ ६९] इति प्रतिगृह्णाति" इति सूत्रात् [ कौ० ५.९] ॥ 44 तथा अनेन अग्निकार्ये ब्रह्मचारी भैक्षम अहरहर्जुहुयात् । “यद् अ- नम् इति तिसृभिभैक्षस्य जुहोति" इति [ कौ॰ ७. ६ ] सूत्रात् ॥ दर्शपूर्णमासयोः पुरोडाशभागम् "यद् अन्नम्" इत्यनया ब्रह्मा अ- श्रीयात् । “यद् अन्नम् इति भागं मानाति" इति [ सूत्रात्] [वै०१, ४] ॥ “यथासितः” इति तृचेन वाजीकरणकामः एकशाखार्कमणि संपात्य अभिमन्त्र्य अर्कसूत्रेण बभीयात् ॥ तत्रैव कर्मणि "" 'यावदङ्गीनम्' इत्यूचा कृष्णचर्ममणिं संपात्य अभि- 66 मन्त्र्य कृष्णमृगवालेन बनीयात् ॥ सूत्रितं हि । “यथासित: [ ६. ७२ ] इत्येकार्कसूत्रम् आर्के बभाति या बदङ्गीनम् [६.७२.३] इति असितस्तम्भम् असितवालेनेति” [ कौ ५.४] ॥ तत्र प्रथमा ॥ यथा॑ मांसं यथा॒ा सुरा यथा॒क्षा अ॑ध॒देव॑ने । यथा॑ पुंसो वृ॑षण्य॒तं स्त्रियां नि॑िह॒न्यते॒ मन॑ः । ए॒वा ये॒ मनोधि॑ व॒त्से नि ह॑न्यताम् ॥ १ ॥ यथा॑ । म॒सम् । यथा॑ । सुरा॑ । यथा॑ । अ॒क्षा । अ॒धि॒ऽदेव॑ने । यथा॑ । पुंसः । वृष॒ण्य॒तः । स्त्रि॒याम् । नि॒ऽह॒न्यते॑ 4 मन॑ः । ए॒व । ते॒ । अ॒भ्ये॒ । मन॑ः । अधि॑ । व॒त्से । नि । हून्यताम् ॥ १ ॥ यथा मांसं पुरुषस्य भोक्त: प्रेमास्पदम् । यथा च सुरा प्रियतमा । यथा च अक्षा द्यूतकरणानि अधिदेवने । अधि उपदव्यन्यस्मिन् कितवा इति अधिदेवनम् द्यूतस्थानं तत्र प्रियतमाः । यथा च पुंसः पु- १ ABV ण्यतः स्त्रि. We with BDKRScs. 15' ouits the words यद् अन्नम्. We with Kanika. [अ० ७. सू०७०.]२४३ षष्ठं काण्डम् । १४७ रुषस्य वृषण्यतः वृषाणं सेक्तारम् आत्मानम् इच्छतः सुरतार्थिनो मनः मानसं स्त्रियां निहन्यते स्त्रीविषये प्रह्रीभवति । षण्यति रिषण्यति" इति क्यचि निपातितः ॐ । "दुरस्युर्द्रविणस्युर्व- एव एवम् हे अभ्ये अहन्तव्ये धेनो ते तव मनः वासे अधि उपरि नि हन्यताम् प्रवीभूतम् अस्तु । अयं वासो मांसादिवत् मनसः प्रेमास्पदं भवत्वित्यर्थः ॥ द्वितीया ॥ यथा॑ ह॒स्ती ह॑स्त॒न्याः प॒देन॑ प॒दम॑द्यु॒जे । यथा॑ पुंसो वृ॑षण्य॒त स्त्रियां नि॑िह॒न्यते॒ मन॑ः । ए॒वा ते॑ये॒ मनोधि॑ व॒त्से नि ह॑न्यताम् ॥ २ ॥ यथा॑ । ह॒स्ती । ह॒स्ति॒न्या । प॒देन॑ । प॒दम् । उ॒ऽयुजे । यथा॑ । पुंसः । वृष॒ण्य॒तः । स्त्रि॒याम् । नि॒ऽह॒न्यते॑ । मन॑ः । ए॒व । ते॒ । अ॒न्ये॒ । मन॑ः । अधि॑ । व॒त्से । नि । ह॒न्यताम् ॥ २ ॥ यथा हस्ती गजः पदेन स्वकीयेन पादेन हस्तिन्या: करेण्वाः पदम पादं प्रेम्णा उद्युजे उन्नमयति । यथा पुंस इत्यादि पूर्ववद् योज्यम् । जे इति । युजियोंगे । छान्दसो विकरणस्य लुक् । “लोपस्त आत्मने पदे[षु" इति ] तलोपः । हस्ताज्जातौ ” इति णिनिःहु ॥ 66 तृतीया ॥ यथा॑ म॒धिर्यर्थोपधिर्यथा नभ्यं प्रधावधि । यथा॑ पुंसो ं वृ॑षण्य॒त स्त्रि॒यां नि॑िह॒न्यते॒ मन॑ः । ए॒वा ते॑ये॒ मनोधि॑ व॒त्से नि ह॑न्यताम् ॥ ३ ॥ यथा॑ । प्र॒ऽधिः । यथा॑ । उपऽधिः । यथा॑ । नभ्य॑म् । प्र॒ऽधौ । अधि॑ि । । यथा॑ । पुंसः । वृष॒ण्य॒तः । स्त्रि॒याम् । नि॒ऽह॒न्यते॑ । मन॑ः । ए॒व । ते । अ॒न्ये॒ । मन॑ः । अधि॑ । व॒त्से । नि । ह॒न्य॒ताम् ॥ ३ ॥ प्रधीयत इति प्रधिः रथचक्रस्य नेमिः । [उपधि:] उप तत्समीपे धी१४४ अथर्वसंहिताभाष्ये 66 यत इत्युपधि: नेमिसंबद्ध: अराणां संबन्धको वलयः । "उपसर्गे घो: कि: ” इति धाञः किमत्ययः ४ । यथा अधि: उपधिना संब- ध्यते । उपधिश्च यथा प्रधिना । यथा च नभ्यम् नाभये हितं रथच- क्रमध्यफलकं प्रधावधि नेमिदेशे संबभाति । . अधिः सप्तम्यर्थानु- वादी । यथा उक्तरूपा रथचक्रावयवाः परस्परं दृढसंबन्धाः हे धेनो त्वदीयं मनः वत्से [ तथा ] दृढसंबन्धम् अस्तु ॥ चतुर्थी ॥ यदन्न॒मने॑ बहुधा विरू॑षं॒ हिर॑ण्य॒मव॑मु॒त गाम॒जामवि॑म् । यदे॒व किं च॑ प्रतिज॒ग्राहम॒ग्निष्टद्धता सुर्हुतं कृणोतु ॥ १ ॥ यत् । अन्न॑म् । अनि॑ । ब॒हुऽधा । विऽरूपम् । हिर॑ण्यम् । अव॑म् । उ॒त । गाम् । अजाम् । अवि॑म । यत् । ए॒व । किम् । च । प्र॒ति॒ऽज॒ग्रह॑ । अ॒हम् । अ॒ग्निः । तत् । होता॑ । सुऽ- हु॑तम् । कृणोतु ॥ १ ॥ विरूपम् विविधाकारं यद् अन्नं बहुधा बहुप्रकारेण अझि भक्षयामि । क्षुत्पीडावशेन भोज्याभोज्यविभागम् अन्तरेण भक्षितवान् अस्मीत्यर्थः । उत अपि व हिरण्यादिकं यदेव किं च किमपि द्रव्यजातं दारिद्र्यवशाद् अहं प्रतिजग्राह प्रतिगृहीतवान् अस्मि । तत् सर्वम् अन्नं हिरण्यादि द्रव्यं च होता होमनिष्पादकः अयम् अभि: सुहुतम् सुष्ठु हुतं कृणोतु करोतु । यथा मम अन्नदोषः प्रतिग्रहदोषश्च न भवति तथा करोत्वित्यर्थः ॥ पञ्चमी ॥ . यन्मा॑ हु॒तमहु॑तमाज॒गाम॑ द॒त्तं पि॒तृभि॒रनु॑मतं मनु॑ष्यैः । यस्मा॑न्मे॒ मन॒ उदि॑व॒ रार॑जीत्य॒ग्निष्टद्धता सुहु॑तं कृणोतु ॥ २ ॥ यत् । मा॒ । हु॒तम् । अहु॑तम् । आ॒ऽज॒गाम॑ । द॒त्तम् । पि॒तृऽभिः । अनु॑ऽम- तम् । मनुष्यैः । १ A B Š P J °नु॒ष्यैः. C. °नुष्यैःf chauget to 'नृष्यैः. We witl, BDK KVP KCr. [अ० ७. सू०७२.]२४५ षष्ठं काण्डम् । १४९ यस्मा॑त् । मे॒ । मन॑ । उत्ऽइ॑व । रार॑जीति । अ॒ग्निः । तत् । होता॑ । सु॒ऽहु- तम् । कृणोतु ॥ २ ॥ हुतम होमसंस्कृतम् अहुतम् तविपरीतम् उभयविधं यद् द्रव्यं मा माम् आजगाम प्रतिग्रहादिना प्राप्तम् अभूत् । कीदृशम् इति पुनर्वि- शिनष्टि | पितृभिः पितृदेवताभिः अस्मभ्यं भोगार्थ दत्तम वितीर्ण [ मनु- ष्यैः] मनुष्यजातीयैः अनुमतम् अनुज्ञातम् । यस्मात् प्रतिगृहीताद् द्र- व्याद्धेतोः मे मदीयं मनः उदिव रारजीतुं हर्षातिशयेन भृशम् उद्दीप्य- राजू दीप्तौ । अस्माद् यङ्लुगन्तात लोटि छान्दसम् उपधाहस्वत्वम् । यद्वा उत्कर्षेण भृशं रागयुक्तम् अभूद् इत्य- र्थः । हैं रज रागे । इत्यस्माद् यङ्लुगन्तात् लोटि रूपम् । अ- निष्टद् इत्यादि पूर्ववत् ॥ त इव । षष्ठी ॥ यदन्न॒मद्म्यनृ॒तेन॒ दे॒वा दा॒स्यन्नदा॑स्य॒न्नु॒त सं॑मृ॒णाम | वैश्वानरस्य॑ मह॒तो म॑हि॒म्ना शिवं मह्यं मधु॑मद॒स्त्वन॑म् ॥ ३ ॥ . यत् । अन्न॑म् । अनि । अनृ॑तेन । दे॒वाः । द॒स्यन् । अदा॑स्यन् । उ॒त । स॒मऽगृणामि॑ि । वै॒श्वा॒ान॒रस्य॑ । म॒ह॒तः । म॒हि॒म्ना। शि॒िवम् । मह्य॑म् । मधु॑ऽमत् । अ॒स्तु | अन्न॑म् ॥ ३॥ हे देवा: अनृतेन असत्यवदनेन अन्यदीयम् अपहृत्य यद् अन्नम् अद्मि भक्षयामि | उत्तमर्णाय पुनर्दास्यन् अदास्यन् पुनः प्रदानम अकरिष्यंश्च संगृणामि दास्यामीति केवलं प्रतिजानामि । संपूर्वो गृणाति: प्र- तिज्ञायां वर्तते । गृ शब्दे | पंवादित्वात् हूस्वः ४ । तत् सर्वम् अनं वैश्वानरस्य विश्वनरहितस्य महतः अतिशयितप्रभावस्य देवस्य महिम्ना माहात्म्येन मां शिवम सुखकरं मधुमत् माधुर्यवद् अस्तु भवतु ॥ सप्तमी ॥ यथा॑स॒तः म॒पय॑ते॒ वश अनु वधूंषि कृण्वन्नसु॑रस्य मा॒यया॑ । १ B घरौँ. १५० अथर्वसंहिताभाष्ये ए॒वा ते शेप॒ सह॑सा॒ायम॒ङ्गेनाङ्गं संस॑मकं कृणोतु ॥ १ ॥ 1 यथा॑ । अ॒स॒त । प्र॒थय॑ते । वशा॑न् । अनु॑ । वसू॑षि | कृ॒ण्वन् । असु॑रस्य । माययो । एव । ते । शेर्पः । सह॑सा । अयम् । अर्कः । अङ्गेन । अङ्गम | समऽस॑म- . कम् । कृणोतु ॥ १ ॥ यथा सिंतः बद्धः पुरुषः वशान् स्ववशान् आत्मीयान् पुरुषान् अनु- लक्ष्य प्रथयते स्वात्मानं प्रसारयति । किं कुर्वन् । असुरस्य क्षेप्नुर्देवस्य मायया मायाशक्त्या वपूंषि शरीराणि कृण्वन् कुर्वन् । एव एवम् अयम् अर्कः अर्कवृक्षविकारो मणिः सहसा शीघ्रं ते त्वदीयं शेपः पुंव्यञ्जन- लक्षणम् अङ्गम अङ्गेन तद्व्यतिरिक्तेन हस्तपादादिना सम्यक् समगेम् स- मानगमनं कृणोतु करोतु । यद्वा स्त्रिया अङ्गेन योनिदेशेन समानगम- नम् । उपभोगक्षमं करोत्वित्यर्थः ॥ अष्टमी ॥ यथा॒ा पस॑स्तायाद॒द्रं वार्तेन स्थूल॒भं कृतम् । यावत् पर॑स्वतः पस॒स्ताव॑त् ते वर्धां पस॑ः ॥ २ ॥ यथा॑ । पस॑ । ता॒या॒द॒रम् । वामे॑न । स्थूल॒भम् । कृतम् । याव॑त् । पर॑स्वतः । पस॑ः । ताव॑त् । ते॒ । व॒र्धाम् । पस॑ः ॥ २ ॥ i तायोदरम तयोदरः प्राणिविशेषः तत्संबन्धि पसः पुंव्यञ्जनं वातेन वायुना यथा स्पूलभं कृतम् । स्थौल्येन भासमानं क्रियत इत्यर्थः । प- रस्वतः एतत्संज्ञस्य मृगविशेषस्य पसः पुंव्यञ्जनं यावत् यत्परिमाणविशिष्टं भवति हे साधक ते तव पसः पुंव्यञ्जनं तावत् तत्परिमाणविशिष्टं वर्धताम् ॥ नवमी ॥ vana. याव॒द॒ङ्गीनं॒ पार॑स्वतं॒ हास्तिनं गाभं च यत् । याव॒द॒श्व॑स्य वा॒जिन॒स्ताव॑त् ते वर्धतां पस॑ः ॥ ३ ॥ ३. So wia ceutate with ABBDKKRŚPPJVC. Cr. Sh १ B पर्श. अ. सू॰ ७३.]२४६ षष्ठं काण्डम् । १५१ या॒ाव॑तऽअङ्गीन॑म् । पार॑स्व॒तम् । हास्तिनम् । गार्दभम् । च॒ । यत् । याव॑त् । अश्व॑स्य । वा॒जिन॑ः । ताव॑त् । ते॒ । व॒र्धाम् । पस॑ः ॥ ३ ॥ . । अंङ्गीनम् अङ्गेभ्य: समुद्भूतं पारस्वतम् परस्वतः संबन्धि प्रजननं यावत् यत्परिमाणविशिष्टं भवति । तथा हास्तिनम् हस्तिसंबन्धि । गार्दभम गर्द- भसंबन्धि च प्रजननं यत् याहगाकारवद् भवति । अश्वस्य वाजिनः यौ- वनावस्पस्य वडवासंगमने यावद् भवति ते तव पसः पुंव्यञ्जनं तावत्प- रिमाणं वर्धताम् । हास्तिनम् इति । हस्तिनशब्दात् “तस्येदम् " इति अण् । “इनण्यनपत्ये” इति प्रकृतिभावः ४ ॥ 66 इति सायणार्यविरचिते अथर्ववेदार्थप्रकाशे षष्ठकाण्डे सप्तमोनुवाकः ॥ अष्टमेनुवाके पञ्च सूक्तानि । तत्र “एह यातु वरुण : ” इति प्रथमं सूक्तम् । अत्र आद्यस्य तृचस्य “सं वः पुच्यन्ताम्" इति द्वितीयस्य च सांमनस्यकर्मणि "सं जानीध्वम्” [६. ६४] इति तृचोक्तेषु उदकुम्भनि- नयनादिषु विनियोगः । सूत्रं च तत्रैवोदाहृतम् ॥ तत्र आद्यस्य तृचस्य वास्तोष्पत्यगणे पाठात् शान्त्युदकाभिमन्त्रणादौ गणप्रयुक्तो विनियोगोनुसंधेयः । सूत्रितं हि । “इहैब भुवाम [ ३.१२] “एह यातु [ ६. ७३] यमो मृत्युः [ ६. ९३] सत्यं बृहत् [१२.१] इत्यनु- “वाको वास्तोप्पत्यानि ” इति [ कौ°१.t] ॥ अत्र "इहैव " [३] इत्यनया ऋचा नवशालाप्रवेशकर्मणि उदपात्रनि- नयनानन्तरं यजमानो वाचं विसृजेत् । “यजूंषि यज्ञे [५.२६] इति न- वशालायाम्" इति प्रक्रम्य " इहैव स्त [३] इति वाचं विसृजते” इति [को० ३.६] सूचितत्वात् ॥ " तत्र प्रथमा ॥ एह या॑तु॒ वरु॑ण॒ सोमो॑ अ॒ग्निर्बृह॒स्पति॒र्व॑सु॑भि॒रेह या॑तु॒ । अस्य श्रिय॑मु॒प॒संया॑त॒ सर्व॑ उ॒ग्रस्य॑ च॒तुः संम॑नसः स॒जाताः ॥ १ ॥ १ P यवत् • २ A सम॑नसः १५२ अथर्वसंहिताभाष्ये आ । इ॒ह । य॒तु॒ । वरु॑णः । सोम॑ः । अ॒ग्निः । बृह॒स्पति॑ः । वसु॑ऽभिः । आ । इ॒ह । यातु 1 अ॒स्य । श्रय॑म् । उ॒प॒ऽस॑या॑त । सर्वे । उ॒ग्रस्य॑ । च॒तुः । सम्ऽम॑नसः । स॒ऽ- जाताः ॥ १ ॥ 29 इह अस्मिन् देशे वरुणः सोमः अग्निश्च प्रत्येकम् आ यातु सांमन- स्यकरणार्थम् आगच्छतु । बृहस्पतिः बृहतां देवानाम् अधिपतिर्देवः व- सुभिः अष्टसंख्याकैर्गणदेवैः सह इह अस्मिन देशे आ यातु आगच्छतु । एते खलु सांमनस्यकारिणो देवाः । तथा च तैत्तिरीयकम् । “अग्निर्व- सुभिः सोमो रुद्रैरिन्द्रो मरुविरुण आदित्यैर्वृहस्पतिर्विश्वेदेवैः इति [ नै ० सं॰ ६.२.२.१] । हे सजाता: समानजन्मानो बान्धवाः ते सर्वे यूयं संमनसः समानमनस्का: सन्तः उग्रस्य उद्हूर्णवलस्य चेत्तुः कार्याकार्यवि भागं सम्यग्जानानस्य अस्य यजमानस्य श्रियम संपदम् उपसंयात उप- संप्राभुत | उपजीवका भवतेत्यर्थः ॥ द्वितीया ॥ यो वः शुष्मो हृदयेष्वन्तराकृ॑ति॒र्या वो मन॑सि॒ प्रवि॑ष्टा । तान्सी॑वयास ह॒विषा॑ घृ॒तेन॒ मयि॑ सजाता र॒मति॑र्वो अस्तु ॥ २ ॥ यः । वः॒ः । शुभ॑ः । हृद॑ये॑षु । अ॒न्तः । आऽकृ॑तिः । या । व॒ः । मन॑सि । मऽवि॑ष्टा । ता॑ स॒र्व॑यामि॒ । ह॒विषा॑ घृ॒तेन॑ । मयि॑ स॒ऽजा॒ताः। र॒मति॑ः । वः । अ॒स्तु ॥ २ ॥ 1 । हे सजाताः वः युष्माकं हृदयेषु यः शुष्मः शोषकं बलम् अस्ति । तथा वः युप्माकं हृदयमध्यवर्तिनि मनसि अन्तःकरणे या आकृति: इदं मे स्याद् इदं मे स्याद् इति कल्पना अन्तः प्रविष्टात विविधाम आ कृतिं बलं च हूयमानेन घृतेन हविषा सीवयामि परस्परसंबद्धां करोमि । हे सजाताः वः युप्माकं रमतिः रमणम् अनुकूलप्रवृत्तिः मयि मदीये सांमनस्यकामे पुरुषे अस्तु भवतु ॥ 2 १ P चतु: DSC, तान्छी° BKKR V तां ई° AB तान्ध्री. PP JC: तान् । श्रीव्यामि Niyana's test: तां श्री. We pro-re तान् from the Vaidika- and Mss., and adopt efteenta from Sacarna. [अ०. सू° ७४.]२४७ षष्ठं काण्डम् । तृतीया ॥ इ॒हैव स्त॒ माप॑ य॒ाताध्य॒स्मत् पू॒षा प॒रस्ता॑ता॒दप॑थं वः कृणोतु । वास्तो॒ष्पति॒रनु॑ वो जोहवीतु मयि॑ सजाता र॒मतर्वो अस्तु ॥ ३ ॥ इ॒ह । ए॒व । स्त॒ । मा । अप॑ । या॒ । अधि॑ । अ॒स्मत् । पू॒षा । पु॒रस्ता॑त् । अप॑थम् । वः॒ । कृ॒णोतु॒ । वा॒स् । पति॑ । अनु॑ । वः॒ । जो॒ह॒वी॒तु॒ । मयि॑ । स॒ऽजा॒ता॒ । र॒मति॑ । वः । अस्तु ॥ ३ ॥ १५३ हे सजाता: इह अस्मदीये गृहे एव स्त भवत अनुरागेण वर्तध्वम् । अध्यस्मत् । अधिः पञ्चम्यर्थानुवादी । अस्मत्तोधि माप यात “न- अपसरणं मा कुरुत । अस्मतः परस्ताद् अन्यत्र प्रातिकूल्येन वर्तमानानां व: युष्माकं पूषा मार्गरक्षको देवः अपथम् अमार्ग कृणोतु करोतु । अपसरणाय मार्ग न ददात्वित्यर्थः । मन पन्थाः अपथम् । अस्तत्पुरुषात्" इति समासान्तनिषेधस्य “पयो विभाषा" इति विकल्प- नात् "ऋक्पूरब्यू: ०" इति अकार: समासान्तः । “अपथं नपुंसकम्” इत्यनुशासनात् नपुंसकत्वम् । वास्तोप्पतिः एतत्संज्ञको गृहाणां पा- लको देवः वः युष्मान् अनु जोहवीतु अनुसृत्य [पुनः पुन] रस्मदर्थम् आह्वयतु । * ह्वयतेर्यङ्लुकि “अभ्यस्तस्य च” इति संप्रसारणम् । अ- 66 न्यद् व्याख्यातम् ॥ चतुर्थी ॥ सं वः॑: पृज्यन्तां तन्व॑१ : सं मनो॑सि॒ समु॑ व्र॒ता । सं वो॒ोयं ब्रह्म॑ण॒स्पति॒र्भग॒ः सं॑ वो॒ अजीगमत् ॥ १ ॥ सम् । वः॒ः। पृच्य॒न्ता॒म् । त॒न्वा॑ । सम् | मनांसि | सम् । ऊं इति । व्रता । सम् । व॒ । अ॒यम् । ब्रह्म॑णः । पति॑ः । भग॑ः । सम् । वः । अजीगमत् ॥ १ ॥ पृच्यन्ताम् पर- । हे सांमनस्य कामाः वः युष्माकं तन्वः शरीराणि सं १ ABBD त॒न्वा ३: सं. C- त॒न्वा ३ सं. R त॒न्वा सं. त॒न्व॒ शं सं. We with KKV. a So PP J CP. अथर्वसंहिताभाष्ये १५४ स्परानुरागेण संसृज्यन्ताम् । पृची संपर्के । तथा मनासि शरीरान्तर्वर्तीनि अन्तःकरणानि संसृज्यन्ताम् । सम् उ । उशब्द: चार्थे । व्रता व्रतानि । कर्मनामैतत् । “शेश्छन्दसि बहुलम्" इति शे- र्लोपः । कृषिवाणिज्यादीनि कर्माणि च संसृज्यन्ताम् । अपि च ब्रह्मणस्पतिः एतत्संज्ञको वेदराशेः पालयिता अयं देवः वः युष्मान् स मजीगमत् संगतमनस्कान् करोतु । तथा भगः एतत्संज्ञो देवः वः यु- मान् समजीगमत् संगतमनस्कान् करोतु । X गमेर्ण्यन्तात् लुङि चङि रूपम् ॥ 66 पञ्चमी ॥ संज्ञप॑नं वो मन॒सोथो॑ सं॒ज्ञप॑नं॒ हृदः । अथो॒ भग॑स्य॒ यच्छ्रान्तं तेन॒ संज्ञपयामि वः ॥ २ ॥ सम्ऽज्ञप॑नम् । वः॑ । मन॑सः । अथो॒ो इति॑ । स॒ऽज्ञप॑नम् । हृदः । अथो॒ इति॑ । भग॑स्य । यत् । श्रान्तम् । तेन॑ । सम॑ऽज्ञेपयामि । वः ॥ २ ॥ । सं- 66 हे सांमनस्यकामाः वः युष्माकं मनसः ज्ञानसाधनस्य इन्द्रियस्य संज्ञप- नम् सम्यग्ज्ञानजननम् । येन कर्मणा भवति तत् कर्म करोमीत्यर्थः । जानानान् प्रयुङ्ग इत्यस्मिन्नर्थे " हेतुमति च” इति णिच् । ततः पुकि 'मारणतोषणनिशामनेषु ज्ञा" इति मित्त्वात् “मितां ह्रस्वः” इति हू- स्वत्वम् । “नन्दिग्रहिपचादिभ्यः” इति ल्युप्रत्ययः । अथो अपि च हृदः हृदयस्य मनसोपि आधारभूतस्य संज्ञपनम् समानज्ञानजननं करोमि ॥ अथो अपि च भगस्य एतत्संज्ञस्य सौभाग्यकरस्य देवस्य य च्छ्रान्तम् श्रमजनितं तपोस्ति । ४ श्राम्यत्यस्मिन्निति श्रान्तम् । अ धिकरणे क्तः । “यस्य विभाषा" कृति इट्प्रतिषेधः । 'अनुनासिकस्य इति दीर्घत्वम् । तेन श्रमजनिततपसा व: युष्मान् सांमनस्यकामान संज्ञपयामि समानज्ञानान् करोमि ॥ ८८ किझलो: ०" १ P सम् | झपयामि | We with Cral P, the ter of which, however, somewhat inaccurately has सम् । शेपयामि for सम्पयामि Jore read सम्पयामि whicli in las corrented into संभ | स॒पयामि॒ 1S' समज्ञान', 20 'तोरण'. 33 oits 'म्. षष्ठं काण्डम् | षष्ठी ॥ यथा॑दि॒त्या वसु॑भिः संबभूवुर्मुरुद्भि॑िरु॒ग्रा अर्हणीयमानाः । एवा त्रिंणामन्न्रहणीयमान इ॒मान् जना॒न्संम॑नसस्कृधीह ॥ ३ ॥ यथा॑ । आ॒दि॒त्याः । वसु॑ऽभिः । स॒म्ऽब॒भूवुः । म॒रुतऽभिः । उ॒ग्राः । अह॑- णीयमानाः । [अ॰ ४. सू° ७५.]२४४ १५५ ए॒व । त्रि॒ऽनाम॒न् । अर्हणीयमानः । इ॒मान् । जना॑न् । सम्ऽम॑नसः । धि | इ॒ह ॥ ३ ॥ कृ- आदित्या: अदितेः पुत्रा मित्रवरुणादयः यथा येन प्रकारेण वसुभिः अष्टसंख्याकैर्गणदेवैः संबभूवुः समानज्ञाना अभूवन् । यथा च मरुद्भिः एकोनपञ्चाशत्संख्याकैः सह उग्रा: उहूर्णवला रुद्रा अहणीयमाना: अ- क्रुध्यन्तः समानज्ञाना अभूवन् । हृणीयतिः कण्ड्वादिः । अत्र क्रुध्यतिकर्मा । एव एवं हे त्रिणामन् त्रिषु भूम्यन्तरिक्षद्युस्थानेषु पार्थिववैद्युतसूर्यात्मना सर्वेषां नमयितः | यहा त्रीणि गार्हपत्यादीनि ना- मानि यस्य स तथोक्त: । तादृश हे अग्ने अहणीयमानः अक्रुध्यंस्त्वम् इमान् सांमनस्यकामान् जनान् इह अस्मिन् ग्रामनगरादौ संमनसः स- मानमनस्कान् परस्परानुरक्तचित्तान् कृधि कुरु । X“श्रुशृणुपृकृव- भ्य: ० " इति हेर्धिरादेशः ॥ 66 [इति ] अष्टमेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ "निरमुं नुदे” इति तृचेन आभिचारिके तन्त्रे दर्भास्तरणं कुर्यात् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन सूक्तेन अभ्यातानान्ते इङ्गिडं जुहुयात् ॥ [ कौ० ६.२] ॥ तस्मिन्नेव तन्त्रे अनेन तृचेन संस्थितहोमान जुहुयात् ॥ “य एनं परिषीदन्ति” इति चतुर्ऋचेन विजयस्वस्त्ययनकामः खड्गा- साधारण शस्त्रं संपात्य हस्तेन विमृज्य अभिमन्य धारयेत् ॥ १ A. अर्हणीय. २ K त्रि॒िणा. V त्रिनाम° ३ AKRŚ इमां ज. We with BD KC.. 1S' मित्रावरु°. See Kesava on Kausika VI. 3. 3S 'रणशत्रं. १५६ अथर्वसंहिताभाष्ये तथा रात्रिस्वस्त्ययनकामः एतं चतुर्ऋचं जपिता मादेशेन मुखं वि- माय स्वप्यात् ॥ तथा देशान्तरं जिगमिषुः स्वप्रयोजनसिद्ध्यर्थं सुप्तोत्थित एतं चतुर्ऋचं जपन् त्रीणि पदानि प्रक्रम्य उद्दिष्टं देशं गच्छेत् ॥ तत्रैव कर्मणि भूमौ त्रीन मादेशान् मिला गच्छेत् ॥ सूत्रितं हि । “य एनं परिषीदन्तीति यदायुधं दण्डेन व्याख्यातम् । 'दिष्ट्या मुखं विमाय संविशति । त्रीणि पदानि प्रमायोत्तिष्ठति तिस्रो “दिष्टीः” इति [कौ° ७. १] ॥ तत्र प्रथमा || 66 निर॒मुं नु॑द॒ ओक॑सः स॒पत्तो॒ यः पृ॑त॒न्यति॑ । नैर्बाध्ये॒न ह॒विषेन्द्र॑ ए॒नं॒ परा॑शरीत् ॥ १ ॥ निः । अ॒मु॒म् । नु॒दे॒ । ओक॑सः । स॒ऽपत्न॑ः । यः । घृ॒त॒न्यति॑ । नै॒ऽब॒ध्ये॒न । ह॒विषा॑ । इन्द्र॑ । ए॒न॒म् । परा॑ । अ॒शरीत् ॥ १ ॥
अमुं शत्रुम् ओकसः स्वनिवासस्थानाद् निनुदे निर्गमयामि । मन्त्र- सामर्थेन स्वस्थानात् प्रच्यावयामीत्यर्थः । कः पुनरसौ इत्याह । य: स- पत्न: शत्रुः पृतन्यति अस्मान् बाधितुं पृतनां सेनाम आत्मन इच्छ- ति । * “कप्य॑ध्वरपृतनस्यचि लोपः” इति क्यचि पृतनाशब्दस्य अ- न्तलोपः । निर्नोदनप्रकारम् आह नैर्बाध्येनेति । निःशेषेण बाधो निर्बाधः तम् अर्हतीति निर्वाध्यो हन्तव्यः शत्रुः तद्विषये मयुज्यमानं ह- वि: नैर्बाध्यम् । “तस्येदम” इति अण् । निर्बाधनक्षमेण हविषा आज्यादिना हूयमानेन परितुष्ट इन्द्रः एनं शत्रु पराशरीत परा- शृणातु । यथा न पुनरावर्तते तथा पराङ्मुखं हिनस्तु इत्यर्थः । हिंसायाम् । अस्मात् “इन्दसि लुङ्लङ्लिट: " इति प्रार्थनायां लुङ् ॥ द्वितीया ॥ 66 " परमां तं प॑रा॒वत॒मिन्द्रौ नुदनु वृत्र॒हा । १ PJ वाध्येनं. We with PCr. 1 No S as often. षष्ठं काण्डम् | यतो॒ न पुन॒राय॑ति शश्व॒तीभ्यः॒ समा॑भ्यः ॥ २ ॥ परमाम् । तम् । परा॒ऽवत॑म् । इन्द्र॑ । नु॒द॒तु । वृ॒त्रऽहा 1 यत॑ः । न । पुन॑ः । आ॒ऽअय॑ति । श॒श्व॒भ्य॑ । समा॑भ्यः ॥ २ ॥ [अ० ८. सू०७५.]२४t १५७ वृत्रहा वृत्रम् असुरं हतवान् इन्द्रः तं शत्रुं परमां परावतम् । परा- वत् इति दूरनाम | अतिशयितदूरदेशं नुदनु मेरयतु । तं दूरदेशं विशि- नष्टि । यतः यस्माद् दूरात् प्रणुत्तः शत्रुः शश्वतीभ्यः समाभ्य: बहुसं- वत्सरकालादपि न पुनरायति पुनर्नावर्तते । तादृशम् अत्यन्तदूरं [ देशं ] शत्रुं गमयत्वित्यर्थः । परावतम् इति । “उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे" इति वतिः ॥ तृतीया ॥ एतु॑ ति॒स्रः प॑रा॒वत॒ एतु॒ पञ्च॒ जना॒ अति॑ । एतु॑ ति॒स्रोति॑ रोच॒ना यतो॒ न पुन॒राय॑त शश्वतीभ्यः॒ समा॑भ्यो॒ यावत् सूर्यो अस॑द् दि॒वि ॥ ३ ॥ एतु॑ । ति॒स्रः । प॒रा॒ऽवत॑ः । एतु॑ । पञ्च॑ | जना॑न् । अति । ए॒तु॑ । ति॒स्रः । अति॑ । रोच॒ना । यत॑ः । न । पुन॑ः । आ॒ऽअय॑ति । शश्व॒भ्य॑ । समा॑भ्यः । याव॑त् । सूर्य॑ः । अस॑त् । दि॒वि ॥ ३ ॥ 66 t इन्द्रेण नुन्नः अस्मच्छत्रुः परावतः दूरवर्तिनी: तिस्रो भूमी: अत्येतु अतिक्रम्य गच्छतु । “त्रयो वा इमें त्रिवृतो लोका: " [ ऐ॰ब्रा०२,१७] इति वाक्यशेषात् “ तिस्रो भूमीर्धारयन्” इति [ऋ०२.२७.६] मन्त्र- वर्णाच्च तिस्रः परावत इत्युक्तम् । तथा पञ्च जनान् । निषादपञ्चमाञ्च- वारो वर्णाः पञ्चजनाः । तान् अत्येतु । मनुष्यसंचारदेशं विहाय दूरं गच्छत्वित्यर्थः । तथा तिस्रः त्रिसंख्याका रोचना: सूर्यचन्द्राग्नीनां रोच- माना: प्रभा अत्येतु अतिक्रम्य गच्छतु । सूर्यादीनां प्रभा यत्र न सन्ति तं देशं गच्छत्वित्यर्थः । 2 रुच दीप्नौ । अनुदात्तेतश्च हलादे: ' 66 " a We read this mantra as १ BBDK SC जनां अति॑ि We with AKR V. dyvavasha with all orr Vaidikas and Mss. १५६ अथर्वसंहिताभाष्ये तथा रात्रिस्वस्त्ययनकाम: एतं चतुर्ऋचं जपित्वा प्रादेशेन मुखं वि माय स्वप्यात् ॥ तथा देशान्तरं जिगमिषुः स्वप्रयोजनसिद्ध्यर्थं सुप्नोत्थित एतं चतुर्ऋचं जपन त्रीणि पदानि मक्रम्य उद्दिष्टं देशं गच्छेत् || तत्रैव कर्मणि भूमौ त्रीन् मादेशान् मिला गच्छेत् ॥ सूत्रितं हि । “य एनं परिषीदन्तीति यदायुधं दण्डेन व्याख्यातम् । "दिष्ट्या मुखं विमाय संविशति । त्रीणि पदानि प्रमायोत्तिष्ठति तिस्रो “दिष्टी: ” इति [ कौ॰७.१] ॥ तत्र प्रथमा ॥ निर॒र्मु नु॑द॒ ओक॑सः स॒पत्नो॒ यः पृ॑त॒न्यति॑ । नैर्बाध्ये॒न ह॒विषेन्द्र॑ एनं॒ परा॑शरीत् ॥ १ ॥ निः । अ॒मुम् । नु॒दे॒ । ओक॑सः । स॒ऽपत्न॑ । यः । घृ॒त॒न्यति॑ । नै॒ऽव॒ध्येन । ह॒विषा॑ । इन्द्र॑ । ए॒न॒म् । परा॑ । अ॒शरीत् ॥ १ ॥
ति । अमुं शत्रुम् ओकसः स्वनिवासस्थानाद् निर्बुदे निर्गमयामि । मन्त्र- सामर्थ्येन स्वस्थानात मच्यावयामीत्यर्थः । कः पुनरसौ इत्याह । य: स- पत्नः शत्रु: पृतन्यति अस्मान् बाधितुं पृतनां सेनाम् आत्मन इच्छ- ॐ, “कप्य॑ध्वरपृतनस्यचि लोपः” इति क्यचि पृतनाशब्दस्य अ- न्तलोपः । निनोंदनप्रकारम् आह नैर्बाध्येनेति । निःशेषेण बाधो निर्बाधः तम् अर्हतीति निर्बाध्यो हन्तव्यः शत्रु: तद्विषये प्रयुज्यमानं ह- वि: नैर्बाध्यम | “तस्येदम्” इति अण् । निर्वाधनामेण हविषा आज्यादिना हूयमानेन परितुष्ट इन्द्रः एनं शत्रु पराशरीत परा- शृणातु । यथा न पुनरावर्तते तथा पराङ्मुखं हिनस्तु इत्यर्थः । हिंसायाम् । अस्मात् “इन्दसि लुङ्लङ्लिट : ” इति प्रार्थनायां लुङ् ॥ द्वितीया || 14 परमां तं प॑रावत॒मिन्द्रौ नु॒दत्तु वृत्र॒हा । "" १ PJ वाध्येनं. Wwith PC.. 1 So S' as often षष्ठं काण्डम् । यतो॒ न पुन॒राय॑ति॒ शश्व॒तीभ्यः॒ समा॑भ्यः ॥ २ ॥ पर॒माम् । तम् । प॒राऽवत॑म् । इन्द्र॑ । नु॒द॒तु॒ । वृ॒त्र॒ऽहा । यत॑ः । न । पुन॑ः । आऽअय॑ति । शश्वतीभ्यः॑ । समा॑भ्यः ॥ २ ॥ [अ०. सू०७५.]२४ १५७ वृत्रहा वृत्रम् असुरं हतवान् इन्द्रः तं शत्रुं परमां परावतम् । परा- वत् इति दूरनाम | अतिशयितदूरदेशं नुदतु प्रेरयतु । तं दूरदेशं विशि- नष्टि । यतः यस्माद् दूरात् प्रणुत्तः शत्रुः शश्वतीभ्य: समाभ्य: बहुसं- वत्सरकालादपि न पुनरायति पुनर्नावर्तते । तादृशम् अत्यन्तदूरं [ देशं ] शत्रुं गमयत्वित्यर्थः परावतम् इति । “उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे इति वतिः ॥ "9 तृतीया || एतु पञ्च जनाँ अति॑ि । एनु॑ ति॒िस्रोति॑ रोच॒ना यतो॒ न पुन॒राय॑त एतु॑ ति॒स्रः प॑रा॒वत शश्वतीभ्यः॒ समा॑भ्यो॒ो यावत् सूर्यो अस॑द् दि॒वि ॥ ३ ॥ एनु॑ । ति॒स्रः । परा॒वत॑ः । एतु॑ । पञ्च॑ । जना॑न् । अति॑ि । एतु॑ । ति॒स्रः । अति॑ । रोच॒ना । यत॑ः । न । पुन॑ः । आ॒ऽअय॑ति । शश्व॒भ्य॑ । समा॑भ्यः । याव॑त् । सूर्य॑ः । अस॑त् । दि॒वि ॥ ३ ॥ इन्द्रेण नुन्नः अम्मलत्रुः परावतः दूरवर्तिनी तिस्रो भूमी: अत्येतु अतिक्रम्य गच्छतु । “त्रयो वा इमें त्रिवृतो लोका: " [ ऐ० बा०२.१७] इति वाक्यशेषात् “तिस्रो भूमीर्धारयन्” इति [ऋ०२.२७.७] मन्त्र- वर्णाच्च तिस्रः परावत इत्युक्तम् । तथा पञ्च जनान् । निषादपञ्चमाञ्च वारो वर्णाः पञ्चजनाः । तान् अत्येतु | मनुष्यसंचारदेशं विहाय दूरं गच्छत्वित्यर्थः । तथा तिस्रः त्रिसंख्याका रोचना: सूर्यचन्द्राग्नीनां रोच- माना: प्रभा अत्येतु अतिक्रम्य गच्छतु । सूर्यादीनां प्रभा यत्र न सन्ति नं देशं गच्छत्वित्यर्थः । ॐ रुच दीप्तौ । अनुदात्तेतश्च हलादे: " 66 We read this mantra as १ BBDK SC जनां अतिं. We with AKRV. dhyavasina with all or VVaidikas and MSS. १५६ अथवसंहिताभाष्ये इति युच् । यतो न पुनरायतीत्यादि व्याख्यातम् । उक्त काल बहुत्वं विशिनष्टि यावत् सूर्य इति । यावाकालपर्यन्तं दिवि धुलोके सूर्यः सर्वस्य प्रेरक आदित्यः असत् भवेत् । * अस्तेलेंटि अडागमः । ता- वत्कालपर्यन्तं शत्रुः पुनर्नावर्तताम् इत्यर्थः ॥ चतुर्थी ॥ य ए॑नं॒ परि॒षीद॑न्ति समा॒दध॑ति॒ चक्ष॑से । स॑मे॒धो॑ अ॒ग्निजि॒ह्वाभि॒रुदे॑तु॒ हृद॑या॒दधि॑ ॥ १ ॥ ये । ए॒न॒म् । प॒रि॒ऽसीद॑न्ति । स॒म्ऽआ॒दध॑ति । चक्ष॑से । स॒म्ऽमेव॑ः । अ॒ग्निः । जि॒ह्वाभः । उत् । ए॒तु | हृद॑यात् । अधि॑ि ॥ १ ॥ एनं स्वस्त्ययनकामं ये रक्षः प्रभृतयो हिंसका: परिषीदन्ति हिंसितुं प- रित उपविशन्ति ततः चक्षसे हिंसायै समादधति समाहिताः संनद्धा भ वन्ति । ॐ नृचक्षा राक्षस: इतिवत् चष्टिरत्र हिंसाकर्मा । तस्माद् असुनि “असनयोश्च” इति ख्याञादेशाभावः । यद्वा एनम् अ- मिं परिचरितुं ये जना: पर्युपविशन्ति चक्षसे दर्शनाय समादधति इ- ध्मप्रक्षेपेण प्रज्वलयन्ति । तैः संमेद्धः प्रकर्षेण संदीपितोनि: स्वकीयाभि- जिह्वाभिः सह हृद्रयादधि अस्मदीयाहृदयाद् उदेतु उद्गच्छतु । उत्पद्य- ताम् इत्यर्थः । “अहं त्वद् अस्मि मद् असि त्वम् एतत् । ममासि . योनिस्तव योनिरस्मि" इति हि निगमः [तै० ब्रा० १.२.१.२०] । यद्वा पर्युपविशतां रक्षः प्रभृतीनां हृदयात् संप्रवृद्धोग्नि: उदेतु । तान प्रदग्धुम इत्यर्थः ॥ पञ्चमी ॥ . अ॒ग्नेः सो॑तप॒नस्या॒ाह॒मायु॑षे पदमा र॑भे । अतिर्य॑स्य॒ पश्य॑ति धूममु॒द्यन्त॑मास्य॒तः ॥ २ ॥ अ॒ग्नेः । स॒ऽन॒प॒नस्य॑ । अ॒हम् । आयु॑षे प॒दम् । आ । रभे । अ॒द्धाति । यस्य॑ । पश्य॑ति । धूमम् | उ॒त्ऽयन्त॑म् । आ॒स्य॒तः ॥ २ ॥ १ P °यत॑म्. [अ॰ ४. सू° ७६.]२४९ षष्ठं काण्डम् । १५९ सांतपनस्य अत्यर्थ तपनं संतपनम् तत्संबन्धिनः अग्ने पदम् स्थानं तहाचिपदात्मकं शब्दम् वा आयुषे जीवनाय अहम् आ रभे उपक्रमे । यस्याग्नेः आस्यत: आस्याद् मुखाद् उद्यन्तम् उद्गच्छन्तं धूमम् अद्धा- तिः । अड्डा प्रत्यक्षम् अतति सततं ध्यानेन प्राप्नोतीति अद्धातिः एत- संज्ञो महर्षिः पश्यति साक्षात्करोति । यद्वा यस्याग्नेधूमं तपःप्रभावात स्वस्माद् आस्याद् उद्गच्छन्तं पश्यति तादृशस्याग्ने पदम् इति संबन्धः ॥ षष्ठी ॥ यो अ॑स्य स॒मिधं वेद॑ क्षत्रिये॑ण समाहिताम् । नाभि॑ह्य॒ारे प॒दं नि द॑धाति॒ स मृ॒त्यवे॑ ॥ ३ ॥ यः । अ॒स्य॒ । स॒म्ऽइध॑म् । वेद॑ । स॒त्रिये॑ण । स॒म्ऽआहि॑ताम् । न । अ॒भि॒ऽह्वारे । प॒दम् । नि । द॒धा॒ाति॒ । सः । मृ॒त्यवे॑ ॥ ३ ॥ क्षत्रियेण क्षत्रजातीयेन विजयकामेन पुंसा समाहिताम् सम्यग् आहितां क्षिप्ताम् अस्य अग्नेः समिधम् संदीपनीम् आहुतिं यः पुरुषो वेद जा- नाति स वेदिता मृत्यवे मृत्युं गन्तुम् अभिह्वारे अभितः कुटिले मृत्यु - प्राप्तिनिमित्ते गंजव्याघ्रादिभूयिष्ठे स्थाने पदं न नि दधाति न निक्षिप ति । इत्थं वेदितुर्मरणशङ्कापि नैवोदेतीत्यर्थः ॥ सप्तमी ॥ नैनं घ्नन्ति पर्यायिणो न सन्त्राँ अवं गच्छति । अग्ने॒र्यः क्षत्रियो॑ वि॒द्वान्नामं गृह्णात्यायु॑षे ॥ ४ ॥ न । एनम् । नन्ति । परि॒ऽआ॒यिन॑: । न । सन्नान् । अव॑ । गच्छति । अ॒ग्नेः । यः । दा॒त्रिय॑ः । वि॒द्वान् । नाम॑ । गृह्णाति॒ | आयु॑षे ॥ ४ ॥ एनं स्वस्ययनकामं पर्यायिणः परित आगन्तार: शत्रवो न घ्नन्ति न हिंसन्ति । [सन्नान्] समीपस्थानपि तान् अयं नावगच्छति नावबुध्यते । १ BK R S स॒म्न अव॑. We with ADKV C. 1 S' राचव्या for गजव्या. १६० अथर्वसंहिताभाष्ये अस्य ज्ञानविषयेपि शत्रवो नावस्थातुं शक्नुवन्तीत्यर्थः । कः पुनरसौ इ- ज्याह । यः क्षत्रियः विद्वान् उक्तप्रकारेण माहात्म्यं जानन् अर्नाम स्तावकं नामधेयम आयुषे चिरकालजीवनाय गृह्णाति उच्चारयति । नै- वैनं मन्तीति संबन्धः ॥ [इति ] अष्टमेनुवाके द्वितीयं सूक्तम् ॥ "अस्थाद् द्यौः" इति तृचेन पलायनशीलायाः स्त्रिया निरोधनकर्मणि रज्जुवेष्टनम् अभिमन्त्र्य मध्यमस्पूणायां बनीयात् ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि स्त्रीखदायाः पादम अनेन तृचेन अभिमन्त्र्य उपले बभीयात् ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि अनेन तृचेन तिलान् जुहुयात् ॥ सूत्रितं हि । 'अस्थाद् द्यौरिति निवेष्टनम् । आवेष्टनेन वंशाग्रम् अवबध्य मध्यमायां बनाति" इत्यादि [ कौ॰४.१२] ॥ 66 “तेन भूतेन" इति तृचेन विवाहे आज्यं हुवा वरवध्वोर्मूर्ति संपा- तान् आनयेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि तेनैव तृचेन रसान् स्थालीपाकं च संपात्य अ- भिमन्य भोजनसमये जायापती प्राशयेत् ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि अनेन तृचेन आज्यमिथैर्यवैः अञ्जलिं परिपूर्य जुहुयात् ॥ 66 सूत्रितं हि विवाहमकरणे “तेन भूतेन [ ६. ७७ ] तुभ्यम् अग्रे [१४. २] शुम्भनी”[७.११७] इति प्रक्रम्य “मूर्ध्ना: संपातान् आनयति । "तेन भूतेन समंशनं रसान् आशयति स्थालीपाकं च । यवानाम् आ- “ज्यमिश्राणां पूर्णाहुतिं जुहोति" इति [कौ०१०.४] ॥ तत्र प्रथमा ॥ अस्या॒ाद् द्यौरस्ता॑त् पृथि॒व्यस्थाद् विश्व॑मिदं जग॑त् । आ॒स्थाने॒ पर्व॑ता अस्तु॒ स्याम्भ्यश्वा॒ अतिष्ठिपम् ॥ १ ॥ ₹ BBDKKRS C. अस्थ: स्था. We with AV. २ DChथ्वां अति". 1S' निवेष्टनमा रसान् आशयति which we with An.wika. वंशाग्रमिव मध्यमत्यां. 25' सममसनं रसानानयति fur समशनं [अ० ६. सू०७७.]२५० षष्ठं काण्डम् । १६१ अस्या॑त् । द्यौः । अस्या॑त् । पृथि॒वी । अस्या॑त् । विश्व॑म् । इ॒दम् । जग॑त् । आ॒ऽस्पाने॑ । पर्व॑ताः । अ॒स्थुः । स्थान्न । अश्वा॑न् । अ॒ति॒ष्ठपम ॥ १ ॥ नियन्तुरीश्वरस्य आज्ञया यथा द्यौरस्थात अप्रचलिता स्वस्थाने तिष्ठति । पृथिव्यपि यथा अस्थात् निश्चलं तिष्ठति । तयोर्द्यावापृथिव्योर्मध्ये वर्तमानं विश्वम् सर्वम् इदं जगत् स्वे स्वे स्थाने अस्थात् तिष्ठति । पर्वता मेरु- मन्दरादयोपि आस्थाने ईश्वरेण कल्पिते स्थाने अस्युः तिष्ठन्ति । एवमेव हे योषित् स्थानि । तिष्ठत्यस्मिन् गृहं सर्वम् इति स्थामा स्थूणा | आ- तो मनिन्” इति मनिन् प्रत्यय: xX । तत्र वाम् अतिष्ठिपम् ब- न्धनेन स्थापयामि । अश्वान् इति लुप्तोपमम् । यथा दुष्टान् अश्वान सादिनो रज्जुभिर्बघ्नन्ति तद्वत् । यहा स्पान्नि स्थाने गृहे अश्वानिव त्वाम् अनेन कर्मणा स्थापयामि । तिष्ठतेर्ण्यन्ताच्छान्दसे लुङि चङि 'तिष्ठतेरित" इति इत्त्वम् ॥ द्वितीया ॥ य उ॒दान॑ट् प॒राय॑णं य उ॒दान॒ण्न्याय॑नम् । आवर्तनं नि॒िवर्तनं यो गोपा अ॑पि॒ तं हु॑वे ॥ २ ॥ यः । उ॒ऽआन॑ट् । प॒रा॒ऽअय॑नम् । यः । उ॒त्ऽआन॑ट् । नि॒ऽअय॑नम् । आऽवर्तनम् । निऽवते॑नम् । यः । गोपाः । अपि॑ । तम् । हुवे॒ ॥ २ ॥ 99 यो देवः परायणम् पराङ्मुखगमनम् उदानद् उत्कर्षेण व्याप्नोति । तथा न्ययनम् नितरां नीचीनं वा गमनं यो देवः उदानद् उत्कर्षेण व्याप्नोति । नशतिर्व्याप्तिकर्मा । अस्मात् छान्दसे लुङि “मन्त्रे घस” इति लेर्लुक् । “छन्दस्यपि दृश्यते' इति आडागमः । षत्वष्टु- त्वे । यश्च देवः गोपाः गोपायिता पलायमानानाम् आवर्तनम् आगमनं निवर्तनम् गतिप्रतिरोधं च कर्तुं शक्नोति । अपि: संभावना- याम् । इत्थं संभाव्यमानं तं देवं हुवे आह्वयामि । "बहुलं छ- न्दसि ” इति ह्वयतेः संप्रसारणम् ॥ १ A अ॑प॒. २ CP अर्यन° changed to °आयन. २१ अथर्वसंहिताभाष्ये तृतीया ॥ जात॑वेद॒ो नि व॑र्तय शतं ते॑ सन्त्वा॒ावृत॑ः । स॒हस्रं त उप॒ावृत॒स्ताभि॑र्नः पुन॒रा कृ॑धि ॥ ३ ॥ जात॑ऽवेदः । नि । व॒र्तय | शतम् । ते । सन्तु । आ॒ऽवृत॑ः । 1 । स॒हस्र॑म । ते॒ । उ॒प॒ऽआ॒वृत॑ः । ताः । नः॒ । पुन॑ः । आ । कृधि॒ ॥ ३ ॥ हे जातवेदः जातानां वेदितः अग्ने पलायनशीलाम इमां स्त्रियं नि- वर्तय पलायनात प्रच्यावय | गृहे स्थापयेत्यर्थः । ते तव आवृतः आ- वर्तनोपायाः शतम् शतसंख्याका: अस्मिन् विषये सन्तु भवन्तु तथा सहस्रम् सहस्रसंख्याकाः ते त्वदीया उपावृतः समीपदेशप्रात्युपाया: सन्तु भवन्तु । ताभिरावृद्धिः उपावृद्धिश्च नः अस्माकम् इमां स्त्रियं पुनरा कृधि अभिमुखीं कुरु ॥ १६२ चतुर्थी ॥ तेन॑ भू॒तेन॑ ह॒विषा॒यमा प्या॑य पुन॑ः । जा॒या॑ याम॑स्मा॒ आवा॑क्षुस्तां रसैना॒भि व॑र्धताम् ॥ १॥ तेन॑ । भू॒तेन॑ । ह॒विषा॑ । अ॒यम् । आ । प्या॒य॒ताम् । पुन॑ । जायाम् । याम् । अ॒स्मै । आ॒ऽअवा॑क्षुः । ताम् । रसैन । अ॒भि । वर्धताम् ॥ १ ॥ मात्रादयः । तेन प्रसिद्धेन भूतेन समृद्धिकरेण हूयमानेन हविषा अयं पतिः पुन- रा प्यायताम् । पुनःपुन: प्रजापश्वादिभिः समृद्धो भवतु | अस्मै पत्ये यां स्त्रियं जायाम आवाक्षुः जायावेन समीपम् आनयिषु। विवाहकर्तार; पितृ- 2. वह प्रापणे । लुङि सिचि “एकाच उपदेशेनुदात्तात्” इति इमतिषेधः । तां जायां रसेन दधिमधुघृतादिना अभि वर्ध- ताम् अयं हूयमानोग्निरभिवर्धयतु । "" इन्दस्युभयथा" इति शप आर्धधातुकत्वात् “णेरनिटि " इति णिलोपः ॥ 6: पञ्चमी ॥ अ॒भि वर्धां पय॑साभिं राष्ट्रेण॑ वर्धताम् । षष्ठं काण्डम् । र॒य्या स॒हस्र॑वर्चसे॒मौ स्ता॑मनु॑पक्षितौ ॥ २ ॥ अभि । वर्धताम् । पय॑सा । अ॒भि । राष्ट्रेण॑ । वर्धताम् । र॒या । स॒हस्र॑ऽवर्चसा | इ॒मौ । स्तम् । अनु॑पक्षितौ ॥ २ ॥ पूर्वमन्त्रोक्त एवार्थ: अनया विवियते । अयं वरो वधूश्च पयसा क्षीरे- ण अभि वर्धताम् । गोभिः समृध्यताम् इत्यर्थः ॥ तथा राष्ट्रेण अभि वर्धताम् । ग्रामादिसमृद्धिर्भवत्वित्यर्थः ॥ सहस्रवर्चसा अपरिमिततेजसा रय्या धनेन इमौ जायापती अनुपक्षितौ अनुपक्षीणौ संपूर्णकामौ स्ताम भवताम् ॥ X अस्तेलोटि तसस्तामादेशे “नसोरल्लोपः" इति अ- कारलोपः ॥ [अ॰ ४. सू° ७६.]२५१ १६३ 66 षष्ठी ॥ त्वष्टा॑ जा॒याम॑जनय॒त् त्वष्टा॑स्यै॒ त्वा॑ पति॑म् । त्वष्टा॑ स॒हस्रमायु॑धि दीर्घमायु॑ः कृणोतुं वाम् ॥ ३ ॥ त्वष्ट । जा॒याम् । अ॒जनय॒त् । त्वष्टा॑ । अ॒स्यै॒ । त्वाम् । पार्तम् । त्वष्टा॑ । स॒हस्र॑म् । आयु॑षि । दी॒र्घम् । आयु॑ः । कृ॒णो॒तु । वाम् ॥ ३ ॥ . विष्टा तनूकर्ता शिल्पकारी एतत्संज्ञो देव: जायाम स्त्रियम् अजनयत् उ- दपादयत । जायतेस्याम् अपत्यरूपेण पतिरिति जायां । श्रूयते हि । 'तज्जाया जाया भवति यद् अस्यां जायते पुनः” इति [ऐ० ब्रा० ७.१३] । ईहक्सामथ्र्योंपेतं स्त्रीजन्म कृतवान् इत्यर्थ: । हे वर अस्यै अस्या जा यायास्त्वां पतिम् भर्तारं त्वष्ठैव अजनयत् । स्त्रीपुंससृष्टेस्वष्ठैव कर्तव्यर्थः । श्रूयते हि तैत्तिरीयकें । 'त्वष्टा वै पशूनां मिथुनानां प्रजनयिता" इति [तै० सं० २. १. ६. ४ ] । यस्माद् एवं तस्मात् हे जायापती वां युवयोः त्वष्टा देवः सहस्रसंवत्सरपरिमितानि आयूंषि एवमात्मकं दीर्घम् आयु: कृ- णोतु करोतु ।. *कृवि हिंसाकरणयोश्च । 'धिन्विकृण्व्योर च" इ- ति उप्रत्ययः । “ युष्मदस्मदो: पष्ठीचतुर्थीद्वितीयास्थयो: " इति युष्मदो 66 १ SO BBrÊDKKR SPPJVCr. Only A lus स्ताम: C तामनु'rted into स्तामनु॰ २D Ś Cs °मायु॑ष्कृणो'. We with ABBKKR V. १६४ अथर्वसंहिताभाष्ये 66 वाम् आदेशः । स च "अनुदात्तं सर्वम् अपादादौ” इत्यनुवृत्तेरनु दात्तः ॥ [ इति ] अष्टमेनुवाके तृतीयं सूक्तम् ॥ 66 “अयं नो नभसस्पतिः” इति तृचेन धान्यस्फातिकामः अश्मानं सं- प्रोक्ष्य अभिमन्य कुसूलादिधान्यनिधानस्थानेषु निधाय तस्योपरि अन्वृचं तिस्रो धान्यमुष्टीनिंदध्यात् । सूत्रितं हि । अयं नो नभसस्पतिरिति 'पल्येऽश्मानं संमोक्ष्य अन्वृचं काशीन ओप्य आवापयति" इति [ कौ● ३.४] ॥ 66 'अन्तरिक्षेण पतति इति तृचेन काककपोतश्येनादिपक्षिहतम् अङ्गं श्वपदस्थानमृत्तिकाम अभिमन्य प्रलिम्पेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि शुनोङ्गस्था मक्षिका अनेन अभिमत्य अग्नौ प्र- क्षिप्य तथाविधम् अङ्गं धूपयेत् ॥ “अन्तरिक्षेण [इति ] पक्षह॒तम् अङ्गं मन्त्रोक्तमृत्तिकया । कीटेन धूपय- ति' इति सूत्रात् [ कौ°४.७] ॥ >> तत्र प्रथमा || अयं नो नर्भसस्पतिः संस्फानो अभि र॑क्षतु । अस॑मा॒ाति॑ गृ॒हेषु॑ नः ॥ १ ॥ अ॒यम् । नः॒ । नभ॑सः । पति॑ः । स॒म॒ऽस्फान॑ः । अ॒भि । रक्षतु । अस॑मातम् । गृहेषु॑ । नः॒ ॥ १ ॥ 66 अयं परिदृश्यमानोग्नि: नभसः धुलोकस्य पति: हवि:मदानादिना पा- लयिता । यद्धा नभ इति आदित्यनाम । अग्निस्तस्यापि आहुतिद्वारा पालयिता । अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यग् आदित्यम् उपतिष्ठते” इति स्मृतेः [म° स्मृ॰ ३.७६] । ईदृशोग्निः संस्फानः धान्यराशेर्वर्धयिता सन् नः अस्मान् अभि रक्षतु । तथा नः अस्माकं गृहेषु असमातिम् । मा माने इत्यस्माद् औणादिकस्तिप्रत्ययः ४ । मातिर्मानं परिच्छेदस्तेन 1. So S. Kausika : ॰पक्षहतं मन्त्रोक्तं चङ्गमया &c. Sayana's version is based upon Kesava's explanation [अ॰ ४. सू° ७९.]२५२ षष्ठं काण्डम् । १६५ ८८ सह वर्तत इति समाति: तवैपरीत्यम् असमाति: । कुसूलस्थानां धान्याना परिच्छेदराहित्यं करोतु इत्यर्थ: । अस्य तृचस्य क्रमाद् अग्निवाय्वादित्यप- रत्वं तैत्तिरीयब्राह्मणाद् अवगन्तव्यम् । तत्र हि एवम् आम्नायते । अ- “यं नो नभसा पुर इत्याह । अग्निर्वै नभसा पुरः | अग्निमेव तद् आह "एतन्मे गोपायेति । स त्वं नो नभसस्पत इत्याह । वायुर्वै नभसस्पतिः । 'वायुमेव तद् आह एतन्मे गोपायेति । देव संस्फानेत्याह । असौ वा “आदित्यो देवः संस्फान: । आदित्यमेव तद् आह एतन्मे गोपायेति " इति [ तै० सं० ३.३.८.६] ॥ द्वितीया ॥ त्वं नो॑नो॒ नभसस्पत॒ ऊर्ज॑ गृ॒हेषु॑ धारय । आ पु॒ष्टमे॒त्वा वसु॑ ॥ २ ॥ त्वम् । नः॒ः । न॒भसः । पते॒ । ऊर्ज॑म् । गृ॒हेषु॑ । धा॒य॒ । आ। पुष्टम् । एतु । आ । वसु॑ ॥ २ ॥ हे नभसस्पते अन्तरिक्षस्य पालयितर्वायो त्वं नः अस्माकं गृहेषु ऊ- र्जम् बलकरं रसवद् अन्नं धारय स्थापय ॥ तथा पुष्टम् प्रजापश्वादि- कम ऐतु आगच्छतु । वसु धनं च ऐतु आगच्छतु ॥ तृतीया ॥ देव॑ संस्फान सहस्रायो॒षस्ये॑शिषे । तस्य॑ नो रा॒स्व॒ तस्य॑ नो धेहि॒ तस्य॑ ते भक्ति॒वांस॑ः स्याम ॥ ३ ॥ देव॑ । स॒मऽस्फान॒ । सह॒स्रऽप॒ोषस्य॑ । ईशिषे । तस्य॑ । नः॒ । रा॒स्व॒ । तस्य॑ । नः॒ । धे॒हि॒ । तस्य॑ । ते॒ । अ॒क्ति॒ऽवा॑स॑ः । स्या॒ाम् ॥३॥ हे देव दानादिगुणयुक्त हे संस्फान प्रवृद्ध एवंभूत हे आदित्य सह- स्रपोषस्य सहस्रसंख्याकानां प्रजानां पोषकस्य बहुलस्य धनस्य त्वम् ई- शिषे ईश्वरो भवसि । ईश ऐश्वर्ये । अदादित्वात् शपो लुक् । 'ईश: से” इति इडागमः । “अधीगर्थदयेशाम इति कर्मणि ष- 66 99 अथर्वसंहिताभाष्ये तस्य तथाविधस्य धनस्य । इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । स्मभ्यं रास्व प्रयच्छ । रा दाने । १६६ “क्रियाग्रहणं कर्तव्यम " तथाविधं धनं नः अ- यहा भागपदाध्याहारेण योज्यम् ॥ तथा तस्य धनुस्य भागं नः अस्माकं धेहि भोगार्थं धारय पोषय वा । ते त्वदीयस्य तस्य धनस्य भक्तिवांसः भागवन्तस्त्वत्प्रसादात् स्याम भवेम । भक्तिशब्दान “ छन्दसीवनिपौ” इति मत्वर्थीयो वनिप् । सकारोपजनश्वान्दसः ॐ ॥ चतुर्थी || अ॒न्तरि॑क्षेण पतति॒ विश्वा॑ भू॒ताव॒चाक॑शत् । शुनो॑ दि॒व्यस्य॒ यन्मह॒स्तेना॑ ते ह॒विषा॑ विधेम ॥ १ ॥ । अ॒न्तरि॑क्षेण । प॑त॒ति॒ । विश्वा॑ । भू॒ता । अव॒ऽचाक॑शत् । शुन॑ः । दि॒व्यस्य॑ । यत् । मह॑ः । तेन॑ । ते॒ । ह॒विषा॑ । वि॒धेम॒ ॥ १ ॥ । । अन्तरिक्षेण आकाशमार्गेण काककपोतादि: पक्षी पतति पुरुषस्य अङ्गे निपतति । किं कुर्वन् । विश्वा विश्वानि सर्वाणि भूता भूतानि भूतजाता- नि अवचाकशत् । * [ अवचाकशत् ] पश्यतिकर्मा ४ । जिघत्स- या पुनःपुनः पश्यन् । तदोषशान्त्यर्थं दिव्यस्य दिवि भवस्य शुनः यत् महः तेजोस्ति तेन हविषा हे असे ते त्वां विधेम परिचरेम । आन्तरिक्ष- पक्ष्युपघातजं दोषं दिव्यस्य शुनो महसा तुष्टोग्निर्निवर्तयतु इत्यर्थः ॥ पञ्चमी ॥ • ये त्रय॑ः कालकाजा दि॒वि दे॒वा इ॑व श्रृताः । तान्त्सर्वानह्व ऊ॒तये॒स्मा अ॑रि॒ष्टता॑तये ॥ २ ॥ ये । त्रय॑ः । काल॒का॒ञ्जाः । दि॒वि । दे॒वाःऽ ।। तान् । सर्वान् । अ॒ह्वे॑ । ऊ॒तये॑ । अ॒स्मै । अ॒रि॒ष्टता॑तये ॥ २ ॥ कालकाजाख्या ये त्रयः असुराः सत्कर्मवशाद् दिवि देवा इव श्रिताः १ P पर्नति We with PJCr. ...... । S आंतरिक्ष्य [अ०. सू°४१.]२५४ षष्ठं काण्डम् । १६७ आश्रित वर्तन्ते । तथा च तैत्तिरीयकम् । “कालकञ्जा वै नामासुरा आसन् । ते सुवर्गाय लोकायाग्निम् अचिन्वत" इति प्रक्रम्य "इष्टकाम आवृहत् । तेवाकीर्यन्त । येवाकीर्यन्त त ऊर्णनाभयोभवन् " डावुद पतताम् । तौ दिव्यौ श्वानावभवताम्" इति [तै० प्रा० १.१.२. तान् तथाविधान सर्वान् कालकाञ्जान अह्वे आह्वयामि । तेश्छान्दसे लुङि “लिपिसिचिह्नश्च ” इति लेः अङ् आदेशः मर्थम् आह्वानम् । ऊतये रक्षणार्थम् अस्मै अस्य पुरुषस्य । छ्यर्थे चतुर्थी । " । अरिष्टतातये । रिष्टं हिंसा तदभावः अरिष्टम् । तस्य 66 स इन्द्र ह्वय- कि- करणाय काककपोतादिपट्युपघातजनितदोषशान्तये इत्यर्थः । "शि- वशमरिष्टस्य करे” इति अरिष्टशव्दात् करोत्यर्थे तातिल् प्रत्ययः । “लि- ति" इति प्रत्ययात् पूर्वस्य उदात्तत्वम् || अ॒प्तु ते॒ जन्म॑ दि॒वि ते॑ स॒धस्ये॑ समु॒द्रे अ॒न्तम॑हि॒मा ते॑पृथि॒व्याम् । शुनो॑ दि॒व्यस्य॒ यन्मह॒स्तेना॑ ते ह॒विषा॑ विधेम ॥ ३ ॥ । अ॒प्ऽसु॒ । ते॒ । जन्म॑ । दि॒वि । ते॒ । स॒धऽस्य॑म् । स॒मु॒द्रे । अ॒न्तः । म॒हि॒मा । ते । पृथिव्याम् । शुन॑ः । दि॒व्यस्य॑ । यत् । मह॑ः । तेन॑ ते॒ | ह॒विषय॑ । वि॒धेम ॥ ३ ॥ 1 66 हे अग्ने ते तव अप्सु उदकेषु जन्म और्ववैद्युतादिरूपेण दृश्यते । दि- वि द्युलोके ते तव आदित्यात्मन: सधस्थम् सहस्थानम् । तथा समुद्रे अन्त: मध्ये पृथिव्यां च ते तव महिमा माहात्म्यं दृश्यते । “दिवस्परि "प्रथमं जज्ञे अग्निरस्मद् द्वितीयं परि जातवेदाः । तृतीयम् अप्सु नृमणा "अजस्रम्” इति हि मन्त्रान्तरम् [ऋ० १०.४५.१] । शुनो दिव्यस्य इत्यादि व्याख्यातम् ॥ [ इत्यष्टमेनुवाके ] चतुर्थ सूक्तम् ॥ 'यन्तासि” इति तृचेन गर्भाधाने कङ्कणादिकं संपात्य अभिमन्त्र्य स्त्रिया हस्ते बभीयात् । “यन्तासीति मन्त्रोक्तं बनाति" इति सूत्रात् [कौ० ४.११] ॥ अथर्वसंहिताभाष्ये आगच्छतः " इति तृचेन विवाहकाम: इन्द्रं यजते उपतिष्ठते वा । आगच्छत इति जायाकाम: " इति [ कौ०७.१०] सूत्रात् ॥ तथा विवाहे अनेन तृचेन आज्यं हुवा वरवध्वोर्मूर्ध्नि संपातान् आ- नयेत् । “आगच्छतः [६. ४२] सविता प्रसवानाम [५.२४] इति मूर्योः संपातान् आनयति" इति [ कौ०१०. ४] सूत्रम् ॥ १६ 66 66 तत्र प्रथमा ॥ य॒न्तासि॒ यच्छ॑से॒ हस्ता॒वय॒ रक्ष॑सि सेधसि । प्र॒ज धनं॑ च गृह्णानः प॑रिह॒स्तो अ॑भूद॒यम् ॥ १ ॥ य॒न्ता । अ॒सि॒ि । यच्छ॑से । हस्तौ । अप॑ । रक्ष॑सि । सेधः॑सि । प्र॒ऽजाम् । धन॑म् । च॒ । गृह्णानः । परि॒िऽह॒स्तः । अ॒भूत् । अयम् ॥ १ ॥ हे असे त्वं यन्तासि गर्भव्यापत्कराणां रक्षःप्रभृतीनां नियामको भव- सि । अत एव आत्मीयौ हस्तौ यच्छसे आयतौ प्रसारयसि । ताभ्यां हस्ताभ्यां रक्षांसि गर्भधारणविघातकानि अप सेधसि अपगमयसि । प्र- जाम पुत्रादिरूपां तोगार्थं धनं च कृण्वानः कुर्वाण: अयम् अग्निः परिहस्तः हस्तं परिवेष्ट्य वर्तमानः रक्षाकरः प्रतिसरः अभूत् ॥ द्वितीया ॥ परि॑ह॒स्त॒ वि धारय॒ योनि॒ गर्भोय॒ धात॑वे । मयो॑दे पु॒त्रमा धे॑हि॒ तं त्वा गमागमे ॥ २ ॥ परिऽहस्त । वि । धारय । योनि॑म् । गर्भाय । धात॑वे । । मयो॑दे । पु॒त्रम् । आ । धे॒ह । तम्। त्वम् । आ । गमय । आ॒ऽगमे ॥ २ ॥ हे परिहस्त कङ्कणादिरूप प्रतिसर योनिम् गर्भाशयस्थानं वि धारय विवृतम् अवस्थापय । किमर्थम् । गर्भाय धातवे गर्भ धातुं धारयि- नुम् ।
- “क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्” इति कर्मणः संप्रदानवाञ्चतुर्थी ।
धाञस्तुमर्थे तवेन् प्रत्ययः । मर्यादे मर्याः मरणधर्माणो मनुष्याः तैरादीयमाने स्वोत्पत्त्यर्थं स्वीक्रियमाणे स्थाने गर्भाशये हे जाये त्वं पुत्रम ] S' 'नयतेति. We with Kansite. [अ०. सू°४२.]२५५ षष्ठं काण्डम् । १६९ आ धेहि अभिमुखं धारय । यह्वा हे मर्यादे मर्येण मनुष्येण स्वभोगार्थम् आदीयमाने । जायायाः संबोधनम् । हे जाये त्वं पत्युर्मम आगमे आ गमने सति तम् अभीष्टं पुत्रम् आ गमय । उत्पादयेत्यर्थः ॥ तृतीया ॥ यं प॑रिह॒स्तमवि॑भि॒रदि॑तिः पुत्रकाम्या | त्वष्टा॒ तम॑स्य॒ आ व॑द् यथा॑ पु॒त्रं जना॒दति॑ ॥ ३ ॥ यम् । प॒रि॒ऽह॒स्तम् । अवि॑भः । अदि॑ितिः । पुत्र॒ऽका॒ाम्या । त्वष्टा॑ । तम् । अ॒स्यै॒ । आ । ब॒भू॒त् । यथा॑ । पु॒त्रम् । जना॑त् । इति॑ ॥ ३ ॥ अदिति: देवमाता पुत्रकाम्या पुत्रम् आत्मन इच्छन्ती यं परिहस्तम् ह- स्तं परिवेष्ट्य वर्तमानं कङ्कणादिरूपं प्रतिसरम् अबिभः धृतवती । त्रशब्दात कर्मण इच्छार्थे “काम्यच्च" इति काम्यच् | [ “सनाद्यन्ता: " इति ] धातुसंज्ञायां पचाद्यच् । अविभरिति । डुभृञ् धारणपोषणयोः । अस्मात् लङि “हल्ड्या" इत्यादिना तिलोपे "भृञाम इत्" इति अभ्यासस्य इत्त्वम् । तं तथाविधं प्रतिसरम् अस्यै अस्या जाया- याः । ॐ षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । त्वष्टा आ बभ्रात् आवभातु । य- था येन प्रकारेण एषा पुत्रं जनात् जनयेत् इति अनेन अभिप्रायेण । त्वष्टा बभातु इति संबन्धः । * जनात् इति । जनेर्ण्यन्तात् लेटि छन्दस्युभयथा" इति आर्धधानुकत्वात् णिलोषः ॥ चतुर्थी | 66 आडागमः । आगच्छि॑ज॒ आग॑तस्य॒ नाम॑ गृह्णाम्याय॒तः । इन्द्र॑स्य॒ वृत्र॒घ्नो व॑न्वे वास॒वस्य॑ शतक्र॑तोः ॥ १ ॥ आ॒ऽगच्छ॑तः । आऽग॑तस्य । नाम॑ । गृह्णामि॒ । आ॒ऽय॒तः । इन्द्र॑श्य । वृत्र॒ऽघ्नः । व॒न्वे॒ । वा॒स॒वस्य॑ । श॒तऽक्र॑तो ॥ १ ॥ आगच्छतः वर्तमानागमनस्य आगतस्य अस्मदन्तिकं प्राप्तस्य इन्द्रस्य नाम प्रीतिकरं वृत्रहादिनामधेयं गृह्णामि उच्चारयामि: आयतः नियतोहं 1S' प्रतीकरं. अथर्वसंहिताभाष्ये विवाहकामः । यहा आयत इत्यपि षष्ठी उत्तरवाक्ये संबध्यते । आयतः आगच्छतः वृत्रघ्नः वृत्रं हतवतः इन्द्रस्य वासवस्य वसुभिरुपास्यमानस्य शतक्रतो । X वर्णविकारश्वान्दसःहु । शतं ऋतवः कर्माणि वी- र्यप्रख्यापकानि वृत्रवधादीनि यस्य स तथोक्तः . * सर्वत्र कर्मणि षष्ठी | एवंविधम् इन्द्रं वन्वे अहम् अभिमतफलं याचामि । नु याचने । तनादित्वाद् उपत्ययः ॥ पञ्चमी ॥ १७० 66 . येम॑ सूर्या॑ सवि॒त्रीम॒श्विनो॒हतु॑ः प॒था । तेन॒ माम॑ब्रवी॒द् भगो॑ जा॒यामा व॑हताति॑ ॥ २ ॥ येन॑ । सूर्याम् । सा॒वि॒त्रीम् । अ॒श्विना॑ । ऊ॒हतु॑ः । प॒था । तेन॑ । माम् । अब्रवीत् । भग॑ः । जा॒याम् । आ । व॒ह॒ात् । इति॑ ॥ २ ॥ । येन पथा अध्वना अश्विना अश्विनौ एतत्संज्ञौ देवी सावित्रीम् स वितुः पुत्रीं सूर्याख्यां स्त्रियम् ऊहतुः ऊढवन्तौ । विवाहकर्मणा जायावेन लब्धवन्तौ इत्यर्थः । तद्विवाहमकारश्च दाशतय्यां "सत्येनोत्तभिता इति सूक्ते [ ऋ० १०.४५] मपञ्चितः । ऐतरेयकब्राह्मणे च 'प्रजापति सोमाय 'राज्ञे दुहितरं प्रायच्छत सूर्या सावित्रीम् । तस्यै सर्वे देवा वरा आग- च्छन् । तस्या एतत् सहस्रं वहतुम् अन्वाकरोत् । तद् एतद् आश्वि- “नम् इत्याचक्षते” इत्यादिना प्रतिपादितः [ ऐ० ब्रा० ४.७] ॥ भस्य टेलोपः हनुरिति । वह प्रापणे इत्यस्मात् लिटि यजादित्वात्संप्रसारणविर्वचनादि- कार्ये रूपम् । पथेति । पथिन्शब्दात् तृतीयैकवचने इति टिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम् । जायाम भार्याम् आ वहतात् आवह आनयेति भगो देवः मां विवा- हार्थिनं प्रत्यब्रवीत् । विवाहोपायम उपदिष्टवान इत्यर्थः ॥ तेन पथा 66 66 षष्ठी ॥ यस्तैङ्कुश व॑सु॒दानो॑ बृ॒हन्नन्द्र हिर॒ण्यय॑ । तेना॑ जनीयते जायां माँ धेहि शचीपते ॥ ३ ॥ . 29 "" [अ० ९. सू° ४३.]२५६ षष्ठं काण्डम् । यः । ते॒ । अ॒ङ्कुशः । व॒सु॒ऽदान॑ः । बृहन् । इ॒न्द्र॒ । हि॒र॒ण्यय॑ः । तेन॑ । जनि॒ऽय॒ते । जा॒याम् । महा॑म् । धे॒हि॒ । शचीऽपते ॥ ३ ॥ हे इन्द्र ते तव योङ्कुश: अङ्कुशवद् आकर्षको हस्तः वसुधनः वसू- नि धनानि धीयन्ते धार्यन्ते अस्मिन्निति वसुधानः । X अधिकरणे युट् । अत एव बृहन् महान् हिरण्ययः हिरण्मयः अत्र हिर- ण्यमचुरः । ४ “ऋत्व्यवास्त्व्यवास्त्वमाध्वीहिरण्ययानि च्छन्दसि " इ- ति हिरण्यशब्दान्मयटि निपात्यते । एवंविधो यो हस्तः अङ्कुश एव वा तेन साधनेन हे शचीपते शचीदेव्याः पते इन्द्र जनीयते । जा- यन्तेस्याम् अपत्यानीति जनिर्जाया । ताम् आत्मन इच्छते । यहा पुत्रे- णोत्पत्तिर्जनिः तत्कामाय मह्यं जायाम् भार्या धेहि देहि प्रयच्छ ॥ पञ्चमं सूक्तम् ॥ 66 १७१ इति सायणार्यविरचिते अथर्वसंहिताभाष्ये षष्ठकाण्डे अष्टमोनुवाकः ॥ "" नवमेनुवाके पञ्च सूतानि । “अपचित: ” [इति ] प्रथमं सूक्तम् । “अपचितः इति तृचेन गण्डमालाभैषज्यकर्मणि शङ्खं घृष्ट्वा अ- भिमन्त्र्य शुनकलालां वा अभिमन्त्र्य गण्डमालां प्रलिम्पेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन तृचेन जलूकां गृहगोधिकां वा अभिमन्य रुधिरमोक्षार्थ गण्डमालास्थाने संश्लेषयेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि सैन्धवलवणं चूर्णयित्वा अभिमन्य गण्डमालाया विकीर्य तूष्णीं निष्ठीवेत् ॥ सूत्रितं हि । “अपचित: [ ६. ३] आ सुस्रसः [७.४०] इति किंस्त्या- दीनि लोहितलवणं संक्षुद्य अभिनिष्ठीवति" इति [कौ०४.७] ॥ तत्रैव कर्मणि "ग्लौरितः म पतिष्यति" इत्यर्धर्च जपन् गोमूत्रेण गण्डं मर्दयेत् प्रक्षालपेद् वा ॥ तथा अनेनैव दन्तमलम् अभिमन्त्र्य गण्डमालां प्रलिम्पेत ॥ 'ग्लौरित्यर्धर्चेन” इति [ कौ०४.७] सूत्रात् ॥ 1S धीयते. 2S' संहृद्य for संक्षुद्य which we with Kausika.
- १७२
अथर्वसंहिताभाष्ये "वीहि स्वाम्” इति चतुर्ऋचेन चतुष्पाद्गण्डभैषज्यार्थ शान्त्युदकम् अ भिमन्त्र्य व्रणं प्रोक्षेत् ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि अनेन चतुर्कचेन आज्यं हुवा मनसा संक- ल्प्य व्रणे संपातान् आनयेत् ॥ 66 'वीहि स्वाम् इत्यज्ञातारुः शान्त्युदकेन संप्रोक्ष्य मनसा सूत्रितं हि । संपातवता" इति [ कौ० ४.७] ॥ तत्र प्रथमा || अप॑चितः म प॑तत सुप॒र्णो व॑स॒तेरि॑िव । सूर्य॑ः कृ॒णोतु॑ भेष॒जं च॒न्द्रमा॒ वोपो॑च्छतु ॥ १ ॥ ॲप॑ऽचितः । प्र । प॒तत॒ । सु॒ऽप॒र्णः । व॒स॒तेऽइ॑व । सूर्य॑ः । कृ॒णोतु॑ । भेष॒जम् । च॒न्द्रमा॑ । वः॒ । अप॑ । उ॒च्छतु॒ ॥ १ ॥ अध- तत्र हे अपचित: दोषवशाद् अपाक् चीयमानाः गलाद् आरभ्य स्तात् प्रसृता गण्डमालाः म पतत अस्मात् शरीरात प्रकर्षेण निर्गच्छत । दृष्टान्तः सुपर्ण इति । सुपर्ण: शोभनपतन: श्येन: वसतेरिव आवासस्थानाद् नीडाद् यथा शीघ्रं प्रपतति तथा पुरुषस्य गण्डस्याध- स्ता प्रदेशम आशु विसृज्य धावतेत्यर्थः । अपचित इति । अपपू- र्वाच्चिनोतेः कर्मणि किप् । हे अपचितः वः युप्माकं भेषजम चिकित्सनं सूर्यः सर्वस्य प्रेरक आदित्यः कृणोतु करोतु । [ चन्द्रमा:] अमृतमयश्चन्द्रो वः युष्मान् अपोच्छतु अपवासयतु । अपवर्जयत्वित्य- र्थः । उद्धी विवासे ॥ द्वितीया ॥ एन्येका॒ा श्येन्येक कृ॒ष्णैका॒ा रोहि॑णी॒ द्वे । सर्वोसामग्रभं नामावी॑रीरपैतन ॥ २ ॥ Such is the accent of all our authorities. Was the original accent corrected into corr.ption by some one who thought the "यः in सूर्यः to relative pronoun? २ P अपऽचिन: We with PKJ Cr. 1S' स्वामित्यन्यच्चाह:. We with Kusiin. [अ० ९. सू° ४३.]२५६ षष्ठं काण्डम् । १७३ । ए॒नो॑ । एक । श्ये॒ीं । एका॑ । कृ॒ष्णा । एका॑ । रोहि॑णी॒ इति॑ । द्वे इति॑ । सर्वासाम् । अग्रभम् । नाम॑ । अवरऽघ्नी । अप॑ । इ॒त॒न॒ ॥ २ ॥ ● अनया अपचितप्रभेदानां नामग्रहणेन तासाम् अपगमनं प्रार्थ्यते । एका गण्डमाला एनी एतवर्णा । ईषद्रक्तमिश्रश्वेतः एतवर्णः । एका अप- रा श्येनी श्येतवर्णा । अत्यन्तशुभ्रेत्यर्थः । एतश्येतशब्दाभ्यां “व- र्णाद् अनुदात्तात् तोपधात् तो नः” इति ङीप् तकारस्य च नका- एका अन्या गण्डमाला कृष्णा कृष्णवर्णा । अन्ये द्वे गण्ड- माले रोहिणी रोहिण्यौ लोहितवर्णे | रोहितशब्दात् पूर्ववद् ङी- नकारौ । वातपित्तश्लेष्मवशाद् वर्णनानात्वाद् एतासां नानात्वम् । सर्वासाम् अपचिताम् । उदीरितवर्णव्यतिरेकाभावात् । नाम प्रीतिकरं नामधेयम् अहम् अग्रभम् अग्रहीषम् उच्चारयामि । द्वान्दसचे - 66 ,, र्लुक् । 'हग्रहोर्भ: " इति भवम् । हे अपचितः यूयम् अस्मा- नामग्रहणात् मीता: सत्यः अवीरनी: वीरम् इमं पुरुषं गण्डमालाग्रस्तम अहन्त्यः अपेतन अपगच्छत । * एतेलोंटि 'तप्तनप्तनथनाश्च " इति तस्य तनादेशः । अवीरनीरिति । वीरशब्दोपपदात् हन्ते: “बहुलं छन्द- सि” इति क्किप् । ऋन्नेभ्य: ०" इति ङीप् । अल्लोपोनः" इति अ- कारलोपः । 'वा इन्दसि " इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् ॥ 66 तृतीया ॥ असूर्तिका रामाय॒ण्यपिचित प्र प॑तिष्यति । ग्लौरि॒तः प्र प॑तिष्यति॒ स गेलुन्तो न॑शष्यति ॥ ३ ॥ असूर्तिका | रामायणी । अपऽचित् । म । पतिष्यति । ग्लौः । इ॒तः । म । प॒ति॒ष्यति॒ । सः । गलुन्तः । न॑शष्य॒ति॒ ॥ ३ ॥ असूतिका पूयस्रावम् अजनयन्ती । चिरपरिपाकेत्यर्थ: । रामायणी र मते आसु प्राणवायुरिति रामा नाड्य : ता अयनं प्रधावनमार्गो यस्याः Pafercafa changed to affa. Paferenfa. Ja ferenfa | changed to 7- farfa. We with Cr. १७४ अथर्वसंहिताभाष्ये 1 ॐप- सा रामायणी नाडी | व्रणात्मिकेत्यर्थः । एवंभूता अपचित म पतिष्यति अस्मात् शरीरात प्रगता अन्यत्र गमिष्यति । मन्त्रसामर्थ्याद् इत्यर्थः ॥ ग्लौः व॑णजनितो हर्षक्षयः इतः अस्माद् अङ्गात् म पतिष्यति व्याध्यप- गमे तज्जनितदुःखानुभवोपि प्रकर्षेण निर्गमिष्यतीत्यर्थः । यद्वा ग्लौश्चन्द्र- मा: इत: अस्माद् गोमूत्रजलावसेकाद् अपचितं म पतिष्यति । तिरत्र अन्तर्णीतण्यर्थः । प्रगमयिष्यति । चन्द्रमा वोपोच्छतु इत्यु- त एवार्थोऽनूयते । स चन्द्रमा: गलुन्तः गण्डमालोद्भवविकारेण तत्र- तत्र हस्तपादादिसंधिषु उद्भूतान् गडून् तस्यति उपक्षपयतीति गडु- तसु उपक्षये । अस्माद् औणादिकः विप् । नकारोपज- नश्छान्दसः & । नै शिष्यति नावशेषयति । सर्वे व्रणविकारं निव- तयतीत्यर्थः वी॒हि स्वामाहु॑तिं जुषा॒णो मन॑सा॒ स्वाहा॒ मन॑सा॒ यदि॒दं जु॒हो ॥ ४ ॥ वी॒हि । स्वाम् । आऽहु॑तिम् । जुषा॒णः । मन॑सा । स्वाहा॑ । मन॑सा । यत् । इ॒दम् । जुहोमि॑ि ॥ ४ ॥ यस्या॑स्त आ॒सनि॑ घृ॒ोरे जु॒होम्ये॒षां व॒द्धाना॑मव॒सर्जनाय॒ कम् । भूमि॒रिति॑ त्वाभि॒प्रम॑न्वते॒ जना॒ा निर्ऋति॒रति॑ त्वा॒ाहं परि॑ि वेद स॒र्वत॑ः ॥ १ ॥ यस्या॑ः । ते॒ । आ॒सनि॑ । घोरे । जु॒हो । ए॒षाम् । ब॒द्धाना॑म् । अ॒व॒ऽसने॑- नाय । कम् । भूमि॑ः । इति॑ । त्वा॒ । अ॒भि॒ऽप्रम॑न्वते । जना॑ः । निऽरृ॑तिः । इति॑ । वा॒ । अ॒हम् । परि॑ । वे॒द॒ । स॒र्वत॑ः ॥ १ ॥ भूते॑ ह॒विष्म॑ती भवेष ते भागो यो अ॒स्मासु॑ । मुज्रेमान॒मूनेन॑स॒ स्वाहा॑ ॥ २ ॥ भू॒ते॑ । ह॒विष्म॑ती । भ॒व॒ । ए॒षः । ते॒ । भागः | यः । अ॒स्मासु॑ । मुञ्च । इमान् । अ॒मून् । एन॑सः । स्वाहा॑ ॥ २ ॥ १ R "प्रव॑न्वते. P. भूत. 1S वर्ण° for व्रण which is conjuml, 2 [अ०९. सू°४४.]२५७ षष्ठं काण्डम् । १७५ चतुर्थी | हे व्रणरोगाभिमानिन् देव त्वं स्वाम् स्वकीयाम आहुतिं म नसा जुषाण: सेवमानो वीहि भक्षय | स्वाहा वाहुतम् इदं हविरस्तु । अहमपि मनसैव यद् इदं हविर्जुहोमि हे रोगाभिमानिनि पापदेवते य- स्यास्ते तव घोरे क्रूरे आसनि आस्ये जुहोमि हविः प्रक्षिपामि सा त्वं मनसा हूयमानं तद्धविः सेवस्वेत्यर्थः । किमर्थम् । एषां व्रणरोगजनि- तानां बॅन्धानाम् अवसर्जनाय विमोचनार्थम् । कम् इति पदपूरणः । यहा कम इति उदकनाम । व्रणप्रक्षालनार्थम् इदम् औषधोदकम् त- द्रोगशान्तये अवकल्पत इत्यर्थः ॥ पञ्चमी । हे व्रणाभिमानिदेवते त्वा त्वां जनाः जन्ममात्रसारा विशेष- ज्ञानरहिता: प्राणिनः भूमिः पृथिवीति अभिप्रमन्वते अभितः प्रबुध्य- न्ते । मनु अवबोधने । अहं तु त्वत्स्वरूपं जानानः त्वा त्वां निऋतिरिति । सर्वरोगनिदानभूता पापदेवता निरृतिः | सैवेति स- र्वतः सर्वस्माद्धेतोः परि वेद परितो जानामि । हे भूते सर्वत्र विद्यमा- ने निरृतिरूपे हविष्मती भव अस्माभिर्दत्तेन हविषा आज्यादिना युक्ता भव । एष ते तव भागः | यः अस्मासु इदानीं परिकल्पितः । अनेन हविर्भागेन तुष्टा इमान् समीपस्थान गवादीन् अमून् दूरस्थान् अस्मद- दृष्टिगोचरान एनस: रोगनिदानभूतात् पापाद् मुञ्च विसृज स्वाहा इदं हविः स्वाहुतम् अस्तु ॥ षष्ठी ॥ ए॒वो ष्व॑स्मन्नि॑रृतेने॒हा त्वम॑य॒स्मान् वि च॑ता बन्धपाशान् । य॒मो मह्यं पुन॒रित् त्वा॑ द॑ददा॑ति॒ तस्मै॑ य॒माय॒ नमो॑ अस्तु मृ॒त्यवे॑ ॥ ३ ॥ ए॒वो इति॑ । सु । अ॒स्मत् । ऋ॒ते । अने॒हा । त्वम् । अ॒य॒स्मया॑न् । वि । । बन्धऽपाशान् । चूत य॒मः । मह्य॑म् । पुन॑ः । इत् । त्वाम् । दाति॒ । तस्मै॑ । य॒मय॑ । नम॑ः । अ- स्तु॒ । मृ॒यवे॑ ॥ ३ ॥ १ B प्व॑स्म° R च्वास्म) AK वास्म We with D K SC : 1 $' निरूप अथर्वसंहिताभाष्ये हे निरृते निःशेषेण आर्तिकरि पापदेवते अनेहा अनाहन्त्री | ज्याहन एह च [ उ० ४.२२३] इति आङ्पूर्वाद्धन्तरसुन् तत्संनियोगेन एहादेश । “ऋदुशनस्पुरुदंसोनेहसां च " इति सौ अनङ् आदे- अस्मान् अबाधमाना त्वम् एवो एव उ एवमेव पूर्वोक्तम- कारेणैव सुष्टु अस्मत् अस्मत्तः अयस्मयान् अयोविकारान् अत्यन्तहढान् बन्धपाशान् बन्धनरज्जुविशेषान् रोगात्मकान् वि चूत विमुञ्च द्विन्डीत्य- र्थः । & वृती हिंसाग्रन्थनयोः ॥ हे रुग्ण यमः वैवस्वतः प्राणापहारी देवः त्वां मह्यं पुनर्ददाति । तस्मै मृत्यवे प्राणापहारिणे य- माय नमो अस्तु नमस्कारोस्तु ॥ सप्तमी ॥ अय॒स्मये॑ दु॒प॒दे बैधिष इ॒हाभिहि॑तो मृत्युभि॒ये॑ स॒हस्र॑म् । य॒मेन॒ त्वं पि॒तृभिः॑ संविद॒ान उत्त॒मं नाक॒मधि॑ रोये॒मम् ॥ ४ ॥ अ॒य॒स्मये॑ । इ॒ऽप॒दे । वे॒धिषे । इ॒ह । अ॒भिऽहि॑तः । मृ॒त्युऽभिः । ये । स॒हस्र॑म् । य॒मेन॑ । त्वम् । पि॒तृऽभिः । स॒म्ऽवि॒द॒ानः । उ॒त्ऽत॒मम् । नाक॑म् । अधि॑ि । रोहृय । इ॒मम् ॥ ४ ॥ ८८ 'अयस्मये द्रुपदे" इत्येषा सप्तमेनुवाके व्याख्याता | [ ६. ६३.३] ॥ [ इति ] नवमेनुवाके प्रथमं सूकम् ॥ "वरणो वारयातै ” इति तृचेन राजयक्ष्मादिरोगभैषज्यकर्मणि वरणवृ- क्षमणि संपात्य अभिमन्त्र्य पुनस्तृचं जपिता बनीयात् । “शं नो देवी [२.२५] वरण: [ ६.४५] पिप्पली” [ ६. १०९] इति प्रक्रम्य तृती- येन मन्त्रोक्तं बनाति" इति [कौ० ४.२] सूत्रात् ॥ 66 "वृषेन्द्रस्य" इति तृचेन श्रेष्ठ्यकामः इन्द्रं यजते उपतिष्ठते वा । “वृषेन्द्रस्येति वृषकामः" इति [को० ७.१०] सूत्रात ॥ तत्र प्रथमा ॥ वरणो वारयाता अयं दे॒वो वन॒स्पति॑ः । यक्ष्मो यो अस्मि॒न्नावि॑ष्ट॒स्तमु॑ दे॒वा अ॑वीवरन् ॥ १ ॥ [अ॰ ९. सू°४५. ]२५६ षष्ठं काण्डम् । वर॒णः । वारयातै । अ॒यम् । दे॒वः । वन॒स्पति॑ः । यक्ष्म॑ः । यः । अ॒स्मि॑िन् । आऽवि॑िष्टः । तम् । ऊं इति॑ । दे॒वाः । अवीवरन् ॥ १॥ अयं पुरोवत देवः दानादिगुणयुक्त: [वरण:] वरणाख्यो वनस्पतिः व- नानाम् अधिपतिवृक्षः । X विकारे प्रकृतिशब्दः ४ । वरणवृक्षनि- मितो मणिः वारयातै राजयक्ष्मादिरोगं वारयतु निवर्तयतु । यतेलेंटि आडागमः । “वैतोन्यत्र” इति ऐकारः ॥ वार- अस्मिन् पुरुषे यो यम: रोग आविष्टः प्रविष्टः तमु | उशब्द : अप्यथें । तं सर्वमपि रोगं देवा इन्द्रादयः सर्वे अवीवरन् वारयन्तु । वारयतेश्छन्दसे लुङि चङि रूपम् ॥ D द्वितीया || इन्द्र॑स्य॒ वच॑सा व॒यं मि॒त्रस्य॒ वरु॑णस्य च । दे॒वानां॒ सर्वेषां वा॒ाचा यक्ष्म॑ ते वारंयामहे ॥ २ ॥ १७७ । इन्द्र॑स्य । वच॑सा । व॒यम् । मि॒त्रस्य॑ | वरु॑णस्य । च । दे॒वाना॑म् । सर्वे॑षाम् । वा॒ाचा । यक्ष्म॑म् । ते॒ । वारयामहे ॥ २ ॥ मणिबन्धनकर्तारो वयम् हे व्याधित ते तव यक्ष्मम् रोगम् इन्द्रस्य देवानाम् अधिपते: वचसा आज्ञारूपेण वाक्येन वारयामहे निवारयामः । न केवलम् इन्द्रस्य वचसा | मित्रस्य वरुणस्य च अन्येषामपि सर्वेषा देवानां वाचा वाक्येन त्वंदीयं रोगं निवारयामः ॥ तृतीया ॥ यथा॑ वृत्र इ॒मा आप॑स्त॒स्तम्भ॑ विश्व॑धा॒ यतीः । ए॒वा अ॒ग्नि वैश्वानरेण॑ वारये ॥ ३ ॥ यथा॑ । वृ॒त्रः । इ॒माः । आप॑ः । त॒स्तम्भ॑ । वि॒श्वधा॑ । य॒तीः । ए॒व । ते॒ । अ॒ग्निना॑ । यक्ष्म॑म् । वैश्वा॒न॒रेण॑ । वा॒रये॒ ॥ ३ ॥ यथा येन प्रकारेण वृत्र: आवरणशीलस्त्वष्टपुत्रोसुरः इमाः परिदृश्य- १ So all our MSS and Vaidikas. १७६ अथर्वसंहिताभाष्ये माना विश्वधायनी विश्वस्य कृत्स्त्रस्य स्थावरजङ्गमात्मकस्य जगतः पो- षयित्री: आपः मेघस्था व्यापनशीला अपः तस्तम्भ निरुद्धगतीश्चका- &ष्टभि स्कभि गतिप्रतिबन्धे । हे व्याधित ते तव य- क्ष्मम् रोगम् एव एवं वैश्वानरेण विश्वनरहितेन सर्वप्राणिहितकारिणा अग्निना वारये निवारयामि ॥ चतुर्थी ॥ वृषेन्द्र॑स्य॒ वृषा॑ दि॒वो वृषा॑ पृथि॒व्या अ॒यम् । वृषा॒ विश्व॑स्य भू॒तस्य॒ त्वमे॑ककृ॒षो भ॑व ॥ १ ॥ वृषा॑ । इन्द्र॑स्य । वृषा॑ । दि॒वः । वृषा॑ । पृ॑थि॒व्याः । अ॒यम् । वृषा॑ । विश्व॑स्य । भू॒तस्य॑ । त्वम् । एक॒ऽवृषः । भव॒ ॥ १ ॥ अयं त्रैष्ठ्यकामः पुरुषः इन्द्रस्य प्रसादाद् वृषा सेचनसमर्थ : श्रेष्ठो भवतु । यद्वा हवि:प्रदानादिना उपजीव्यः सन् इन्द्रस्यापि श्रेष्ठो भवत्ति- त्यर्थः । दिवः धुलोकस्य वृषा कामानां वर्षिता श्रेष्ठो भवतु | पृथिव्या अपि वृषा आहुतिद्वारा वृष्टेरुत्पादयिता सन् अयं श्रेष्ठो भवतु । ॐ दिव इति । " ऊडिदम्" इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । पृथिव्या इति । प्रथनात् पृथिवी । “यद् अप्रथयत् तत् पृथिव्यै पृथिवित्वम्” इति श्रु- तेः [ तै० ब्रा॰ १. १.३.७] । प्रथ मख्याने । प्रथेः षिवन् [सं]प्रसारणं च [उ°१,१४t]। “षिनौरादिभ्यश्च ” इति ङीष् । “उदात्तयणो ह- लपूर्वात्" इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । किं बहुना द्यावापृथिव्युपल- क्षितस्य विश्वस्य भूतस्य सर्वस्यापि माणिजातस्य वृषा सेचनसमर्थः उत्कृ- ष्टो भवतु || पर: प्रत्यक्षकृतः । हे श्रैष्ठ्यकाम पुरुष उदीरितरीत्या म एकवृषो भव । यथा गोयूथमध्ये प्रधानभूतो वृषभ: सर्वश्रेष्ठो वर्तते एवं सर्वोत्कृष्टो भवेत्यर्थः ॥ 66 -> पञ्चमी ॥ स॒मु॒द्र ईशे स॒वता॑म॒ग्निः पृ॑थि॒व्या व॒शी । चन्द्रमा नक्षत्राणामीशे त्वमे॑कवृषो भ॑व ॥ २ ॥ षष्ठं काण्डम् । स॒मु॒द्रः । ईशे॒ । त्रि॒वता॑म । अ॒ग्निः । पृथि॒व्याः । व॒शी । च॒न्द्रमा॑ । नक्ष॑त्राणाम् । ईशे । त्वम् । एकऽवृषः । भव ॥ २ ॥ [अ० ९. सू° ८७.]२६० X ईश ऐश्वर्ये । पृथिव्याः भू- स्रवताम् प्रवहताम् उदकानां समुद्रः अधि: ईशे ईष्टे । लोपस्त आत्मनेपदेषु ” इति तलोपः । म्या अग्निर्वशी वशयिता स्वामी । नक्षत्राणाम अश्विन्यादीनां चन्द्रमा ईशे ईष्टे । यथा एतेषां समुद्रादीनां स्वस्वविषयाधिपत्यम् अव्याहतम् ए- वम् हे श्रेष्ठ्यकाम तम् एकवृषो भवेति संबन्धः ॥ षष्ठी ॥ स॒म्राह॒स्यसु॑राणां क॒कुन्म॑नु॒ष्याणाम् । दे॒वाना॑मर्धभाग॑सि॒ त्वमे॑कवृषो भ॑व ॥ ३ ॥ 66 १७९ स॒म्ऽराट् । अ॒सि॒ । असु॑राणाम् । क॒कुत् । मनुष्याणाम् । दे॒वाना॑म् । अर्ध॒ऽभाक् । अ॒सि॒ । त्वम् । एकऽवृषः । भव ॥ ३ ॥ हे इन्द्र त्वम् असुराणाम् सुरविरोधिनां दानवानां सम्राट् सम्यग् रा- जमान: ईश्वरोसि भवसि । तद्वद् अयं श्रैष्ठ्यकामो मनुष्याणाम मनोर- पत्यानां सर्वप्राणिनां ककुत् वृषभस्य ककुदिव उन्नतो भवतु ॥ तथा हे इन्द्र त्वं देवानाम् अर्धभाग् असि । अर्धशब्दः समप्रविभागवचनः । अन्ये सर्वे देवा एको भाग: इन्द्र एको भागः । सर्वदेवप्रतिनिधिर्भवसी- त्यर्थः । तथा च तैत्तिरीयकम् । “यत् सर्वेषाम् अर्धम् इन्द्रः प्रति त स्माद् इन्द्रो देवतानां भूयिष्ठभाक्तम: ” इति [ तै° सं॰ ५, ४. ८.३] । ई- दृशस्य इन्द्रस्य प्रसादात हे श्रेष्ठ्यकाम त्वम् इन्द्रवद् एकवृषो भव ॥ [ इति नवमेनुवाके ] द्वितीयं सूक्तम् ॥ 66 आ वाहार्षम् ”[ ६. ८७] “भुवा द्यौः” [ ६.०७ ] इति तृचाभ्यां स्थैर्यकामो राजा इन्द्रं यजते उपतिष्ठते वा । आ त्वाहा धुवा द्यौ- रिति धौव्यकाभः [ कौ० ७.१०] इति सूत्रात् ॥ >> तथा भूमिकम्पलक्षणोत्पातप्रायश्चित्तार्थम् आभ्याम् तृचाभ्याम् आज्यं 1S' ईश्वरो भवसि. १४० अथर्वसंहिताभाष्ये ८८ जुहुयात् । अथ यत्रेतद् भूमिचलो भवति" इति मक्रम्य “आवा हार्षम [६.८७] ध्रुवा द्यौः [ ६.४४] सत्यं बृहत् [ १२.१] इत्येते॑नानुवा- केन जुहुयात्" इति [कौ॰१३.६] ॥ तथा उदकुम्भभङ्गलक्षणाद्भुतप्रायश्चित्तार्थम् आभ्यां तृचाभ्याम् अन्यं न- वकलशं दृढीकरणार्थम् अभिमन्त्रयेत । सूत्रितं हि “अथ यत्रैतत् कु- म्भ उदधानः सक्कुधानी वोखा वानिङ्गिता विकसति" इति प्रक्रम्य “थ चेद् उदधानः स्यात् समुद्रं वः म हिणोमि [ १०. ५.२३] इत्येता- 'भ्याम् ऋॠग्भ्याम् अभिमन्त्र्य अन्यं कृत्वा भुवाभ्यां [ ६. ८७, ८४] हंह- यित्वा" इति [ कौ० १३.४४] ॥ तथा इन्द्रमहाख्ये उत्सवकर्मणि आभ्यां तृचाभ्याम् इन्द्रम् उत्थापयेत् । अथ राज्ञाम इन्द्रमहस्योपचारकल्पम्" इति प्रक्रम्य “अथेन्द्रम् उत्था- पयति आ त्वाहार्ष ध्रुवा द्यौर्विशस्खा सर्वा वाञ्छन्तु” इति [कौ॰ १४.४] ॥ तथा अग्निचयने “आ त्वाहार्षम्" इत्यनेन उन्नीतम् उख्याग्निं ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । अग्निचयनं मक्रम्य सूत्रितम् । “संशितं मे[३.१९] इत्यु- ख्यम् उन्नीयमानम् आ त्वाहार्षम् [६. ८७] इत्युन्नीतम्” इति [वै० ५, १] ॥ 66 तत्र प्रथमा ॥ आ वा॑हार्षम॒न्तर॑भूर्भुवस्ति॒ष्ठाव॑चाचलत् । दिश॑स्व॒ सर्वा॑ वाञ्छन्तु॒ मा लद्राष्ट्रमधिं भ्रशत् ॥ १॥ आ । त्वा॒ा । अह॒ार्षम् । अ॒न्तः । अ॒भूः । भुवः । ति॒ष्ठ । अवि॑ऽचाचलत् । विश॑ः । त्वा॒ा । सर्वा॑ः । वा॒ञ्च॒न्तु॒ । मा। त्वत्। रा॒ष्ट्रम्। अधि॑ि । भृश॒त् ॥ १ ॥ हे राजन् त्वा त्वाम् आहार्षम राष्ट्रम आनयिषम् । अन्तः अस्माकं अधिपतिरभवः । भवतेलुङि 'गातिस्था" इति सि- 66 मध्ये अभूः चो लुक् । 'भूसुवोस्तिङि” इति गुणप्रतिषेधः । अविचाचलत् भृशं चलनरहितः सन् अस्मिन् राज्याधिपत्ये ध्रुवस्तिष्ट स्थिर उपवि- ४ [ अवि]चाचलत् इति । चल गतौ । अस्माद् यङ्कगन्तात् श- 1$' 'त्येकनानु' S ' 'वोखादांनंगना. We with Kausika. 66 [अ० ९. सू० ८७.]२६० षष्ठं काण्डम् । भूमण्डलम- तरि रूपम् । “नाभ्यस्ताच्छतुः” इति नुम्प्रतिषेधः ४ । ध्यवर्तिन्यः सर्वा विशः प्रजाः त्वा त्वां वाञ्छन्तु अस्माकम् अयमेव स्वा- मी इत्यनुरागयुक्ता भवन्तु । वाछि इच्छायाम ङ्क | इदं रा ट्रम राज्यं त्वत् सकाशाद् मा अधि भ्रशत अधिकं कदाचिदपि भ्रष्टं मा भूत् । सर्वदा वच्छासने वर्तताम् इत्यर्थः । ॐ भ्रशु भ्रन्शु अ- ·धःपतने । अस्मान्माङि लुङि पुषादित्वात् हेः अङ् आदेशः ॐ ॥ द्वितीया ॥ १७१ इ॒हैवैध माप॑ च्यष्ठाः पर्वत इ॒वाविचाचलत् । इ॑न्द्र॑ इ॑वे॒ह भुवस्तष्ने॒ह रा॒ष्ट्रमु॑ धारय ॥ २ ॥ इ॒ह । ए॒व । ए॒धि॒ । मा । अप॑ । च्यो॒ष्ठ॒ा । पर्व॑तःऽइव । अविंडचाचलत् । इ॑न्द्र॑ऽइवं॑ । इ॒ह । ध्रुवः । तिष्ठ । इ॒ह । राष्ट्रम्। ऊं इति॑ । धर॒य॒ ॥२॥ इहैव अस्मिन्नेव राज्यसिंहासने एधि भव सर्वदा वर्तस्व | माप च्यो- ष्ठाः कदाचिदपि अस्माद् राष्ट्रात प्रच्युतो मा भूः । ॐ च्युङ् प्रुङ् गतौ । अस्मान्माङि लुङि ले: सिच् । “न माड्योगे” इति अड- भावः । कथंभूतः सन् । पर्वत इव अविचाचलत् सर्वदा सर्व- था चलनरहितः सन् । इन्द्र इव इह अस्मिन् राष्ट्र ध्रुवस्तिष्ठ स्थिरो वर्तस्व । राष्ट्रमु । उशब्द: चार्थे । तव स्वभूतम् एतद् राष्ट्रं च धारय स्वेस्वे स्थानेवस्थापय । संभवद्वाधपरिहारेण पालयेत्यर्थः ॥ तृतीया || इन्द्र॑ ए॒तम॑द्रीधरद् ध्रुवं ध्रुवेण॑ ह॒विषा॑ । तस्मै॒ सोमो अधि ब्रवद्रं च॒ ब्रह्म॑ण॒स्पति॑ः ॥ ३ ॥ इन्द्र॑ः । ए॒तम् । अदी॑ध॒र॒त् । भु॒वम् । भुवेण॑ । ह॒विषा॑ । तस्मै॑ । सोम॑ः । अधि॑ । ब्रवत् । अयम् । च । ब्रह्म॑णः । पति॑ः ॥ ३ ॥ ध्रुवेण स्थैर्यकरेण अस्माभिर्दत्तेन हविषा तुष्ट इन्द्रः एतं राजानम् अ-
- All our MSS. and Vaidikas: इन्द्र॒हैव. We with Siyana's text and com-
mentary. २P एधि | मा. We with PJ Cr. PPJ Cr इंद्रं | इ॒ह । ए॒व. ३ १२ अथर्वसंहिताभाष्ये स्मिन् राष्ट्रे ध्रुवम् स्थिरं प्रच्युतिरहितम् अदीधरत् धारितवान् । प्रतिष्ठा- पितवान् इत्यर्थः । तस्मै राज्ञे सोमो राजा अधि ब्रवत् अस्मदीयोयम् इति अधिकं ब्रवीतु । अयं च ब्रह्मणस्पतिः वेदराशेः पालयिता देव: अ- धि ब्रवीतु । “षष्ठ्याः पतिपुत्र॰" इति विसर्जनीयस्य सत्वम् ॥ चतुर्थी ॥ भुवा द्यौर्भुवा पृ॑थि॒वी ध्रुवं विश्व॑मिदं जग॑त् । ध्रुवासः पर्वता इ॒मे ध्रुवो राजा॑ वि॒शाम॒यम् ॥ १ ॥ ध्रुवा । द्यौः । भुवा । पृथि॒वी । भुवम् । विश्व॑म् । इ॒दम् । जग॑त् । भुवास॑ः । पर्व॑ताः । इ॒मे । ध्रुवः । राजा॑ । वि॒शाम् । अ॒यम् ॥ १ ॥ यथा द्यौः भुवा स्थिरा वर्तते । पृथिवी च यथा भुवा निश्चला ह श्यते । द्यावापृथिव्योर्मध्ये वर्तमानम् इदं विश्वम् सर्व जगत् ध्रुवम् स्थिरं दृश्यते । तत्रत्या इमे परिदृश्यमानाः पर्वता यथा ध्रुवासः भुवाः स्थि- Y “आज्जसेरसुक्” । तथा अयं विशाम् प्रजानां रा राः । जा ध्रुवः स्थिरो भवतु ॥ पञ्चमी ॥ ध्रुवं ते॒ राजा॒ वरु॑णो ध्रुव॑ दे॒वो बृह॒स्पति॑ । भुषं त॒ इन्द्र॑श्व॒ग्निश्च॑ रा॒ष्ट्रं धा॑रयतां ध्रुवम् ॥ २ ॥ ध्रु॒वम् । ते॒ । राजा॑ । वरु॑णः । भुवम् । दे॒वः । बृह॒स्पति॑ः । ध्रु॒वम् । ते॒ । इन्द्र॑ । च॒ । अ॒ग्निः । च । राष्ट्रम | धारयताम् । ध्रुवम् ॥ २ ॥ ● - हे राजन् ते तव राज्यं राजा राजमान ईश्वरो वरुण: ध्रुवम स्थिरं करोतु । देवः द्योतमानो बृहस्पति देवमन्त्री त्वदीयं राष्ट्रं भुवं करो- बृहतां देवानां पतिर्बृहस्पतिः । “तहतो: करपत्योः ०" इति सुट्तलोपौ । “उभे वनस्पत्यादिषु" इति उभयपदप्रकृतिस्वरृत्वम् । था ते त्वदीयं राष्ट्रम इन्द्रश्च अग्निश्च भुवम् स्थिरं धारयताम् । प्रत्ये- कापेक्षया ध्रुवशब्दस्यावृत्तिः ॥ तषष्ठं काण्डम् । षष्ठी ॥ ध्रु॒वोच्यु॑त॒ प्र मृ॑णीहि॒ शत्रून्छत्रूय॒तोध॑रान् पादयस्व । सर्वा दिशः संम॑नसः सभीची॑ध्रु॒वाय॑ ते॒ समि॑तिः कल्पतामह ॥ ३ ॥ भुवः । अयु॑तः । म । मृ॒णी॒ीहि॒ । शत्रून् । शत्रुऽय॒तः । अध॑रान् । पा्॒यस्व॒ । सर्वा: । दिश॑ः । सम्ऽम॑नसः । स॒धीच | ध्रु॒वाय॑ । ते॒ । सम्ऽइ॑तिः । क॒ल्प॒- - ताम् । इह ॥ ३ ॥ हे राजन् भुवः अस्मिन् राष्ट्रे स्थिर: अच्युतः चलनरहितः सन् श- त्रून् म मृणीहि प्रजहि । & मृञ् हिंसायाम् । शत्रूयत: श- त्रुवद् आचरतः अन्यानपि जनान् अधरान् अधोमुखान् पातंयस्व भूमौ निपतितान् कुरु । एवं शत्रूणाम अपगमे सति सर्वा: प्राच्याद्या दिश: संमनसः समनस्का: सत्यः सभीचीः त्वया सह अञ्चन्त्यो वर्तमानाः । त्वत्सेवापरायणा भवन्वित्यर्थः । सह अञ्चन्तीति सधीच्यः । अ- ञ्चते: “ऋत्विग्" इत्यादिना किन् । 'अनिदिताम्" इति नलोपः । 'सहस्य सधि : " इति सध्यादेशः । “अञ्चतेश्योपसंख्यानम्” इति ङीप् । इति अकारलोपे इति दीर्घतम् । जसि वा छ- "9 66 अच: चौ [अ॰ ९. सू° ४९.]२६२ 66 "" • १८३ न्दसि " इति पूर्वसवर्णदीर्घः । इह सर्वासु दिक्षु ध्रुवाय निश्चलम् अवस्थिताय ते तुभ्यं समितिः आयोधनं कल्पताम् समर्थ भवतु आयोध- नात् पलायनं कदाचिदपि मा भूद् इत्यर्थः ॥ [ इति नवमेनुवाके ] तृतीयं सूक्तम् ॥ " इदं यत् प्रेण्यः” इति तूचेन जायापत्योरन्योन्यं प्रीतिजननकर्मणि अननुकूलस्य शिरः कर्णे च अनुमन्त्रयेत केशान् वा धारयेत् । सूत्रितं हि । " इदं यत् प्रेण्य इति शिरः कर्णम अनुमन्त्रयते केशान् धारयते इति [कौ०४.१२] ॥ 66 "9 “यां ते रुद्रः” इति तृचेन शारीरशूलरोगपरिहारार्थं लोहमणि पा- १ BR शत्रूंछत्र्य॒तो. We with ADKKSVC.. 1 S' अंचत्ये. १६४ अथर्वसंहिताभाष्ये षाणमणि वा संपात्य अभिमन्य बनीयाद् इति रुद्रदारिलेयोर्भाष्यकार- योर्मतम् । शूलिंन: शूलस्थानम् अनुमन्त्रयेतेति भद्रस्य भाष्यकारस्य म- तम् । “यां ते रुद्र इति शूलिने शूलम्" इति [कौ° ४.७] सूत्रात् ॥ तत्र प्रथमा ॥ इदं यत् मे॒ण्यः शिरो॑ द॒त्तं सोमे॑न॒ वृष्ण्य॑म् । त: परि॒ प्रजा॑ते॒ हार्दि ते शोचयामसि ॥ १॥ इ॒दम् । यत् । प्र॒ण्यः । शिर॑ः । द॒त्तम् । सोमे॑न । वृष्ण्य॑म् । तत॑ः । परि॑ । प्र॒ऽजा॑तेन । हादि॑िम् । ते॒ । शोच॒याम॒सि॒ ॥ १ ॥ प्रेण्यः प्रेमप्रापकस्य यद् इदं शिरः वृष्ण्यम् वीर्यप्रदं सोमेन दत्तम् त- तः तस्माद् दत्ताच्छिरस: परिमँजातेन उत्पन्नेन स्नेहविशेषेण ते तव हा- दिम हृन्मध्यवर्ति अन्तःकरणं शोचयामसि संतापयुक्तं कुर्मः । दन्तो मसि : " ४ ॥ द्वितीया ॥ शोचया॑मसि ते॒ हार्दिं शोचया॑मसि ते॒ मन॑ः । वात धूम ईव सभ्यं १ मामे॒वान्वे॑तु॒ ते॒ मन॑ः ॥ २ ॥ शो॒ोचया॑मसि । ते॒ । हार्दिम् । शोचया॑मसि । ते । मन॑ः । वात॑म् । धूमऽइ॑व । स॒भ्य॑ङ् । माम् । ए॒व । अनु॑ । ए॒तु॒ । ते॒ । मनः॑ ॥ २ ॥ हे जायापत्योरन्यतर ते तव हार्दिम हृदयमध्यवर्ति अन्तःकरणं हृद- यमेव वा परस्परानुरागोत्पादनेन शोचयामसि तप्तं कुर्मः । तथा ते त व मन: संकल्पविकल्पात्मकम् अन्तःकरणस्य वृत्तिविशेषमपि शोचयामसि शोचयामः । एवं संतापजननोत्तरकालं सधैँम सहभूतं वातम् वायुं धू- म इव ते तव मनः मामेव अन्वेतु अनुगच्छतु । यथा धूमो वातानु- १ D सध्याङ्मा R सध्यङ्मा C. सध्यमा. २ PC सध्यङ्. 1S' 'दारुणयां'. The emendation is based upon Kesava's remark on Kausika [V 7: शुललोहमणिः | पापाणे () वा । दारिलरुद्रमतम्. व्याधितमभिमन्त्रयते भद्रभाष्यम- तम्. Siyara chictiy Iraws upon Kesa for his sittra. 2S' शूलिने We with Knusila. 3 पमृिति ( ? ) तमं for तसं. [अ० ९. सू० ९०.]२६३ षष्ठं काण्डम् । १८५ सारेण पृष्ठतो धावति एवम् अनुरागवशात् त्वदीयं मनो माम् अनुधा- वत्वित्यर्थः . ४ सधिम् इति । अनुत्तरपदस्यापि सहशब्दस्य सध्या: देशछान्दसः ४ ॥ तृतीया ॥ माँ त्वा मित्रावरु॑णौ मह्यं दे॒वी सर॑स्वती । मह्यं वा मध्यं भूम्या॑ उ॒भवन्ति॒ सम॑स्य॒ताम् ॥ ३ ॥ महा॑म् | त्वा । मि॒त्रावरु॑णौ । मह्य॑म् । दे॒वी । सर॑स्वती मह्य॑म् । वा॒ा। मध्य॑म् । भूम्या॑ । उ॒भौ । अन्तौ । सम् । अ॒स्य॒ताम् ॥ ३॥ । ८ "देवताइन्हे . हे जाये त्वा त्वां मित्रावरुणौ मित्रश्च वरुणश्च । च" इति पूर्वपदस्य आनङ् आदेश: । “देवताइन्हे च” इति उभयपद- प्रकृतिस्वरत्वम् । एतत्संज्ञौ देवौ मह्यं पत्ये समस्यताम् । संयोज- यताम इत्यर्थः । देवी द्योतमाना सरस्वती त्वां मह्यं समस्यतु । भू- म्याः पृथिव्या मध्यम मध्यस्थितं प्राणिजातं त्वा त्वां मह्यं संयोजयतु । तस्या एव भूम्या उभावन्तौ ऊर्ध्वाध:मदेशौ त्वां समस्यताम् संयोजय- हु असु क्षेपणे । दिवादित्वात् श्यन् ॥ चतुर्थी ॥ ताम् । यते॑ रु॒द्र इ॒षु॒मस्य॒दने॑भ्यो॒ हृद॑याय च । इ॒दं तामद्य वद् वयं विषूचीं वि वृ॑हामसि ॥ १ ॥ याम् । ते॒ । रु॒द्र । इ॒षु॑म् । आ॒स्य॑त् । अङ्ग्भ्यः । हृद॑याय । च॒ । इ॒दम् । ताम् । अ॒द्य । त्वत् । व॒यम् । विषूचीम् । वि । वृहाम॒सि॒ ॥ १ ॥ हे व्याधित ते तव अङ्गेभ्य: हस्तपादादिभ्यः हृदयाय च अङ्गानि हृ- दयं च व्यहुं रुद्रः रोदयिता शूलरोगाभिमानी देव: याम इषुम् बाणम आस्यत् धनुर्यन्त्रेण माक्षिपत् । अद्य इदानीम् इदं तत्प्रतीकारार्थ ताम इषं विषूचीम् अनभिमुखीं [वयं त्वत् त्वत्तो] वि वृहामसि विवृहाम: श- रीरमध्याद् उत्क्षिपामः । ॐ वृहू उद्यमने । 'इंदन्तो मसिः " * ॥ 66 २४ १७६ अथर्वसंहिताभाष्ये पञ्चमी ॥ यास्तै शतं धमनयोङ्गान्यनु विष्ठिताः । तास ते॒ सर्वा॑सः॑ व॒यं निर्विषाणि ह्वयामसि ॥ २ ॥ याः । ते॒ । श॒तम् । ध॒मन॑यः । अङ्गोनि । अनु॑ । विऽस्थिताः । - तासा॑म् । ते॒ । सर्वा॑साम् । व॒यम् । निः । वि॒षाणि॑ । व॒या॒म॒सि॒ ॥ २ ॥ हे शूलरोगिन् ते तव अङ्गानि अनु हस्तपादाद्यवयवाननु याः [शतम्] शतसंख्याका धमनयः नाड्यो विष्ठिता: विविधम् अवस्थिताः ते त्वदी- यानां तासां सर्वासां धमनीनां निर्विषाणि विषरहितानि भैषज्यानि शू- लनिबर्हणानि [वयं ] ह्वयामसि ह्वयामः संपादयामः ॥ षष्ठी || नम॑स्ते रुद्रास्य॑ते॒ नमः प्रति॑िहितायै । नमो॑ विसृज्यमा॑नायै॒ नमो॒ निप॑तितायै ॥ ३ ॥ नर्मः । ते । रुद्र । अस्य॑ते । नर्मः । प्रति॑िऽहितायै । । नम॑ः । वि॒ऽसृज्यमा॑नायै । नम॑ः । नऽप॑ततायै ॥ ३ ॥ । हे रुद्र रोदयितर्देव अस्यते व्याधिरूपाम् इषुं क्षिपते ते तुभ्यं न- मोस्तु । 3 " नमः स्वस्ति" इति चतुर्थी । तथा प्रतिहितायै धनुषि संहितायै वदीयेषवे नमोस्तु । विसृज्यमानायै धनुषः सकाशात् प्रेर्यमाणायै तस्यै नमोस्तु । विसर्जनानन्तरं लक्ष्ये निपतितायै तस्यै न- मोस्तु । इत्थं रुद्रस्य तदायुधस्य च विविधावस्थस्य नमस्कारेण तत्कृत- पीडाभावः प्रार्थितः ॥ [ इति ] नवमेनुवाके चतुर्थ सूक्रम् ॥ “इमं यवम्" इति तृचेन सर्वरोगभैषज्यार्थम् अर्धर्चेनार्धर्चेन आज्यं हुवा सयवे केवले वा उदपात्रे चतुरः संपातान् हौ पृथिव्याम् आनीय संपातितमृत्सहितोदकेन तृचाभिमन्त्रितेन व्याधितम् आसावयेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन तृचेन यवमणि संपात्य अभिमन्य बनीयात् ॥ [अ० ९. सू° ९१ . ]२६४ षष्ठं काण्डम् । १७७ सूत्रितं हि । “दिवे स्वाहा [५.९] इमं यवम् [ ६. ९१] इति चतुर 'उदपात्रे संपातान् आनयति । द्वौ पृथिव्याम् | तो प्रत्याहत्यालावयति न सयवे चोत्तरेण यवं बभाति" इति [ कौ°४.४] ॥ 66 “वातरंहाः” इति तृचेन अश्वशान्तौ आज्यं हुवा उदपात्रे संपातान् आनीय तेनोदकेन सूत्रोक्तरीत्या अश्वम् आचामयेत् आत्मावयेच्च । तद् उक्तं संहिताविधौ । “वातरंहा इति स्नातेऽश्वे संपातान् अभ्यति नयति । पलाशे सचूर्णे चोत्तरान् । आचामयति । आप्लावयति ” इति [ कौ● ५ ] ॥ तत्र प्रथमा ॥ इमं यव॑मष्टायोगैः प॑ड्योगेभि॑िरचर्कृषुः । तेना॑ ते तन्वाई रपौपाचीनर्मप॑ व्यंये ॥ १ ॥ इ॒मम् । यव॑म् । अ॒ष्टाऽयो॒ोगैः । ष॒ऽयो॒ोगेभि॑ः । अ॒च॒कृ॒षुः । तेन॑ । ते॒ । त॒न्वः । रप॑ः । अ॒पा॒चीन॑म् । अप॑ । व्य॒ये॒ ॥ १ ॥ इमं भैषज्याय प्रयुज्यमानं यवम् दीर्घशूकं धान्यम् अष्टायोगैः अष्ट- भिर्बलीवदैर्युज्यमाना हला अष्टायोगाः । [पड्योगेभिः] पर्युज्यमानाः षड्योगाः । इत्थं महर्हिः अचरृषुः कर्षणं कृतवन्तः । ईदृशेन कर्ष- णेन उत्पादितवन्त इत्यर्थः । कृष विलेखने । तेन यवेन हे व्यात ते तव तन्व: शरीरस्य रपः रोगनिदानभूतं पापम् अपाचीनम् अपाङ्मुखम् अप व्यये अपगमयामि ॥ द्वितीया || न्य॑षु॒ग् वा वाति॒ न्य॑क् तपति॒ सूर्य॑ः । नी॒चीन॑म॒घ्या दु॑ते॒ न्यग् भवतु ते॒ रप॑ ॥ २ ॥ न्यं॑क् । वाते॑ । वा॒ति॒ । न्य॑क् । त॒पति॒ । सूर्य॑ । २D हुये. ३ P ते. ४ Bhas no karnuput. BD SC ३ for १. Wo with AKKRV. ५ P न्यक्. We with PJCr. ६ P न्यक्. १ B मुर्प. C- मर्प corrected to 'मुर्प. 18' चतुरुद° We with Kausika and his commentators, . अथर्वसंहिताभाष्ये नी॒चीन॑म् । अ॒या । दु॒हे । न्य॑क् । भवतु॒ । ते॒ । रप॑ः ॥ २ ॥ न्यग् वात इत्याद्या उपमानार्थाः । यथा वातः वायु: न्यग् वाति नीचीनं गच्छति । वा गतिगन्धनयोः ४ । सूर्य: सर्वस्य प्रेरक आदित्यश्च न्यक् नीचीनम् अवाङ्मुखं तपति । अझ्या । गोनामैतत् । अहन्तव्या गौच नीचीनम् अधोमुखं पयो दुहे दुग्धे । “लोपस्त आत्मनेपदेषु ” इति तलोपःX । यथा एते वातादयो न्यक्कधर्मोपेताः हे व्याधित [एवं ] ते तव रपः पापं रोगावहं न्यक् नीचीनम् अधोमुखं भवतु । शाम्यत्वित्यर्थः ॥ 788 तृतीया || आय॒ इद् वा उ॑ भेष॒जीरा अमीव॒चात॑नीः । आपो॒ विश्व॑स्य भेष॒जीस्तास्ते॑ कृण्वन्तु भेष॒जम् ॥ ३ आप॑ः । इत् । वै । ऊं इति॑ । भेष॒जी । आप॑ः । अमीव॒ऽचात॑नीः । आप॑ः । विश्व॑स्य । भेष॒जीः । ताः । ते । कृ॒ण्वन्तु । भेष॒जम् ॥ ३ ॥ आप इद् वा उ आप एव खलु भेषजी: भेषज्य: सर्वौषधानां त- विकारत्वात् । ४“ सुमङ्गलभेषजाच” इति भेषजशब्दात् ङीप् । “ वा छन्दसि” इति पूर्वसवर्णदीर्घः ४ । अत एव हेतोः आप: अ- मीवचातनी: 66 अमीवानां रोगाणां विनाशयित्र्यः । चातयतिर्नाशने इति यास्क: [ नि० ६.३०]४ । तस्माद् विश्वस्य सर्वस्य रोगजा- तस्य भेषजी: भेषज्य: ता आपः ते तव भेषजम् रोगनिवर्तकम् औषधं कृण्वन्तु कुर्वन्तु ॥ चतुर्थी ॥ वार्तरंहा भव वाजिन् यु॒ज्यमा॑न॒ इन्द्र॑स्य याहि प्रस॒वे मनो॑जवाः। यु॒ञ्जन्तु॑ त्वा म॒रुतो॑ वि॒श्ववे॑दस॒ आ ते॒ त्वष्टा॑ प॒त्सु ज॒वं द॑धातु ॥ १ ॥ वात॑ऽर॑हाः । भ॒व॒ । वा॒जि॒न् । यु॒ज्यमा॑नः । इन्द्र॑स्य । याहि॒ । प्र॒ऽस॒वे । म- नंःऽजवाः । १ See foot-note on the previous page. [अ॰ ९. सू° ९२.]२६५ षष्ठं काण्डम् । १८९ यु॒ञ्जन्तु॑ वा॒ा । म॒रुत॑ः । वि॒श्वऽवे॑दसः । आ । ते॒ । त्वष्टा॑ । य॒ऽसु । ज॒वम् । धातु ॥ १ ॥ हे वाजिन अश्व युज्यमानः रथयुगे बध्यमानस्त्वं वातरंहाः वायुवेगो भव । इन्द्रस्य प्रसवे प्रेरणे अनुज्ञायां सत्यां मनोजवा: मनोवेगः सन् याहि गन्तव्यम् अवधिं मानुहि । विश्ववेदसः विश्वधना: सर्वगोचरज्ञाना वा मरुतः एकोनपञ्चाशत्संख्याका देवा: त्वा त्वां युञ्जन्तु संनान्तु | त्वष्टा देव: ते तव पासु पादेषु जवम वेगम आ दधातु करोतु ॥ पञ्चमी ॥ ज॒वस्ते॑ अव॑न निहि॑तो॒ गुहा यः श्ये॒ने वात॑ उ॒त योच॑र॒त् परी॑तः । तेन त्वं वांजिन बल॑वान् बलैनाजं ज॑य॒ सम॑ने पारयिष्णुंः ॥ २ ॥ जवः । ते । अर्वन् । निर्हितः । गुहा॑ । यः । श्ये॒ने । वने॑ । उ॒त । यः । अच॑रत् । परी॑तः । । तेन॑ । त्वम् । वा॒जिन् । बलेऽवान् । बलैन । आजिम् । जय॒ । सम॑ने । पा॒ा- रयिष्णुः ॥ २ ॥ हे अर्वन् अश्व ते तव यो जवः वेगः गुहा गुहायाम असाधारणे स्थाने निहितः निक्षिप्नोस्ति । श्येने पक्षिविशेषे वाते वायौ । उतशब्द: अप्यर्थे । यो जवः परीतः । परिदानं रक्षणार्थं दानम् | रक्षणाय दत्तः अवरत् चरति वर्तते । हे वाजिन् त्वं तेन वेगवता बलेन बलवान् भूत्वा समने संग्रामे पारयिष्णु: पारमापणशीलः सन् आजिम् युद्धं जय ॥ षष्ठी ॥ त॒नूष्टै वाजिन् त॒न्व॑१ नय॑न्ती वा॒ामम॒स्मभ्यं धाव॑तु॒ शर्म॒ तु॒भ्य॑म् । अहु॑तो महो धरुणा॑य दे॒वो दि॒वीव ज्योति॒ः स्वमा मि॑िमीयात् ॥ ३ ॥ १ B पारयिष्णुं ABDK K पारयिष्णु C. पारये॒ष्णुः corrected to पारविष्णु ॥ willl R SPÈJVC. २ ABÉDKSC: ३ for १. We with RKV. ३Soall our authorities. १९० अथर्वसंहिताभाष्ये त॒नूः । ते॒ । वा॒ाजि॒न् । त॒न्वम् । नय॑न्ती । वा॒मम् । अ॒स्मभ्य॑म् । धाव॑तु । श मे॑ । तुभ्य॑म् ।
- ।
अहु॑तः । म॒हः । ध॒रुणा॑य । दे॒वः॑ः । दि॒विऽइ॑व । ज्योति॑ । स्वंम् । आ । मिमीयात् ॥ ३ ॥ हे वाजिन वेगवन्नश्व ते तव तनूः शरीरयष्टिः तन्वम् आरूढस्य सा- दिन: शरीरं नयन्ती युद्धभूमिं प्रापयन्ती अस्मभ्यं वामम् वननीयं धनं धावतु प्रापयतु । तुभ्यं च शर्म शस्त्रक्षतादिव्यतिरेकेण सुखं यथा भवति तथा धावतु शीघ्रं गच्छतु । महः महतो दिवः अन्तरिक्षस्य अवकाशात्म- कस्य ग्रामजनपदादेः धरुणाय धारणाय अहुत: अकुटिलगामी भूत्वा दि- वि अन्तरिक्षे ज्योतिरिव सूर्यप्रकाश इव स्वम् स्वकीयं स्थानम् आ मिमी- यात् आगच्छतु । माङ् माने शब्दे च । व्यत्ययेन परस्मैपदम् 11 पंञ्चमं सूक्तम् ॥ इति सायणार्यविरचिते अथर्वभाष्ये पष्ठकाण्डे नवमोनुवाकः ॥ दशमेनुवाके चत्वारि सूतानि । तत्र “ यमो मृत्युः” इति प्रथमं सू- तम् । अत्र आद्यस्य तृचस्य वास्तोष्पत्यगणे पाठाद् वास्तोप्पत्याख्यायां महाशान्ती वास्तोष्पत्यगणमंयुक्तो विनियोगोनुसंधेयः । तद् उक्तं नक्षत्र- कल्पे । वास्तोप्पत्यगणो वास्तोप्पत्यायाम्" इति [ न°क°१४] ॥ तथा यत्र वास्तोप्पत्यगणस्य विनियोगस्तत्र सर्वत्र अस्यापि गणप्रयुक्तो विनियोगो द्रष्टव्यः ॥ 66 तथा बृहद्गणे पाठात् शान्त्युदकाभिमन्त्रणादौ बृहद्गणमयुक्तो विनियो- ग उन्नेयः ॥ 66 तथा स्वस्ययनकर्मणि अनेन तृचेन आज्यसमित्पुरोडाशादिशप्कुल्यन्ता- नि त्रयोदश द्रव्याणि जुहुयात् । सूत्रितं हि । यमो मृत्युः [ ६.९३] विश्वजित् [ ६.१०७] शकधूमम् [ ६. १२७] भवाशर्वौ [ ११.२] इत्युप- दधीत ' इति [ कौ॰७.१] ॥ 66 29 66 १ Ser foot-11ote ३ on the previous page. 1S' repeats the word. 2S omits . २ P सम्. [अ० १०. सू० ९३.]२६६ षष्ठं काण्डम् । १९१ अत्र "सं वो मनांसि " इति द्वितीयेन तृचेन सांमनस्यकर्मणि ग्राममध्ये संपातितोद कुम्भनिनयनम् तद्वत् सुराकुम्भनिनयनम् त्रिवर्षवत्सिकाया गो: पिशितानां प्राशनम् संपार्तितान्नप्राशनम् संपातिंतसुराया: पायनम् तथा- विधप्रपोदकपायनं च कुर्यात् । सूत्रितं हि । “सं वो मनांसि[ ६. ९४] “संज्ञानं नः [७. ५४] इति सांमनस्यानि । उदकुलिजं संपातवन्तं ग्रामं 'परिहत्य मध्ये निनयति । एवं सुराकुलिजम् त्रिहायण्या वत्सतर्या: शु- 'त्यानि पिशितान्याशयति । भक्तं सुरां प्रपां संपातवत् करोति" इति [ कौ०२.३] ॥ 66 “अश्वत्थो देवसदनः" इति तृचेन राजयक्ष्मकुष्ठादिरोगशान्त्यर्थ कु- ठाख्यौषधमिश्रितं नवनीतम् अभिमन्त्र्य प्रतिलोमं व्याधितशरीरं प्रलि- म्पेत् । “कुष्ठलिङ्गाभिर्नवनीतमिश्रेणातीहारं प्रलिम्पति ” इति [ कौ० ४. ४] सूत्रात् ॥ " 'गर्भो असि" इत्यनया अग्निचयने अप्सु प्रक्षिप्यमाणम् उख्यं भस्म ब्रह्मा अनुजपेत् । “गर्भो अस्योषधीनाम इत्युंख्यं भस्माप्सूप्यमानम' इति हि वैतानं सूत्रम् [वै० ५.१] ॥ या ओषधयः” इति तृचेन ब्राह्मणाकोशे जलोदरे च शान्त्यर्थं सो- मलताम् अग्नौ प्रक्षिप्य व्याधितं धूपयेत् || तथा तत्रैव कर्मणि अनेन तृचेन मधुमि दधि अभिमन्त्र्य पा- ययेत् ॥ 66 तथा क्षीरं तक्रेण संमिश्रय अभिमन्य पाययेत् ॥ तथा दधि मधु क्षीरम उदश्वितं च एकीकृत्य पाययेत् ॥ सूत्रितं हि । “या ओषधय इति मन्त्रोक्तस्यौषधिभिर्धूपयति” इत्या- दि [कौ॰४.७] ॥ तथा “या ओषधयः' इत्यस्या अंहोलिङ्गगणे पाठाद् अनुक्तान्य- प्रतिषिद्धानि भैषज्यानाम् अंहोलिङ्गाभिः ” [ कौ० ४. 6] इत्यादिषु गण- प्रयुक्तो विनियोगो द्रष्टव्यः ॥ 66 1S' संपादितो. 2S कुंभ नि. BS' संपादि 'S' `मिश्रण प्रतीहारं. Som. 6 S ' इत्युख्य°. S' जलोदरं च. "ण". १९२ 1 अपर्वसंहिताभाष्ये तत्र प्रथमा || य॒मो मृत्युर॑घम॒ारो नि॑िरृथो ब॒भ्रुः श॑र्वोस्तां नील॑शिखण्डः । दे॒वज॒नाः सेन॑योत्तस्थिवांसस्ते अस्माकं परि वृञ्जन्तु वीरान् ॥ १ ॥ य॒मः । मृत्युः । अ॒घऽमारः । निःऽऋथः । ब॒भ्रुः । श॒र्वः । ॲस्ता॑ । नी- लंडशिखण्डः । दे॒व॒ऽज॒नाः । सेन॑या । उ॒त्त॒स्मि॒ऽवस॑ः । ते । अ॒स्माक॑म् । परि॑ । वृ॒ञ्जन्तु । वीरान् ॥ १ ॥ नि- यमयति नियमयति पापानुसारेण प्राणिनो निगृह्णातीति यमः | मार- यति प्राणांख्याजयतीति मृत्युः । अघमारः अघेन पापेन निमित्तेन मार- यतीति अघमारः । 2 "पुंसि संज्ञायाम्” इति घः ४ । ॠय: निःशेषेण ऋच्छति पीडयतीति निरृथः । ॠ गतौ इत्य- स्मान्निरुपसृष्टाद् औणादिकः स्थक् प्रत्यय: ४। बभ्रु: पिङ्गलवर्ण: भ- रणशीलो वा । भृञ् भरणे इत्यस्मात् कुर्भश्च [उ०१.२२] इति कुप्रत्ययः द्विर्भावश्च हु । शृणाति हिनस्तीति शर्वः । आशू हिं- सायाम् इत्यस्माद् वप्रत्ययः । अस्ता । असु क्षेपणे इत्यस्मात् ताच्छीलिकस्तृन क्षेपणशीलः । नीलशिखण्ड: नीला: कृष्णवर्णाः शिखण्डाः शिखा यस्य स तथोक्तः । एतत्संज्ञका यमादयो देवजना: दे- वजातयः पापिनां हिंसार्थ सेनया स्वस्वपरिवारजनसंघेन उत्तस्थिवांसः उ त्थिताः स्वस्थानाद् उकान्ता वर्तन्ते । * उत्पूर्वात् तिष्ठतेर्लिंट: वसुः । 'वस्वेकाजाद्यसाम्” इति इडागमः ४ । जगदुपद्रवकारिणस्ते अ- । स्माकं वीरान पुत्रपौत्रादीन् परि वृञ्जन्तु परिहरन्तु । मा बाधन्ताम् इ- 'सोरलोप: " इति अकारलोपः ॥ 66 त्यर्थः ।
- वृजी वर्जने ।
द्वितीया || मन॑सा॒ होमै॒र्हर॑सा घृ॒तेन॑ श॒र्वायास्व॑ उ॒त राज्ञे भ॒वाय॑ । १ A श॒र्व्या PJ K अस्त्रां. २il on Mss. and Majdkas स्त्रा for ता. We with Niyam ३P [ अ० १०. सू° ९३.]२६६ षष्ठं काण्डम् | नम॒स्ये॒भ्यो॒ नम॑ ए॒भ्यः कृणोम्य॒न्यत्र॒स्मघवि॑षा नयन्तु ॥ २ ॥ मन॑सा । होमे॑ः । हर॑सा । घृ॒तेन॑ । श॒र्वाय॑ । अस्वे॑ । उ॒त । राशे॑ । भ॒वाय॑ । न॒म॒स्ये॒भ्यः । नम॑ । ए॒भ्यः॒ । कृ॒णोमि॒ । अ॒न्यत्र॑ । अ॒स्मत् । अ॒घऽवि॑षाः । नयन्तु ॥ २ ॥ १९३ 99 मनसा मन:संकल्पमात्रेण हरसा हरणशीलेन तेजसा । तद्धेनुत्वात् ताच्छब्दयम् । तेजोरूपेण घृतेन क्षरणशीलेन आज्येन क्रियमाणैः होमैः सह शर्वाय एतसंज्ञाय देवाय । अस्त्रे क्षेत्रे एतन्नाम्ने । उत अपि च राज्ञे एतेषाम् ईश्वराय भवाय महादेवाय । एभ्य: “यमो मृत्युरघमारः इति प्राग् अनुक्रान्तेभ्य: नमस्येभ्य: नमस्कारार्हेभ्यो नमस्कृणोमि नमस्क रोमि । होमैर्नमस्कारेण च प्रीतास्ते अस्मत् अस्मत्तः अन्यत्र अघवि- षाः । अघं पापमेव विषं विषवन्मृतिकरं यासु ताः कृत्यास्तथोक्ताः । ता नयन्तु प्रापयन्तु ॥ तृतीया ॥ त्राय॑ध्वं नो अ॒घवि॑षाभ्यो व॒धाद् विश्वे॑ देवा मरुतो विश्ववेदसः । अ॒ग्नीषोमा॒ वरु॑णः पू॒तद॑क्षा वातापर्जन्ययो॑ः सुम॒तौ स्या॑म ॥ ३ ॥ त्राय॑ध्वम् । नः॒ । अ॒घऽवि॑षाभ्यः । व॒धात् । विश्वे॑ । दे॒वाः । म॒रुतः । वि॒श्व॒ऽ- वेद॒सः । अस्मान त्रायध्वम् पालयत । अ॒ग्नीषोमा॑ । वरु॑णः । पू॒ऽद॑क्षाः । वा॒ाना॒ाप॒र्जन्ययो॑ः । सु॒ऽम॒तौ । स्याम् ॥ ३ ॥ हे विश्वे देवा: हे मरुतः विश्ववेदसः सर्वधनाः सर्वगोचरज्ञाना वा यूयम् अघविषाभ्यः प्रांगुक्ताभ्यः कृत्याभ्यः वधात् तत्कृतात् हननात नः ॐ अघविषाभ्य इति । 'भीत्रार्या - विश्वे देवा इत्युक्तम् के पुनस्त इत्या- ऋ“ ईदनेः सोम- वरुणयो: " इति अग्निशब्दस्य दीर्घः । सुपां सुलुक् इति पूर्व- सवर्णदीर्घः छु । वरुणः वारयिता पापिनां निग्रहीता देवः पूतदक्षाः पूतं शुद्धं दक्षो बलं यस्य स तथोक्तः । अनेन मित्रो विवक्षितः । “मित्रं नाम् ०" इति पञ्चमी । ह । अग्नीषोमा. अग्निश्च सोमश्च अग्नीषोमौ । 66 २५ 1 १९४ अथर्वसंहिताभाष्ये हुवे पूतदक्षम्" इति हि मन्त्रान्तरम् [ ऋ० १.२.७] | तथा वयं वाता- पर्जन्ययोः वातश्च पर्जन्यश्च वातापर्जन्यौ । वातो वायुः सूत्रात्मा सर्वजग माणभूतः । पर्जन्यः वृष्टिप्रदो जीवनात्मा । ” “देवताइन्हे च” इ- ति पूर्वपदस्य आन । तयोः सुमतौ शोभनायाम् अनुग्रहात्मि- कायां बुद्धौ स्याम भवेम ॥ चतुर्थी ॥ अमी सं वो मनो॑सि॒ सं व्र॒ता समाकूतीर्नमामसि | व॑ता॒ स्थन॒ तान् वः सं न॑मयामसि ॥ १ ॥ सम् । वः । मनो॑सि । सम् । व्र॒ता । सम् । आऽकृ॑तीः । न॒माम॒सि॒ । अ॒मी इति॑ । ये । विऽव॑ताः । स्थन॑ । तान् । व॒ः । सम् । नमयाम॒सि ॥ १ ॥ “सं वो मनांसि” इति द्वे चतुर्थीपञ्चम्यौ पूर्ववद् [३. ४. ५,६] व्याख्येये ॥ पञ्चमी ॥ अ॒हं गृ॑भ्णामि॒ मन॑सा॒ मनो॑सि॒ मम॑ चि॒त्तमनु॑ चि॒त्तेभि॒रेत॑ । मम॒ वने॑षु॒ हृद॑यानि वः कृणोमि॒ मम॑ य॒ातमनु॑वर्त्मान॒ एत॑ ॥ २ ॥ अ॒हम् | गृभ्णा॒ामि॒ | मन॑सा । मनो॑सि । मम॑ चि॒तम् । अनु॑ । चि॒त्तेभिः । 1 आ। इत् । मम॑ । वने॑षु । हृद॑यानि । वः॒ । कृ॒णोमि॒ । मम॑ । य॒तम् । अनु॑ऽवर्त्मानः । आ | इत ॥ २ ॥ षष्ठी ॥ ओते॑ मे॒ द्यावा॑पृथि॒वी ओता॑ दे॒वी सर॑स्वती । ओतो॑ म॒ इन्द्र॑श्च॒ग्निश्च॒र्ध्वास्मि॒दं स॑रस्वति ॥ ३ ॥ ओते॒ इत्याऽव॑ते । मे॒ । द्यावा॑पृथि॒वी इति । आता । दे॒वी । सर॑स्वती । - आऽव॑तौ । मे। इन्द्र॑ः । च॒ अ॒ग्निः । च॒ । ऋ॒ध्यास्मि॑। इ॒दम् । स॒रस्व॒ति॒ ॥ ३ ॥ । "दिवो द्यावा i द्यावापृथिवी छौश्च पृथिवी च द्यावापृथिव्यौ । इति द्यावा आदेश: । “सुप सुल" ति पर्वसवर्णदीर्घः Tw I [अ० १०. सू° ९५.]२६७ षष्ठं काण्डम् । १९५ उभे मे माम ओते आभिमुख्येन संतते परस्परं संबद्धे वा । देवी द्योतमाना सरस्वती द्यावापृथिव्योर्मध्ये वर्तमाना वाग्देवता सापि ओता अस्मदाभिमुख्येन संबद्धा । ४ आङ्पूर्वाद् वेञ् तन्तुसंताने इत्यस्मा- निष्ठा । वचिस्वपि ० " इत्यादिना संप्रसारणम् । तथा इन्द्रश्च अग्निश्च मे मह्यं मदभिलषितफलसिद्ध्यर्थम् ओतौ आभिमुख्येन संबद्धौ परस्परप्रोतौ वा एककार्योधुक्तौ । अतः एतेषाम् अनुग्रहात हे सरस्वति मन्त्रात्मके देवि इदम इदानीं वयम् ऋध्यास्म समृद्धा भूयास्म । धु वृद्धौ ॥ सप्तमी ॥ अ॒श्व॒न्थो दे॑व॒सद॑नस्तृतीय॑स्यामि॒तो दि॒वि । तत्र॒मृत॑स्य॒ चक्ष॑णं दे॒वाः कुष्ठ॑मवन्वत ॥ १ ॥ अ॒श्व॒त्थः । दे॒व॒ऽसद॑नः । तृतीय॑स्याम् । इ॒तः । दि॒वि । । तत्र॑ । अ॒मृत॑स्य । चदा॑णम् । दे॒वाः । कुष्ठ॑म् । अव॒न्वत॒ ॥ १ ॥ । “ अश्वत्थो देवसदनः” इति सप्तम्यष्टम्यौ पूर्ववद् [५.४.३,४] अ- त्रापि व्याख्येये ॥ अष्टमी ॥ हि॒र॒ण्ययी॒ नौर॑चर॒द्धिर॑ण्यबन्धना दि॒वि । तत्र॒मृत॑स्य॒ पू॒ष्प॑ दे॒वाः कुष्ठेमवन्वत ॥ २ ॥ हिर॒ण्ययीं । नौः । अचरत् । हिर॑ण्यऽबन्धना । दि॒िवि । तत्र॑ । अ॒मृत॑स्य । पुष्य॑म् । दे॒वाः । कुष्ठ॑म् । अ॒व॒न्वत ॥ २ ॥ • नवमी ॥ . गर्भो अ॒स्योष॑धीनां गर्भो हि॒मव॑तामु॒त । गर्भो विश्व॑स्य भू॒तस्ये॒मं मे॑ अग॒दं कृ॑धि ॥ ३ ॥ गर्भैः । असि । ओष॑धीनाम् । गर्भैः । हि॒िमऽव॑ताम् । उ॒त । गर्भः । विश्व॑स्य । भू॒तस्य॑ । इ॒मम् । मे॒ । अ॒ग॒दम् । कृ॒धि ॥ ३ ॥ १ J पुष्यँ. We with ABBrBDKKR SPÈvc-Cr. १९६ अथर्वसंहिताभाष्ये हे असे त्वम् ओषधीनाम् । ओषः पाकः आसु धीयत इति ओष- ध्रयः सर्वा वीरुधः । तासां गर्भ: गर्भवद् अन्तरवस्थितः असि भवसि । उत अपि च हिमवताम् शीतस्पर्शवताम् अन्येषामपि वनस्पतीनां हिमव- प्रमुखानां पर्वतानां वा हे अग्ने त्वं गर्भो भवसि । किं बहुना । वि- श्वस्य सर्वस्यापि भूतस्य भूतजातस्य त्वं गर्भो भवसि । अमे: सर्वज- गत्परिपाकहेतुत्वेन सर्वत्र अन्तरवस्थानात् । ईदृशस्त्वम् इमं मे मदीयं जनम् अगदम् रोगरहितं कृधि कुरु ॥ दशमी ॥ या ओष॑धयः॒ सोम॑राज्ञीर्वह्वीः शतवि॑िचक्षणाः । बृह॒स्पति॑प्रसूता॒स्ता नो॑ मुञ्च॒न्त्व॑ह॑सः ॥ १ ॥ याः । ओष॑धयः । सोम॑ऽराज्ञी: । ब॒ह्वीः । श॒तऽविचक्षणाः । बृह॒स्पति॑ऽप्रसूताः । ताः । नः । मुञ्च॒न्तु | अंह॑सः ॥ १॥ या ओषधयः वीरुधः सोमराज्ञीः सोमः अमृतमयो देवो राजा ई- श्वरो यासां तास्तथोक्ताः । * बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जसि “ वा छन्दसि” इति पूर्वसवर्णदीर्घः ४ । बह्वीः बह्वयः अनेकवि- धाः । हु“बह्लादिभ्यश्च” इति ङीष् । शतविचक्षणाः शतं- विधदर्शनाः । रसवीर्यविपाकेन नानाविधज्ञानोपेता इत्यर्थः । बृहस्पति- प्रसूता: बृहस्पतिना देवेन तत्तद्रोगभैषज्येषु प्रसूताः प्रेरिताः । विनियुक्ता इत्यर्थः । तास्तथाविधा ओषधयः नः अस्मान् अंहसः पापात् नानावि- धरोगनिदानात् मुञ्चन्तु विसृजन्तु पृथक् कुर्वन्तु ॥ एकादशी || 66 मुञ्चन्तु॑ मा शप॒थ्या॒ाद वरु॒ण्यदुत । अथो॑ य॒मस्य॒ पनी॑शाद् विश्व॑स्माद् देवकिल्षात् ॥ २ ॥ मु॒ञ्चन्तु॑ । मा॒ा । श॒प॒थ्यत । अथो॒ इति॑ । व॒रु॒ण्यात् । उ॒त । १ B 'बींशा R Vबीशा°. We will ADšPPKKCs CP, 1S' दश° for शन. [अ० १०. सू° ९६.]२६९ षष्ठं काण्डम् । १९७ अथो॒ इति॑ । य॒मस्य॑ । पशात् । विश्व॑स्मात् । दे॒व॒ऽकल्पात् ॥ २ ॥ आपः ओषधयो वा मा मां शपथ्यात् शपथजनिताद् ब्राह्मणाक्रोश- जात पापाद् मुञ्चन्तु वियोजयन्तु । अथो अपि च । उतशब्द: अप्य र्थे । वरुण्यात् वरुणकृताद् अनृतवदनादिजनितात पापादपि मुञ्चन्तु । “अनृते खलु वै क्रियमाणे वरुणो गृह्णाति" इति हि श्रुतिः [तैबा १.७.२.६.] । अथो अपि च यमस्य अन्तकस्य संबन्धिन: पड्डीशात पादबन्धनपाशाद् मुञ्चन्तु । ४ पड़ीशशब्दः पृषोदरादिः ४ । अनेन विशेषकथनेन । विश्वस्मात् सर्वस्माद् देवकिल्बिषात् देवकृतात् पा- पाद् मां मुञ्चन्तु ॥ किम द्वादशी | यञ्चक्षु॑षा॒ मन॑सा॒ यच्च॑ वा॒चोपरम जाय॑तो यत् स्व॒पन्त॑ः । सोमस्तानि॑ स्व॒धया॑ नः पुनातु ॥ ३ ॥ यत् । चक्षु॑षा | मन॑सा । यत् । च । वाचा । उपआरम । जाग्र॑तः । यत् । स्वपन्त॑ः । सोम॑ः । तानि॑ । स्व॒धया॑ । नः॒ । पुना॒तु ॥ ३ ॥ T: 66 यम् । जाग्रत: जाग्रदवस्थापना इन्द्रियैः शब्दस्पर्शादिविषयान् व्यवहरन्तो व 3 जागृ निद्राक्षये । अस्मात् लटः शत्रादेशः । जक्षित्या- दय: ०" इति अभ्यस्तत्वाद् 'नाभ्यस्तात्" इति नुमभावः । क्षुषा । उपलक्षणम् एतत् । चक्षुरादीन्द्रियेण प्रतिषिद्धबाह्यविषयगतरू- पादिग्राहिणा | मनसा प्रतिषिद्धविषयसंकल्पविकल्पजनकेन मानसेन्द्रियेण यद् उपारिम यत् पापम् उपंगताः । ॠ गतौ इत्यस्मात् लिटि रूपम् । यञ्च पापं वाचा | कर्मेन्द्रियाणाम् उपलक्षणम् एतत् । वागादिकर्मेन्द्रियेण कामचारवादादिना उपगताः स्मः । तथा स्वपन्तः स्वभावस्था वयं तत्र बाह्येन्द्रियाणाम् उपरमात् केवलं मनसैव यत् पापं चक्रम नः अस्माकं तानि पापानि सोमः पितृलोकाधिपतिर्देवः स्वधया पितॄन् उद्दिश्य अस्माभिः क्रियमाणया | स्वधाकारोपलक्षितेन पिज्यकर्म- 66 १९४ णेत्यर्थः । पुनातु शोधयतु । ॥ इति हूस्वत्वम् अपर्वसंहिताभाष्ये 66 66 ४ पूञ् पवने । 'प्वादीनां ह्रस्वः " [ इति ] दशमेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ ‘अभिभूः ” [ ६. ९७] “ इन्द्रो जयाति ” [ ६. ९४] "अभि त्वेन्द्र [ ६.९९ ] इति तृचैः संग्रामजयकर्मणि आज्यहोमं सक्तुहोमम् धनुरिध्मे- नौ धनु:समिदाधानम् शरमेश शरसमिदाधानम् संपातिताभिमन्त्रितध- नुःमदानं वा कुर्यात् । अभिभू: इन्द्रो जयाति अभि त्वेन्द्र इति सां- ग्रामिकाणि । आज्यसक्तून् जुहोति" इत्यादिसूत्रात् [ कौ०२, ५ ] " 66 66 " तथा एषां तृचानाम अपराजितगणे पाठाद् उपाकर्मादिषु 'अभयै- रपराजितैः” इति [ कौ० १४.३] “अपराजितगणोपराजितायाम् " [ न० क°१७] इति च एवमादिषु गणप्रयुक्तो विनियोगो द्रष्टव्यः ॥ तथा इन्द्रमहाख्ये कर्मणि एतैस्तृचैः पूर्णहोमं जुहुयात् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि एतैस्तृचैः पशव आलब्धव्याः ॥ तथा तत्रैव एतैरिन्द्रोपस्थानं कुर्यात् ॥ 66 >> << सूत्रितं हि । 'अभिभूर्यज्ञ इत्येतैस्त्रिभिः सूतैरन्वारये राजनि पूर्ण- होमं जुहुयात्" इत्यादि [ कौ०१४. ४] ॥ अत्र “इन्द्रो जयांति" इति तृचेन परसेनाविद्वेषणकर्मणि राजा सेनां त्रिः परिगच्छेत् । “परि वर्त्मानि[६. ६७] इन्द्रो जयाति [ ६.९४] इति राजा त्रि: सेनां परियाति" इति सूत्रात् [ कौ ०२.७] ॥ तथा महाव्रते संनद्धं राजानम् अन्यं वा ब्रह्मा अनेन अनुमन्त्रयेत । राजानम अन्यं वा मर्माणि ते [७, १२३] इति संनद्धम् इन्द्रो ज- याति [ ६.९४] इत्यनुमन्त्रयते” इति हि वैतानं सूत्रम [वै० ६.४] ॥ . तत्र प्रथमा ॥ अ॒भि॒िभूर्य॒ज्ञो अ॑भि॒भूर॒ग्निर॑भि॒भूः सोमो॑ अभि॒भूरिन्द्र॑ः ।. अ॒भ्य॑हं विश्वा॒ पृत॑ना॒ यथासा॑न्ये॒वा वि॑धेम॒ग्निहो॒त्रा इ॒दं ह॒विः ॥ १ ॥ १K अभ्या १९ ABDRSC. अभ्या ३०. We with K V. 1S' शरे for शंर मंझौ 2S संपादिना. :: S' आरन्त्र, १९९ [अ० १०. सू० ९७.]२७० षष्ठं काण्डम् । अ॒भि॒ऽभूः । य॒ज्ञः । अ॒भि॒ऽभूः । अ॒ग्निः । अ॒भि॒ऽभूः । सोम॑ः । अ॒भि॒ऽभूः । इन्द्रः । अ॒भि । अ॒हम् । विश्वा॑ः । पृत॑नाः । यथा॑ । असा॑नि । ए॒व । वि॒धेम॒ । अ॒- ग्निऽत्राः । इ॒दम् । ह॒विः ॥ १ ॥ यज्ञः अस्माभिर्जयकामैः क्रियमाणो यागः अभिभू: शत्रूणाम् अभि- भविता भवतु । तथा यागनिष्पादकोयं सांग्रामिकोग्निः अभिभू: अभि- भविता अस्तु । यागसाधनभूतः सोमः अभिभूः शत्रूणाम् अभिभविता | तेन सोमेन तर्पित इन्द्रः अभिभूः अभिभविता ॥ अहं शत्रुजयकामः विश्वाः सर्वाः पृतना: सेना: शात्रवीः यथा अभ्यसानि अभिभवानि एव एवम् अग्निहोत्रा: अग्नौ जुह्वतो वयम् इदं संग्रामजयार्थे हवि: विधेम विध्याम | हुविध विधाने । तौदादिकः ॥ द्वितीया || स्व॒धास्तु॑ मित्रावरुणा विपश्चिता प्र॒जाव॑त् क्ष॒त्रं मधु॑ने॒ह पि॑न्वत॑म् । बाघैयां दूरं नितिं परा॒चैः कृतं चि॒देन॒ प्र मु॑मुक्तम॒स्मत् ॥ २ स्व॒धा । अस्तु । मित्रावरुणा । वि॒िपःऽचि॒ता । प्र॒जाऽव॑न् । क्ष॒त्रम् | मधु॑ना । इह । पिन्वतम् । बाधेषाम् । दूरम् । निऽॠतिम् । पराचैः । कृ॒तम् । चि॒त् 1 एन॑ः । म । मुमुक्तम् । अस्मत् ॥ २ ॥ हे विपश्चित विपश्चित मेधाविनौ हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ युवा- भ्यां स्वधा । अन्ननामैतत् । हविर्लक्षणम् अन्नम् अस्तु तृप्तिकरं भव- तु । तौ युवाम् इह अस्मिन् राजनि प्रजावत् प्रजाभिर्युक्तं क्षत्रम् बलं मधुना मधुररस्सेन पिन्वतम् सिञ्चतम् । X पिवि सेचने । इदिवा- नुम् । • निॠतिम् पापदेवतां पराजयकारिणीं पराचैः पराङ्मुखं दूरं बाधेथाम् । अस्मत्तो दूरदेशे यथा सा पराङ्मुखी विनश्यति तथा B पि॑िन्वत. १ २०० अथर्वसंहिताभाष्ये हिंस्तम इत्यर्थः । कृतं चित् शत्रुभिः कृतमपि एनः पापं पराजयनिमि- नम् अस्मत् सकाशात् म मुमुक्तम् प्रमोचयतम् । छान्दस: शप: शुः ॥ Xमुल मोक्षणे । तृतीया || इ॒मं वी॒रमनु॑ हर्षध्वमुग्रमिन्द्रं सखायो अनु सं रंभध्वम् । ग्रामजित गोजितं॒ वज्रबाहुं जय॑ना॒न॒मम॑ प्रभृणन्त॒मोज॑सा ॥ ३ ॥ इ॒मम् । वी॒रम् । अनु॑ । ह॒ष॑ध्व॒म् | उ॒ग्रम् | इन्द्र॑म् । स॒खाय॒ः । अनु॑ । सम् । रभध्वम् । 'ग्राम॒ऽजित॑म् । गो॒ऽजित॑म् । वज्र॑ऽवाहुम् । जय॑न्तम् । अम॑ प्र॒ऽमृ॒णन्त॑म् ओज॑सा ॥ ३ ॥ इमम् अस्मदीयं वीरम वीर्यवन्तं राजानम् अनु हे सैनिकाः हर्षध्वम् वीररसेन हृष्टा भवत । कीदृशम् | उग्रम् उहूर्णबलम् इन्द्रम परमैश्व- र्ययुक्तम् हे सखायः समानख्यानाः सैनिकाः अनु सं रभध्वम् राजानम अनुसृत्य युद्धोयुक्ता भवत । यद्वा इन्द्रः संग्रामाधिदेवता स एवात्र स्तू- यते । अस्मिन् पक्षे हे सखायः समानख्याना मरुत इत्येतावानेव विशे- षः । कीदृशम् इन्द्रम | ग्रामजितम् ग्रामान जयन्तं गोजितम् गा: शात्रवीर्जयन्तम् अपहरन्तं वज्रबाहुम् वज्रहस्तम् उद्यतायुधम् अत एव जयन्तम् शत्रून् पराजितान् कुर्वन्तम् | अज्म अजनशीलं क्षेपणशीलं त्रुबलम् ओजसा बलेन प्रमृणन्तम् प्रकर्षेण हिंसन्तम् । सायाम् । “श्राभ्यस्तयोरात: " इति आल्लोपः ॥ मृञ् हिं- चतुर्थी ॥ इन्द्रो॑ जयाति॒ न परा॑ जयाता अधिराजो राज॑सु राजयाते । चकृ॑त्य॒ ईड्यो वन्य॑श्योप॒सर्थो नम॒स्य भवेह ॥ १ ॥ इन्द्र॑ । ज॒या॒ति॒ । न । परा॑ । जयतै । अधि॒ऽराजः । राज॑ऽसु । राजयातै । च॒कृ॒त्य॑ः । ईड्य॑ः । वन्यः॑ः । च॒ । उप॒ऽसच॑ः । नम॒स्यः । भव । इ॒ह ॥ १ ॥ [अ० १०. सू° ९t.]२७१ षष्ठं काण्डम् । २०१ अस्मिन् संग्रामे अस्य राज्ञः साहाय्यार्थम् आगत इन्द्रः तदात्मको वा अयं राजा जयाति जयतु न परा जयातै पराजयं मा प्राप्नोतु १ अधिको राजा अधिराजः सर्वेषां राज्ञाम् अधिपतिरिन्द्रः राजसु अन्ये- षु भूपालेषु राजयाते अस्मान् राजयतु प्रकाशयतु वीर्यवत्तया प्रख्यापय- ॐ राजयतेलेंटि आडागमः । “वैतोन्यत्र” इति ऐकारः । च इन्द्रः चर्कत्य: अतिशयेन शत्रूणां कर्तिता छेता । & कृती छेद- ने इत्यस्माद् यङन्तात् पचाद्यच् । ईड्य: स्तुत्यः वन्द्यः वन्दनी- ॠहलोर्ण्यत्" इति ण्यत् । ईडवन्दवृशंसदुहां स 66 उभयत्र ण्यतः इति आधुदात्तत्वम् । उपसद्य: उपसदनीयः सर्वैः से- वनीयः । हे इन्द्र यस्मात् त्वम् एवंगुणविशिष्टः तस्माद् इह अस्मिन् संग्रामे नमस्यः अस्माभिः पूजनीयो भव । हु“नमस: पूजायाम " इति स्मरणाद् नम:शब्दात् पूजार्थे "नमोवरिवः” इति क्यच् । तद्- न्तात् पचाद्यच् ॥ 66 पञ्चमी । त्वमि॑न्द्राधिराजः श्र॑व॒स्यु॒स्त्वं भ॑र॒भिभू॑ति॒र्जना॑नाम् । त्वं देवीशं इ॒मा वि राजायु॑ष्मत् स॒त्रम॒जरं॑ ते अस्तु ॥ २ ॥ त्वम् । इ॒न्द्र॒ । अ॒धि॒ऽराजः । श्रव॒स्युः । त्वम् । भूः । अ॒भिऽभू॑तिः । ज नानाम् । त्वम् । दैवीं: । विश॑ः । इ॒माः । वि । राजा॒ । आयु॑ष्मत् । क्ष॒त्रम् । अ॒जर॑म् । ते । अस्तु ॥ २ इन्द्राभेदेन राज्ञः स्तुतिः । हे इन्द्र त्वम् अधिराजः राज्ञाम् अन्ये- षाम अधिक: सन् श्रवस्युः । श्रव इत्यन्नस्य यशसो वा नामधेयम् । ततो भवसि । “क्याच्छन्दसि” इति उप्रत्ययः । अधिराज राजाह: सखिभ्य: ०" इति टच् समासान्त: X । जनानाम् सर्वेषां प्राणिनाम् अभिभूतिः अभिभविता स्वमहिम्ना तिरस्क- इति । १ P देवी: | S' सहायार्थम्. २०२ अथर्वसंहिताभाष्ये र्ता भूः भवसि । X भवतेश्छान्दसे लुङि “बहुलं छन्दस्यमाङयोगे- पि” इति अडभावः हूँ । दैवी: देवसंबन्धिनी: इमा विशः प्रजा: त्वं वि राज ईशिष्व । * राजतिः ऐश्वर्यकर्मा । हे राजन् ते तव आयुष्मत् चिरकालजीवनोपेतम् अजरम् जरारहितम् अपचयरहितं क्षत्रम् बलम् अस्तु भवतु । अजरम् इति । “नञो जरमरमित्र- मृताः" इति उत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥ षष्ठी ॥ प्राच्या॑ द॒शस्वमि॑न्द्रासि॒ राजा॒ोतोदींच्या दि॒शो वृ॑त्र॒ह॑न्छत्रुहो॒सि । यत्र॒ यन्त स्रोग्यास्तचि॒तं ते॑ दक्षिणतो वृ॑ष॒भ ए॑षि॒ ह॒व्य॑ः ॥ ३ ॥ प्राच्यः । दि॒शः । त्वम् | इ॒न्द्र॒ | अ॒सि॒ । राजा॑ । उ॒त । उदी॑च्याः । वि॒शः । वृत्र॒ऽहुन् । शत्रुऽहः । अ॒ । यत्र॑ । यन्ति । स्रोत्याः । तत् । जितम् । ते । दक्षिणतः । वृष॒भः । ए॒ष । हव्यः ॥ ३ ॥ हे इन्द्र त्वं प्राच्या दिश: राजासि अधिपतिर्भवसि । उत उदीच्या: उत्तरस्या अपि दिशः अधिपतिरसि । प्राचीग्रहणं प्रतीच्या अप्युपल- क्षणम् । उदीचीग्रहणं. दक्षिणस्या अपि उपलक्षणम् । अत एव देशस्य वैविध्यम उक्तम् । देश: माग्दक्षिण: प्राच्य उदीच्यः पश्चिमोत्तरः सि । इति । तस्मात् सर्वासां दिशाम अधिपतिरसीत्यर्थ: । हे वृत्रहन् वृ- त्राणां शत्रूणां हन्तरिन्द्र त्वं शत्रुहोसि अस्मदीयानां शत्रूणां हन्ता भव- Z“आशिषि हनः” इति हन्तेर्डप्रत्ययः । यत्र यस्मिन् भूप्रदेशे स्त्रोत्याः स्रोतो जलप्रवाहा यन्ति प्रवहन्ति तत् सर्व स्थानं ते तव जितम् स्वकीयमेव भवति । कृत्स्नं भूमण्डलं त्वदायत्तमेवेत्यर्थः । ईडशो वृषभ: कामानां वर्षिता हव्यः अस्माभिराह्वातव्यः सन् संग्राम- २AKKPV चि हव्यः DC. °षि ह॒व्यं: B C ह॒व्य॑ currected १R वृत्रहंछ into 'वि ह॒व्यः. We with RPSJCr. ३ Þ K ह॒व्यः We with PJ Cr. [अ० १०. सू° ९९.]२७२ षष्ठं काण्डम् । २०३ जयार्थ दक्षिणतः अस्मद्दक्षिणभागे युद्धसमये एषि गच्छ सांहाय्यार्थी व र्तस्व । * हव्य इति । 'बहुलं छन्दसि” इति हृयतेः संप्रसारणे अचो यत्" इति यत् । “यतोनाव: ” इति आधुदात्तत्वम् ॥ [इति] द्वितीयं सूक्तम् ॥ 66 66 'अभि लेन्द्र” इति तृचस्य संग्रामजयादिकर्मसु पूर्वसूक्तेन सह उक्तो विनियोगः । सूत्रमपि तत्रैवोदाहृतम् || 66 अ- 66 तथा अग्निष्टोमे प्रातःसवने अनेन ब्रह्मा स्तोत्रम् अनुमन्त्रयेत । भि त्वेन्द्रेति स्तोत्रानुमन्त्रणम्” इति हि वैतानं सूत्रम् [वै०३.४] ॥ “देवा अदुः” इति तृचेन स्थावरजङ्गमविषभैषज्यार्थी वल्मीकमृदः सं - पातिताभिमन्त्रिताया बन्धनम् उदकेन सह पायनम् आचमनम् प्रलेपनं वा कुर्यात् । सूत्रितं हि । “[ देवा] अदुरिति वल्मीकेन बन्धनपायनाच- मनप्रदेहनम् उदकेन ” इति [ कौ० ४.७] H तथा आहिताग्नेरन्त्यसंस्कारे पुरोडाशं हृदये निधाय अनेन अनुमन्त्र- येत । सूत्रितं हि । “[देवा अदुरिन्युरसि पुरोडाशम्” इति कौ०११.२] ॥ तत्र प्रथमा ॥ अभिलेन्द्र रिमतः पुरा त्वौहरणाहु॑वे । ह्वया॑म्यु॒ग्रं च॒तारं॑ पु॒रुणा॑मानमेक॒जम् ॥ १ ॥ । अ॒भि । त्वा॒ । इ॒न्द्र॒ वरि॑मतः । पुरा । वा॒ा । अंहूर॒णात । हुवे । ह्वया॑मि । उग्रम् । चेत्तार॑म् । पुरुऽना॑मानम् । एकऽजम् ॥ १ ॥ । उरुशब्दाद् इमनि- विस्तीर्णशरीरत्वेन 99 चि । हे इन्द्रत्वा त्वां वरिमतः उरुत्वाद्धेतोः । 'प्रियस्थिर' इत्यादिना वर् आदेशः युगपत्संनिधानसमर्थत्वात् संग्रामेषु अंहरणात् कुटिलगमनात् पराजयनि- मित्तात् पुरा पूर्वमेव अभि हुवे आभिमुख्येन ह्वयामि । आह्वाने कार- 1S' ए for पदि. "he test in Sis एधि. 2S सहायार्थ. 3S' संपादिता. 1 Kusiha : देवा यशमिति for देवा अदुरिति But Kesava comments anpon the reading देवा अदुःos Sayana- test i- पुरात्वंहरणाद्धवे. Do Nayana mean to read पुरा तु पुरा एव = पूर्वमेव ? २०४ अथर्वसंहिताभाष्ये णम आह । उग्रम् उद्भूर्णबलं चेतारम् वेदितारं जयोपायज्ञं पुरुनामानम् पुरुभिर्बहुभिः प्रशस्तैर्नामधेयैर्युक्तम् यद्वा बहूनां शत्रूणां नमयितारम ए- कजम । एक एव जायते युद्धेषु प्रादुर्भवतीति एकजः । तम् असहायशू- रम इन्द्रं ह्वयामि ॥ द्वितीया ॥ यो अ॒द्य सेन्यो॑ व॒धो जिघसन् न उ॒दीर॑ते । इन्द्र॑स्य तत्रे बाहू स॑म॒न्तं परि॑ दद्मः ॥ २ ॥ यः । अ॒द्य । सेन्य॑ः । व॒धः । जिघन् । नः । उत्ऽईर॑ते । इन्द्र॑स्य । तत्र॑ । बाहू इति॑ । स॒म॒न्तम् । परि॑ । दु॒ह्म॒ ॥ २ ॥ अद्य इदानीं सेन्यः शत्रुसेनासंबन्धी यो वधः हननसाधनम् आयुधं नः अस्मान् जिघांसन् हन्तुम् इच्छन् उदीरते उद्गच्छति । गतौ कम्पने च । छान्दस: शपो लुगभावः । जिघांसन्निति । ज्झनगमां सनि ” इति दीर्घः 'अभ्यासाच्च” इति कुत्वम् 66 । तस्मिन् वधे इन्द्रस्य वाहू हस्तौ अस्मद्रक्षार्थ समन्तम् सर्वतः परि दध्मं प्राकारवत् परितो धारयामः ॥ तृतीया ॥ परि॑ि दह्म॒ इन्द्र॑स्य बाहू स॑म॒न्तं ऋ॒तुस्त्राय॑तां नः । देव॑ सवित॒तः॒ सोम॑ रा॒जन्त्सु॒मन॑सं मा कृणु स्व॒स्तये॑ ॥ ३ ॥ परि॑ । दु॒ह्म॒ । इन्द्र॑स्य । ब॒ाहू इति॑ । स॒म॑न्तम् । ऋ॒तुः । त्राय॑ताम् । नः । देव॑ । स॒वि॒ितः । सोम॑ । रा॒ज॒न् । सु॒ऽमन॑सम् । मा॒ा | कृ॒णु । स्व॒स्तये॑ ॥ ३ ॥ त्रातुः पालयितुरिन्द्रस्य बाहू हस्तौ समन्तम सर्वतः परि दध्मः । अतः स इन्द्रः नः अस्मान् त्रायताम् रक्षतु ॥ हे सवितः सर्वस्य प्रे रक देव हे राजन् सोम स्वस्तये क्षेमाय अविनाशायमा मां संग्रामे सुमनसम् जयेन शोभनमनस्कं कृणु कुरु । मोषसी ” इति उत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥ “सोर्मनसी अलो- ,, १ PPJ CP जिघांसम्. We with Sayana. So PPJ Cr. [अ० १०. सू०१००.]२७३ षष्ठं काण्डम् । चतुर्थी ॥ दे॒वा अ॑दु॒: सूर्यौ अद॒ाद् धौर॑दात् पृथि॒व्दात् । ति॒स्रः सर॑स्वतीरदु॒ः सच॑ता विष॒दूष॑णम् ॥ १ ॥ दे॒वाः । अ॒दुः । सूर्य॑ः । अदात् । द्यौः । अ॒ात् । पृथि॒वी । अदात् । ति॒स्रः । सर॑स्वतीः । अ॒दुः । सऽचि॑त्ताः । वि॒िष॒ऽदूष॑णम् ॥ १ ॥ २०५ देवा इन्द्रादयः सर्वे सचित्ताः समानमनस्का: सन्तः विषदूषणम् विषस्य स्थावरजङ्गमोद्भवस्य दूषकं निवर्तकम् औषधम् अदुः दत्तव- 1, 66 आशंसायां भूतवत् प्रत्ययः । डुदाञ् दाने | लुङि “गाति- स्था” इति सिचो लुक् । 'आत:" इति झेर्जुस् आदेशः हृ । सूर्यः सर्वस्य प्रेरक आदित्योपि विषदूषणम् अदात् ददातु । द्यौः द्युलोकः अदात् ददातु । पृथिवी भूमिदेवता अदात् ददातु | तिस्रः त्रिसंख्याकाः सरस्वती : सरस्वत्यस्त्रयीरूपाः । यद्वा इडा सरस्वती भारतीति तिस्रो दे- व्यः साहचर्यात् सरस्वत्य उच्यन्ते । ताश्च विषनिवारकम् इदम औषधम् अदुः ददनु प्रयच्छन्तु ॥ 66 पञ्चमी ॥ यद् वो॑ दे॒वा उपजीका आञ्च॒न् धन्व॑न्युद॒कम् । तेन॑ दे॒वम॑सू॒तेने॒दं दु॑षयता वि॒षम् ॥ २ ॥ यत् । वः॒ । दे॒व । उ॒प॒ऽ । आ॒ऽअञ्च॑न् । धन्व॑नि । उ॒द॒कम् । तेन॑ । दे॒वऽम॑सू॒तेन । इदम् । दूषयत । वि॒िषम् ॥ २ ॥ हे देवाः वः युष्माकं संबन्धिन्य उपजीकां: वल्मीकस्य निर्माज्य: ए- तत्संज्ञा: प्राणिविशेषा धन्वनि निरुदके स्थाने युष्मदीयाद् वरमदानाद् यद् उदकम् आसिञ्चन् अक्षारयन् । तथा च तैत्तिरीयकम् । "ता उ- 'पदीका अब्रुवन् वरं वृणामहै । अथ व इमं रन्धयाम । यत्र व च 'खनाम तदपोभितृणदामेति । तस्माद् उपदीका यत्र क्क च खनन्ति << B उपजीका. We with ABBrDKKRSPPJVC-Cr. २ PC देवाः ३J ●असिचन्. १ अथर्वसंहिताभाष्ये O 'तदपोभितृन्दन्ति " इति [तै आ° ५.१.४] । तेनोदकेन देवमसूतेन दे- वैर्दत्तेन इदं विषं दूषयत निवर्तयत ॥ २०६ 66 षष्ठी ॥ असु॑राणां दुहि॒तासि॒ सा दे॒वाना॑मसि॒ स्वसा॑ । दि॒वस्पृ॑थि॒व्याः संभू॑ता॒ सा च॑कर्षार॒सं वि॒षम् ॥ ३॥ असु॑राणाम् । दुहि॒ता । अ॒सि॒ । सा । दे॒वाना॑म् । अ॑सि॒ । स्वसा॑ । दि॒वः । पृथि॒व्याः । समऽभू॑ता । सा | चकर्थ । अर॒सम् । वि॒षम् ॥ ३ ॥ - हे वल्मीकमृत्तिके असुराणाम सुरविरोधिनां दानवानां दुहितासि कु- . मारी भवसि | देवानाम् इन्द्रादीनामपि सा त्वं स्वसासि भगिनी भ वसि । दिवः अन्तरिक्षाद् अवकाशात्मकात् पृथिव्याश्च संभूता उत्पन्ना सा वल्मीकमृत्तिका विषम स्थावरजङ्गमोद्भवम अरसम् रसरहितं निर्वीर्य चकर्ष आकर्षतु । * कृष आकर्षणे । छान्दसो लिट् ॥ [ इति ] तृतीयं सूक्तम् ॥ 66 आ वृषायस्व इति तृचेन वाजीकरणकाम: एकशाखार्कमाणं सं- पात्य अभिमन्त्र्य अर्कसूत्रेण बनीयात् ॥ तथा कृष्णमृगचर्ममणिं संपात्य अभिमन्त्र्य कृष्णमृगवालेन बनीयात् ॥ सूचितं हि । “ आ वृषायस्वेत्युभयम् अप्येति ” इति [ कौ० ५. ४ ] ॥ “यथायं वाहः” इति तृचेन स्त्रीवशीकरणकर्मणि वृक्षत्वक्शरखण्डत- गराञ्जनकुष्ठेवातसंभ्रमतृणादिद्रव्याणि पेषयित्वा आजोन आलोड्य स्त्रिया अङ्गम् अनुलिम्पेत् । सूत्रितं हि । 'वाञ्छ मे [ ६. ९ ] यथायं वाहः “[ ६.१०२ ] इति संस्पृष्टयोवृक्षलिबुजयोः शकलावन्तरेणेषुतगराञ्जनकुष्ठम- “धुंघरेष्मम चिततृणम् आज्येन संनीय संस्पृशति" इति [को० ४.११ ] ॥ 66 ८८ १] AS चंकर्ता]. We with BDKKRPP JVC-C. २ P असं. We with P JCP. IS कुष्टा for "कु४. We with Kove to. 2 S S. Kansika and his two commentator : मदुघ [अ० १०. सू०१०१.]२७४ षष्ठं काण्डम् । तत्र प्रथमा || आ वृ॑षायस्व श्वसिहि वर्ध॑स्व प्रथय॑स्व च । यथाङ्गं व॑र्धतां शेप॒स्तेन॑ य॒ोषित॒मिज्ज॑हि ॥ १ ॥ आ । वृष॒ऽय॒स्व॒ । श्व॒ह । वर्ध॑स्त्र । प्र॒थय॑स्व । च। य॒थाऽअङ्गम् । वर्धताम् । शेर्पः । तेन॑ । यो॒ोषित॑म् । इत् । जहि ॥ १ ॥ । २०७ श्व- हे पुरुष त्वम् आ वृषायस्व आ समन्ताद् वृषा सेचनसमर्थः पुंग- वः स इव आचर । अनेन बद्धेन अर्कमणिना बहुरेतस्को भवेत्य- र्थः । ॐ वृषशब्दात् “ कर्तुः क्यङ् सलोपश्च" इति क्यङ्ङ्क । सिहि प्राणिहि । दृढमाणो बलवान् भवेत्यर्थः । श्वस प्राणने । अ- दादित्वात् शपो लुक् । “रुदादिभ्यः सार्वधातुके” इति इडागमः ४ । र्धस्व उपचीयमानावयवो भव प्रथयस्व च विस्तीर्णशरीरो भव । विस्तारे | चुरादिरदन्तः । यथाँ येन प्रकारेण त्वदीयम् अँङ्ग शे- पः पुंस्मजननं वर्धताम् । उपचितावयवं सत् मिथुनीभवनक्षमं भवति तथा वर्धस्व प्रथयस्व चेति संबन्धः । तेन प्रवृद्धेन शेपसा योषितम् सुरतार्थिनीं स्त्रियं जहि गच्छ । इच्छब्दः अवधारणे । स च उक्तफ- लस्य अव्यभिचारं सूचयति ॥ मथ व- द्वितीया ॥ येन॑ कृ॒शं वा॒जय॑न्ति॒ येन॑ हि॒न्वन्त्यानु॑रम् । तेना॒स्य ब्र॑ह्म॒णस्पते॒ धनु॑रि॒वा ता॑नया॒ा पस॑ ॥ २ ॥ येन॑ । कृ॒शम् । वा॒जय॑न्ति । येन॑ । हि॒न्वन्ति । आतु॑रम् । तेन॑ । अ॒स्य । ब्र॒ह्म॒णः । पते॒ । धनु॑ऽइव । आ । त॒नय॒ । पस॑ ॥ २ ॥ येन रसविशेषेण वंशम् वन्ध्यं शुष्कवीर्य पुरुषं वाजयन्ति वाजीकुर्वन्ति प्रजननसमर्थवीयोंपेतं कुर्वन्ति । येन रसविशेषेण आतुरम् रोगार्त पुरुषं हिन्वन्ति प्रीणयन्ति पोषयन्ति । * हिवि प्रीणने । इदित्वान्नुम् ४ । हे १ ABDR'SVCS यथा. We with BKKPPJCr. २ Pश्वसिहि २०४ अथर्वसंहिताभाष्ये ब्रह्मणस्पते मन्त्रराशेः पालक देव तेन रसविशेषेण अस्य वाजीकरणका- मुस्य पसः । प्रजनननामैतत् । पुंस्प्रजननं धनुरिव धनुर्दण्डमिव आ तानय आततम् उन्नमितं कुरु ॥ तृतीया ॥ आहं त॑नोमि ते॒ पस॒ो अधि॒ ज्यामि॑व॒ धन्व॑नि । क्रम॒स्व॑शे॑ इव रोहित॒मन॑वग्लाया सदा॑ ॥ ३ ॥ । आ। अहम् । त॒नोमि॒ । ते॒ । पस॑ । अधि॑ । ज्याऽइ॑व । धन्व॑नि । क्रम॑स्वं । ऋश॑ऽइव | रोहित॑म् । अन॑व॒ऽग्लायता | सदा॑ ॥ ३ ॥ 'आहं तनोमि” इत्येषा तृतीया पूर्ववद् [४. ४.७] व्याख्येया ॥ चतुर्थी ॥ यथायं वाहो अ॑श्विना समेत संच वर्तते 1 ए॒वा माम॒भि ते॒ मन॑ः स॒मैतु॒ सं च॑ वर्तताम् ॥ १॥ यथा॑ । अ॒यम् । वा॒हः॑ः । अ॒श्विना । स॒ऽऐति॑ि । सम् । च॒ । वने॑ते । ए॒व । माम् । अ॒भि । ते॒ । मन॑ । स॒ऽऐनु॑ । सम् । च॒ । वर्तताम् ॥ १ ॥ हे अश्विना अश्विनौ [ यथा ] अयं वाहः सुशिक्षितोश्वः समैति वाह- केच्छानुगुण्येन सम्यग् वा आगच्छति सं च वर्तते सम्यक् तदधीनं वर्तते च एव एवम् हे कामिनि ते त्वदीयं मनः मां कामुकम् अभिलक्ष्य समैनु सम्यग् आगच्छतु । सम्यग् मदधीनं वर्ततां च । मय्येव सर्वदा रमताम् इत्यर्थः ॥ पञ्चमी ॥ • आहं खिदामि ते॒ मनो॑ राजा॒ाश्वः पृष्ट्यावि 4 रे॒च्छन्नं॒ यथा॒ा तृणं मयि॑ ते वेष्ट मन॑ः ॥ २॥ . आ । अ॒हम् । खामि॒ । ते॒ । मन॑ः । राज॒ऽअ॒श्वः । पृष्ट्यामऽइ॑व । २ P वाह.. ३ AKK १ On the varioms realings in this co.aple se IV. 1.7. V पृष्ठथा'. We witl BDRšPğJC. Cr. [अ० १०. सू० १०२.]२७५ षष्ठं काण्डम् । २०९ रे॒ष्मऽधि॑न्न॒म् । यथा॑ । नृण॑म् । मयि॑ । ते॒ । वे॒ष्ट॒म् । मन॑ः ॥ २ ॥ हे कामिनि ते तव मनः चित्तम् अहम् अनेन प्रयोगेण आ खिदा- मि मदभिमुखम् उत्खनामि उन्मूलयामि । आवर्जयामीत्यर्थः । छुखि- स द उत्खाते । तत्र दृष्टान्तः । राजाश्वः अश्वानां राजा राजा- राजदन्तादिषु [पठित ]त्वात् षष्ठ्या: परनिपातः । यथा अश्वश्रेष्ठः पृष्ट्याम् शङ्कुबडां सबन्धनरज्जुं लीलया आखिदति त इत् । रेष्मच्छिन्नम् रेष्मा रेषको वात्यात्मको वायुः तेन च्छिन्नं भग्नं तृ- णं यथा तद्वशं सत् परिभ्रमद् वर्तते हे कामिनि ते त्वदीयं मनः त- इद् मयि वेष्टताम् मदधीनं सत् परिभ्राम्यतु मा कदाचिद् अपगच्छु- वेष्ट वेष्टने ॥ तु । आञ्ज॑नस्य म॒दुध॑स्य॒ कुष्ठ॑स्य॒ नम॑दस्य च । तु॒रो भग॑स्य॒ हस्ता॑भ्या॑मनुरोध॑न॒मुद्भि॑रे ॥ ३ ॥ आ॒ऽअन॑नस्य | म॒दुर्घस्य । कुष्ठ॑स्य । नल॑दस्य | च। तु॒रः । भग॑स्य । हस्ता॑भ्याम् । अ॒नु॒ऽरोध॑नम् । उत् । भरे ॥ ३ ॥ आञ्जनस्य अञ्जनसाधनद्रव्यस्य त्रिककुत्पर्वतोद्भवस्य नीलाञ्जनादिमणेः मधुंघस्य मधूकवृक्षस्य यष्टिमधुकस्य वा कुष्ठस्य एतत्संज्ञकस्य औषधस्य न- लदस्य । सुगन्धिस्तृणविशेषो नलदः उशीरापरपर्याय: । एतेषां द्रव्याणाम् समुच्चयार्थश्चकारः । एतेषां समुदितानां द्रव्याणां संबन्धि अनुरोधनम् । अनुरुध्यते वशीक्रियते अनेनेति अनुरोधनम् अनुलेपनम् । रुध कामे इत्यस्मात् करणे ल्युट् । ईदृशम् अञ्जनादिद्रव्यसाधन- भूतम् अनुलेपनं तुर: लरमाणस्य भगस्य सौभाग्यकरस्य देवस्य हस्ता- भ्याम् अहम् उद् भरे उद्धरामि । त्वदीयम् अङ्गम् अनुलिम्पामीत्यर्थः ॥ चतुर्थ सूक्तम् ॥ ४ अनौ · इति सायणार्यविरचिते अथर्वसंहिताभाष्ये षष्ठकाण्डे द्रशमोनुवाकः ॥ b १ A Ê D KR C- भ्या॒मनु॒. We with K SPPJVC. अथर्वसंहिताभाष्ये 66 एकादशेनुवाके पञ्च सूक्तानि । अत्र “संदानं वः " [१०३] आ- दानेन" [१०४] इति तृचाभ्यां संग्रामजयकर्मणि भाङ्गपाशान् अन्यान् वा इङ्गिडालंकृतान् पाशान् संपात्य अभिमन्य परसेनाक्रमणस्थानेषु प्रक्षि- पेत् । “संदानं व आदानेनेति पाशैरादानसंदानानि ” इति हि सूत्रम् [कौ०२.७] ॥ २१० तत्र प्रथमा ॥ सं॒दानं॑ वो बृह॒स्पति॑ः संदानं सवि॒ता क॑रत् । सं॒दानं॑ मि॒त्रो अ॑र्य॒मा सं॒दानं॒ भगो॑ अ॒श्विना॑ ॥ १॥ स॒म॒ऽदान॑म् । वः॒ । बृह॒स्पति॑ः । स॒मऽदान॑म् । सवि॒ता । करत् । स॒मा॒ऽदान॑म् । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा । स॒मऽदान॑म् | भग॑ः । अ॒श्विना॑ ॥ १ ॥ हे शत्रुसेना: बृहस्पतिर्देवः वः युष्माकं संदानम् बन्धनम् एभिः प्र- क्षितैः पाशैः करत् करोतु । * संपूर्वो द्यतिर्बन्धने वर्तते । तस्माद् भावे ल्युट् । सविता सर्वप्रेरको देवः संदानम् युष्माकं बन्धनं क- रोतु । करोतेर्लेटि अडागमः । व्यत्ययेन [ वा ] शप् । मि- त्रश्च अर्यमा च संदानम् बन्धनं करोतु । भगश्च अश्विना अश्विनौ च संदानम् बन्धनं कुर्वन्तु ॥ द्वितीया ॥ सं प॑र॒मान्त्सम॑व॒मानथो॒ सं द्या॑मि मध्य॒मान् । इन्द्र॒स्तान् पर्यहार्दाना तान॑ग्ने॒ सं द्या त्वम् ॥ २॥ सम् । पर॒मान् । सम् । अव॒मान् । अथो॒ इति॑ । सम् । मि॒ । म॒ध्य॒मान् । इन्द्र॑ः । तान् । परि॑ । अाः । दाम्न | तान् । अग्ने । सम् | ह्य् | त्वम् ॥ २ ॥ परमा उत्कृष्टां दूरदेशस्थां वा शत्रुसेनां पाशैरहं सं द्यामि बभा- मि । ४ दो अवखण्डने । 'ओतः श्यनि" इति ओकारलोपः । अत्र उपसर्गवशाद् बन्धनार्थः । अवमाम् अपकृष्टाम् आसन्नदे- शवर्तिनीं वा परसेनां सं यामि । अथो अपि च मध्यमाम मध्यव[अ० ११. सू० १०४.]२७७ षष्ठं काण्डम् । २११ नीमपि सेनां सं द्यामि । तान् तथाविधसेनापतीन शत्रून् संग्रामा- धिपतिरिन्द्रः पर्यहाः परिहरतु वर्जयतु । हरतेर्लुङि लेः सिच् । 66 66 'बहुलं छन्दसि" इति इडभावे हल्ड्या" इत्यादिलोपे “रात् स- स्य इति सलोपः । हे अग्ने तान् परिहतान् शत्रून् दाम्ना "" पाशेन त्वं सं द्य बधान ॥ तृतीया || अमी ये यु॒ध॑मा॒ायन्ति केतून कृत्वानीकशः । इन्द्र॒स्तान् पर्य॑ह॒ादा॑म्ना॒ा तान॑ग्ने॒ सं द्या त्वम् ॥ ३ ॥ । अ॒मी इति॑ । ये । यु॒ध॑म् । आ॒ऽयन्ति | केतून् । कृ॒त्वा । अनीकऽशः । इन्द्रः । तान् । परि॑ । अह॒ाः । दाम्ना॑ । तान् । अग्ने । सम् | द्य | त्वम् ॥ ३ ॥ अभी दूरे दृश्यमाना ये शत्रवः युधम् • युद्धम् आयन्ति आगच्छन्ति अनीकश: संघश: केतून् कृत्वा ध्वजान कृत्वा । आगत्य युध्यन्त इत्य- र्थः । इन्द्रस्तान् इत्यादि पूर्ववत् ॥ चतुर्थी ॥ आ॒दाने॑न संदाने॑ना॒ामित्र॒ना द्या॑मसि । अ॒पाना ये चैषां प्रा॒णा असु॒नासू॒न्त्सम॑च्छिदन् ॥ १ ॥ आ॒ऽदाने॑न । स॒म॒ऽदाने॑न । अ॒मित्रा॑न् । आ । या॒म॒सि॒ । अपाना: ये। च॒ । ए॒षम् । प्रा॒णाः । असु॑ना । असू॑न् । सम् । अ॒च्छ॒द॒नन् ॥ १ ॥ मः । आदीयते आबध्यते अनेनेति आदानम् पाशयन्त्रविशेषः । तेन यत् संदानं बन्धनं तेन अमित्रान् शत्रून् आ द्यामसि आद्याम: आबभी- x“ इदन्तो मसिः” । तेषां शत्रूणां ये च अपाना: अन्तर्मुखाः प्राणवायुवृत्तयः ये च प्राणा: बहिर्मुखाः श्वासवृत्तयः तान् असून प्राणान् असुना प्राणेन समच्छिदम् सम्यक् छिनझि । पाशयन्त्रे- ण गलगतेन प्राणापानगती निरुध्य परस्परोपमर्देन हन्तीत्यर्थः । दिर् द्वैधीकरणे । 'इरितो वा” इति ले: अङ् आदेश: ॥ 3 66 अथर्वसंहिताभाष्ये पञ्चमी ॥ इ॒दमा॒ादान॑मक तप॒सेन्द्रे॑ण॒ संशितम् । अ॒मित्रा॒ येन॑ नः॒ सन्ति॒ तान॑न्न॒ आ द्या त्वम् ॥ २ ॥ इ॒दम् । आ॒ऽदान॑म् | अकरम् । तप॑सा । इन्द्रेण | समऽशितम् । अ॒मित्रा॑ । ये । अत्र॑ । नः॒ः । सन्ति । तान् । अ॒ग्ने॒ । आ । ह्य् | त्वम् ॥ २॥ इदम आदानम् आबन्धनसाधनं पाशयन्त्रं तपसा अभिचारकर्मोक्त- नियमविशेषेण अकरम अकार्षम् । * “कृमृहरुहिभ्यः” इति ले: अङ् आदेशः इन्द्रेण संशितम् सम्यक् तीक्ष्णी- कृतम् । X शो तनूकरणे । 'शाच्छोरन्यतरस्याम्" इति इ- । तच पूर्वम २१२ त्वम् । अत्र अस्मिन् संग्रामे नः अस्माकम् अमित्राः शत्रवो ये सन्ति हे अग्ने तान् सर्वान् शत्रून् त्वम् आ द्य आवधान पाशयन्त्रे- ण गृहाण ॥ षष्ठी ॥ ऐना॑न् द्यतामिन्द्रा॒ानी सोम॒ो राजा॑ च मे॒दिन । इन्द्रो॑ म॒रुत्वा॑ना॒दान॑म॒मित्र॑भ्यः कृणोतु नः ॥ ३ ॥ आ। ए॒ना॑न् । द्यताम् । इ॒न्द्र॒ इति॑ । सोम॑ः । राजा॑ । च॒ । मे॒दिनो॑ । इन्द्र॑ । म॒रुत्वा॑न् । आ॒ऽदान॑म् । अ॒मिने॑भ्यः । कृ॒णोतु । नः ॥ ३ ॥ इन्द्रश्च अग्निश्च इन्द्रानी मेदिनौ मेदस्विनी अस्माभिर्दत्तेन हविषा माद्यन्तौ वा देवौ एनान् अस्मच्छत्रून् आ द्यताम् आबनीताम् । तथा सोमो राजा च आबभानु । मरुत्वान् मरुद्गणैर्युक्त इन्द्रः नः अस्माकम् अमित्रेभ्यः शत्रुभ्यः आदानम् आवन्धनं कृणोतु करोतु ॥ [इति ] एकादशेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ ‘यथा मनो मनस्कैते;" इति तृचेन कासश्लेष्मरोगदिशान्त्यर्थे स- कुमन्थम् अभिमन्य भक्षयेत् ॥ १ All our Saañliita authorities 'नौ, and puda authorities 'नाम्, except Cr which we follow. २P द्यम्. [अ० ११. सू०१०५.]२७४ षष्ठं काण्डम् । तथा अनेन उदकम् अभिमन्त्य पाययेत् ॥ तथा अनेन सूर्यम् उपतिष्ठेत ॥ 66 यथा मनः [६.१०५] अव दिवः [७. ११२] इत्यरिष्टेन" इति हि सूत्रम् [ कौ०४.७] ॥ “आयने” इति तृचेन गृहादीनाम् अग्निदाहनिवृत्त्यर्थ गृहमध्ये गर्त कृत्वा उदकम् अभिमन्य निनयेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन अवकाम अभिमन्य गृहस्योपरि वितनुयात् || तथा तप्तमाषके दिव्ये तैलादिकम् अभिमन्य शपथकनें प्रयच्छेत् ॥ तथा अग्निदग्धम् एतत्तृचेन अभिमन्त्रितोदकेन प्रक्षालयेत् ॥ सूत्रितं हि । “आयने त इति शमनम् । अन्तरा हृदं करोति । 'शाले चावकया शालां परितनोति । शप्यमानाय प्रयच्छति । निर्दग्धं 'प्रक्षालयति" इति [ कौ॰ ७.३] ॥ 66 "हिमस्य त्वा" इत्याभ्याम् ऋग्भ्याम् अग्निच यने मण्डूकावकवेत सैर्विकृष्यमाणां चितिं ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । उक्तं वैता- 66 " अत्र अपाम् इदम् " ८ 66 ने । “चितिं परिषिञ्चति" इति प्रक्रम्य " इदं व आपः [३.१३.७] हि- 'मस्य त्वा [ ६. १०६.३] उप द्याम उप वेतसम् [ १४.३.५] अपाम् “इदम [ ६. १०६.२] इति मण्डूकावकवेत सैर्दक्षिणादिप्रतिदिशं विकृष्यमा- 46 'णाम्" इति [ वै० ५.२ ] २१३ ॥ तत्र प्रथमा ॥ यथा॒ मनो॑ मनस्के॒तैः प॑रा॒पत॑त्याशुमत् । ए॒वा त्वं से॒ प्र प॑तं॒ मन॒सोनु॑ प्रवा॒य्या॑म ॥ १ ॥ यथा॑ । मन॑ । म॒न॒ऽके॒तैः । परा॒ऽपत॑ति । आ॒शु॒ऽमत् । ए॒व । त्वम् । मे॑ । म । पत॒ । मन॑सः । अनु॑ । प्र॒ऽवायम् ॥ १ ॥ मनस्केतैः मनसा बुद्धिवृत्त्या केल्यमानैर्ज्ञायमानैर्दूरस्यैर्विषयैः सह यथा येन प्रकारेण मनः अन्तःकरणम् आशुमत् शैध्ययुक्तं परापतति ध्रुवम- १ So we with A BÊDKKRSVPP JC-C1. २ A B पैत म०. ३ P कासे - rected to कासै. JKCP कासै. २१४ अथर्वसंहितोभाष्य ण्डलपर्यन्तं पराङ्मुखं गच्छति । पतु हौ । एव एवम् हे कासे कासश्लेष्मरोगात्मिके कृत्ये त्वं मनसो वेगेन धावतः प्रवाय्यम् प्रगन्तव्यम् अवधिम् अनुलक्ष्य म पत प्रगच्छ । मनोवेगेन अस्मात् पु- रुषाच्छीघं दूरदेशं निर्गच्छेत्यर्थः । “भय्यमवये च च्छन्दसि " इति निपात्यते । व्यत्ययेन दीर्घः ॥ द्वितीया ॥ यथा॒ा बाणः सुस॑शितः परा॒पत॑त्याशुमत् । ए॒वा त्वं कसे॒ प्र प॑त पृथि॒व्या अनु॑ सं॒वत॑म् ॥ २ ॥ यथा॑ । बाण॑ः । सु॒ऽसैशितः । परा॒ऽपत॑ति । आ॒शु॒ऽमत् । ए॒व । त्वम् । कामे॑ । म । पत॒ । पृथि॒व्याः । अनु॑ । स॒म्ऽवत॑म् ॥ २ ॥ । यथा येन प्रकारेण सुसंशित: सुठु सम्यक् तीक्ष्णीकृतो वाण: धनु- र्यन्त्रविमुक्तः सन् आशुमत् परापतति पराङ्मुखः शीघ्रं भूमिं प्रभिद्य ग च्छति एव एवम् हे कासे त्वं पृथिव्याः बाणविडाया भूम्याः संवतम संहतप्रदेशम् अनुलक्ष्य म पत प्रधाव । बाणवेगेन पातालपर्यन्तं ग च्छेत्यर्थः ॥ य॒था सूर्य॑स्य र॒श्मय॑ तृतीया ॥ परा॒यत॑न्त्याशुमत् । ए॒वा त्वं कसे॒ प्र प॑त समु॒द्रस्यानु॑ विस॒रम् ॥ ३ ॥ यथा॑ । सूर्य॑स्य । र॒श्मय॑ः । पराऽपत॑न्ति । आ॒शू॒ऽमत् । ए॒व । त्वम् । कामे॑ । प्र । पत॒ । स॒मु॒द्रस्य॑ । अनु॑ । वि॒ऽस॒रम् ॥ ३ ॥ सूर्यस्य रश्मयः किरणा उदयाद् ऊर्ध्वं यथा आशुमत् परापतन्ति लोकालोकपर्यन्तं शीघ्रं परागच्छन्ति एव एवं समुद्रस्य उदधेः विक्षरम विविधं क्षरणं प्रवाहो यस्मिन् देशे तं देशम अनुलक्ष्य में पत प्रगच्छ । इमं पुरुषं विसृत्य समुद्रपर्यन्तं सूर्यरश्मिवत् शीघ्रं गच्छेत्यर्थः ॥
- See hote &o: the revious page. 3 PPI पति.
· षष्ठं काण्डम् । चतुषां ॥ आय॑ने ते पराय॑णे॒ दूर्वा रोह॑न्तु पुष्पिर्णीः । उत्सो॑ वा तत्र॒ जाय॑तां हृदो वा॑ पुण्डरी॑कवान् ॥ १ ॥ आऽअय॑ने । ते॒ । परा॒ऽअय॑ने । दूर्वा । रोह॒न्तु॒ । पुष्पर्णीः । उत्स॑ः । वा । तत्र॑ । जाय॑ताम् । हृदः । वा॒ा । पुण्डरी॑कऽवान् ॥ १ ॥ [अ० ११. सू०१०६.]२७९ हे अग्ने ते तव आयने आभिमुख्येन गमने परायणे पराङ्मुखगमने च अस्मदीये देशे पुष्पिणी: पुष्पयुक्ताः कोमला दूर्वा रोहन्तु मरोहन्तु उत्पद्यन्ताम् । तत्र तस्मिन् गृहादिदेशे उत्सो वा उदकमस्रवणं वा जा- यताम् उत्पद्यताम् । पुण्डरीकवान तामरसयुक्तो हुदो वा उत्पद्यताम् । अनेन अग्निकृतबाधस्य अत्यन्ताभावः प्रार्थितः ॥ पञ्चमी ॥ अ॒पामि॒दं न्यय॑नं समु॒द्रस्य॑ नि॒वेश॑नम् । मध्ये॑ ह॒दस्य॑ नो गृ॒हाः प॑रा॒चीना॒ा मुख कृधि ॥ २ ॥ अ॒पाम् । इ॒दम् । नि॒ऽअय॑नम् । स॒मु॒द्रस्य॑ । नि॒ऽवेश॑नम् । मध्ये॑ । इ॒दस्य॑ । नः॒ । गृ॒हाः । प॒रा॒चीना॑ । मुख | कृ॒धि॒ ॥ २ ॥ २१५ . ८८ इदम् अस्मदीयं गृहम अपाम् उदकानां न्ययनम् निलयनम् आवा- सस्थानं भवतु । तथा समुद्रस्य जलधेः निवेशनम् निविशतेस्मिन्निति नि- वेशनम् गृहं भवतु । * निपूर्वाद् विशते: अधिकरणे ल्युट्४ । हू- दस्य अगाधजलस्य तटांकादेर्मध्ये नः अस्माकं गृहा भवन्तु । न ह्येतेषां समुद्रादीनां दाहशङ्कास्ति तत्संबन्धप्रतिपादनेन अग्निदाहस्य अत्यन्तासंभ- व उक्तः । इदानीं प्रत्यक्षतः प्रार्थ्यते । हे अग्ने त्वं मुखा मुखानि ज्वा- लारूपाणि आस्यानि पराचीना पराचीनानि पराङ्मुखानि कृधि कु- उभयत्र 'शेश्छन्दसि बहुलम्" इति शेर्लोपः । “विभा- DR SC राहतु पुष्पिणी. We with A KK JV. CP रोहन्तु | पुष्पिर्णी | We with styana. १ B रोहतु पुष्पिणी: व। रोहतु॒ । पुष्पर्णी २P P Jदू- 1. अथर्वसंहिताभाष्ये । 'षाञ्चेरदिस्त्रियाम्” इति स्वार्थिकः खः हेधिरादेशः ॥ २१६ 66 ८८ शृणुपकृवृभ्यः" इति षष्ठी ॥ हि॒मस्य॑ त्वा ज॒रायु॑णा॒ा शाले परि॑ व्ययामसि । श॒तह॑ा हि नो॒ भुवो॒ोग्निष्कृ॑णोतु भेष॒जम् ॥ ३ ॥ हि॒मस्य॑ त्वा॒ा । ज॒रायु॑णा | शाले । परि॑ । व्य॒याम॑सि॒ । शी॒तऽह॑दा | हि । नः॒ः । भुव॑ः । अ॒ग्निः । कृ॒णोतु॒ । भेष॒जम् ॥ ३ ॥ हे शाले हिमस्य शीतलोदकस्य जरायुणा जरायु गर्भवेष्टनम् तद्वद् आवेष्ट्य अवस्थितेन अवकारूपेण शैवालेन त्वा त्वां परि व्ययामसि परि- व्ययामः परिवेष्टयामः । नः अस्माकं त्वं शीतहूदा शीतलहूदयुक्ता भुवः भवेः । हि यस्माद् एवं तस्मात् परिव्ययाम इत्यर्थः । इत्थम् अस्माभिः प्रार्थित: अग्निः गृहादीनां भेषजम् अदाहनिमित्तम् औषधं कृणोतु करोतु ॥ [इति ] द्वितीयं सूक्तम् ॥ 'विश्वजित् त्रायमाणायै” इति चतुर्ऋचस्य बृहद्गणे पाठात् शान्त्युद- काभिमन्त्रणादौ विनियोगः ॥ तथा स्वस्ययनकर्मणि अनेन चतुचेन आज्यसमित्पुरोडाशादिशप्कु- त्यन्तानि त्रयोदश द्रव्याणि जुहुयात् ॥ ८८ सूत्रितं हि । 'विश्वजित् [ ६. १०७] शकधूमम [ ६.१२] भवाशव [११.२] इत्युपदधीत" इति [ कौ०७.१] ॥ “त्वं नो मेधे” इति पञ्चर्चेन सूक्रेन मेधाजननकर्मणि क्षीरोदनं पु- रोडाशं रसान् वा संपात्य अभिमन्य भक्षयेत् || तथा तस्मिन्नेव कर्मणि अनेन सूक्तेन आदित्यम् उपतिष्ठेत ॥ पूर्वस्य मेधाजननानि ” इति प्रक्रम्य सूत्रितम् । “वं नो मेधे [ ६. १ KRPV शीतह° We with ABDK SPJC-CP. २ ABLKKRV नि: कृणोतु. We with D sc.. 1S क्षीरोदनं. [अ० ११. सू° १०७.]२० षष्ठं काण्डम् | २१७ “१०४] चौथ मे [६.५३] इत्याशयति । आदित्यम् उपतिष्ठते” इति [कौ०२.१] ॥ तथा उपनयने “ त्वं नो मेधे” इति पञ्चर्चेन अग्निम् उपतिष्ठेत । “त्वं नो मेध इत्युपतिष्ठते” इति [ कौ०७.८] सूत्रात् ॥ 66 तत्र प्रथमा ॥ विश्व॑जित् त्रायमाणायै मा परि॑ देहि । त्राय॑माणे द्वि॒पाञ्च॒ सबै नो रक्ष॒ चतु॑ष्पाद् यच्च॑ नः स्वम् ॥ १ ॥ विश्व॑ऽजित् । त्रायमाणाये॑ । म । परि॑ । दे॒ह । त्राय॑माणे । वि॒िऽपात् । च । सर्व॑म् | नः । रक्ष॑ । चतु॑ःऽपात् । यत् । च । नः । स्वम् ॥ १॥ हे विश्वजित विश्वं कृत्स्नं जगञ्जयति वशीकरोतीति विश्वजित् हे ए- तत्संज्ञक देव त्रायमाणायै जगत्पालनाधिकृतायै देवतायै मा मां स्वस्थ्य- यनकामं परि देहि रक्षणार्थं प्रयच्छ । हे त्रायमाणे एतत्संज्ञे देवते नः अस्माकं स्वम् स्वभूतं द्विपात् पादडयोपेतं सर्वम् पुत्रभृत्यादिकं रक्ष पा- लय । तथा नः अस्माकं स्वभूतं यच्च प्राणिजातं चतुष्पात् पादचतुष्टयो- पेतं गोमहिषादिकम् अस्ति तत् पालय । द्वौ पादावस्य चत्वारः पादा अस्येति विगृह्य समासे “संख्यासुपूर्वस्य" इति पादशब्दान्त्यलोपः समासान्तः । द्वित्रिभ्यां पाद्दन' इति डिपाच्छदोन्तोदातः । चतु- प्याद् इत्यत्र तु बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पूर्वपदं च “नः संख्या- या: [फि°२.५] इति आद्युदात्तम ॥ 22 66 •द्वितीया ॥ त्राय॑माणे विश्व॒जिते॑ मा परि॑ देहि । विश्व॑जिद् द्वि॒िपाञ्च॒ सर्वे नो रश॒ चतु॑ष्पाद् यच्च॑ नः॒ स्वम् ॥ २ ॥ १ BDSKC-भु साम्. We with AR V. २ Nayana's text in S repeat- विश्वजित् at the beginning of this mantra, Bat neither onr MSS. Bor his commentary sapport. the repetition. 1S' इत्यादित्यम् lor इत्याशयति । आदित्यम्. 2S' आयुदात्तत्वम्. २८ अथर्वसंहिताभाष्ये त्राय॑माणे । विश्वऽजिते॑ । मा॒ । परि॑ । दे॒ह । विश्व॑ऽजित् । द्वि॒िऽपात् । च । सर्व॑म् । नः । रक्षं । चर्तुःऽपात् । यत् । च । नः । स्वम् ॥ २॥ २१७ 20" हे विश्वजित् सर्वजित हे त्रायमाणे पालयित्रि मा मा विश्वजिते दे- वतायै परि देहि । परिदानं रक्षणार्थं दानम् । इति एत्वाभ्यासलोपौ ४ । रक्षेति पूर्ववद् योजना ॥ x“ध्वसोरेडौ· हे त्रायमाणे द्विपाञ्चतुष्पाञ्च अस्मदीयं स्वं तृतीया ॥ विश्व॑जित् कल्या॒ण्यै मा परि॑ि देहि । कल्या॑णि द्वि॒पाच्च॒ सर्वे॑ नो॒ रक्ष॒ चतु॑प्पाद् यच्च॑ नः॒ स्वम् ॥ ३ ॥ विश्व॑जत् । क॒त्यै । । । । कल्या॑णि । द्विऽपात् । च । सर्व॑म् | नः । रक्षं । चर्तुःऽपात् । यत् । च नः । स्वम् ॥ ३ ॥ हे विश्वजित् कल्याण्यै सर्वमङ्गलकारिण्यै देवतायै मां परि देहि । अ- न्यत् पूर्ववद् योज्यम् ॥ चतुर्थी ॥ कमा॑णि सर्वविदै मा परि॑ि देहि । सर्व॑विद् द्वि॒पाच्च॒ सर्वे॑ नो॒ो रश॒ चतु॑ष्पाद् यच्च॑ नः॒ स्वम् ॥ ४ ॥ कल्या॑णि । सर्वऽ । मा । परि॑ दे॒हि॒ । सर्व॑ऽवित् । द्वि॒िऽपात् । च॒ । सर्व॑म् | नः॒ रक्ष॑ । चतु॑ऽपात् । यत् । च॒ । नः । स्वम् ॥ ४ ॥ हे कल्याणि मङ्गलकारिणि देवते सर्वविदे सर्वे कार्यजातं जानते देवाय मा मां परि देहि । हे सर्ववित् देव अस्मदीयं पुत्रपन्यादिकं स्वं रक्षेत्यर्थः ॥ पञ्चमी ॥ त्वं नो मधे प्रथमा गोभिरभिरा गहि | [अ० ११. सू० १०8.]287 षष्ठं काण्डम् । त्वं सूर्य॑स्य र॒श्मिभिस्त्वं नो॑नो॒ असि य॒ज्ञिया॑ ॥ १ ॥ त्वम् । नः । मे॒धे । प्र॒थ॒मा । गोभि॑ः । अश्वे॑भिः । आ । गहि॒ । . 66 २१९ त्वम् । सूर्य॑स्य । रश्मिऽभिः । तम् । नः । अमि । य॒ज्ञिया॑ ॥ १ ॥ 1 ८८ हे मेधे श्रुतधारणसामर्थ्यरूपिणि देवि प्रथमा मुख्या देवमनुष्यादिभिः सर्वैरुपास्यमाना त्वं गोभिः अस्मभ्यं दातव्यैः अश्वेभिः अश्वैश्च नः अ- स्मान् आ गहि आगच्छ । गमेर्लोटि "बहुलं छन्दसि” इति शपो लुक् । “अनुदात्तोपदेश” इत्यादिना अनुनासिकलोपः । तस्य “असिद्धवद् अत्रा भात्" इति असिद्धत्वात् हेर्लुगभावः । हे मेधे त्वं सूर्यस्य सर्वप्रेरकस्य देवस्य रश्मिभिः सर्वव्यापिभिः किरणैः । लुप्नो- पमम् एतत् । सूर्यरश्मयो यथा आशु सर्व जगद् व्याप्नुवन्ति एवं सर्ववि- षयव्यापनशक्तैरात्मीयैः सामर्थैरस्मान् आगच्छेति संबन्धः । तत्र हेनुरु- च्यते । हे मेधे त्वं नः अस्माकं यज्ञिया यज्ञार्हा असि भवसि । अ- स्माभिर्दत्तेन हविषा यतः प्रीता भवसि तत आगच्छेत्यर्थः । ज्ञविग्भ्यां घखञौ इति अर्हार्थे यज्ञशव्दाद् घप्रत्ययः ॥ षष्ठी ॥ >> “य- 66 मेधामहं प्र॑थ॒मां ब्रह्म॑ण्वत ब्रह्म॑जूतामृषष्टुताम् । प्रपी॒तां ब्रह्मचारिभिर्देवानामव॑से हुवे ॥ २ ॥ मेधाम् अहम् । प्रथाम् । ब्रह्म॑ण्ऽवतीम् । ब्रह्म॑ऽजूताम् । ऋषिऽस्तुताम् । प्र॒ऽपी॒ताम् । ब्रह्मचारिऽभिः । दे॒वाना॑म् । अव॑से । हु॒वे ॥ २ ॥ अहं मेधाकाम: मंथमाम मुख्यां मेधां देवीं हुवे आह्वयामि । की- दृशीम् । ब्रह्मण्वतीम् ब्रह्म वेदः तयुक्ताम् । तद्धारणेन तैर्युज्यमानाम् इ- त्यर्थः । इति मनुषो वत्वम् । अनो नुट्” इति नुडागमः 1 66 "मादुपधाया: । ब्रह्मजूताम् ब्राह्मणजातीयैः सेविताम् । ऋषि- ताम् ऋषिभिः अतीन्द्रियार्थदर्शिभिर्वसिष्ठादिभिः प्रशंसिताम् । ब्रह्मचा- रिभिः । ब्रह्म वेदस्तत्र चरितुं शीलम् एषाम् इति: ब्रह्मचारिणः गुरु- 1 $' 'घर' for "धारण. अथर्वसंहिताभाष्ये कुलवासादिनियमोपेता अधीयानाः तैः । तैः प्रपीताम् सेविताम् । २२० चरतेस्ताच्छीलिको णि- प्रपूर्वात् पिबते: “ "घुमा- प्या- किम- "" निः । । स्था० इत्यादिना ईत्त्वम् । यहा प्रपीताम् प्रवर्धिताम् । यी वृद्धौ इत्यस्मान्निष्ठा । “घ्याय: पी” इति पीभावः र्थम् । देवानाम् इन्द्रादीनाम् अवसे । अध्ययनतदर्थज्ञानतदनुष्ठानादि- ना रक्षणायेत्यर्थः ॥ सप्तमी ॥ यां मे॒धामृ॒भवो॑ वि॒दुर्या॑ मे॒धामसु॑रा वि॒िदुः । ऋषयो भ॒द्रां मे॒धां यां वि॒दुस्तां मय्या वैशयामसि ॥ ३ ॥ याम् । मे॒धाम् । ऋ॒भवः॑ । वि॒दुः । याम् । मे॒धाम् । असु॑राः । वि॒दुः । ऋष॑यः । भ॒द्राम् । मे॒धाम् । याम् । वि॒दुः । ताम् । मयि॑ । आ । वेशया- मसि ॥ ३ ॥ ऋभवो देवाः यां मेधां विदुः जानन्ति असुरा: दानवा यां मेधां विदुः भद्राम भन्दनीयां कल्याणीं वेदशास्त्रादिविषयां यां मेधाम ॠ- षयः वसिष्ठाद्या विदुः तां सर्वतोदिक्कां मेधां मयि साधके आ वेशया- मसि आवेशयामः आस्थापयामः । *“इदन्तो मसिः” ॥ अष्टमी ॥ यामृष॑यो भू॒त॒कृतो॑ मे॒ध मे॑धा॒विनो॑ वि॒दुः । तया॒ा माम॒द्य मे॒धयाने॑ मेधाविनं॑ कृणु ॥ ४ ॥ याम् । ऋष॑यः । भू॒न॒ऽकृत॑ । मे॒धाम् । मे॒धा॒विन॑ः । वि॒दुः । तया॑ । माम् । अ॒द्य । मे॒धया॑ । अग्ने॑ । मे॒धा॒वन॑म् । कृणु ॥ ४ ॥ । ऋषयः मन्त्रद्रष्टारो भूतकृतः पृथिव्यादीनि भूतानि कर्तुं शक्ताः क- श्यपकौशिकादयो मेधाविनः धीमन्त इति प्रसिद्धा यां मैषां विदुः जा- नन्ति । “विदो लटो वा इति झे: उस् आदेशः । १. BK K विदुः 101 विदुः Cr. विदुः [अ० ११. सू०१०९.]२८२ षष्ठं काण्डम् । २२१ असे तया मेधया अद्य इदानीं मां मेधाविनं कृणु मेधायुक्तं कुरु ॥ नवमी ॥ मेधां सायं मेधां प्रातमे॑धां मध्यन्दिनं परि॑ । मेघां सूर्यस्य रश्मिभिर्वच॒सा वैशयामहे ॥ ५ ॥ मे॒धाम् । सायम् । मे॒धाम् । प्रातः । मेधाम् । मध्यन्दिनम् । परि॑ । मे॒धाम् । सूर्य॑स्य । र॒श्मिऽभिः । वच॑सा । आ । वेशयामहे ॥ ५ ॥ सायंकाले मेधाम् अहं स्तौमि । प्रातःकाले मेधां देवीं स्तौमि । म- ध्यन्दिनं परि मध्याह्नकालेपि मेधां भजे । किं बहुना । सूर्यस्य रश्मि- भिः सार्धं सर्वस्मिन्नपि अहनि वचसा स्तुतिरूपेण वाक्येन तां महानु- भावां मेधाम आ वेशयामहे आत्मनि स्थापयामः । * कर्त्रभिप्राय- क्रियावचनाद् विशेर्ण्यन्तात् णिचश्च” इति आत्मनेपदम् ॥ 66 175A [इति ] एकादशेनुवाके तृतीयं सूक्तम् ॥ “पिप्पली क्षिप्तभेषजी" इति तृचेन धनुर्वात्तक्षिप्तवातादिकृत्स्त्रवातव्या- धिशान्त्यर्थं पिप्पलीं संपात्य अभिमन्त्र्य पुनस्तृचं जपित्वा आशयेत् । पिप्पली [ ६. १०९] विद्रधस्य [ ६. १२७] या वभ्रवः [७.७]” इति मक्रम्य "चतुर्थेनाशयति" इति [ कौ० ४.२] सूत्रात् ॥ " प्रत्लो हि " इति तृचेन पापनक्षत्रजातस्य अपत्यस्य संपातिताभिम- न्त्रितोदपात्रेण सूत्रोक्तरीत्या आतावनम् अवसेकं वा कुर्यात् ॥ 66 तथा तत्रैव कर्मणि अनेन तृचेन संपातिताभिमन्त्रितक्षीरोदनं मानीयात् ॥ 'प्रलो हीति पापनक्षत्रे जाताय” इति प्रक्रम्य सूत्रितम् । “उदकान्ते मौजे: पर्वसु बड्डा पिञ्जलीभिरालावयत्यवसिञ्चति" इति [को० ५.१०] ॥ मौत्रै: तत्र प्रथमा || पिप्पली क्षिप्तभेष॒ज्यू ताति॑विद्धभेष॒जी । १ ABD KC- Cr पि॒ष्पली. We with BKRSPPJV. with ABDKK Sc JS' संपादिता S' जाताया इति. २R V मेय॒ज्यू १. Ve २२२ अथर्वसंहिताभाष्ये ता दे॒वाः सम॑कल्पयन्नि॒यं जीवि॑त॒वा अल॑म् ॥ १ ॥ पि॑प्पली | क्षिप्त॒ऽभेषजी । उ॒त । अतिविऽभेषजी । ताम् । दे॒वाः । सम् । अकल्पयन् | इ॒यम् । जीवित | अल॑म् ॥ १ ॥ 1 पिप्पली एतत्संज्ञा कणाद्यपरपर्याया ओषधिः क्षिप्तभेषजी क्षिप्तानि ति- रस्कृतानि अन्यानि भेषजानि यया सा तथोक्ता । यद्वा क्षिप्तस्य वा- तरोगविशेषस्य भेषजी निवर्तिका । उत अपि च अतिविद्धभेषजी अति- शयेन विद्धानि ताडितानि भेषजान्तराणि यया सा तथोक्ता । यद्वा कृ- स्त्र रोगम् अतिविध्यति निपीडयतीति अतिविद्धा । ॐ व्यध ताडने इत्यस्मात् कर्तरि क्तः । अतिविद्धा चासौ भेषजी च अतिविद्ध- भेषजी । तां तादृशीं पिप्पलीं देवा इन्द्रादयः अमृतमथनसमये सम् अकल्पयन् सम्यक् कल्पितवन्तः । कथम् इति । इयम् एकैव ओषधि: जीवितवै सर्वरोगनिवारणेन सर्वान् प्राणिनो जीवयितुम् अलम समर्था शक्ता इत्यभिप्रेत्य । जीव प्राणधारणे इत्यस्मात् ण्यन्तात् तुमर्थे तवै प्रत्ययः ॥ द्वितीया ॥ पि॒प्प॒ल्य: सम॑वदन्ताय॒तीर्जन॑ना॒दधि॑ । यं॑ जी॒वस॒वा॑मह॒ न स रि॑ष्याति॒ पूरु॑षः ॥ २ ॥ पप्पल्यः । सम् । अवदन्त । आऽयतीः | जन॑नात् । अधि । यम् । जी॒वम् । अ॒श्नवा॑महै । न । सः । रि॑ष्यात । पुरु॑षः ॥ २ ॥ । हस्तिपिप्पल्यादिजातिभेदभिन्नाः सर्वाः पिप्पल्य: ओषधयः जननाद् अधि अमृतमथनसमकालीनोत्पत्तेरुर्धम् आयती: आयत्यः आगच्छन्त्यः समवदन्त परस्परं संवादं संभाषणम् अकृषत । मुञ्चारणे " इति आत्मनेपदम् । 66 “ व्यक्तवाचां स- उच्यते । यं जीम तत्प्रकार २ P अतिषिद्ध See foot-note on the previous page We with J Cr. : P.PJ C जीवित । ये । ★ BDK C- C„. पिप्प C. ल्य: १. We with ABDKR. ६. PJ. ऋष्या अति । विभ ५Vल्या १. [अ० ११. सू० ११०.]२४३ षष्ठं काण्डम् । २२३ जीवनवन्तं पुरुषम् अनवामहे वयं भेषजावेन व्यानवाम स पुरुष: न रिष्याति न रिष्यतु न विनश्यविति । आडागमः ॥ रिष हिंसायाम् । लेटि तृतीया ॥ असु॑रास्वा न्यखनन् दे॒वास्वोद॑वप॒न् पुन॑ः । वा॒तीकृ॑तस्य भेष॒जीमथो॑ वि॒प्तस्य॑ भेष॒जीम् ॥ ३ ॥ असु॑राः । त्वा॒ा । नि । अ॒खनन । दे॒वाः । त्वा । उत् । अ॒वप॒न् । पुन॑ः । वा॒तीऽकृ॑तस्य । भेष॒जीम् । अथो॒ इति॑ वि॒तस्य॑ भेष॒जीम् ॥ ३ ॥ हे पिप्पल वा वाम असुरा: पूर्वदेवा: न्यखनन् निखातवन्तः । दे- वा: पुनस्त्वा त्वां सर्वप्राणिहिताय उदवपन् उद्धृतवन्तः । कीदृशीम् । वातीकृतस्य वातरोगाविष्टशरीरस्य भेषजीम् औषधभूताम् । अथो अपि च क्षिप्तस्य मुहुर्मुहुरवयवक्षेपणशीलस्य आक्षेपकनाम्म्रो वातरोगविशेषस्य भेषजीम् निवर्तयित्रीम् ॥ चतुर्थी ॥ प्र॒त्नो हि कमीड्यो॑ अध्व॒रेषु॑ स॒नाच्च॒ होता नव्य॑श्च सन्ति । स्वां चा॑ग्ने त॒न्वं पि॒प्राय॑स्व॒स्मभ्यं॑ च॒ सौभ॑गमा य॑जस्व ॥ १ ॥ प्र॒नः । हि । कम् । ईड्य॑ । अ॒ध्व॒रेषु॑ । स॒नात् । च॒ । होता॑ । नव्य॑ । । . च । सत्सि । स्वाम् । च॒ । अ॒ग्ने॒ । त॒न्वम् । पि॒प्राय॑स्व । अ॒स्मभ्य॑म् । च । सौभ॑गम् । आ। यजस्व ॥ १ ॥ प्रल इति पुराणनाम । हिशब्दः प्रसिद्धौ । कम् इति पूरणः । प्र- लः चिरंतनः खलु अयम् अग्नि: सर्वदेवात्मकत्वात् । “अग्निः सर्वा देवताः” इति श्रुतिः [तै० सं०२.२.९.१] । अत एव ईड्यः स्तुत्यः | अध्वरेषु यज्ञेषु च सनात् चिरंतनो होता देवानाम् आह्वाता होमनिष्पा- दको वा । हे अग्ने ईदृशस्वं नव्यः अभिनवश्च होता भूवा सत्सि वेद्यां २२४ अथर्वसंहिताभाष्ये सीदसि । अभिर्देवो होता देवान् यक्षत्" इति हि निगमः [ आप० २. १६. ५] ॥ इत्थं होतृत्वेन वेद्याम् उपविशंस्त्वं स्वाम् स्वकीयां तन्वम् श- रीरं पिनँयस्व आज्यादिहविषा पूरय । अस्मभ्यं च सौभगम् सौभाग्य- करं धनम् आ यजस्व आगमय । प्रयच्छेत्यर्थः । सुपिमयस्व च इति ८८ >> आ यजस्व चेति परस्परसमुच्चयार्थी चकारौ । 'चवायोगे प्रथमा' प्रथमा तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते ॥ पञ्चमी ॥ ज्येष्ठ॒भ्या॑ जा॒तो वि॒चृतो॑र्य॒मस्य॑ मूल॒बह॑णा॒ात परि॑ि पाह्येनम् । अत्ये॑नं नेषद् दुरि॒तानि॒ विश्वा॑ दीर्घायु॒त्वाय॑ श॒तशा॑रदाय ॥ २ ॥ ज्येष्ठ॒ऽध्याम् । जा॒तः । वि॒ऽनृ॒तः । य॒मस्य॑ । मूल॒ऽवह॑णात् । परि॑ । वा॒हि॒॑ । 1 एनम् । अति॑ । ए॒न॒म् । ने॒ष॒त् । दु॒ऽइ॒तानि॑ । विश्वा॑ । दीर्घायु॒ऽत्वाय॑ । श॒तऽशा॑र- दाय ॥ २ ॥ 66 न- ८८ ज्येष्ठं वयसा प्रवृद्धं हन्तीति ज्येउनी ज्येष्ठाख्यं नक्षत्रम् । तथा च तैत्तिरीयकम् । 'ज्येष्ठम् एषाम् अवधिमेति तज्येष्ठनी ” इति [ तै० वा. १. ५.२.६] । तस्यां ज्येष्ठयां जातः पुत्रः ज्येष्ठस्य पितृभ्रात्रादेर्हन्ता भ वति । तथा वितो: विचर्तनस्वभावे मूलनक्षत्रे जातः पुत्रः सर्वे कुलं वि चूतति हिनस्ति । चृती हिंसाग्रन्थनयोः इत्यस्मात् कि । क्षत्रस्य एकत्वेपि अधिष्ठानापेक्षया द्विवचनम् । 'उदगातां भगवती विचू- तौ नाम तारके" इति हि आयते [२.६.१] मूलनक्षत्रं हि मूलो- न्मलनकरम् । तथा च तैत्तिरीयके तन्नामनिर्वचनम् । मूलम् एषाम् अवृक्षामेति तन्मूलवर्हणी" इति [तै ब्रा० १ ५.२४]। अतः पापनक्षत्रे जातम् एनं कुमारं यमस्य यमसंबन्धिनः यमेन क्रियमाणाद् मूलबर्हणात् संतानमूलोच्छेदनात् परि पाहि परितः सर्वतो रक्ष । बृहू उद्य- मने । अस्माद् भावे ल्युट् । नतः कर्मणि षष्ठ्या: समासः । यम- स्येति शेषषष्ठी । अतो न “उभयप्राप्तौ कर्मणि इति नियमस्य अव- " [ अ° ११, सू° १११.]२८४ षष्ठं काण्डम् । २२५ सरः ऋ । एनं पुत्रं विश्वा विश्वानि सर्वाणि दुरितानि अति नेषत् अतनयतु अतिक्रमयतु । किमर्थम् । दीर्घायुत्वाय चिरकालजीवनाय तदेव विशेष्यते । शतशारदाय शतं शारदाः शरहतुना युक्ताः संवत्सरा यस्मिन् । शतसंवत्सरपरिमितजीवना येत्यर्थः ॥ 4 षष्ठी ॥ व्या॒घ्रेय॑जनिष्ट वी॒रो न॑त्र॒जा जाय॑मानः सु॒वीर॑: । स मा व॑धीत् पि॒तरं वर्ध॑मानो॒ मा मातरं म मि॑नी॒ज्जनि॑त्रीम् ॥ ३ ॥ व्या॒घ्रे । अहि॑ । अ॒जनि॒ष्ट॒ । वी॒रः । न॒क्ष॒त्र॒ऽजाः । जाय॑मानः । सु॒ऽवीर॑ः । सः । मा । व॒धीत् । पि॒तर॑म् । वर्ध॑मानः । मा । मातर॑म् । प्र । मिनीत् । जनित्रीम् ॥ ६ ॥ व्याघे व्याघवक्रूरे अह्नि उदीरिते पापनक्षत्रे वीरः पुत्रः अजनि- ट जातोभूत् । नक्षत्रजा: दुष्टनक्षत्रे जातः । जनी प्रादुर्भावे । 66 66 " जनसनखनक्रमगमो विट्” । विड्वनोरनुनासिकस्यात् ” इति आ- त्वम् । जायमान एव सुवीर: शोभनवीर्ययुक्तो भवतु । स त- थाविधः पुत्रः वर्धमान : उपचितावयवः प्रबुद्ध सन् पितरम् स्वजन कं मा वधीत् मा हन्तु । [जनित्रीम् ] जनयित्रीम् उत्पादयित्रीं मातरं मा मिनीत मा प्रमिनातु हिनस्तु । K मीङ् हिंसायाम् । लङि तिपि व्यत्ययेन ईत्वम् ४ ॥ [ इति ] चतुर्थ सूक्तम् ॥ 66 “इमं मे अग्ने” इति चतुर्ऋत्रस्य मातृनामगणे पाठाद् "दिव्यो गन्धर्व इति मातृनामभिर्जुहुयात्" [को० १३.२] इत्यादिषु विनियोगो द्रष्टव्यः ॥ तथा गन्धर्वराक्षसाप्सरोभूतग्रहादिपीडाशान्तये घृताक्तसर्वौषधिहोमे च- तुष्पथे ग्रहगृहीतशिरःस्थितमृन्मयकपालाग्निहोमादौ च अस्य विनियोगः । 'मातृनाम्नो: सर्वसुरभिचूर्णान्यन्वक्तानि हुत्वा शेषेण प्रलिम्पति । चतुष्पथे “च शिरसि दर्भेण्ड्वेऽङ्गारकपालेन्वक्तानि | [ तितउनि-] प्रतीपं गाहमानो 1 S’ ‘स्थिते. 2 S´ दर्भेडुककपाले०. We with Kausike. 66 २२६ अथर्वसंहिताभाष्ये वपति इतरोवसिञ्चति पश्चाद् । आमपात्र ओप्य आसिच्य मौजे त्रि- पादे वयोनिवेशने प्रबभाति ” इति [ सूत्रम् ] [ कौ० ४.२] ॥ 66 ८ " 'मा ज्येष्ठम् " [११२ ] “त्रिते देवा: " [११३] इति तृचाभ्यां प- रिवित्तिपरिवेत्तृप्रायश्चित्तार्थम उदकपटं संपात्य अभिमन्य तयोः पर्वाणि मौजपाशैर्बड्या आलावनम् अवसेकं वा कुर्यात् । अत्र नान्" इत्यर्धर्चेन उत्तरपाशान नदीफेने निदध्यात् । सूत्रितं हि । 'नदीनां फे- 66 मा 66 66 “ज्येष्ठं त्रिते देवा इति परिवित्तिपरिवविदानावुदकान्ते मौ: पर्वसु व 'ड्डा पिञ्जलीभिरालावयति । अवसिञ्चति । फेनेषूत्तरान् पाशान आधां- “य नदीनां फेनान् इति मंसावयति सर्वेश्च प्रविश्य” इति [कौ० ५.१०] ॥ तत्र प्रथमा ॥ इ॒मं मे॑ अग्ने॒ पुरु॑षं मुमुग्ध्ययं यो बद्धः सुर्यतो लाल॑पीति । अंतोधिं ते कृणवद् भाग॒धेयं॑ य॒दानु॑न्मद॒नोस॑ति ॥ १ ॥ इ॒मम् । मे । अग्ने । पू॒रु॑षम् । मुमु॒ग्ध॒ । अयम् । यः । बद्धः । सु॒ऽय॑तः । लालंपीति । अंत॑ः । अधि॑ । ते॒ । कृण॒वत् । भागऽधेय॑म् । यदा । अनु॑ऽमदितः । अस॑ति ॥ १ ॥ हे अने मे मदीयम इमं पुरुषं मुमुग्धि रोगनिदानभूतात् पापाद् मोचय । * मुचेर्व्यत्ययेन शप: : । “हुझल्भ्यो हेधिं: ” इति हे- धिरादेशः । योयं पुरुषो बद्धः पापरूपैः पाशैर्बद्धः सन् सुयतः सुठु नियमित: निरुद्धमसर : सन् लालपीति भृशं मलपति । अतः अ- स्मातो; हे असे ते तव भागधेयम् हविर्भागम अधि कृणवत् अधिकं करोतु अयं पुरुषः । यथाँ येन प्रकारेण असौ अनुन्मदित: उन्मादर- हितः गन्धर्वाप्सरोग्रहजनितबुद्धिस्खालित्यरहितः असति भवेत् । स भुवि । व्यत्ययेन शपो लुगभावः ॥ अ- • ABDKSPJCC अनो" BKKPV. 2 PJCr अतः. 1S' 'विदानानामुद :S दाय. We with Ausika. 3S' च for go. [अ० ११. सू°१११.]२७४ षष्ठं काण्डम् । द्वितीया ॥ अ॒ग्निष्टो॒ नि श॑मयतु॒ यदि॑ ते॒ मन॒ उद्यु॒तम् । । कृ॒णोति॑ वि॒द्वान् भे॑ष॒जं यथा॑नु॑न्मदि॒तोस॑सि ॥ २ ॥ अ॒ग्निः । ते । नि । श॒मयतु॒ । यदि॑ । ते॒ । मन॑ । उत्ऽयु॑तम् । कृ॒णोमं । वि॒द्वान् । भेष॒जम् । यथा॑ । अनु॑त्ऽमदतः । अस॑सि ॥ २ ॥ हे गन्धर्वग्रहगृहीत ते त्वाम् [अग्नि: ] नि शमयतु सम्यग् ज्ञापय- नु । उन्मादं निवर्तयत्वित्यर्थः । ॐ "शमो दर्शने” इति मित्त्वात् “मितां ह्रस्व: " इति हूस्वत्वम् । ते त्वदीयं मनः यदि उद्य- तम् ग्रहविकारेण उद्भ्रान्तं वर्तते । यदिशब्दो हेतौ । यस्माद् एवं त- स्मात् कारणाद् विद्वान् प्रतीकारं जाननहं ग्रहविकारस्य भेषजम् औ- षधं कृणोमि करोमि । यथा येन प्रकारेण त्वम् अनुन्मदितः उन्मादर- हितश्चित्तभ्रमरहितः अससि भवसि । तथाहं चिकित्सामीत्यर्थः ॥ तृतीया || दे॒वैन॒सादुन्म॑दित॒मुन्म॑तं॒ रक्ष॑स॒स्परि॑ । कृ॒णोणि॑ वि॒द्वान् भे॑ष॒जं य॒नु॑न्मदि॒तोस॑ति ॥ ३ ॥ दे॒व॒ऽए॒न॒सात् । उत्ऽम॑दितम् । उत्ऽम॑न्तम् । रक्ष॑सः । परि॑ । कृ॒णोति॑ । वि॒द्वान् । भेष॒जम् । य॒दा । अनु॑ऽमदितः । अस॑ति ॥ ३ ॥ देवकृतम् एन: देवेनसम् । “अनसन्तानपुंसकाच्छन्दसि" इति अच् समासान्तः । देवकृतात् पापाद् उपघाताद् उन्मदितम् उ- न्मादं चित्रस्खलनं प्रापितं तथा रक्षस: रक्षः सकाशाद् ब्रह्मराक्षसादिग्र- हणाद् उन्मत्तम् उन्मादेन परवशम् एनं परिप्राप्य विद्वान् तत्प्रतीकार- ज्ञोहं भेषजम् औषधं कृणोमि करोमि । अन्यद् व्याख्यातम् ॥ १ K यदानु० २B संति VC: Cr. चतुर्थी ॥ पुन॑स्त्वा दुरप्स॒रस॒ पुन॒रिन्द्र॒ २२७ पुन॒र्भः । ३ Kदेवेन. × ABD यदानु॑"."We with BKKR S २२४ अथर्वसंहिताभाष्ये पुन॑स्खा दुर्विश्वे॑ दे॒वा यथानु॑न्मदि॒तोस॑सः॑ ॥ ४ ॥ पुन॑ः । त्वा॒ । दुः । अ॒प्स॒रस॑ः । पुन॑ः । इन्द्र॑ः । पुन॑ः । भर्गः । पुन॑ः । त्वा॒ । दुः । विश्वे॑ । दे॒वाः । यथा॑ । अनु॑त॒ऽमदतः । अस॑सि ॥ ४ ॥ । . हे उन्मादगृहीत पुरुष वा त्वाम् अप्सरसः । एतद् गन्धर्वादीनाम- पि उपलक्षणम् । 'गन्धर्वाप्सरसो वा एतम् उन्मादयन्ति य उन्माद्य- ति" इति हि तैत्तिरीयकम् [तै० सं०३. ४.४ ४] । उन्मादकारिण्यो- प्सरसः त्वां पुनः अंदु: उन्मादपरिहारेण अस्मभ्यं दत्तवत्यः । इन्द्रश्च त्वा पुनरदात् । भगश्च पुनरदात् । किं बहुना । विश्वे सर्वे देवास्वां पुनः अंदु: दत्तवन्तः । यथा येन प्रकारेण त्वम् अनुन्मदितः अससि उन्माद- विकाररहितो भवसि तथा अंदुरिति संबन्धः ॥ पञ्चमी ॥ मा ज्ये॒ष्ठं व॑धीद॒यम॑ग्न ए॒षां भू॑ल॒वह॑णा॒ात् परि॑ पाह्येनम् । संग्रा: पाशा॒ान् वि च॑त प्रजा॒नन् तुभ्यं॑ दे॒वा अनु॑ जानन्तु विश्वे॑ ॥ १ ॥ मा । ज्येष्ठम् । व॒धीत् । अयम् । अग्ने । ए॒षाम् । मूल॒ऽबर्हणात् । परि॑ि । पाहि । ए॒नम् । सः । ग्राह्य । पाशा॑न् । वि| चूत | प्र॒ऽजा॒नन् । तु॒भ्य॑म् । दे॒वाः । अनु॑ । जान॒न्तु । विश्वे॑ ॥ १ ॥ मू- हे अग्ने अयं परिवितः एषां पितृमातृभ्रात्रादीनां मध्ये ज्येष्ठम् भ्रातरं मा वधीत् मा हन्तु । “लुङि च” इति वधादेशः ४ । लबर्हणात मूलोच्छेदनात् तद्धेनुभूताद् दोषाद् वा एनं परिविशं परि पा हि परिपालय । परिवेदनदोषं शमयेत्यर्थः । हे अमे स त्वं प्रजानन् विमोचनोपायं विद्वान् ग्राह्या: ग्रहणशीलाया: पिशाच्या: पाशान् बन्ध- नरज्जून वि चुत विमुञ्च । चुती हिंसाग्रन्थनयोः विमोक्रे विश्वे सर्वे देवा: अनु जानन्तु विमोचने अनुज्ञां कुर्वन्तु ॥ । तुभ्यं १ ARसं. २P पुरा We with JCr. षष्ठं काण्डम् । षष्ठी ॥ उन्मु॑ञ्च पाशांस्वम॑ग्न ए॒षां त्रय॑स्त्रभिरुसता येभि॒रास॑न् । । स ग्राह्याः पाशा॒ान् वि च॑त प्रजा॒नन् पितापुत्रौ मा॒ातरै मुञ्च॒ सर्वा॑न् ॥ २ ॥ उत् । मु॒ञ्च॒ । पाशा॑न् । त्वम् । अग्ने॒ । ए॒षम् । त्रय॑ः । त्रि॒ऽभिः॑ । उतिताः । येभिः । आस॑न् । [अ० ११. सू०११२.]२४५ २२९ स । ग्राह्य । पाशा॑न् । वि | चूत | प्र॒ऽजानन् । पि॒ितापु॒त्रौ । मा॒तर॑म् । मु॒ञ्च॒ सर्वा॑न् ॥ २ ॥ । हे अने त्वम् एषां पित्रादीनां पाशान् परिवेदनदोषोद्भवान् बन्धकान् पाशान् उन्मुञ्च उन्मोचय | शमयेत्यर्थः । पाशा विशेष्यन्ते । माता पिता पुत्र इत्येते त्रयः येभिर्यैः [ त्रिभिः ] उत्तमाधममध्यमैः पाशैः परिवेदन- दोषोद्भवैः उत्थिताः उत्क्रम्य अवस्थिता आसन् । तान् विमुञ्चेत्यर्थः । स ग्राह्या इति पूर्ववत् । एषाम् इति प्रागुक्तमेव विवृणोति पितापुत्रा- विति । पिता च पुत्रश्च पितापुत्रौ । “आनङ् ऋतो इन्हे इति पूर्वपदस्य आनङ् आदेशः । पितरं पुत्रं मातरम् अन्यानपि सर्वान् भ्रात्रादीन परिवेदनदोषाद् मुञ्च | दोघं शमयेत्यर्थः ॥ सप्तमी ॥ "" येभिः॒ पाशो॒ परि॑वित्तो॒ विडोअङ्ग् आर्पत उत्सिंतश्च । । वि मु॑न्तां वि॒मुच॒ो हि सन्ति भ्रूणप्नि पू॒षन्न दुरि॒तानि॑ मृ॒क्ष्व ॥ ३ ॥ येभिः । पाशैः । परि॑िऽवित्तः । विऽव॑द्धः । अङ्गेऽअङ्गे । आर्पितः । उत्तिः । च । वि । ते । मुच्य॒न्ता॒म् । वि॒ऽमुच॑ । हि । सन्ति । भ्रूण॒ऽनि । पूषन् । दुःऽइ- तानि॑ । मृ॒क्ष्व॒ ॥ ३ ॥ येभिः यैः पापरूपैः पाशै: परिवित्त: ज्येष्ठे अकृतदारपरिग्रहे पूर्व गृ P fasf:. We with PJ Cr. ३ A अंङ्ग १ See note २ the previous page. AR उत्थितच. K उत्सितं च. 'A ABDKKR SC ते मु. A ouve read त में We with J and A's original reading and Sayama ६K मुंचतां. We with ABBD RSPP JVCs CP. ● PPC:ते. We with J. 9 २३० अथर्वसंहिताभाष्ये हीतदारः पुरुषः अङ्गेअङ्गे अवयवेवयवे विबद्धः विविधं बद्धः आर्पितः आर्ति प्रापित: [ उत्थितः ] उत्क्रान्तावस्थितिश्च भवति ते तथाविधाः था- शा वि मुच्यन्ताम् विसृज्यन्ताम् । हि यस्माद् विमुचः विमोक्तारो दे- वाः सन्ति विद्यन्ते । तस्माद् विमुच्यन्ताम् इति संबन्धः । हे पूषन् पोषक देव भ्रूणनि भ्रूणहनि । भ्रूणशब्दो गर्भवचनः । “गर्भो भ्रूण इ- मौ समौ " इत्यभिधानात् । यहा 'कल्पप्रवचनाध्यायी भ्रूण: " इति बो- धायनस्मरणात् कल्पप्रवचनसहितसाङ्गवेदाध्यायी भ्रूणः । तं हतवान् भ्रू- णहा । * “ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु॰” इति भूते किप् । तस्मिन भ्रूण- घ्नि दुरितानि परिवेदनोद्भवानि पापानि मृत्व मार्जय | भ्रूणहा पूर्वमे- व पापी तत्रैव पापायतने इदमपि पापं निवेशयेत्यर्थः ॥ 66 अष्टमी ॥ दे॒वा अ॑मृत॒तम॑स्त्रि॒तं ए॑न॑न्मनुष्येषु ममृजे । ततो यदि वा ग्राहिरान॒शे तां ते॑ दे॒वा ब्रह्म॑णा नाशयन्तु ॥ १ ॥ 1 त्रि॒ते । दे॒वाः । अ॒मृजत । ए॒तत् । एन॑ः । चि॑तः । ए॒न॒त् । मनुष्येषु । म॒मृते॒ । तत॑ः । यदि॑ । त्वा । ग्राह: । आनशे । ताम् । ते । दे॒वाः । ब्रह्म॑णा । ना- शयन्तु ॥ १ ॥ अत्र इयम् आख्यायिका । पुरा खलु देवा: पुरोडाशादिकं हविः सं- भृत्य तल्लेपजनितपापमार्जनाय एकतो द्वितस्त्रित इति त्रीन् पुरुषान् आ- व्याख्यान अयुदकसंपर्कवशाजनयामासुः । तेषु च तत् पापं निमृष्टव- न्तः । ते च आप्याः सूर्याभ्युदितादिषु परंपरया पापं निमृष्टवन्त इति । तद् एतत् सर्व तैत्तिरीये समाम्नायते । “देवा वै हविर्भुवाब्रुवन् ” [तै° ब्रा० ३.२.४.९] इति प्रक्रम्य “ते देवा आप्येष्वमृजत । आप्या अमृ- “जत सूर्याभ्युदते । सूर्याभ्युदितः सूर्याभिनिर्मुक्ते । सूर्याभिनिर्मुक्तः कुन- ? ABÉDKKRŚPP JVC- Cr नृ° for त्रि. We with Styasa २ ABDK K SC- नं foएनन्.PPJ KC न. We with Bir 1SS 2 पाशं पापं. BS' निमृ'. [अ० ११. सू° ११३.]२४६ षष्ठं काण्डम् । २३१ 66 खिनि । कुनखी श्यावदति । श्यावदन्नग्रदिधिषो । अग्रदिधिषु: प- रिविते । परिवित्तो वीरहणि । वीरहा ब्रह्महणि । तद् ब्रह्महणं ना. 'त्यच्यवत" इति [ तै॰ ब्रा०३.२.४.१२] ॥ तद् इदम् उच्यते । एतत् परिवित्तसमवेतम् एनः पापं पूर्व देवास्त्रिते एतत्संज्ञे आये अमृजत नि- मृष्टवन्तः । स च त्रितः एतत् स्वात्मनि समवेतं पापं मनुष्येषु सूर्याभ्यु- दिनादिषु ममृजे मृष्टवान् निमार्जनेन स्थापितवान् । ततः तस्माद्धेतो; हे परिवित्त वा त्वां ग्राह: ग्रहणशीला पापदेवता यदि । निपातानाम् अ- नेकार्थत्वाद् अत्र यदिशब्दो यच्छदार्थे । या ग्राहिरानशे प्राप ते त्व- दीयां तां ग्राहिं मागुता देवा: ब्रह्मणा मन्त्रेण नाशयन्तु ॥ नवमी ॥ 66 मरी॑चीर्धूमान् प्र वि॒शानु॑ पाप्मन्नु॒द॒ारान् ग॑च्छ॒त वा॑ हि॒ारान् । न॒दीनां॒ फेनोँ अनु॒ तान् वि न॑श्य॑ भ्रूण॒घ्नि यु॑षन् दुरि॒तानि॑ मृ॒क्ष्व ॥ २ ॥ मरींची: । धूमान । म । वि॒िश । अनु॑ । पाप्मन् । उत्ऽआरान् । गच्छ । उत । वा । नीहारान् । न॒दीना॑म् । फेना॑न् । अनु॑ । तान् । वि । न॒श्य॑ । भ्रूणनि । पूषन् । दुःऽ- इ॒तानि॑ । मृ॒क्ष्व॒ ॥ २ ॥ हे पाप्मन् परिवेदनजनितपाप मरीची: अग्निसूर्यादिप्रभाविशेषान् अ- नु म विश | परिवित्तं विसृज्य प्रगच्छेत्यर्थः । अथवा धूमान् अग्नेरुत्पन्नान् अनु प्र विश । यद्वा उदारान् ऊर्ध्वं गतान् मेघात्मना परिणतांस्तान् गच्छ प्रविश । उत वा अपि वा तज्जन्यान् नीहारान् अवश्यायान् गच्छ । ॐ निपूर्वात हरतेः कर्मणि घञ् । “उपसर्गस्य घञ्यमनुष्ये
बहुलम्" इति दीर्घः । तथा च तैत्तिरीये सृष्टिं मक्रम्य आम्ना- यते । ““ " तस्मात् तेपानाद् धूमोजायत । तद् भूयोतप्यत । तस्मात् तेपा- 'नान्मरीचगोजायन्त | तस्मात् तेपानाद् उदारा अजायन्त । तद् भूयो- 66 ₹ BDK S नंश्यन् five न॑श्य. C- विनश्यन् भृe in वि न॑श्य भृ. C. वि । नश्यत् ॥ witli AKRPPJ V. २३२ अथर्वसंहिताभाष्ये 'तप्यत । तद् अभ्रम् इव समहन्यत" इति [तै० ब्रा०२. २.९.२]। हे पाप्मन् नदीनाम् सरितां तान् प्रसिद्धान् फेनान् फेनिलान् प्रवाहन्ि अनु वि विध्र्व अनुप्रविश्य विविधं गच्छ । "नेर्विशः” इति आत्मनेपदम् । व्यत्ययेन शयो लुक् ४ | अन्यद् व्याख्यातम् ॥ दशमी || इ॒द॒श॒धा निहि॑तं त्रि॒तस्याप॑मृष्टं मनुष्यैन॒सानि॑ । तो॒ यदि॑ वा ग्राह॑रान॒शे तां ते॑ दे॒वा ब्रह्म॑णा नाशयन्तु ॥ ३ ॥ ॥ 1 इ॒द॒श॒ऽधा । निऽहि॑तम् । त्रि॒तस्य॑ । अप॑ऽमृष्टम् । म॒नुष्य॒ऽए॒न॒सानि॑ । तत॑ः । यदि॑ । त्वा । ग्राहि: । आनशे । ताम् । ते । दे॒वाः । ब्रह्म॑णा । ना- शयन्तु ॥ १० ॥ त्रितस्य आयस्य संबन्धि प्रागुक्तरीत्या अपमृष्टं तद् एन: द्वादशधा निहितम् द्वादशसु स्थानेषु स्थापितम् । प्रथमं देवेषु पश्चात् त्रिषु आप्येषु ततः सूर्याभ्युदितादिषु अष्टसु एवं द्वादशसु स्थानेषु निक्षिप्तम् । तद् एन: मनुष्यैनसानि भवन्ति मनुष्यसमवेतानि इदानींतनानि पापानि संपद्यन्ते । उत्तरोर्धचों व्याख्यातः ॥ पञ्चमं सूक्तम || [ इति ] सायणार्यविरचिते अथर्वसंहिताभाष्ये षष्ठकाण्डे एकादशोनुवाकः ॥ द्वादशेनुवाके पञ्च सूक्तानि । अस्यानुवाकस्य आचार्यमरणे आज्यस- मित्पुरोडाशादिहोमे विनियोगः ॥ तथा खददा॑शयान्नप्रायश्चित्तार्थं यज्ञिकः खदाशयानां व्रीहियवतिलं कृ- वा अनेनानुवाकेन जुहुयात् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि पाकयज्ञतन्त्रं कृत्वा वैवस्वतदेवताकं चरुम् अने- नानुवाकेन जुहुयात् ॥ See foot-hote & the previous pag. IS खदाश'. [अ० १२, सू° ११४.]२७७ षष्ठं काण्डम् । २३३ तथा तत्रैव कर्मणि खददा॑शयान्नं शरावचतुष्टयपरिमितम् अनेन अनु- वाकेन अभिमन्य ब्राह्मणाय प्रयच्छेत् ॥ सूत्रितं हि । “देवहेडनेन मन्त्रोक्तम् । आचार्यायोपदधीत | खदाश- यस्यावपते । वैवस्वतं यजते । चतुःशरावं ददाति" इति [ कौ० ५.१०] ॥ तथा सवान् आधास्यमानः सवा नौ अनेनानुवाकेन आज्यं जुहुयात समिधः शकलान् वा आदध्यात् । सूत्रितं हि । अग्नीन् आधास्यमा- 66 नः सवन् वा दास्यन्” इति प्रक्रम्य 'तस्मिन् देवहेडनेनाज्यं जुहुयात् समिधोभ्यादध्यात् शकलान् वा " इति [ कौ॰७.१] ॥ तथा अन्त्येष्टौ चितानावादीप्ते अनेनानुवाकेन आज्यं जुहुयात् || “याम्यां यमभये ” [ न०क०१७] इति विहितायां याम्याख्यायां म हाशान्तौ " यद् देवा देवहेडनम्” इति अनुवाकम् आवपेत् । तद् उ- क्तं नक्षत्रकल्पे । “यद् देवा देवहेडनम् इति याम्यायाम्” इति [ न० क० १७ ] ॥ " 66 तथा सवयज्ञेषु ब्राह्मौदनिका नौ "यद् देवा देवहेडनम् ” [ ६. ११४] ' यद् विद्वांसः ” [६.११५] “अपमित्यम् अप्रतीत्तम् ” [ ६.११७] ए- तैस्त्रिभिस्तृचैः पूर्णाहुतिं जुहुयात् । सवयज्ञं प्रक्रम्य सूत्रितम् | “ब्रा- 'सौदनिकम अनि मथित्वा यद् देवा देवहेडनम् यद् विद्वांसो यदवि- 'डांस: अपमित्यम् अप्रतीत्तम इत्येतैस्त्रिभिः सूतैरन्वार दातरि पूर्ण- “होमं जुहुयात् ” [ इति · [कौ॰४.४] ॥ " t तथा “यद् देवा देवहेडनम्” इति द्वाभ्यां तृचाभ्याम् अग्निष्टोमे तृ- तीयसवने आदित्यग्रहहोमं ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । अग्निष्टोमं प्रक्रम्य वैताने सूत्रितम् । 'आदित्यग्रहहोमं यद् देवा देवहेडनं द्वाभ्याम्' इति [ वै० ३.१२] ॥ तथा अग्निष्टोम एष तृतीयसवनान्ते आभ्यां तृचाभ्यां सर्वप्रायश्चित्तहो- मान् कुर्यात् । तद् उक्तं वैताने । 'आनीधीये सर्वप्रायश्चित्तीयान् जु- होति" इति प्रक्रम्य 'देवहेडनस्य सूक्ताभ्यां च" इति [वै० ३.१३] ॥ IS' खड्डाश' S' सचानौ S सवानाधास्यन्. We with Kausika. 4S चि- 66 तीयां. We with Kuusin. ३० 66 ,, २३४ अथर्वसंहिताभाष्ये 66 अत्र " यद् विद्वांसः " इत्यनेन तृचेन आग्रयणेष्टौ वैश्वदेवं चरुं ब्र झा अनुमन्त्रयेत | आग्रयणेष्टिं प्रक्रम्य "यद् विद्वांसः [६. ११५] द्या- वापृथिवी उपश्रुत्या [२.१६.२] सोमो वीरुधाम [ ५.२४.७] इति वै- श्वदेवद्यावापृथिव्यसौम्यान्" इति [वै०२.४] वैताने सूत्रितत्वात् ॥ तत्र प्रथमा ॥ यद् दे॑वा देव॒हेड॑नं॒ देवा॑सश्च॒कृ॒मा व॒यम् । आदि॑त्या॒स्तस्मा॑न्नो यु॒र्य॑मृ॒तस्य॒र्तेन॑ सु॒ञ्चत ॥ १ ॥ यत् । दे॒वः । दे॒व॒ऽहेड॑नम् । देवा॑सः । च॒कृ॒मं । व॒यम् । आदि॑त्याः । तस्मा॑त् । नः॒ । यूयम् । ऋ॒तस्य॑ । ऋ॒तेन॑ । मु॒ञ्चत॒ ॥ १ ॥ हे देवा: अञ्ज्यादयः देवहेळैनम् । * हेळतिः क्रुध्यतिकर्मा । दे- वा: क्रुध्यन्ति येन पापेन । करणे युद् ४ । देवानां क्रो- धकरं यत् पापं देवासः देवाः देवनशीला इन्द्रियपरवशाः सन्तः वयं चक्रम कृतवन्तः । देवास इति । “आज्जसेरसुक् " आज्जसेरसुक्” । “देवसेन- मेषादयः पचादिषु द्रष्टव्याः इति परिगणनाद् इगुपधलक्षणं कं बा- धित्वा अजन्तो देवशब्दः सर्वत्र अन्तोदात्तः । इह तु व्यत्ययेन आयु- दात्तत्वम् । हे आदित्या: अदितेः पुत्रा देवा: यूयं तस्मात् तथा- विधात् पापाद् ऋतस्य ऋतेन । ऋतम् इति यज्ञस्य सत्यस्य च नामधे- यम् । यज्ञसंबन्धिना सत्येन । यद्वा ऋतम सत्यं परं ब्रह्म तत्संबन्धिना प्रणवादिरूपेण मन्त्रेण साधनेन नः अस्मान् मुञ्चत वियोजयत | इन्द्रि- यचापलेन उपार्जितं कृत्स्नं पापं मन्त्रसामर्थेन निर्दहतेत्यर्थः ॥ "" द्वितीया || ऋ॒तस्य॒र्तेना॑दित्या॒ यज॑त्रा मुते॒ह नः॑ । य॒ज्ञं यद् य॑ज्ञवाहस॒ः शिक्ष॑न्तो नोप॑शेकिंम ॥ २ ॥ ऋ॒तस्य॑ । ऋ॒तेन॑ । आ॒दि॒त्याः । यज॑त्राः । मुञ्चत॑ । इ॒ह । १ P चक्रम. - BBD KR SPJCP 'शैकिम. \\' with AKRPv. 1 S' अधिकरण करणे. [अ०१२. सू० ११४.]२४७ षष्ठं काण्डम् । २३५ य॒ज्ञम् । यत् । य॒ज्ञऽवाह॒स॒ः । शिक्ष॑न्तः । न । उप॑ऽशेकिम ॥ २ ॥ । यजत्राः । यष्टव्याः यू- हे आदित्या: अदितेः पुत्रा देवाः | ना अपत्येर्थे माग्दीव्यतीयो ण्यप्रत्ययः मिनक्षीत्यादिना [उ०३.१०५] यजेरजन् प्रत्ययः । यम ऋतस्य यज्ञस्य संबन्धिना ॠतेन सत्येन । यद्वा ऋतशब्दद्वयेनापि सत्यम् उच्यते । सत्यस्य सत्येन परब्रह्मणा । श्रूयते हि । “तद् एतत् सत्यस्य सत्यं प्राणा वै सत्यं तेषाम् एष सत्यम्” इति [ वृ॰ आ०२.१. २३] | तेन परब्रह्मणा ध्यातव्येन इह अस्मिन् कर्मणि नः अस्मान् मुञ्चत कर्माधिकारविघातकात सर्वस्मात् पापाद् वियोजयत । ध्यायमानं हि परं ब्रह्म सर्वस्य पापस्य निवर्तकम् । स्मर्यते हि । दिन्यदित्या इत्यादि · " अ- उपपोतकेषु सर्वेषु पातकेषु महत्सु च । प्रविश्य रजनीपादं ब्रह्मध्यानं समाचरेत् ॥ य- इति । हे यज्ञवाहसः यज्ञस्य प्रापका निर्वर्तका देवाः वयं यज्ञम ज्योति- ष्टोमादिकं शिक्षन्तः शक्तुं निप्पादयितुम् इच्छन्तः यत् यस्मात् पापाद्धेतो: नोपशेकिम शक्ताः समर्था न भवेम । तस्मात् पापाद् मुञ्चतेत्यर्थः । ज्ञवाहस इति । वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि [उ०४.२२०] इति वहेरसुन् प्रत्ययः । तत्र णिदित्यनुवृत्तेरुपधावृद्धिः । शिक्षन्त इति । शकु शक्तौ । अस्मात् सनि " सनि मीमा० इत्यादिना अचः स्थाने इस् आदेश: । “अत्र लोपोभ्यासस्य " इति अभ्यासलोपः । शेकिमेति । तस्मादेव धा- तोश्छन्दसे लिटि एत्वाभ्यासलोपौ । क्रादिनियमाद् इट् ॥ तृतीया ॥ 66 99 मेद॑स्वता॒ यज॑माना: स्रुचाज्या॑नि॒ जुह॑तः । अकामा विश्वे वो दे॒वाः शिक्ष॑न्तो नोप॑ शेकिंम ॥ ३ ॥ मेदवता | यज॑मानाः । स्रुचा । आज्या॑नि । जुह्वतः । १PJ Cr उप॑ ऽशेकिम. We with P. २ABKRPJC विश्वे॑. We with D K S P VC. ३DKPV शेकिम. We with ABBKRSPJC-Cr: 1 So S', making the pada of nine syllables. 2' निवतका. अथर्वसंहिताभाष्ये अ॒कामाः । वि॒श्वे॑ । वः॒ः । दे॒वाः । शिक्ष॑न्तः । न । उप॑ । शेकिंम ॥ ३ ॥ मेदवता | चतुर्थो धातुर्मेद: । तद्वता स्फीतावयवेन पशुना यजमा- नाः यागं निष्पादयन्तः स्रुचा जुह्वा आज्यानि जुह्वतः आहवनीये प्रक्षि- पन्तः एवंभूता वयम् हे विश्वे देवाः वः युष्माकम् अकामा : कामनार - हिताः । पापवशाद् भयमाना इत्यर्थः । शिक्षन्तः शक्तुं यागानुष्ठानं कर्तुम् इच्छन्तः नोप शेकिम । यस्मात् पापात् न शक्ता भवाम तस्मात् पापान्मुञ्चतेति शेषः ॥ २३६ चतुर्थी ॥ यद् वि॒वा॑सो॒ यदवि॑वा॑स॒ एनसि चकृ॒मा व॒यम् । यू॒यं न॒स्तस्मा॑न्मुञ्चत॒ विश्वे॑ देवाः सजोष॑सः ॥ १ ॥ यत् । वि॒ह्वांस॑ । यत् । अवि॑द्वांसः । एना॑सि । च॒कृ॒र्म॑ । व॒यम् । यू॒यम् । नः॒ । तस्मा॑त् । मु॒ञ्च॒ । विश्वे॑ । दे॒वाः । स॒जोषसः ॥ १ ॥ यत् पापनिमित्तं विद्वांसः जानन्तः यच्च पापनिमित्तम् अविद्वांसः अ- जानाना: ज्ञानाद् अज्ञानाद् वा वयम् एनांसि पापानि चकूम कृतव- न्तः हे विश्वे देवाः सजोषस: सह प्रीयमाणा यूयं तस्मात् प्रागुक्तात् पा- पाद् नः अस्मान् मुञ्चत ॥ पञ्चमी ॥ यद् जाग्रद् यद् स्वपन्नेन॑ ए॒न॒स्योक॑रम् । भू॒तं मा॒ तस्मा॒द् भव्य॑ च द्रुप॒दादि॑व मुञ्चताम् ॥ २ ॥ यदि॑ । जग्र॑त् । यदि॑ । स्वप॑न् । एन॑ः । ए॒न॒स्यः॑ । अक॑रम् । । भूतम् । मा॒ । तस्मा॑त् । भव्य॑म् । च॒ । द्रुप॒दाऽइ॑व । मु॒ञ्चताम् ॥ २ ॥ 1 एनः पापं प्रियम् अस्य एनसि साधुरिति वा एनस्य: अज्ञानाद् ई- दृशोहं जाग्रत् जागरावस्थापन्नः सन् | यदिशब्दः यद् इत्यर्थे । यद् एनः
- PJ K C. विश्वं. We will PC/. २ PK शकिम. We with PJ.CP. 3 Such
is the arment ofall Mss and Viridikes. ४ P च॒कृम्. We with PJ Cr. C पुनर्म्याः We wit, PJK. 'A [अ० १२, सू०११५.]२६८ षष्ठं काण्डम् | २३७ 66 66 त- पापम् अकरम् कृतवान् अस्मि । तथा स्वपन् स्वप्नावस्था प्राप्तः सन् यदि [ यत् ] पापं कृतवान् अस्मि । ४ जाग्रत् इति । जागृ निद्राक्ष- ये । अस्मात् लट: शत्रादेशः । अदादित्वात् शपो लुक् । जक्षित्याद- यः षट्” इति अभ्यस्तत्वाद् "नाभ्यस्ताच्छतुः " इति नुमभावः । अ- करम् इति । 'कृमृहरुहिभ्य: " इति हे: अङ् आदेश: । स्माद् उभयविधात् पापाद् भूतम् लब्धसत्ताकं प्राणिजातम् । भविष्यास- ताकं प्राणिजातं भव्यम् । * "भव्यगेय " इत्यादिना “अचो यत्" इति कर्तरि यत् । 'यतोनावः” इति उदात्तत्वम् । लोकौ भूतभव्यशब्दवाच्यौ । तथा च तैत्तिरीयकम् । 'भूताय स्वाहा- भविष्यते स्वाहेति भूताभव्यौ होमौ जुहोति । अयं वै लोको भूतम “असौ भविष्यत्" इति [तै ब्रा० ३.६.१.५] ते उभे भूतभव्ये मा मां द्रुपदादिव । पादवन्धनार्थो द्रुमो द्रुपदः । तस्मादिव मुञ्चताम् वि- योजयताम् ॥ 66 66 या इमौ 66 पष्ठी ॥ प॒दादि॑व मुमुच॒ानः स्वि॒न्नः स्ना॒त्वा मलदिव | पू॒तं प॒वित्रे॑णे॒वाज्यं॒ विश्वे॑ शुम्भन्तु॒ मैन॑सः ॥ ३ ॥ दु॒प॒दाऽइ॑व । मु॒मु॒च॒नः । स्वि॒न्नः । स्ना॒त्वा । मला॑ऽइव । पू॒तम् । प॒वित्रे॑ण । । आज्य॑म् । विश्वे॑ । शु॒म्भ॒न्तु॒ । मा॒ा । एन॑सः ॥ ३ ॥ द्रुपदादिव काष्ठमयात् पादबन्धनादिव पापाद् मुमुचान: विमुच्यमा- नः । व्यत्ययेन यकः श्रुः । यद्वा मुचेलिंट: कानच् । व्यत्ययेन कर्मणि कर्तृप्रत्ययः । तथा स्विन्नः स्वेदयुक्तः पुरुषः स्नात्वा अप्सु निमज्य मलादिव यथा देहाश्रिताद् बाह्यमलाद् वियुज्यते एवं पापाद् वियुज्यमानः । भवानीति शेषः । तथा पवित्रेण पवनसाधनेन पूनम शोधितम् अन्यमिव तद् यथा निष्कल्मषं भवति एवं मा मां विश्वे सर्वे देवा; एनस: पापाद् शुम्भन्तु शुद्धं कुर्वन्तु ॥ 9 [ इति ] द्वादशेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ २३८ अथर्वसंहिताभाष्ये “यद् यामं चक्रुः” इति तूचेन घृततैलमधूनां परिमितानां वृद्धिक्षय- लक्षणाद्भुतप्रायश्चित्तार्थम् आज्यं जुहुयात् । सूचितं हि । “अथ यत्रैतत् सर्पिर्वा तैलं वा मधु वा विस्पन्दयते यद् यामं चक्रुर्निखनन्तो अग्र इत्येतेन सूक्तेन जुहुयात् सा तत्र प्रायश्चित्तिः” इति [को० १३.४० ]॥ “अपमित्यम् अप्रतीत्तम्” इति त्रिभिस्तृचैः उत्तमणें मृते सति तत्पु- त्राय सगोत्राय वा धनम अभिमन्त्य ऋणी दद्यात् || तथा अनेन तृचत्रयेण द्रव्यम् अभिमन्त्य उत्तमर्णस्य श्मशानभूमौ चतुष्पथे वा निक्षिपेत् ॥ तथा तृचत्रयेण द्रव्यम् अभिमन्य कक्षेषु निक्षिप्य तान् अग्निना दीपयेत् ॥ “सूतिं हि । “अपमित्यम् अप्रतीत्तम् इत्युत्तमर्णे मृते तदपत्याय प्र- यच्छति । सगोत्राय । श्मशाने निवपति । चतुष्पथे च । कक्षान् आ- दीपयति" इति [को० ५.१०] ॥ तथा अस्य तृचत्रयस्य सवयज्ञेषु पूर्णहोमे विनियोग उक्तः ॥ तथा लौकिकाग्निना शालादाहे तच्छान्यर्थम् अनेन तृचत्रयेण व्रीहि यवगोधूमादिमिश्रधान्यैः पूर्णाञ्जलिं जुहुयात् । सूत्रितं हि । अथ य- 66 ' त्रैतद् ग्राम्योग्नि: शालां दहत्यपमित्यम् अप्रतीत्तम् इत्येतैस्त्रिभिः सूतै- 'मैश्रधान्यस्य पूर्णाञ्जलिं हुवा” इति [ कौ० १३.४१] ॥ तथा अग्निष्टोमावसाने गार्हपत्याग्नेररण्योरात्मनि वा समारोपणानन्त- रम् उपोष्यमाणां वेदिम अपमित्यम इत्यनेन अनुमन्त्रयेत । “अपमि- त्यम् अप्रतीतम् इति वेदिम उपोष्यमाणाम्" इति वैतानात् [वै॰ ३.१४] ॥ ८८ ८८ (6 तत्र मथमा ॥ यद् याम॑ च॒क्रुनि॒खन॑न्तो॒ अग्रे कार्षीवणा अन्न॒विद्रो॒ न वि॒द्यया॑ । वैवस्वते राज॑नि तजु॑होम्यर्थ यज्ञियं मधु॑मदस्तु नोन्न॑म् ॥ १ ॥ 1 यत् । यामम् । च॒क्रुः । नि॒िऽखन॑न्तः । अग्रे॑ । कार्षीवणाः । अ॒न्त॒ऽविद॑ः । न । विद्यया॑ । 1S' विष्पंदते. 28 उत्तमवर्णे. 3S उत्तमवर्णस्य. 1S स्मशा. 5S अपोह्यमाणां. We with Kans' ila. 6S' वेदिमपोह्यमाणामिति We with the Faitdna and its com. mentators. [अ० १२. सू०११६.]२६९ षष्ठं काण्डम् । २३९ वै॒व॒स्व॒ते । राज॑नि । तत् । जुहा॑मि॒ । अच॑ । य॒ज्ञिय॑म् । मधु॑ऽमत् । अ॒स्तु । नः । अन्न॑म् ॥ १ ॥ · कार्षीवणा: कृषिं वनन्ति संभजन्त इति कृषीवनाः शूद्राः । तत्संब- न्धिनः कर्मकरा: कार्षीवणाः । ते अग्रे पुरा भूमिं निखनन्तः कृषन्तः यद् यामं यमसंबन्धि क्रूरं यत् कर्म चक्रुः कृतवन्तः । तत्र कारणम् आह नै विदो न विद्यया इति । यस्मात् ते विद्यया विशेषज्ञानेन नोप- लक्षिताः अत एव नं विदः न वेदितारः कार्याकार्यविभागज्ञानशून्या: त स्माद् यामं कर्म कृतवन्त इत्यर्थ: । यहा अग्रे पुरा भूमिं निखनन्तः असुराः यद् यामं यमसंबन्धि प्राणापहरणनिमित्तं क्रूरं कर्म कृतवन्तः । तेहि 'असुरा वै निर्यन्तो देवानां प्राणेषु वलगान् न्यखनन्” इति [तै॰सं॰ ६.२,११,२] । तत् कर्म कार्षीवणा अज्ञजनाः न विदो न जानन्ति । विदुरित्युकारस्य व्यत्ययेन अकारः । यतस्ते वि द्यया संस्कृतबुद्ध्या न भवन्ति । विशेषज्ञानशून्या इत्यर्थः । तत् तत्र अद्भुतशमने न्यूनाधिकपरिमाणोपेतं तत् आज्यमधुतैलादिकं वैवस्वते वि वस्वान् आदित्य : तस्य पुत्रे राजनि ईश्वरे यमे जुहोमि हविवेन प्रक्षि- पामि । अथ अद्भुतशमनानन्तरं यज्ञियम् यज्ञार्ह तद् अन्नं मधुमत् माधुर्योपेतं [नः ] अस्माकं भोक्तुं योग्यम् अस्तु ॥ द्वितीया ॥ वैवस्व॒तः कृ॑णवद् भाग॒धेयं मधु॑भागो मधु॑ना॒ सं सृ॑जाति । मा॒ातुर्यदेन॑ इषतं न आगन् यद् वा॑ पि॒ताप॑राद्धो जिहीडे ॥ २ ॥ वै॒व॒स्व॒तः । कृ॒णवत् । भा॒ग॒ऽधेय॑म् | मधु॑ऽभागः | मधु॑ना । सम् । सृ॒जा॒ाति॒ । मा॒तुः । यत् । एन॑ । इ॒ष॒तम् । नः॒ । आ॒ऽअग॑न् । यत् । वा॒ा । पि॒ता । अ- प॑ऽराद्धः । जि॒ह्वीडे ॥ २ ॥ वैवस्वनः विवस्वतः पुत्रो यम: भागधेयम् आत्मार्थ हविर्भागं कृणवत् करोतु । मधुभाग: माधुर्योपेतहविषा भागेन युक्त संन् मधुना माधु- IS' `निमित्तक्रूरं. २४० अथर्व संहिताभाष्ये योंपेतेन क्षीरघृतादिना अस्मान् [ सं सृजाति] संसृजतु । मातुः सका- शाद् यद् एनः पापम् इषितम् प्रेरितं सत् नः अस्मान् कृतापराधांन ४ गमेर्लुङि “मन्त्रे घस” इति हेर्लुक् । [ वा ] अथवा पिता अपराड: 66 [ आगन्] आगमत् । “मो नो धातोः” इति नत्वम् हु । अस्मत्कृतापराधेन विमुखः सन् यत् जिही क्रुध्यति । हेड को- धे । छान्दसो वर्णविकारः मातापित्रोद्रोहकृतं यद् उत्पातस्य निमित्तं तदपि शाम्यत्वित्यर्थः ॥ । तृतीया || यीदं मातुर्यदि वा पितुर्नः परि भ्रातुः पुत्राच्चेत॑स एन॒ आग॑न् । याव॑न्तो अ॒स्मान् पि॒तरः सव॑न्ते॒ तेषां॒ सर्वेषां शि॒वो अ॑स्तु म॒न्युः ॥ ३ ॥ यदि॑ । इ॒दम् । मा॒तुः । यदि॑ । वा॒ । पि॒तुः । नः॒ । परि॑ । भ्रानु॑ः । पु॒त्रात् । चेत॑सः । एन॑ः । आंऽअर्गन् । याव॑न्तः । अ॒स्मान् । पि॒तर॑: | सच॑न्ते । तेषा॑म् । सर्वेषाम् । शि॒वः । अस्तु । म॒न्युः ॥ ३ ॥ इदं परिदृश्यमानम् एनः पापं यदि मातुः सकाशात् आगन आग- मत् यदि वा पितुः सकाशात यदि वा भ्रातुः सकाशात् यदि वा अ न्यस्मादपि परिजनात् पुत्राद् वा चेतसः आत्मीयाद् मनसः सकाशात् पापं [नः अस्मान् ] आगमत् । तेन च पापेन क्रुद्धा यावन्तः यत्प- रिमाणाः पितरः अस्मान् सचन्ते समवयन्ति प्रामुवन्ति तेषां सर्वेषां मन्युः क्रोधः शिवो अस्तु शान्तो भवतु ॥ चतुर्थी ॥ अ॒प॒मित्य॒मम॑तीत्तं॒ यद॒स्मि॑ य॒मस्य॒ येन॑ ब॒लिना॒ा चरा॑मि । इ॒दं तद॑ग्ने अनृ॒णो भ॑वामि॒ त्वं पाशा॑न् वि॒चृते॑ वेत्थ॒ सर्वा॑न ॥ १ ॥ अपऽमित्य॑म् । अतीतम् । यत् । अस्मि । यम॒स्य॑ । येन॑ । बलिन । चरैरामि । १ P PJ आ| अगन् | We with Cr. २D चरामसि. [अ० १२, सू०११७.]२९० षष्ठं काण्डम् । २४१ इ॒दम् । तत् । अने॒ । अनृणः । भवामि॒ । त्वम् । पाशा॑न् । वि॒ऽवृ॑त॑म् । वे॒त्थ॒ । सर्वा॑न् ॥ १ ॥ अपमित्यम् अप॑मातव्यम् अपाकर्तव्यं धान्यादिकम् ऋणम उत्तमर्णाद् गृहीतम् अप्रतीत्तम् पुनस्तस्मै न प्रत्यर्पितम् । अमेङ् प्रणिदाने । अस्माद् अपपूर्वाच्छान्दसः क्यप् । 'मयतेरिदन्यतरस्याम्” इति इत्वम् अत्रापि व्यत्ययेन प्रवर्तते । 'स्वस्य पिति कृति ०" इति तुक् । प्रति- पूर्वाद् ददार्निष्ठा । अच उपसर्गात् तः ” इति धातोस्तकारादेशः । “दस्ति ” इति उपसर्गस्य दीर्घः । ईदृशं यद् ऋणमेव अहम् 66 66 " अस्मि भवामि । ऋणबाहुल्यख्यापनार्थ तादात्म्यव्यपदेशः । यस्माद् एवं तस्माद् बलिना बलवता येन ऋणेन शासितु: यमस्य वशे चरामि हे असे त्वत्प्रसादाद् इदम् इदानीं तत् तेन ॠणेन अनृणः ऋणरहितो भवामि । त्वं खलु तान् सर्वान् ऋणोद्भवान् पारलौकिकान् पाशान् वन्धनरज्जुविशेषान् विचृतम् विचर्तितुं मोचयितुं वेत्थ जानासि । शक्तो भवसीत्यर्थः । X वृती हिंसाग्रन्थनयोः । अस्मात् तुमर्थे “ शकि णमुल्कमुलौ” इति शकेरमयोगेपि छान्दस: कमुल् प्रत्ययःहु ॥ पञ्चमी ॥ इ॒हैव सन्त॒ प्रति॑ दद्मं एनज्जीवा जीवेभ्यो नि ह॑राम एनत् । अ॒प॒मित्य॑ धा॒न्य॑ वो॒ यज॒घसा॒हमि॒दं तद॑ग्ने अनृ॒णो भ॑वामि ॥ २ ॥ इ॒ह । ए॒व । सन्त॑ः । प्रति॑ । दु॒ह्म॒ । ए॒न॒त् । जी॒वाः । ज॒वेभ्य॑ः । नि । हु- रामः । एनत् ।. अप॒ऽमित्य॑ । धा॒न्य॒म् । यत् । ज॒घस॑ । अ॒हम् । इ॒दम् । तत् । अग्ने । अ॒नृ- णः । भवामि ॥ २ ॥ इहैव इह लोक एव सन्तः विद्यमाना एनद् ऋणं प्रति दध्मः उ 2 p DJ वृत॑म्. We with Cr. २ B दध्म ए. ३ A न्य] ३. BDS c. न्यूं ३. We with BKKRV. 1 S' अपमापतव्यम्. २४२ अथर्वसंहिताभाष्ये तमर्णाय प्रत्यर्पयामः । एतदेव विवृणोति । जीवाः इह लोके जीवन्त एव जीवेभ्य: जीवय उत्तमर्णेभ्यो देहत्यागात् पुरैव एनद् ॠणं नि ह- राम: नितरां नियमेन वा अपाकुर्मः । धान्यं ब्रीहियवादिकम् उत्तमर्ण- सकाशाद् अपमित्य प्रस्थाढकादिसंख्यया परिवृत्य गृहीत्वा यद् अहं ज- घस भक्षितवान् अस्मि अपमित्येति । अपपूर्वात मेङ: "उदीचां ८८ माङो व्यतीहारे” इति का प्रत्ययः । त्यबादेशे "मयतेरिदन्यतरस्याम्” इति इत्त्वम् । “हूस्वस्य पिति" इति तुक् । जघसेति । 'लिट्यन्य- तरस्याम्” इति अदेलिंटि उत्तमैकवचने घस्ऌ आदेशः । ‘णल उत्तमो वा” इति णित्त्वस्य विकल्पनाद् वृद्ध्यभावः । हे असे इदम इ- दानीं तत् तस्मात् परकीयधान्यभक्षणात् त्वत्प्रसादेन अनृण: ऋणरहितः ऋणनिमित्तनरकपातरहितो भवामि । ॐ अनृण इति । बहुव्रीहो 'नञसुभ्याम्” इति उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥ 66 षष्ठी ॥ अ॒नृ॒णा अ॒स्मिन्न॑नृ॒णाः पर॑स्मिन् तृतीये॑ लो॒के अ॑नृ॒णाः स्या॑म । ये दे॑व॒याना॑ पितॄयाणा॑श्च लो॒काः सर्वा॑न् प॒थो अ॑नृ॒णा आ क्षियेम ॥ ३ ॥ अनृणा: । अ॒स्मिन् । अ॒नृ॒णाः । पर॑स्मिन् । तृतीये॑ । लो॒के । अनृ॒णाः । स्याम् । ये । दे॒व॒ऽयाना॑ः । पि॒तु॒ऽयाना॑ः । च॒ । लो॒काः । सर्वा॑न् । प॒थः । अ॒नृ॒णाः । आ । क्षियेम ॥ ३ ॥ 66 हे अग्ने त्वत्प्रसादाद् अस्मिन् भूलोके अनृणाः । ऋणम् अत्र लो- किकं वैदिकं च परिगृह्यते । लौकिकं तावद् उत्तमर्णाद् गृहीतं हिरण्य- धान्यादिकं प्रसिद्धम् । वैदिकं तु जायमानो वै ब्राह्मणस्त्रिभिरृणवा जायते । ब्रह्मचर्येणं ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः” इति [तै ० सं० ६.३.१०.५]। तेन सर्वेण ऋणेन रहिताः स्याम भवेम । परस्मिन् लोके स्वर्गादौ एतद्देहपरित्यागेन दिव्यशरीरपरिग्रहेण सुकृतफलभोगस्था- नेपि अनृणा: स्याम । ऋणादाननिमित्तो भोगप्रतिबन्धस्तत्रापि मां भूद् 15o S'. The Vainlika reading is ब्रह्मचर्येणर्षि ०. [अ० १२. सू०११t.]२९१ षष्ठं काण्डम् । २४३ इत्यर्थः । तृतीये लोके स्वर्गादपि उत्कृष्टे नाकपृष्ठादौ वयम् अनृणा भवे- म । अन्येपि ये लोका: देवयाना: देवा एव येषु यान्ति गच्छन्ति ने तथोक्ताः । अधिकरणे ल्युट्ङ्क । ये च लोकाः पितृयाणा: पितॄणाम् असाधारणभोगभूमयः तान् सर्वान् लोकान् तत्प्राप्त्युपायभूतान् पथ: मार्गश्च । यद्वा लोक्यन्त इति लोकाः पन्थान: देवानेव यैर्यान्ति ते देवयानाः पितॄनेव यैर्यान्ति ते पितृयाणाः । उभयत्र करणे ल्युट् । य एवम् उभये विभिन्ना मार्गाः तान् सर्वान् अनृणा: ऋणप्रतिबन्धरहिताः सन्तः आ क्षियेम अभिगच्छेम । सगत्योः । तुदादित्वात् शः ॥ ॐ क्षि निवा- [इति ] द्वितीयं सूक्तम् ॥ ' यद्धस्ताभ्याम्” इति तृतीयं सूकम् । अस्य विनियोगः पूर्वतृचेन सह उक्तः ॥ तत्र प्रथमा ॥ यस्ता॑भ्यां चकूम किल्बिषाण्य॒क्षाणां गनुमु॑प॒लिप्स॑मानाः । उग्रंपश्ये उग्रजौ तद्याप्स॒रसा॒ावनु॑ दत्तामृ॒णं न॑ः ॥ १ ॥ यत् । ह॒स्ता॑भ्याम् । च॒कृ॒म । किरि॑वषाणि । अ॒क्षाणा॑म् । ग॒लुम् । उप॒ऽलि- प्स॑मानाः । उ॒ग्रंप॒श्ये इत्यु॑ग्रमऽप॒श्ये : उग्रऽजितौ । तत् । अद्य । अ॒प्स॒रसो॑ । अनु॑ । दृत्ताम् । ऋणम् । नः ॥ १ ॥ हस्ताभ्याम् । इन्द्रियाणाम् उपलक्षणम् एतत् । हस्तपादादीन्द्रियैः कि- विषाणि पापानि यत् चक्रम वयं कृतवन्तः स्मः | अक्षाणाम् इन्द्रि- याणां गलुम् गन्तव्यं शब्दस्पर्शादिविषयम् उपलिप्समाना: उपलब्धुम् अ- नुभवितुम् इच्छन्तः । यद् ऋणं चकृमेत्यर्थः । गनुम् इति । गमे: औणादिक: कुप्रत्ययः । “अनुदात्तोपदेश" इत्यादिना अनुनासिकलोपः । उपपूर्वान लभे: इच्छासनि “सनि मीमाधुरभलभ?? इति अच इस् १ K K V रा॒न्तु". We with ABBDRSPPJC+C1. २४४ अथर्वसंहिताभाष्ये आदेशः । अत्र लोपोभ्यासस्य' इति अभ्यासलोपः । “पूर्ववत् स नः" इति आत्मनेपदम् । हे उग्रंपश्ये तीक्ष्णदर्शने । "उ- ग्रंपश्येरंमदपाणि॑िधमा” इति खशि निपात्यते । हे उग्रजितौ उ- ग्रान् उहूर्णबलान् प्रतिकर्तुम् अशक्यान् शत्रून् जयत इति उग्रजितौ । तत्रैका उग्रंपश्या । अपरा उग्रजित् । युगपदधिकरणवाचिवाद् वृ " एतन्ना- क्षौ च वृक्षौ च वृक्षौ इतिवद् उभयत्रापि द्विवचनम् छु । मानौ अप्सरसौ अद्य इदानीं नः अस्माकं तत् प्राग् उदीरितम् ऋणम अनु दत्ताम् आनुकूल्येन उत्तमणेभ्यः प्रयच्छतम् ॥ द्वितीया || उपश्ये॒ राष्ट्रभृत् किल्बिषाणि॒ यद॒क्षवृ॑त्त॒मनु॑ दत्तं न ए॒तत् । ॠणान्न॒नो॒ नर्णमेस॑मानो य॒मस्य॑ लो॒के अधिरज्जुराय॑त् ॥ २ ॥ उ॒ग्रे॑पश्ये॒ इत्यु॒ग्र॑म्ऽपश्ये | राष्ट्रऽभृत् । किल्बिषाणि । यत् । अ॒क्षऽवृ॑तम् । अनु॑ । द॒त्त॒म् । नः॒ । एतत् । ॠणात् । नः । न । ॠणम् । एत्स॑मानः । य॒मस्य॑ । लो॒के । अधि॑ऽरज्जुः । आ । अयत् ॥ २ ॥ हे उग्रंपश्ये । राष्ट्रभृतः पृथगुपादानाद् अत्र एकवचनान्तम् एतत् । हे राष्ट्रभृत राष्ट्र राज्यं विभर्ति पोषयतीति राष्ट्रभृत् । एतत्संज्ञे अप्सरसौ यानि अस्माभिः कृतानि किल्बिषाणि पापानि यच्च पापम् अक्षवृत्तम् अक्षेषु इन्द्रियेषु निषिद्धानिषिद्धविभागपरिहारेण स्वस्वविषयप्रवृत्तेषु निष्प- ॐ “तत्पुरुषे तुल्यार्थ” इत्यादिना सप्तमीपूर्वपदप्रकृतिस्वर- नम् । त्वम् । नः अस्माकम् ऋणभूतम् एतत् सर्व पापम् अनु दत्तम आनुकूल्येन यथास्मान् न बाधते तथा दत्तम प्रयच्छतम् । निवारय- तम् इत्यर्थः । अनुदानप्रकारम् आह । ऋणान्त्र इति । ऋणान् ऋणि भावार्थीयः अकार: है । अनपाकृतिनों नः असरान् । यद्धा ऋणात् इति पदच्छेदः । भावप्रधानो निर्देशः ४ । ऋणित्वा- 1 S' चेतिच' fior इतिव, 2S' अनपाकृतिनां. [अ० १२. सू°११९. ]२९२ षष्ठं काण्डम् । २४५ देतोः नः अस्मान् यमस्य पुण्यपापानुरूपं दण्डयितुर्देवस्य संबन्धिनि लोके स्थाने उत्तमर्ण: ऋणम् एच्छमान: ॠणं ग्रहीतुम् अभित इच्छन अधि- रज्जुः अस्मद्रहणाय पाशहस्तो भूत्वा न आयत् न प्राप्नोति । तथा अ- नुदत्तम् इति संबन्धः । अय गतौ । व्यत्ययेन परस्मैपदम् ॥ तृतीया ॥ यस्मा॑ ऋ॒णं यस्य॑ जा॒यामु॒पैमि॒ यं याच॑मानो अ॒भ्यैनं॑ दे॒वाः । ते वाच॑ वादिषु॒र्मोत्त॑रा॒ मद्देव॑पत्ती॒ अप्स॑रस॒ावधी॑तम् ॥ ३ ॥ यस्मै॑ । ऋ॒णम् । यस्य॑ । ज॒यम् । उप॑ऽऐमि॑ि । यम् । याच॑मानः । अ- भि॒ऽऐमि॑ । दे॒वाः । ते । वाच॑म् । वा॒दि॒षुः । मां । उत्त॑रा॒म् । मत् । देव॑पत्ती॒ इति॒ देव॑ऽपत्नी 1 अप्स॑रसौ । अधि॑ि । इतम् ॥ ३ ॥ यस्मै उत्तमर्णाय वस्त्रहिरण्यधान्यादिकम् ऋणम् अहं धारयामि । धा- ८८ रयते: प्रयोगाभावेपि अर्थसत्तां द्योतयितुं 'धारेरुत्तमर्ण: ” इति चतु- र्थी । यस्य पुरुषस्य जायाम भार्याम् उपैमि कामुकः सन् उपग- च्छामि । तथा यं पुरुषं स्वामिनम् उत्तमर्ण वा याचमानः इष्टं धनं प्रार्थयमानः हे देवा: अभ्येमि अभिगच्छामि । ते सर्वे मत् मत्तः उ शराम उत्कृष्टतरां वाचं प्रतिकूलां मा वादिषुः मा ब्रुवन्तु | हे देवप- ली देवपत्न्यौ देवानां जन्यौ जायाभूते अप्सरसो अधीतम मविज्ञापनं चित्तेऽवधारयतम् । ॐ इक् स्मरणे ॥ चतुर्थी ॥ यदी॑व्य॒न्नृ॒णम॒हं कृ॒णोम्यदा॑स्य॒न्नम्न उ॒त संगृणामि । वै॒श्वा॒न॒रो नो॑नो॒ अधि॒षा वसि॑ष्ठ॒ उदन्न॑याति सु॒कृ॒तस्य॑ लो॒कम् ॥ १ ॥ यत् । अदी॑व्यन् । ऋ॒णम् । अ॒हम् । कृ॒णोति॑ । अदा॑स्य॒न् । अ॒ग्ने॒ । उ॒त । सम्रगृणामि । १ Cº उपऽपमि॑ि. We with PP J. २ P J मा. ३ P अप्स॒रसौ. We witlh PJC. 1S' चित्तंवधारयतम् अवधारयतम्. २४६ अथर्वसंहिताभाष्ये वैश्वान॒रः । नः॒ । अ॒धि॒ऽपाः । वसि॑ष्ठः । उत् । इत् । नया॒ाति॒ । सु॒ऽकृ॒तस्य॑ । लोकम् ॥ १ ॥ अदीव्यन व्यवहर्तुम् अशक्नुवन् यद् ऋणम् अहं कृणोमि करोमि हे अग्ने अदास्यन् पुन: प्रदानम् अकरिष्यन् । उतशब्द: अप्य- संगृणामि दास्यामीति केवलं प्रतिजानामि ।
- गू श-
दे । प्वादित्वात् ह्रस्वः । वैश्वानरः विश्वनरहितः सर्वेषां प्राणिना हितकारी अत एव अधिपाः अधिकं पालयिता वसिष्ठः वासयितृतमः एवंभूतोनिः सुकृतस्य पुण्यकर्मण: फलभूतं लोकम् [नः अस्मान्] उन्न- याति उन्नयतु ऊर्ध्वं प्रापयतु । ॐ इतशब्दः अवधारणे । यमेव नयत्वित्यर्थः ॥ स्व- पञ्चमी ॥ वै॒श्वा॒न॒राय॒ प्रति॑ वेदयामि॒ यद्य॒णं सैग॒रो दे॒वता॑सु । स ए॒तान् पाशा॑न् वि॒चृते॑ वेद॒ सर्वानथ॑ प॒केन॑ स॒ह सं भ॑वेम ॥ २ ॥ वै॒श्वा॒न॒राय॑ । प्रति॑ । वे॒द॒यामि॒ । यदि॑ । ॠणम् । स॒मऽग॒रः । दे॒वता॑सु । सः । ए॒तान् । पाशा॑न् । वि॒ऽच॑त॑म् । वेद॒ | सर्वा॑न् । अथ॑ । प॒क्वेन॑ । स॒ह । सम् । भवे ॥ २ ॥ वैश्वानराय विश्वनरहिताय अग्नये प्रति वेदयामि विज्ञापयामि । किं तद् इत्याह यघृणम् इति । यदिशब्दो यच्छदार्थः । यद् ऋणं लौकि- कम देवतासु देवताविषये यः संगर: अवश्यकर्तव्यतया प्रतिज्ञा “ब्रह्मचर्ये- ण ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः” [तै० सं० ६.३.१०. ५ ] इति तद्धि वैदिकम ऋणम् । तत् सर्व वैश्वानराय निवेदयामीत्यर्थः । स तादृशो वैश्वानरोग्निः एतान् लौकिकवैदिकऋणात्मकान् सर्वान् पाशान् पाशवद्द- न्धकान् विचृतम् विचर्तितुं विश्लेषयितुं वेद जानाति । विचूतम् इति । विपूर्वाच्चृतेः तुमर्थे कमुल् प्रत्ययः । अथ ऋणरूपपाशच्छे- दनानन्तरं पकेन परिपक्केन स्वर्गादिफलेन सह वयं सं भवेम संगच्छेमहि || P वृत॑म् . १ [अ० १२, सू० १२०.]२९३ षष्ठं काण्डम् । षष्ठी ॥ वै॒श्वा॒न॒रः प॑वि॒ता मा॑ पुनातु॒ यत् स॑ग॒रम॑भि॒धावा॑म्या॒ाशाम् । अनजानन् मन॑सा याच॑मानो॒ यत् तत्रेनो॒ अप॒ तत् सु॑वामि ॥ ३ ॥ वैश्वान॒रः । पवि॒ता । मा । पुनातु । यत् । समऽगरम् । अ॒भि॒ऽधावा॑मि । आशाम । 1 अना॑जानन् । मन॑सा । याच॑मानः । यत् । तत्रे । ए॑न॑ः । अप॑ । तत् | सु- वाम ॥ ३ ॥ पविता शोधयिता सर्वभावानां शुद्धेः कर्ता वैश्वानरोग्निः मा मा पु- नातु पूतं शुद्धं करोतु । यत् यस्माद्धेतोः संगरम् प्रतिज्ञाम यक्ष्ये दास्यां- मीत्येवरूपाम् ऋणापाकरणविषयां केवलम् अभिधावानं आभिमुख्येन प्रामवानि तथा आशाम देवादीनाम् अभिलाषमेव उत्पादयामि न किं- चिद् यागादिरूपम् ऋणापाकरणं करोमि अनाजानन् हिताहितविभा- गम् अजानन् प्रत्युत मनसा अन्तःकरणेन ऐहिकमेव सुखं याचमानः प्रार्थयमानः । उभयत्र लक्षणहेत्वोः क्रियाया इति हेतौ शतृप्रत्य- अज्ञानाद् विपर्ययज्ञानाञ्च हेतोरित्यर्थः । तत्र तथाविधे अ- नृतकरणे यद् एन: पापम् उत्पन्नम् अस्ति तद् अप सुवामि अस्मत्तो- पगमयामि । ॐ षू प्रेरणे । तुदादित्वात् शः ॥ यः । ॥ इति ] तृतीयं सूक्तम् ॥ 66 'यद् अन्तरिक्षम्” इति चतुर्थं सूक्तम् । तत्र 'विषाणा पाशान्" इति चतुर्ऋचेन दारुलोहरज्वादिबन्धनमोचनार्थं चर्ममयलोहमयादिकं पू- र्वबन्धनरज्जुसदृशं कृत्वा संपात्य अभिमन्त्रयेत । सूत्रतं हि । 66 66 २४७ विषाणा पाशान् इत्युन्मोचनम् । प्रतिरूपं संपातवन्तं करोति । वाचा बद्धाय “भूमिपरिलेखम्” इति [ कौ० ७.३] ॥ तत्र प्रथमा ॥ यद॒न्तरि॑क्षं पृथि॒वीमु॒त द्यां यन्मातरं पितरं वा जिहंसि । १ PJ पुनः. We with PK Cr. अथर्वसंहिताभाष्ये अ॒यं तस्मा॒द् गाह॑पत्यो नो अ॒ग्निरुदिन्न॑याति सुकृ॒तस्य॑ लो॒कम् ॥ १ ॥ यत् । अ॒न्तरि॑क्षम् । पृथि॒वीम् । उ॒त । द्याम् । यत् । मा॒तर॑म् । पि॒तर॑म् । वा । जिहंसिम । अयम् । तस्मा॑त् । गार्हेऽपत्यः । नः॒ः । अ॒ग्निः । उत् । इत् । नयाति॒ । सुऽकृ- तस्य॑ | लोकम् ॥ १ ॥ । २४७ अन्तरिक्षादिशब्देर्लोकवचनैस्तत्रया जना लक्ष्यन्ते । अन्तरिक्षम अन्त- रिक्षलोकस्थान जनान् पृथिवीम् भूलोकं तत्रन्यान् जनान् । उत्तशब्दः अप्यर्थः समुच्चये । द्याम् दिवं द्युलोकस्यांश्च जनान् यजिहिंसिम । त- तद्विषयहिंसया यत् पापं कृतम् इत्यर्थः । तथा मातरम् जनयित्रीं पि- तरम् जनकम् । वाशब्द: समुच्चये । यज्जिहिंसिम । तयोः प्रतिकूला- चरणलक्षणाद्धिंसनाद् यत् पापम् उपार्जितम् इत्यर्थः । हिसि हिंसायाम् । अस्मात् लिटि रूपम् । तस्माद् उभयविधात् पा- पाद् अयं गार्हपत्यः गृहपतिना संयुक्त: अस्माभिः परिचर्यमाणोग्निः नः अस्मान् [ सुकृतस्य लोकम् इत् सुकृतपरिपाकस्य लोकं स्वर्गमेव ] उ- न्नयाति उन्नयतु उद्गमयतु । पापाद् उत्तारयत्वित्यर्थः । इति । “गृहपतिना संयुक्ते ज्य: ” इति ञ्यप्रत्ययः ॥ द्वितीया || ॐ गार्हपत्य 66 भूमिर्मातादितिनों जनित्र॑ भ्राता॒न्तरि॑क्षम॒निश॑स्या नः । द्यौन॑ः पि॒ता पित्र्या॒च्छं भ॑वाति जा॒मिमृत्वा माव॑ पत्सि लो॒कान् ॥ २ ॥ भूमिः । माता । अदि॑ितिः । नः । जनित्र॑म् । भ्राता॑ । अन्तरि॑क्षम् । अभिऽर्श- स्त्यां । नः । द्यौः । नः । पि॒ता । पित्र्या॑त् । शम् । भवाति॒ । जामिम् । ऋ॒त्वा । मां । अव॑ । प॒त्स॒ | लोकात् ॥ २ ॥ नः अस्माकं भूमिः पृथिवीदेवता माता जननी । अदितिः अखण्ड- १ D KC लोकान. २ Soon pala Mss. ३PPJCP मा rongly. }} [अ० १२, सू० १२०.]२९३ षष्ठं काण्डम् । २४९ नीया अदीना वा देवमाता जनित्रम् जननकारणम् । अन्तरिक्षम् अ- वकाशात्मकोन्तरिक्षलोकः भ्राता सर्वदा सहभाविवात् । अतो नः अ-. स्माकं मात्रादिकृतं पापम् अस्तीत्यर्थः । ते सर्वे अभिशस्त्या अभिशंस- नाद् मिथ्यापवादजनितात् पापाद् नः अस्मान् । रक्षन्विति शेषः ॥ त- था नः अस्माकं द्यौः धुलोकः पिता वृष्ट्यादिप्रदानेन रेतःसेकस्य कर्ता । स च पित्र्यात् पिनुरागताद् दोषाद् ऋणादानादिरूपात् । "पि- " तुर्यच्च ” इति यत् प्रत्ययः । शं भवाति सुखम् उत्पादयतु । पि- त्र्यमपि दोषं निवर्त्य अस्मान् सुखिनः करोत्वित्यर्थः । अहं च जमि व्यर्थमेव मृत्वा प्राणान् परित्यज्य परलोकहितं यागहोमदानादिकम अ- ननुष्ठाय लोकात लोकनीयात् स्वर्गादेः मा अव पत्सि अवपन्नः अधो- गतिर्मा भूवम् । यद्वा जामिम् इति पदच्छेदः । जामिर्भगिनी तद्वन्त्रि- षिद्धा स्त्री ताम ॠत्वा गत्वा निषिद्धाचरणेन अवपन्नो मा भूवम इत्य- र्थः । दौ । मङि लुङि उत्तमैकवचने रूपम् ४ ॥ तृतीया || यत्रा॑ सु॒हादे॑ः सु॒कृतो॒ मद॑न्ति वि॒हाय॒ रोम॑ त॒न्व॑ १: स्वाया॑ः । अयो॑णा॒ अङ्गैरहु॑ताः स्व॒र्गे तत्र॑ पश्येम पि॒तरौ च पु॒त्रान् ॥ ३ ॥ यत्र॑ । सु॒ऽहादे॑ः । सु॒ऽकृत॑ः । मद॑न्ति । वि॒ऽहाय॑ । रोग॑म् । त॒न्वः । स्वाया॑ । अशो॒णः । अङ्गैः । अहु॑ताः । स्व॒ऽगे । तत्र॑ । प॒श्ये॒म॒ । पि॒तरो॑ । च॒ । पुत्रान् ॥ ३ ॥
यत्र यस्मिनुत्तमे स्वर्गादिलोके सुहार्द: शोभनहृदया: सुकृत: शो- भनं यागादिकं कृतवन्तो जनाः स्वायाः स्वकीयायाः तन्वाँ: शरीरस्य संबन्धिनं रोगम् पापफलभूतं ज्वरादिकं विहाय परित्यज्य मदन्ति दु:- खासंस्पृष्टकेवलसुखानुभवेन माद्यन्ति वयमपि अङ्गैः अवयवैर्हस्तपादादिभिः अश्रोणा: कुठादिरोगरहिता अद्भुता: अकुटिलगतयः सन्तः तत्र पुण्यकृ ₹ ABSC न्वाः ई. We with BKKR V. 1S inserts तथा alier माद्यन्ति. २५० अथर्वसंहिताभाष्ये द्भिः प्राप्ये स्वर्गे लोके पितरौ पितरं मातरं च । त्रा” इति पितुः शेषः । कुर्या ॥ 66 x“पिता मा. तथा आत्मीयान् पुत्रांश्च पश्येम सा- चतुर्थी | विषाणा पाशान् वि ष्याध्य॒स्मद् य उत्त॒मा अ॑ध॒मा वा॑रु॒णा ये । दु॒ष्वयँ दुरि॒तं नि॑ि वा॒स्मदर्थ गच्छेम सुकृ॒तस्य॑ लो॒कम् ॥ १ ॥ वि॒ऽसाना॑ । पाशा॑न् । वि । स्य॒ । अधि॑ । अ॒स्मत् । ये । उ॒त्ऽत्त॒माः । अ॒ध- माः । वारु॒णाः । ये । • दुःऽस्वय॑म् । दुःऽइ॒तम् । निः । स्व॒ । अ॒स्मत् । अथ॑ । ग॒च्छेम॒ । सु॒ऽकृत- स्य॑ । लोकम् ॥ १ ॥ पः । हे बन्धनाभिमानिनि निरृतिदेवते पाशान् अस्मदवयवगतान् बन्धन- रज्जुविशेषान् विषाणा विमुञ्चती अस्मत् अस्मत्तः अधि उपरि वि ष्य विमुञ्च । षो अन्तकर्मणि । ‘ओतः श्यनि” इति ओकारलो- पाशा विशेष्यन्ते । ये पाशा उत्तमा उत्कृष्टा ऊर्ध्वकाया- श्रिताः ये च अधमा: निकृष्टा अध:कायत ये च वारुणा: वरुण- संबन्धिनः सर्वकायाश्रिताः पाशा: । “उदुत्तमं वरुण पाशम् अस्मद् अवाधमं वि मध्यमं श्रथाय" इति हि निगमः [ ऋ०१.२४.१५] | इ- त्थम् अनेकभेदभिन्नान् पाशान् अस्मत्तो विमुञ्चेत्यर्थः । अपि च दुःख- इयम् दुष्टस्वप्नदर्शनजनितं दुरितं पापम् [अस्मत् ] अस्मत्तो निः व नि- र्गमय ।
- षू प्रेरणे । तुदादित्वात् शः । तन्वादीनां छन्दसि ब-
हुलम्" इति यण् ४ । अथ पाशविमोचनानन्तरं सुकृतस्य पुण्यस्य 66 फलभूतं लोकम् इमं च अमुं च गच्छेम प्राप्नुयाम ॥ पञ्चमी ॥ यद् दारु॑णि ब॒ध्यसे॒ यच्च रज्ज्वां यद् भूम्यां॑ ब॒ध्यसे॒ यच्च॑ वा॒ाचा । १ C- दुःप्व. २ None of our sunita MSs, and Vaidikas huve he visarga after नि. All the MSS. read gear. । निष्व lor नि: ध्व both here and in its test. [अ० १२. सू० १२१.]२९४ षष्ठं काण्डम् । २५१ अ॒यं तस्मा॒द् गार्हपत्यो नो अ॒ग्निरुदिन्न॑याति सुकृ॒तस्य॑ लो॒कम् ॥ २ ॥ यत् । दारु॑णि । ब॒ध्यमे॑ । यत् । च॒ । रज्ज्वा॑म् । यत् । भूभ्या॑म् । ब॒ध्यमे॑ । यत च । वाचा । अ॒यम् । तस्मा॑त् । गार्हऽपत्यः । नः॒ः । अ॒ग्निः । उत् । इत् । नयाति । सुऽकृ- तस्य॑ । लो॒कम् ॥ २ ॥ हे पुरुष त्वं दारुणि काष्ठविशेषे यद् बध्यो । यच्च रज्ज्वां बध्यसे । भूम्यां वा गर्तरूपायां यद् बध्यसे । वाचा जाज्ञाप्रकाशिन्या यच्च ब- ध्यसे । तस्मात् सर्वस्माद् बन्धनाद् अयम् अस्मदीयो गार्हपत्योग्निः त्वाम् उत्तारयत्वित्यर्थः । [शेषं पूर्ववत् ] ॥ उद॑गातां भगवती वि॒तौ नाम॒ तार॑के । प्रेहामृत॑स्य यच्छतां प्रैतुं बद्धक॒मोच॑नम् ॥ ३ ॥ उत् । अ॒गा॒ताम् । भग॑वती॒ इति॒ भग॑ऽवती । वि॒ऽचृतौ । नाम॑ । तार॑के॒ इति॑ । म । इ॒ह । अ॒मृत॑स्य । य॒च्छताम् । प्र । एतु । व॒द्धकऽमोच॑नम् ॥ ३ ॥ भगवती भाग्ययुक्ते विचृतौ नाम विचनामनी तारके नक्षत्रे उदगा- नाम उदयं प्राप्तवती । “विचृतौ नक्षत्रं पितरो देवता" इति श्रुतेः [ तै● सं० ४.४.१०.२] मूलनष्ठत्रस्य विचृत् इति संज्ञा | अधिष्ठानद्वया- पेक्षया द्विवचनम् । इह अस्मिन् बद्धे पुरुषे अमृतस्य । र्मणि षष्ठी । अमृतम् अमरणं प्र यच्छताम् । बद्धकमोचनम् कु- त्सितं निगलादिभिर्बद्धः बद्धकः । कुत्सायां कन् प्रत्ययः । त- स्य मोचनं बन्धान्मोक्ष: मैतु प्रामोतु ॥ 2. क- सप्तमी ॥ वि जिहीष्व लो॒कं कृ॑णु ब॒न्धान्मु॑ञ्चासि॒ बच॑कम् । योन्या॑ इव॒ प्रच्यु॑तो॒ गर्भैः प॒थः सर्वा॒ अनु॑ यि ॥ ४ ॥ See foot-note ३ on the previous page. २३ वृतौ २५२ अथर्वसंहिताभाष्ये वि । जि॒हीष्व | लोकम् । कृणु । बन्धात् । मुञ्चा॒ासि॒ । बज्र॑कम् । योन्या॑ऽइव | प्र॒ऽच्यु॑तः । गर्भैः । प॒थः । सर्वा॑न् । अनु॑ । क्षि॑य॒ ॥ ४ ॥ ओहाङ् हे बन्धनाभिमानिदेव त्वं वि जिहीष्व विविधं गच्छ । गतौ । शपः श्रुः । भृञाम इत्" इति अभ्यासस्य इत्वम् । लोकं स्थानम् अस्य पुरुषस्य बन्धनार्तस्य कृणु कुरु । तस्माद् [बन्धात्] ब- न्धनाद् बद्धकम इमं पुरुषं मुञ्चासि मुञ्च ॥ हे पुरुष बन्धनमोक्षानन्तरं योन्या: प्रच्युतः मातुर्गर्भाशयाद् बहिर्विनिर्गतो गर्भ इव स यथा इत स्ततः अनिरुद्धगतिः प्रचलति एवं सर्वान् पथो मार्गान् अनु क्षिय अ नुगच्छ । यथेष्टं वर्तस्वेत्यर्थः । क्षि निवासगत्योः ॥ [इति ] चतुर्थ सूक्तम ॥ " ८८ “ एतं भागम् ” “ एतं सधस्था: " इति द्वाभ्यां सवयज्ञेषु संस्थितहो- मान् जुहुयात् । तदनुमन्त्रणं च कुर्यात् । सूत्रितं हि । “एतं भागम “[६. १२२] एतं सधस्था: [ ६. १२३] उलूखले [१०.९.२६] इति सं “स्थितहोमान् आवपतेऽनुमन्त्रणं च” इति [कौ°४,४] ॥ 66 1 तथा अग्निष्टोमे हविर्धाने स्वस्वचमससमीपे चमसिभिः स्वकीयान् पि- हुन् उद्दिश्य पुरोडाशशकलेषु दत्तेषु सत्सु आभ्याम् अनुमन्त्रयेत । उक्तं वैताने 'हविर्धाने यथाचमसं दक्षिणतः स्वेभ्य उपासनेभ्यस्त्रींस्त्रीन पुरो- 'डाशसंवर्तान एतत् ते मततामह [१७. ४. ७५] इति निपृणन्ति । अ- “त्र पितरः [कौ ०११.९] इति जपित्वा एतं भागम [६. १२२] एतं सध- “स्थाः[६॰ १२३] श्येनो नृचक्षा: [७, ४२.२] इत्यनुमन्त्रयते” इति [ वै० ३.१२] ॥ अत्र “ एतं सधस्था : ” इति द्वाभ्यां ब्रह्मा वैश्वकर्मणहोमान् अनुमन्त्र- येत । “एतं सधस्थाः [ ६. १२३. १, २ ] इति द्वे येनासहस्रम् [९. ५. १७] इति वैश्वकर्मणहोमान्" इति [वै० ५.२] वैतानसूत्रात् ॥ 66 'शुद्धा: पूता: " इत्यनया सवयज्ञेषु ऋत्विजां हस्तप्रक्षालनार्थम् उदकं दद्यात् । सवयज्ञान प्रक्रम्य सूत्रितम् । चतुर आर्षेयान भृग्वाङ्गिरोविद उपसादयति शुद्धाः पूता इति मन्त्रोक्तम्" इति [कौ°४.४] ॥ 66 [अ० १२, सू° १२२.]२९५ षष्ठं काण्डम् । २५३ “देवाः पितरः ” इति तिस्रः यजमानस्य आर्षेयप्रवरणे वाचयेत् । 'प्रवरे प्रक्रियमाणे वाचयेद् देवाः पितर इति तिस्रः ” इति [वै ०१.२३ वैतानसूत्रात् ॥ 66 66 'दिवो नु मां बृहत: " इति तृचेन आकाशोदकमावनदोषशान्त्य- र्थम् उदकम् अभिमन्त्र्य शरीरं प्रक्षालयेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन तैलं शान्तौषधीर्गन्धं हिरण्यं वासो वा अभिमन्त्य तैः शरीरम् उद्वर्तयेत् ॥ 66 सूत्रितं हि । “दिवो नु माम् इति वियहिन्दून् प्रक्षालयति मन्त्रो- क्तैः स्पृशति" इति [ कौ॰ ५, १०] ॥ तत्र प्रथमा ॥ एतं भागं परि ददामि विद्वान् विश्वकर्मन् प्रथमजा ऋऋ॒तस्य॑ । अ॒स्माभि॑द॒तं ज॒रस॑ प॒रस्तादच्छिन्नं तन्तुमनु सं त॑रेम ॥ १ ॥ ए॒तम् । भा॒गम् । परि॑ । म । वि॒द्वान् । विश्व॑ऽकर्मन् । प्र॒थमऽजाः । ऋ॒तस्य॑ । अ॒स्माभि॑ः । द॒त्तम् । ज॒रस॑ः । पु॒रस्ता॑त् । अच्छन्नम्। तन्तु॑म् । अनु । सम् । तरेम ॥ १ ॥ 66 " हे विश्वकर्मन् विश्वं कृत्स्नं जगत् कर्म कर्तव्यं यस्य स विश्वकर्मा । एतत्संज्ञ हे देव यस्त्वम् ऋतस्य सत्यस्य परब्रह्मणः प्रथमजा: प्रथमं जा- तः उत्पन्न: । स प्रथमशरीरी हिरण्यगर्भः सर्वजगत्त्रष्टेत्यर्थः । नसनखनक्रमगमो विट्" ।. विनोनुनासिकस्यात् " इति आ त्वम् । ईदृशस्य तव माहात्म्यं विद्वान् जानन् एतं भागम पक्कम अन्नं हविर्भागं वा परि ददामि रक्षणार्थं तुभ्यं प्रयच्छामि । एवम् इ- ह लोके अस्माभिस्तुभ्यं दत्तम् इमं भागं जरसः परस्तात् जराया ऊ- र्ध्वम् एेहपातोत्तरकालम् । जरसः परस्ताद् इति वदता जरापर्यन्तम् आयुषा दैर्ध्य प्रार्थितम् । जीर्णम इमं देहं परित्यज्य अच्छिन्नम् अवि- 18' शांत्योष'. २५४ अथर्वसंहिताभाष्ये 66 च्छिन्नं तन्तुम् | तायते कुलं विस्तार्यते अनेनेति तन्तुः पुत्रपौत्रादिलक्षण: संतान: । तम् अनुमविश्य सं चॅरेम संप्राप्नुयाम । एतदेव हि संसारि- णः पुरुषस्य अमृतत्वम् । तथा च मन्त्रवर्णः । 'प्रजाम अनु प्रजाय- से तदु ते मर्त्यामृतम्" इति [तै० ब्रा० १, ५५, ६ ] “प्रजाभिरग्ने अ मृतत्वम् अश्याम्” इति च [ ऋ० ५.४.१०] ॥ 66 द्वितीया ॥ त॒तं तन्तुमन्वेकै तरन्ति॒ येषां॑ द॒त्तं पित्र्य॒माय॑नेन । अ॒ब॒न्ध्वेके॒ दद॑तः प्र॒यच्छ॑न्तो॒ दातुं चेच्छि॑धा॒ान्स स्व॒र्ग ए॒व ॥ २ ॥ त॒तम् । तन्तु॑म् । अनु॑ । एकै । त॒र॒न्ति॒ । येषा॑म् । द॒त्तम् । पित्र्य॑म् । आ॒ऽ- अय॑नेन । अबन्धु । एकै । दद॑तः । प्र॒ऽयच्छ॑न्तः । दातु॑म् । च॒ | इत् । शिक्षन् । सः । स्वःगः । एव ॥ २ ॥ एके केचन जना ऋणिनः सन्तः देहपातोत्तरकालं ततम् विस्तीर्ण तन्तुम् पुत्रपौत्रादिलक्षणं संतानम् अनुलक्ष्य तरन्ति ऋणम अतिक्राम- न्ति । पुत्रादिभिम्तस्य पितृगतस्य ॠणस्य अपाकरणात् । येषां जनानाम् ऋणवतां पित्र्यम् पितुरागतमपि ऋणम् आयनेन आगमनेन पुत्रपौत्रा- दिषु प्रवेशनेन दत्तम् उत्तमणेभ्य: प्रत्यर्पितं भवति । ते तरन्तीति पूर्वत्र संवन्धः । अस्वेवं पुत्रपौत्रादिसंतानवताम् । येषां तु तदभावः कथं ते अनृणा: स्युरिति तत्राह अवन्ध्वेक इति । अबन्धु । " सुपां सु- 66 लुक्" इति जसो लुक् । अवन्धनः । बभाति कुलं संततम् अ- विच्छिन्नं करोतीति बन्धुः पुत्रपौत्रादिलक्षण: संतानः । तद्रहिता एके जना ददतः । ४ चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । हिरण्यधान्यादिकं ददते उ तमर्णाय पितृकृतम् आत्मकृतं चेति उभयविधमपि ॠणं प्रयच्छन्तः इह १ A B चेच्छिक्षा' corrected to चेच्छिक्षा R चेच्छिा.. २PJ शिक्षान्. We with PC. 1S' कुलसंततम्. [अ० १२. सू० १२२.]२९५ षष्ठं काण्डम् । २५५ लोक एव प्रत्यर्पयन्तो दातुं चेत् शिक्षान् सर्वात्मना प्रत्यर्पयितुं यदि श नुवन्ति शक्त्यभावेपि तदिच्छामात्रं वा विद्यते स एव तेषां स्वर्ग: । ता- वन्मात्रेणापि सर्वम् ऋणम अंपाकृत्य स्वर्गभाजो भवन्तीत्यर्थः । शि- ज्ञान इति । शकु शक्तौ इत्यस्मात् सनि “ सनि मीमा० इत्यादिना अच: स्थाने इस आदेशः । अत्र लोपोभ्यासस्य” इति अभ्यासलोपः । लेटि आडागमः । 'इतश्च लोपः परस्मैपदेषु” इति इकारलोपः । संयोगान्तलोपे तस्य असिद्धत्वात् नलोपाभावः ॥ 66 66 तृतीया || अ॒न्वार॑भेथामनु॒संर॑भेथामे॒तं लो॒कं श्रृद्दधा॑नाः सचन्ते । यद् व पक्कं परि॑विष्टम॒ग्नौ तस्य॒ गुप्त॑ये दंपती सं येथाम् ॥ ३ ॥ अनुऽआर॑भेषाम् । अनुऽसंर॑भेषाम् । ए॒तम् । ललो॒कम् । ऋ॒ऽदधा॑नाः । सचन्ते । यत् । वा॒म् । प॒क्कम् । परि॑िऽविष्टम् । अ॒ग्नौ । तस्य॑ | गुप्त॑ये । दु॑पती इत दम्पती | सम् । श्रयेथाम् ॥ ३ ॥ 66 हे दंपती जायापती अन्वारभेथाम् परलोकहितं सत्कर्म अनुलक्ष्य त स्य आरम्भः क्रियताम् । अनुसंरभेथाम् आरम्नानन्तरं तत्रैव संरब्धौ संयुक्तौ भवताम् । सत्कर्मणाम् अग्निहोत्रादीनाम् अनारम्भः आरव्यानां च तेषां परित्यागश्च सर्वथा न युक्त इत्यर्थः । एतम् कर्मफलभूतं लो- कम स्वर्गादिकं श्रद्दधाना: श्रद्धावन्तः आस्तिक्यबुद्धियुक्ताः कर्मानुष्ठानत- त्परा जनाः सचन्ते सेवन्ते । "सचस्वा नः स्वस्तये” सेवस्व नः स्वस्तये इति हि निरुक्तम् [नि०३.२१] । यस्माद् एवं तस्मात् हे दंपती युवामपि धान भवतम् इत्यर्थः । वां युवाभ्याम् अ यत् पक्कम पाकेन संस्कृतं स्थालीपाकादिलक्षणम् अन्नम् । प्मदस्मदोः षष्ठीचतुर्थीद्वितीयास्थयो: ० " इति चतुर्थीडिवचनान्तस्य वाम आदेश । पक्कम् इति । पचेरुत्तरस्य निष्ठातकारस्य “पचो वः इति 66 >> 1S' उपा. २५६ अथर्वसंहिताभाष्ये वत्वम् । या युवयोः संबन्धि ब्राह्मणेभ्यो देयं पक्कम् अन्नम् । एतच्च स्मृतिविहितस्य वापीकूपतटाकनिर्माणादेः पूर्तस्य उपलक्षणम् । य- ऋच अन्नम् अग्नौ परिविष्टम् हवीरूपेण देवतार्थं प्रक्षिप्तम् । एतच्च इष्ट- शब्दवाच्यस्य अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादेर्यागस्य उपलक्षणम् । तस्य इष्टापूर्त- स्य गुप्तये रक्षणाय हे दंपती युवां सं श्रयेथाम् संसेवेथाम् । *श्रिञ् सेवायाम् ॥ चतुर्थी ॥ य॒ज्ञं यन्तं॒ मन॑सा बृह॒न्त॑म॒न्वारो॑हामि॒ तप॑सा सयौनिः । । उप॑हूता अग्ने॑ ज॒रस॑ प॒रस्ता॑त् तृतीये॒ नाकै सध॒माद॑ मदेम ॥ ४ ॥ य॒ज्ञम् । यन्त॑म् । मन॑सा । बृ॒हन्त॑म् । अ॒नु॒ऽआरो॑हामि । तप॑सा । सऽयोनिः । उप॑ऽहूताः । अ॒ग्ने॒ । ज॒रस॑ । पु॒रस्ता॑त् । तृ॒तये॑ । नाके॑ । स॒ध॒ऽमाद॑म् । म॒दे॒म् ॥ ४ ॥ यज्ञम् अस्माभिः कृतं यागं यन्तम् देवान् गच्छन्तं बृहन्तम् महा- न्तं मनसा बुद्धया अहम् अन्वारोहामि अनुप्रविश्य तत्रैव तिष्ठामि । कथंभूतः । तपसा अनशनादिरूपेण दीक्षानियमेन सयोनिः । योनिः दिव्यदेहोत्पत्तिबीजम् अपूर्वम् । तत्सहितः । यदि हि यजमानस्तपस्वी भवति तदा यज्ञस्तेन संबद्धो भवति । “योतपस्वी स्याद् असंश्लिष्टो- स्य यज्ञ: स्यात् । तपस्वी स्यात् । यज्ञमेव तत् संश्लेषयत इति वि ज्ञायते” इति स्मरणात् । सर्वथा यजमानेन तपस्विना भवितव्यम् इ- त्यभिप्राय: । यद्वा यज्ञम् यज्ञसाधनं यष्टव्यं वा अग्निं यन्तम् अस्मदीयं हविरादाय देवान् गच्छन्तम् इति योज्यम् । X यज देवपूजादौ । 'यजयाच" इत्यादिना भावे अकर्तरि च कारके नङ् प्रत्ययः । यन्तम् इति । एतेर्लट: शत्रादेशे "इणो यण्” इति यण् । हे अग्ने उ- पहूताः त्वया अनुज्ञाता जरसः परस्तात् चिरकालम् इह लोके उषित्वा जरसः परस्तात् जराया ऊर्ध्वम् । "जराया जरस् अन्यतरस्याम्" इति जरस् आदेश: ४ । जीर्णम इदं मानुषशरीरं परित्यज्य तृतीये 66 [अ० १२. सू० १२३.]२९६ षष्ठं काण्डम् । २५७ त्रित्वसंख्यापूरके नाके । कं सुखम् अकं दुःखम् नास्मिन् अकम् अ- स्तीति नाकः । Y "नभ्राण्नपाद्" इत्यादिना नञः प्रकृतिभा वः । दुःखासंस्पृष्टे स्वर्गलोके सधमादम पुत्रपौत्रादिभिः सह हर्षो यथा भवति तथा मदेम हृप्येम । हु“ सध मादस्ययोश्छन्दसि इति सहशब्दस्य सधादेशः ॐ ॥ "> पञ्चमी ॥ शु॒द्धाः पू॒ता यो॒ोषितो॑ य॒ज्ञिया॑ इ॒मा ब्र॒ह्मणा॒ हस्ते॑षु प्रपृथक् सा॑दयामि । यत्का॑म इ॒दम॑भिष॒ञ्चामि॑ वो॒हमिन्द्रो म॒रुत्वा॒ान्स द॑दातु॒ तन्मे॑ ॥ ५ ॥ शु॒द्धाः । पू॒ताः । यो॒ोषित॑ः । य॒ज्ञिया॑ । इ॒माः । ब्र॒ह्मणा॑म । हस्ते॑षु॒ । प्र॒ऽपू॒ थक् । सा्॒यामि॒ । यत्का॑मः । इ॒दम् । अ॒भि॒ऽसि॒ञ्चामि॑ । व॒ः । अ॒हम् । इन्द्र॑ । म॒रुत्वा॑न् । सः । द॒ातु । तत् । मे ॥ ५ ॥ शुद्धा: पापरहिताः पूता: जगत्पवित्रभूता योषितः स्त्रीरूपाः यज्ञियाः यज्ञार्हा इमा अप: ब्रह्मणाम् ब्राह्मणानां चतुर्णाम आर्षेयाणाम ऋत्विजां हस्तेषु प्रक्षालनेन पृथक् सादयामि अस्मदुपभोगार्थं स्थापयामि । यत्का- मः यत्फलं कामयमानः इदम् इदानीम हे आपः वः युष्मान् अहम् अभिषिञ्चामि अभितो निनयामि । X षिच क्षरणे । “शे मुचादी- नाम " इति नुम् । मरुत्वान् मरुद्गणैर्युक्तः स प्रसिद्ध इन्द्रः मे मह्यं तत् फलं ददातु प्रयच्छतु ॥ ए॒तं स॑धस्मा॒ परि॑ वो ददामि यं शे॑व॒धिमा॒ावहा॑ज्जा॒तवे॑दाः । अ॒न्वा॒ाग॒न्ता यज॑मानः स्व॒स्ति तं स्म॑ जानीत पर॒मे व्योमन् ॥ १ ॥ ए॒तम । स॒ध॒ऽस्था॒ । परि॑ । वः॒ । द॒ामि॒ । यम् । शेव॒ऽधिम् । आ॒ऽवहा॑त् । ज्वे॑दाः । अनु॒ऽआ॒ग॒न्ता । यज॑मानः । स्व॒स्ति । तम् । स्म । जानी॒त । पर॒मे । विऽओं- 1 मन् ॥ १ ॥ ३३ २५७ अथर्वसंहिताभाष्ये हे सधस्थाः । सह तिष्ठन्ति एकत्र स्वर्गे लोके स्थाने यजमानेन सह निवसन्तीति सधस्या देवाः । ४" सुपि स्थ: " इति तिष्ठतेः कम- त्ययः । “सध मादस्थयो: ०” इति सहस्य सधादेश: ४ । हे सहाय- भूता देवा: एतं हविर्भागं वः युष्मभ्यं परि ददामि । परिदानं रक्षणार्थ दानम् । यं भागं शेवधिम निधिरूपं जातवेदाः जातानां वेदिता अग्निः आवहात् युष्मान प्रापयति । 8. आङ्पूर्वाद् वहेलेंटि आडागमः । तम् इति पूर्वान्वयः । अयं यजमानः स्वस्ति क्षेमेण तं शेवधिम अ-
- “ अनद्यतने लुट्” इति गमे-
न्वागन्ता पृष्ठत आगमिष्यति र्लुद्ध । ज्वरत्वर- परमे उत्कृष्टे व्योमन् व्योमनि विविधावनयुक्ते स्वर्गलोके तम् अन्वागतं यजमानं जानीत स्म अवगच्छत । मा विस्मरतेत्यर्थः । अविस्मरणद्योतनार्थः स्मशब्दः । X व्योमन्निति । विपूर्वाद् अवतेः “ अन्येभ्योपि दृश्यन्ते” इति हशिग्रहणाद् भावे मनिन् । त्रिव्यविमवाम् उपधायाश्च " इति ऊठि कृते गुणः । 'सुपां सुलु' इति सप्तम्या लुक् । विविधम ओम रक्षणम् अस्मिन्निति बहुव्रीहौ पू- र्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । “न ङिसंबुद्ध्यो : ” इति नलोपाभावः ॥ सप्तमी ॥ जानीत स्मैनं परमे व्यो मन् देवाः सध॑स्या विद लो॒कमत्रं । अ॒न्वा॒ाग॒न्ता यज॑मानः स्व॒स्तष्टापूर्ते स्म॑ कृणुताविर॑स्मै ॥ २ ॥ जानीत । स्म । एनम् । परमे । विऽओमन् । देवा॑ । सध॑ऽस्था । वि द । लो॒कम् । अत्र॑ । अ॒नु॒ऽआ॒ग॒न्ता । यज॑मानः । स्व॒स्ति : इष्टापूर्तम् । स्मा॒ । कृणु॒त । आ- विः । अ॒स्मै ॥ २ ॥ जानीत स्मैनम् इत्यादि पूर्वद् योज्य । हे सधस्याः सहस्याना दे- वा: अत्र अस्मिन् स्वर्गे अस्य यजमानस्य लोकं विद जानीथ । कर्मा- नुष्ठानसमय एव अवधारयत । तृतीयः पादः पूर्ववद् योजनीयः । अस्मै अन्वागताय यजमानाय तत्कृतम् इष्टापूर्तम् । इष्टं श्रुत्युक्तयागादि कर्म | [अ० १२. सू०१२३.]२९६ षष्ठं काण्डम् । २५९ स्मृत्युक्तवापीकूपतटाकनिर्माणादि पूर्तम् । तद् उभयम् आविष्कृणुत दर्श- यत । तत्फलं प्रयच्छतेत्यर्थः ॥ दे॒वाः पित॑रः पित॑रो॒ देवा॑ः । यो अ॑स्मि॒ सो अ॑स्म ॥ ३ ॥ दे॒वा॑ः । पि॒ित॑रः । पित॑रः । दे॒वा॑ः ॥ यः । अ॑स्मि॒ । सः । अ॒स्मि॒ ॥ ३ ॥ स पंचामि॒ स द॑दामि॒ स य॑ते॒ स दृत्तान्मा यू॒षम् ॥ ४ ॥ स । प॒च॒ामि॒ । सः । द॒ामि॒ । सः । य॒जे । सः । दू॒त्ता॑त् । मा । यू॒षम् ॥ ४ ॥ अष्टमी ॥ ये देवः वसुरुद्रादित्यरूपास्ते अस्माकं पितरः पितृपिताम- हप्रपिता महात्मका: पितृदेवताः । ये च अस्माकं पितरः पितृपितामहप्र- पितामहरूपा मानुषास्त एव प्रागुक्ता देवाः । इत्थं परस्परव्यतिहारेण पितॄणां देवतात्मकत्वं दृढीकृतम् । अतः सर्वेषां जनका: देवा एव । त- तो यो अस्मि यदीयो भवामि सो अस्मि तदीयोहम् अस्मि । संभावि- तव्यतिकमा हि स्त्रियः । अत एतद्भावनया स्वपितुरेव अहं पुत्रो भ- वामीत्यर्थः । रूयपराधात कर्तुश्च पुत्रदर्शनात्" [जै०१.२.१३] इत्यत्र मीमांसाभाष्यकृता एतत् समर्थितम् । अतः स तदीय एवाहं पचामि पाकयज्ञान् करोमि । स ददामि दानानि करोमि । स यजे यागान् अनुतिष्ठामि । सोहं दत्तात् पुत्रादिभिरनुष्ठितश्राद्धादिजन्यफलाद् मा यूषम् मा भूवम् । सत्यपि मातापित्रोर्व्यभिचारे एतन्मन्त्रपाठसामर्थ्येन यथास्वमेव सर्वे कर्मानुष्टितं भवतीत्यर्थः । ॐ यूषम इति । यौतेः पृथग्भावार्थाद् माङि लुङि “ल्लेः सिच्” । वर्णव्यत्ययेन ऊकार: ४ ॥ नवमी ॥ ८८ पृथ 66 - नाकै राजन प्रति॑ि तिष्ठ॒ तत्रैतत् प्रति॑ि तिष्ठतु | वि॒िद्धि पूर्तस्य॑ नो राज॒न्त्स दे॑व सु॒मना॑ भव ॥ ५ ॥ नाके॑ । रा॒ज॒न् । प्रति॑ । ति॒ष्ठ॒ । तत्र॑ । ए॒तत् । प्रति॑ । तिष्ठतु | विद्धि । पू॒र्तस्य॑ । नः॒ । रा॒जन् । सः । दे॒व॒ । सु॒ऽमना॑ः । भ॒व॒ ॥ ५ ॥ BKVC- f. We with ABDRSP JCe. Sayana's text as given in S -: योहमस्मि सो अस्मि २P अस्मि ३ P वृत्तान्. C1 दत्तात्. We with PJ. २६० अथर्वसंहिताभाष्ये हे राजन् स्वामिन् सोम । “सोमोस्माकं ब्राह्मणानां राजा" [ तै० सं० १.४.१०.२] इति श्रुतेः । स त्वं नाके स्वर्गे लोके प्रति तिष्ठ अस्मदी- यम् अपराधं विस्मृत्य सुखं वर्तस्व । तत्र तस्मिन् स्वर्गे लोके एतत् अ- स्माभिः कृतम् इष्टापूर्त प्रति तिष्ठतु प्रतिष्ठितं फलप्रदानसमर्थ वर्तताम् । हे राजन् नः अस्माकं पूर्तस्य । उपलक्षणम् एतत् । कर्मणि षष्ठी । इष्टापूर्ते विद्धि जानीहि । एतस्य कर्मण एतावत् फलं देयम् इति मनसा निश्चिनु । हे देव स ताहशस्त्वं सुमना: शोभनम- नस्को भव ॥ दशमी ॥ दिवो नु मां बृ॑ह॒तो अन्तरि॑क्षापां स्तोको अभ्यपद् रसैन । समि॑न्द्रि॒येण॒ पय॑सा॒हम॑ग्ने॒ इन्ददो॑भिर्य॒ज्ञैः सु॒कृता॑ कृ॒तेन॑ ॥ १ ॥ दि॒वः । नु । माम् । बृ॒हुतः । अ॒न्तरि॑क्षात् । अ॒पाम् । स्तोकः । अ॒भि । अपनत् । रसैन 1 सम् । इ॒न्द्रि॒येण॑ । पय॑सा । अ॒हम् । अ॒ग्ने॒ । इन्द॑ऽभिः । य॒ज्ञैः । सु॒ऽकृ- ता॑म् । कृ॒तेन॑ ॥ १ ॥ दिवः धुलोकात् । नुशव्दो वितर्के । अथवा बृहतः महतः अन्तरिक्षात् आकाशाद् निर्मेघाद् अपाम् उदकानां स्तोकः बिन्दुः स्वकीयेन रसेन माम अभ्यपतत् ममोपरि पतितोभूत् । पन गतौ । लुङि ऌदि- त्वात् ले: अङ् आदेश: । “पत: पुम्” इति पुम् आगम: । अवसादेन अकालवर्षबिन्दुसेकजनितदोषम् अनेन प्रक्षालनेन परि- हृत्य इन्द्रियेण इन्द्रस्य आत्मनो लिङ्गं यत् तेजो बलं वा तेन । पयसा [ क्षीरेण ] पयोवत् सारभूतेन अमृतेन वा । 2. सम् इत्युपसर्गश्रुतेर्यो - ग्यक्रियाध्याहारः । संगच्छेय । तथा छन्दोभि: गायत्र्यादिच्छन्दो- युक्तैर्मन्त्रै| यज्ञैः अनुष्ठितैर्यागैः सुकृताम पुण्यकृतां जनानां कृतेन क- १ B अभ्यपम° R अभ्यप॑प्त° 1S' पतितमभूत्. [अ० १२. सू० १२४.]२९७ षष्ठं काण्डम् | २६१ र्मणा । यवा सुकृताम शोभनकर्मणां कृतेन फलेन अहं संगच्छे येत्य- र्थ: । एतस्य सर्वस्य निवर्तकं हि वृष्ट्युदकाभिवर्षणम् । श्रूयते हि दी. क्षितधर्मप्रकरणे । दिव्या आपोशान्ता ओजो वलं दीक्षां तपोस्य नि- ईन्ति " इति [तै० सं०३.१.१.३] ॥ 66 एकादशी | यदि वृक्षाद॒भ्यप॑त॒त् फलं तद् यद्य॒न्तरि॑क्षात् स उ॑ वायुरेव । यत्रास्पृ॑क्षत् त॒न्वा॒ यच॒ वास॑स॒ आपो॑ नुदन्तु नि परा॒चैः ॥ २ ॥ यदि॑ । वृक्षात् । अ॒भि॒ऽअप॑त॒त् । फल॑म् । तत् । यदि॑ । अ॒न्तरि॑क्षात् । सः । ऊं इति॑ । वा॒युः । ए॒व । यत्र॑ । अस्पृ॑क्षत् । त॒न्वः॑ । यत् । च॒ । वास॑सः । आप॑ः । नु॒द॒न्तु । निःऽॠ- तिम् । पराचैः ॥ २ ॥ वृक्षात् वृक्षाग्राद् यदि वर्षविन्दु अभ्यपप्तत् माम् अभिलक्ष्य पंति- भूत * पूर्ववत् लुङि पुम आगमः ४ । तत् पतितं व र्षजलं तसंबन्धि फलमेव । यदि च अन्तरिक्षात् निरांवरणाद् आ- काशप्रदेशाद् वर्षबिन्दुः अभ्यपनत् स उ सोपि वायुरेव वाय्वात्मक ए- व । नास्माकं दोषायेत्यर्थः । तन्वः शरीरस्य संबन्धिनि यत्र यस्मिन्नङ्गे अस्पृक्षत वर्षविन्दुः स्पृशति । ॐ स्पृशतेश्छान्दसो लुङ् । शल इगु- पधाद् अनिट: क्स: ” इति लेः क्सादेशः । वाससः परिहित- स्य अस्मदीयस्य वस्त्रस्य यच्च अङ्गं स्पृशति [ वर्षबिन्दुस्तां] वर्षबिन्द्वात्म- ना पतितां निरृतिम अनिष्टकरी पापदेवताम इमा: प्रक्षालनार्था: शु- द्धा आपः पराचैः पराङ्मुखीं नुदन्तु अस्मत्तः प्रेरयन्तु । दूरं गमयन्तु इत्यर्थः ॥ 66 द्वादशी | अ॒भ्यन॑नं॒ सुर॒भि सा समृ॑हि॒र्हिर॑ण्यं॒ वच॑स्तदु॑ पू॒त्रिम॑मे॒व । १ AK १ for ३. We with BDKRSVC. 1S' पतितमभूत् २S' निवारणा. २६२ अथर्वसंहिताभाष्ये सर्वा पवित्रा वित॒ताध्य॒स्मत् तन्मा तरीन्निरृति॒ि अरा॑तिः ॥ ३ ॥ अ॒भि॒ऽअञ्ज॑नम् । सुर॒भि । सा । सऽरृद्धि: । हिर॑ण्यम् । वर्च॑ः । तत् । ऊ॒ इति॑ । पू॒त्रिम॑म् । ए॒व । । सर्वा॑ । पवित्र । विऽत॑ता । अधि॑ि । अस्मत् । तत् । मा। तारीत् । निःऽॠ- तिः । मो इति॑ । अरा॑तिः ॥ ३ ॥ यद् एतद् वर्षजलं मदङ्गे पतितं तत् अभ्यञ्जनम् अभ्यङ्गसाधनम् । इदं तैलं सुरभि सौरभ्योपेतं चन्दनादिकम् । सैव समृद्धिः अस्माकम् अ- भिवृद्धिः । हिरण्यम स्वर्णमयालंकारादि । वर्च: बलम् । इत्थम् अभ्यञ्ज- नाद्यात्मना भाव्यमानं तत् वर्षबिन्दुजलं पूत्रिमम् पवनसाधनमेव शुद्धिक रमेव । न दोषावहम् इत्यर्थः । X पूज् पवने इत्यस्मात् छान्दसः क्रिप्रत्ययः । 'क्रेर्मम नित्यम्" इति मप् । सर्वा सर्वाणि प वित्रा पवित्राणि पवनसाधनानि अभ्यञ्जनादीनि उक्तानि अनुक्तानि च अस्मदधि अस्माकम् उपरि वितता विततानि विस्तृतानि । ८८ श्छन्दसि बहुलम्" इति शेर्लोपः & । तत् तस्मात् पवित्राच्छन्नवाद् निरृतिः अनिष्टकारिणी पापदेवता अस्मान् मा तारीत् मातिकामतु । अराति: शत्रुश्च सो मैव अतिक्रामनु । ॐ तू लवनतरणयोः । अ- स्मान् माङि लुङि सिचि वृद्धौ "इट ईटि" इति सिलोपः ॥ इति सायणार्यविरचिते अथर्वसंहिताभाष्ये षष्ठकाण्डे द्वादशोनुवाकः ॥ त्रयोदशेनुवाके नव सुक़ानि । तत्र 'वनस्पते वीडङ्गः” इति प्रथमं सूक्तम् । अत्र आद्येन तृचेन नवं रथम अभिमन्य जयकामं राजानं रथम आरोहयेत् । तद् उक्तं कौशिकेन । “वनस्पते [ ६. १२५] अया 'विष्ठा [ ७.३] अग्न इन्द्रः [ ७.११५] दिशश्चतस्रः [२२] इति न- “वं रथं राजानं ससारथिम् आस्थापयति" इति [ कौ०२. ६] ॥ तथा आधाने रथचक्रहोमानन्तरम् अनेन आतिष्ठेत् ॥ अत्र “इन्द्रस्यौनः” इत्यनया तत्रैव कर्मणि च रथचक्रे जुहुयात् ॥ उक्तं वैताने ८ 1 इन्द्रस्यौजो मरुताम् अनीकम [६. १२५.३] इति र ,, २६३ [अ० १३. सू० १२५.]२९६ षष्ठं काण्डम् । “घम् अभि हुत्वा वनस्पते वीङ्गः [ ६. १२५] इत्यातिष्ठति" इति [ वै० २.२] ॥ तथा महाव्रते माध्यन्दिनसवने अनेनाभिमन्त्रितं रथं राजानम् अन्यं वा आरोहयेत् । “वनस्पते वीडङ्ग इत्यभिमन्त्रितं रथम आरोहयति इति हि वैतानं सूत्रम [ वै०६.४] ॥ "" “ उप श्वासय" इति तृचेन परसेनात्रासनविद्वेषणकर्मणि भेर्यादिवादित्रं सूत्रोक्तप्रकारेण संपात्य त्रिस्ताडयित्वा वादकाय प्रयच्छेत् । सूत्रितं हि । उच्चैर्घोष: [[५. २०] उप श्वासय [ ६.१२६] इति सर्ववादित्राणि प्रात्य नगरोशीरेण संधाव्य संपातवन्ति त्रिराहत्य प्रयच्छति" इति [ कौ०२.७] ॥ 68 तथा महाव्रते अनेन तुचेन भूमिदुन्दुभिं ताइयेत् । तद् उक्तं वैता- ने । “भूमिदुन्दुभिम औक्षेणापिनद्धं पुच्छेनाघ्नन्त्युच्चैर्घोष उप श्वासय इति [वै० ६.४] ॥ ' तत्र प्रथमा ॥ वन॑स्पते वी॒ो हि भूया अ॒स्मत्स॑खा प्र॒तर॑णः सु॒वीर॑ः । गोभिः॒ः स॑न॑द्धो असि वी॒डय॑स्वास्मा॒ता ते॑ जयतु जेवा॑नि ॥ १ ॥ वन॑स्पते । वी॒डुऽअ॑ङ्गः । हि । भूयाः । अ॒स्मत्ऽस॑खा । प्र॒ऽतर॑णः । सु॒वीर॑ । गोभिः । सऽन॑द्धः । अ॒सि॒ । वी॒डय॑स्व । आस्थता । ते । जयतु । जे- वा॑नि ॥ १ ॥ हे वनस्पते । विकारे प्रकृतिशब्दः । वनस्पतिविकार वृ- क्षनिर्मित रथ । * “ आमन्त्रितस्य च” इति षाठिकम् आद्युदात्त- त्वम् । वीङ्गः दृढाङ्गो भूयाः । त्वदीयानि अङ्गानि ईषाचऋयु - गादीनि दृढानि भवन्त्वित्यर्थः । हिशब्दः प्रसिद्धौ । " हि च इति निघातप्रतिषेधाद् यासुट उदात्तत्वम् । य: तमानख्याना मित्रभूता यस्य स तथोक्तः । हः सखिभ्यः' " अस्मत्सखा वयं सखा- 66 ॐ तत्पुरुषे हि "रा- जाह: इति समासान्तः [ स्यात् ] । अतो मात्र प्रसङ्गः । व- . 1S' अवयवानि. 099 अथर्वसंहिताभाष्ये । २६४ हुव्रीहौ पूर्वपदमकृतिस्वरत्वम् प्रतरण: प्रकर्षेण शत्रुभ्यस्तारयिता सुवीर: शोभनैर्वीरैयधैरुपेतः ।
- "वीरवीय च” इति उत्तरपदा-
गोभिः । द्युदात्तत्वम् । विकारे प्रकृतिशब्दः । गोवि- कारैश्चर्मरज्जुभिः संनद्धः सम्यक् दृढं बद्धः असि अत एव वीळयस्व दृढो भव । संग्रामयोग्यो भवेत्यर्थः । ते तव आस्थाता अधिष्ठाता पुरुष: जेवानि जेतव्यानि परकीयानि बलानि सुवर्णरजतराज्यादीनि वा परकी- याणि जयतु । Xजि जये “कृत्यायें तवैकेन्” इति कर्मणि त्वन् "" प्रत्ययः । 'नित्यादिर्नित्यम्' इति आद्युदात्तत्वम् ॥ 66 66 द्वितीया || दि॒वस्पृ॑थि॒व्याः पयज उद्धृतं वन॒स्पति॑भ्यः॒ पर्याभृतं सह॑ः । अपामोज्मानं पर गोभिरावृ॑त॒मिन्द्र॑स्य॒ वज्रं ह॒विषा रथे॑ यज ॥ २ ॥ दि॒वः । पृथि॒व्याः । परि॑ । ओज॑: । उत्ऽभृ॑तम् । वन॒स्पति॑ऽभ्यः॒ । परि॑ । आऽभृ॑तम् । सह॑ः | 1 अ॒पाम् । ओज्मान॑म् । परि॑ । गोभिः॑ । आऽवृतम् | इन्द्र॑स्य | वज्र॑म् । ह विषा॑ । रथ॑म् । य॒ज॒ ॥ २ 66 दिवः धुलोकात् पृथिव्याच सकाशाद् ओजः तदीयं बलम् उद्धृतम् उद्धृतम् । युसंबन्धिवृष्टिजललक्षणस्य रेतसो निषेकात् पृथिव्य॑वयवैरुपचया- च । तदीयं सारम् उद्धृत्य रथात्मना निर्मितम् इत्यर्थः । परिः पञ्चम्यनुवादी । 'हृग्रहोर्भ: " इति भत्वम् । तथा वनस्पतिभ्यः सारवद्भ्यो वृक्षेभ्यः सकाशाद् आभृतम् आहृतं सहः पराभिभवनक्षमं वलमेव अयं रथः । तथा अपाम् उदकानाम् ओज्मानम् । ओजो बलम् । तदात्मकम् | उदकसंवर्धितवृक्षविकारत्वात् । परितो गोभिः गो- विकारैश्चर्मभिरावृतम् आवेष्टितम् इन्द्रस्य वज्रम् इन्द्रायुधवद् अमतिह- ₹ ABBDKKŚVC. C. भृत [ with RP J. २ PC भृंतम् ॥iew with PJ. 1S' पृथिव्यवयवानुपमाघ 25 तदा. [अ० १३. सू° १२६.]२९९ षष्ठं काण्डम् । २६५ 66 तगतिम् । यद्वा वज्रावयवत्वाद् वज्रो रथ: । अवयवे समुदायशब्द: प्र- युज्यते । तथा च श्रुतिः । 'इन्द्रो वृत्राय वज्रं माहरत् । स त्रेधा व्यः भवत् । स्फ्यस्तृतीयम् । रथस्तृतीयम् | यूपस्तृतीयम्” इति [तै ० सं० ६. १.३.४] । एवंभूतं रथम हे होत: हविषा आज्यादिना यज मीणय ॥ तृतीया ॥ इन्द्र॒स्यौजो॑ म॒रुता॒मनी॑कं॑ मि॒त्रस्य॒ गर्भो वरु॑णस्य॒ नाभि॑ः । स इ॒मां नो॑ ह॒व्यदा॑ति॑ि जुषा॒णो देव॑ रथ॒ प्रति॑ ह॒व्या गृ॑भाय ॥ ३ ॥ इन्द्र॑स्य । ओज॑ः । मरुता॑म् । अनी॑कम् । मि॒ित्रस्य॑ । गर्भ: । वरु॑णस्य॒ | नाभिः । स । इ॒माम् । नः॒ । ह॒व्यऽदा॑तिम् । जुषा॒णः । देव॑ । र॒थ॒ । प्रति॑ । ह॒व्या । गुभाय ॥ ३ ॥ सि । हे देव दानादिगुणयुक्त हे रथ त्वम् इन्द्र॑स्य ओज: बलम् असि । मरुताम् मरुद्गणानाम् अनीकम समुदायरूपं बलम् असि । तथा मि त्रस्य देवस्य गर्भ: गर्भवद् अन्तरवस्थितः पालनीयोसि | वरुणस्य दे- वस्य नाभि: नाभिरिव अवयवभूतोसि । यद्वा वरुणेन संनद्धो भव- Xणह बन्धने इत्यस्मात् नहो भञ्य [ उ०४.१२५] इत्यौणा- दिक इञ् प्रत्ययो भवं च । स तादृशस्त्वं नः अस्मदीयाम् इमां हव्यदातिम् । हव्यानि हवींषि दीयन्तेस्याम इति हव्यदातिः यजिक्रिया । तां जुषाण : सेवमान: हव्या हव्यानि हवींषि अस्माभिर्दीयमानानि प्रति गृभाय प्रतिगृहाण । “छन्दसि शायजपि " इति श्न: शायजादे- 'हग्रहोर्भ: " इति भवम् ॥ 66 चतुर्थी ॥ उप॑ श्वासय पृथि॒वीमु॒त यां पुरुत्रा ते वन्वतां विष्ठितं जग॑त् । स दु॑न्दुभे सजूरिन्द्रे॑ण दे॒वेर्दूराद् दवयो अप॑ सेध शत्रून् ॥ १ ॥ उप॑ । श्वा॒स॒य॒ । पृथि॒वीम् । उ॒त । द्याम् । पुरु॒ऽत्रा । ते । वन्वताम् । विऽस्थि- तम् । जग॑त् । ३४ २६६ अथर्वसंहिताभाष्ये सः । दुन्दुभे । स॒ऽजूः । इन्द्रेण । दे॒वैः । दू॒रात् । दवी॑यः । अप॑ । से॒धः॑ । शत्रून् ॥ १ ॥ हे दुन्दुभे पृथिवीम् भूमिम् उप श्वासय आत्मीयेन घोषेण उपश्वसि- नाम आपूरितां कुरु | उत द्याम् द्यामपि द्युलोकमपि उप श्वासय आ- पूरय । Xश्वस प्राणने हु । विष्ठितम् विविधम् अवस्थितं जगत् प्राणिजातं पुरुत्रा बहुषु देशेषु [ते ] त्वदीयं जयघोषं वनुताम् संभज- ॐ वन षण संभक्तौ । विकरणव्यत्ययः । यद्वा । ताम् । व- नु याचने त्यर्थः । त्रा प्रत्ययः 1 श्रोत्रसुखं त्वदीयं जयघोषं सर्वो जनः प्रार्थयताम् इ- हु पुरुत्रेति । “देवमनुष्य” इत्यादिना सप्तम्यर्थे पुरुशब्दात हे दुन्दुभे स तादृशस्त्वम् इन्द्रेण संग्रामाधिदैवतेन तदनुचरैर्देवै: मरुदादिभिश्च [सजू:] दूरात् सर्वे जना यावन्तं विमकृष्टदेशं दूरं मन्यन्ते ततोपि दवीयो दूरतरम् अस्मदीयान् शत्रून् अप सेध अप- ऋषिधु गत्याम् । भौवादिकः । दवीय इति । ईयसुनि “स्यू- लदूर ०" इत्यादिना यणादि परं लुप्यते पूर्वस्य च गुणे अव् आदेशः ॥ पञ्चमी ॥ 66 गमय । आ क्र॑न्दय॒ बल॒मोजो॑ न॒ आ वा॑ अ॒भि ष्ट॑न दुरिता बार्धमानः । अप॑ सेध दुन्दुभे दु॒च्छ॒ना॑मि॒त इन्द्र॑स्य मु॒ष्टिर॑सि वी॒डय॑स्व ॥ २ ॥ आ । ऋ॒न्य॒ । बल॑म् । ओज॑ः । नः॒ः । आ । धा॒ः । अ॒भि । स्तन॒ । दुःऽइ॒- ता। वार्धमानः । अप॑ । से॒ध॒ । दु॒न्दु॒ते॒ । दु॒च्छ॒ना॑म् । इ॒तः । इन्द्र॑स्य । मु॒ष्टिः । अ॒सि॒ । वी॒ीड- य॑स्व ॥ २ ॥ हे दुन्दुभे बलम् परकीयं शत्रुसंवन्धि रचतुरगगजपदातिलक्षणं युद्धाय संनद्धम आ ऋन्दय पराजयेन आर्तध्वनियुक्तं कुरु । ऋदि आ ह्वाने रोदने चहु । युद्धाभिमुखं स्थापय । अस्माकम् ओजः बलम् आ धाः आधेहि । ४ दधातेश्द्यान्दसो लुङ् ॥ तथा दुरि- १ P वाधमाना: Veith PJCr. २६७ [अ० १३. सू° १२७.]३०० षष्ठं काण्डम् । ता दुरितानि पराजयनिमित्तानि पापानि यद्वा शत्रुकृतानि दुर्गतानि दु:- खानि बाधमानः निवर्तयन् अभि ष्टन अभितः श्रवणकटुकं शत्रुहृदयभ-, अकं परुषं शब्दं कुरु । हैं स्तन शब्दे । “अभिनिसः स्तन: शब्दसं- ज्ञायाम्" इति षत्वम् । इतः अस्माद् युद्धरङ्गाद् दुच्छुनाम दुः- खकरीं शत्रुसेनाम् अप सेध अपगमय । इन्द्रस्य देवस्य त्वं नुष्टिरसि मुष्टिवत् शत्रूणां भञ्जकोसि अतस्त्वं वीडयस्व दृढीभव ॥ षष्ठी ॥ मामूं ज॑या॒ाभी मे ज॑यन्तु केतुमद् दु॑न्दुभिर्वावतु | समव॑पर्णाः पतन्तु नो॒ नरो॒स्माक॑मिन्द्र र॒थिनो॑ जयन्तु ॥ ३ ॥ प्र । अ॒मूम् । जय॒ । अ॒भि । इ॒मे | जयन्तु । केतुमत् । दुन्दुभिः । वावदीतु । सम् । अव॑ऽपर्णाः । प॒त॒न्तु॒ । नः । नर॑ः । अस्माक॑म् । इन्द्र । रथिनंः । जयन्तु ॥ ३ ॥ हे इन्द्र अमूं दूरे दृश्यमानां शत्रुसेनां प्रकर्षेण जय यथा अस्मत्स- मीपं नायाति तथा पराजितां कुरु | इमे अस्मदीया भटाः पुरोवर्तिनः अभि जयन्तु शत्रून् अभिमुखं गच्छन्तो जयं प्रतिपद्यन्ताम् । अयं दुन्दु- भि: केतुमत् प्रज्ञानवद् उच्चस्तरां वावदीतु भृशं वदतु । ध्वनिश्रवणमात्रे- ण यथा शत्रवः पलायन्ते तथा उच्चैर्ध्वनत्वित्यर्थः । ॐ केतुमत् इति । " ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्" इति मतुप उदात्तत्वम् । वावदीतु । वद व्यक्ता- यां वाचि । अस्माद् यडुगन्तात् लोटि रूपम् X । नः अस्माकं नरः नेतारः सेनानायका: अश्वपर्णाः अश्वपतना: अश्वारूढाः सन्तः [ सं ] पतन्तु युद्धभूमिम् इतस्ततो गच्छन्तु | तथा अस्माकं रथिन: रथारूढा अमात्यजना राजानश्च जयन्तु जयं प्रतिपद्यन्ताम् ॥ [ इति ] त्रयोदशेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ 66 “विद्रधस्य वलासस्य" इति तृचेन जलोदरविसर्पादिसर्वरोगभैषज्यार्थ व्याधितस्य मूर्ध्नि संपातान् आनयेत् ॥ 1S' 'हृदयजंभकं. २६ अथर्वसंहिताभाष्ये तथा तत्रैव कर्मणि अनेन तृचेन चतुरङ्गुलं पलाशशकलं पिछ्वा अ- भिमन्य व्याधितशरीरं लिम्पेत् ॥ 66 सूत्रितं हि । “विद्रधस्य [ ६. १२७] या बभ्रवः [ ४.७] इत्युपोत्तमेन पलाशस्य चतुरङ्गुलेनालिम्पति” इति [ कौ० ४.२] “पञ्चमेन वरुणगृ- हीतस्य मूर्ध्नि संपातान् आनयति" इति च [ कौ॰४.२] ॥ 66 'शकधूमम्" इति चतुर्ऋचेन स्वस्ययनकामः आज्यसमित्पुरोडाशादि- शाकुल्यन्तानां त्रयोदशद्रव्याणाम अन्यतमं जुहुयात् ॥ तथा नित्यनैमित्तिककाम्यकर्माणि शीघ्रं कर्तुकामः अनेन चतुर्ऋचेन ब्राह्मणस्य संधिषु गोमयपिण्डान् निधाय अग्नित्वेन संकल्प्य अभिमन्य सूत्रोक्त प्रकारेण प्रश्नप्रतिवचने कुर्यात् ॥ सूत्रितं हि । “शकधूमम् [ ६. १२७] भवाशर्वौ[ ११.२] इत्युपदधी- त” इति [कौ०७.१] । “उपोत्तमेन सुहृदो ब्राह्मणस्य शकृत्पिण्डान् पर्वस्वाधाय शकधूमं किम अद्याहरित पृच्छति । भद्रं सुमङ्गलम् इति प्रतिपद्यते " इति [च कौ०७.१] ॥ ८८ 66 तथा सोमग्रहणजनितारिष्टशान्तये अनेनाज्यं जुहुयात् । 'अथ यत्रै- तञ्चन्द्रमसम् उपलवति " इति प्रक्रम्य सूत्रितम् । “ शकधूमं नक्षत्राणी- त्येतेन सूक्रेन जुहुयात्" इति [ कौ० १३.४] ॥ तथा ग्रहयज्ञे हविराज्यहोमादीनि अनेन सोमाय कुर्यात् । तद् उक्तं शान्तिकल्पे । 'शकधूमम् इति सोमाय " इति [ शा० क°१५] ॥ 66 तत्र प्रथमा ॥ वि॒िद॒धस्य॑ ब॒लास॑स्य॒ लोहितस्य वनस्पते । वि॒सल्य॑कस्योषधे॒ मोच्छि॑षः पिशि॒तं च॒न ॥ १ ॥ वि॒ऽदु॒धस्य॑ | व॒लास॑स्य । लोहि॑तस्य । व॒न॒स्पते । विऽसल्प॑कस्य । ओषधे । मा। उत् । शिषः । पिशितम् | चन ॥ १ ॥ विसर्पकादिव्याधेरौषधभूत 66 हे वनस्पते चतुरङ्गुलपलाशवृक्ष हे ओषधे 1SoS. Kansih शकधूमं 'S' °मस उप°. [अ० १३. सू° १२७.]३०० षष्ठं काण्डम् | २६९ विद्रधस्य विदरणशीलस्य व्रणविशेषस्य | बलासस्य बलं शारीरम् अस्य- ति क्षिपतीति बलास: कासश्वासादिः तस्य | लोहितस्य लोहितवर्णस्य । एतद् विसर्पकविशेषस्य नाम । यद्वा लोहितं रुधिरम् | रुधिरस्रावात्म- कस्य रोगस्येत्यर्थः । विसल्पकस्य विविधं सर्पति नांडीमुखेन शरीरस्य अन्तर्व्याप्नोतीति विसर्पक: 1 कपिलकादित्वात् लत्वम् । वंविधस्य रोगजातस्य पिशितं चन | चनशब्दः अप्यर्थे । निदानभूतं दुष्टं मांसमपि । अपिशव्दाद् दुष्टत्वगादिकम् । मोच्छिष: मोच्छेषय | वातपित्तश्लेष्मणां दोषाणां तारतम्येन त्वगसृड्यांसादीन् धातून दूषयि- विसर्पकादयो रोगा उत्पद्यन्ते । सनिदानांस्तान् सर्वान् निवर्तयेत्य- ऋउच्छिष इति । शिषु विशेषणे | लदिवाच्चे: अङ् आदेशः ४ ॥ द्वितीया ॥ त्व र्थः यौ बलास तिष्ठ॑त॒: कक्षै मुष्कावप॑त्रितौ । वेदाहं तस्य॑ भेष॒जं चीपुरभि॒चक्ष॑णम् ॥ २ ॥ अपं यौ । ते॒ । ब॒ल॒ास॒ । तिष्ठ॑तः । कक्षै । मु॒ष्कौ । । वेद॑ । अ॒हम् । तस्य॑ । भेषजम् । चीपुः | अ॒भि॒ऽचक्ष॑णम् ॥ २ ॥ । हे बलास कासश्वासादिरोग ते तव यौ विकारौ विसर्पकादिरूपौ को बाहुमूले तिष्ठतः । मुप्कौ अण्डौ च अपती अपकृष्टम् आश्रित तस्य ताहग्विकारोपेतस्य बलासस्य अहं भेषजं [वेद] जानामि । किं तद् इति उच्यते । चीपंदु: एतसंज्ञो द्रुमविशेषः । अभिचक्षणम् व्याधिमूलं स म्यग् अभिचक्ष्य ज्ञात्वा निवर्तकम् औषधम् इत्यर्थः ॥ तृतीया || यो अङ्गयो यः कर्ण्यो यो अ॒क्ष्योर्वसल्कः । वि वृ॑हामो वि॒सल्प॑कं विद्र्धं हृदयाम॒यम् । १ So we with all our Mss. and Vainlikas So Ru. Sayapa's text and commuejis tary rrad चीपदु:. 1S' नीडा, अथर्वसंहिताभाष्ये परा तमज्ञतं यक्ष्म॑मध॒रा सुवामसि ॥ ३ ॥ यः । अङ्गच॑ । यः । क॑यैः । यः । अक्ष्योः । विऽसल्पकः । वि । वृ॑ह॒ाम॒ः । वि॒ऽसल्य॑कम् । वि॒ऽधम् । हृष॒ऽआ॒म॒यम् । परी । तमं । अज्ञतम् । यक्ष्म॑म् । अध॒राञ्च॑म् । सुवाम॒सि॒ ॥ ३ ॥ यो विसर्पक: अङ्गयः अङ्गेषु हस्तपादादिषु भवः यः कर्ण्यः कर्णयोरु- 'शरीरावयवाच्च" इति यत् 66 त्पन्नः । उभयत्र । अक्ष्योः अणोर्यो विसर्पकः । “ई च द्विवचने” इति अक्षिशब्दस्य ईका- रांन्तादेशः । एवं बहुविधं तं विसर्पकं वि वृहामः उत्खनामः । समूलम् उन्मूलयाम इत्यर्थः । * वृहू उद्यमनेः ॥ तथा वि द्रधम् विदरणस्वभावं व्रणविशेषं हृदयामयम् हृद्रोगं हृदयाश्रित अन्य मपि रोगं निवर्तयामः । तं तथाविधम् अज्ञातम् अनिर्ज्ञातस्वरूपं य क्ष्मम् रोगम् अधराञ्चम् अंधरम् अधस्ताद् अञ्चन्तम् अधोमुखं गच्छ- न्तं परा सुवामसि पराङ्मुखं प्रेरयामः । प्रेरणे । “इदन्तो म सिः ॥ २७० चतुर्थी ॥ शक॒धूमं नक्ष॑त्राणि॒ यद् राजा॑न॒मकु॑र्वत । भ॒द्रा॒हम॑स्मै॒ प्राय॑च्छन्नि॒दं रा॒ष्ट्रमसा॒दति॑ ॥ १ ॥ श॒क॒ऽधूम॑म् । नक्ष॑त्राणि । यत् । राजा॑नम् । अकुर्वत । भ॒द्रुऽअ॒हम् । अ॒स्मै । म । अयच्छन् । इदम् । राष्ट्र | असत् | इति ॥ १ ॥ 66 शकस्य शकृतः संबन्धी धूमो यस्मिन्ननौ स शफधूमः अग्निः । तद- भेदाद् ब्राह्मणोत्र अभिधीयते । एष वा अग्निर्वैश्वानरो यद् ब्राह्मण: " [तै० सं० ५.२.८.२] इति श्रुतिः । तयास्तादात्म्यं दर्शयति । तं शकधूमं पुरा नक्षत्राणि तारका: राजानं चन्द्रमसम् अकुर्वत व्यदधतेति यत् तस्य कारणम् उच्यते । अस्मै शकधूमाय भद्राहम् पुण्याहं कल्या- णमर्द [ कालं ] प्रायच्छन् ।
- भद्रं च तद् अहश्चेति भद्राहः
१ P क॒ये॑ः. We with Þ J Cr. २P परं: ३P तत्. ४ Þ J अ॒सात्. We with P Cr. [अ० १३. सू०१२.]३०१ षष्ठं काण्डम् । “राजाहः सखिभ्यः” इति टच् समासान्तः ४ । किमर्थ प्रायच्छन् । तत्राह । इदं राष्ट्रम राज्यं नक्षत्रमण्डलाधिपत्यम् असात् भवेत् । अस्य वशे सर्व वर्तेत इत्यनेनाभिप्रायेणेत्यर्थः ॥ पञ्चमी ॥ २७१ भ॒द्राहं नो॑ म॒ध्य॑दि॑ने भद्रा॒हं सा॒यम॑स्तु नः । भ॒द्राहं नो॒ अाँ प्रा॒ता रात्र भइ॒हम॑स्तु नः ॥ २ ॥ भ॒द्र॒ऽअ॒हम् । नः॒ । म॒ध्य॑दि॑ने । भ॒द॒ऽअ॒हम् । सा॒यम् । अ॒स्तु । नः॒ । भ॒इ॒ऽअ॒हम् । नः॒ । अहा॑म् । प्र॒तः । रात्री॑ । भ॒द॒ऽअ॒हम् । अ॒स्तु। नः॒ ॥ २ ॥ नः अस्माकं मध्यंदिने मध्याहे भद्राहम शोभनदिनं पुण्यम् अहः । भवत्वित्यर्थः । तथा नः अस्माकं सायम् सूर्यास्तमयकालेपि भद्राहम् पु- ण्याहम् अस्तु ॥ अह्नाम दिवसानां प्रातः पूर्वाह्नकालेपि नः अस्माकं भद्राहम् पुण्याहं भवतु । तथा रात्री कृत्स्त्रापि निशीथिनी [नः ] भ- द्राहम शुभकालो भवतु । * “रात्रेश्चाजसौ” इति ङीप् ॐ ॥ षष्ठी ॥ अहोरात्राभ्यां नक्ष॑त्रेभ्यः सूर्याचन्द्र॒मसा॑भ्याम् । भ॒द्राहम॒स्मभ्यं॑ राज॒न्छक॑धूम॒ त्वं कृ॑धि ॥ ३ ॥ अ॒ह॒ोरा॒त्राभ्या॑म् । नक्ष॑त्रेभ्यः । सूर्याच॒न्द्र॒मसा॑भ्याम् । भ॒द्रुऽअ॒हम् । अ॒स्मभ्यम् । रा॒ज॒न् । शक॑ऽधूम | त्वम् । कृधि॒ ॥ ३ ॥ अहोरात्राभ्याम् अहश्य रात्रिश्च अहोरात्रौ । *” “अहः सर्वैकदे- श०" इत्यादिना अकोर: समासान्तः ॐ । अहोरात्राभ्यां सकाशात् नक्षत्रेभ्यः अश्विन्यादिभ्यः सूर्याचन्द्रमसाभ्याम् । सूर्यश्च चन्द्रमाश्च सूर्या- चन्द्रमसौ अहोरात्रयोर्विभेदको ताभ्यां च सकाशात् हे शकधूम ब्राह्मणा- त्मक हे राजन् नक्षत्राणाम् अधिप अस्मभ्यं भद्राहम् पुण्याहं [ त्वं ] कृधि कुरु । 2. सूर्याचन्द्रमसाभ्याम् इति । पूर्वपदस्य “देवताइन्डे च" इति आनङ् । छान्दस : अकार: समासान्तः ॐ ॥ १KR राजं, We with ABDKSVC.. २७२ अथर्वसंहिताभाष्ये सप्तमी ॥ यो नो॑ो भद्रहमंकरः सायं नक्तमथो दिवा॑ । तस्मै॑ ते नक्षत्रराज॒ शक॑धूम॒ सा नम॑ः ॥ ४ ॥ । यः । नः॒ । भ॒द॒ऽअ॒हम् । अ॒रः । स॒यम् । नक्त॑म् । अथो॒ इति॑ । दिवा॑ । तस्मै । ते । नक्षत्रऽराज | शर्कऽधूम | सदा॑ । नर्मः ॥ ४ ॥ हे शकधूम ब्राह्मणात्मक नक्षत्रराज नक्षत्राणाम् अधिप हे सोम य- स्त्वं [नः ] सायम सायाहूकाले नक्तम् रात्रौ अथो अपि च दिवा दि- वसे भद्राहम् पुण्याहं सुदिनम् अकरः कृतवान् असि । र्लुङि “कृमृहरुहिभ्य: इति : अङ् आदेश: विधाय ते तुभ्यं सदा सर्वदा नमः नमस्कारोस्तु ॥ करोते- 66 तस्मै तथा- [ इति ] त्रयोदशेनुवाके द्वितीयं सूक्तम् ॥ ८८ "" भगेन मा सॅम्" इति तृचेन शङ्खपुष्पिकामूलं खावा संपात्य अ भिमन्त्र्य सौभाग्यकामस्य बनीयात् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन शङ्खपुष्पिकापुप्पम् अभिमन्त्र्य शिरसि व- भीयात् ॥ तद् उक्तं संहिताविधौ । “भगेन मा [ ६. १२९] न्यस्तिका [ ६.३९] ‘‘इदं खनामि[७.३७] इति सौवर्चलम ओषधिवच्ढुक्कुप्रसूनं शिरस्यपि- “हत्य ग्रामं प्रविशति इति [ कौ०४.१२] ॥ 66 66 'रथजिताम्" इत्यादिसूक्तत्रयेण दुष्टस्त्री वशीकरणकर्मणि माषान् अ- भिमन्य स्त्रियाः संचरणस्थलेषु प्रक्षिपेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन तृचत्ररोण शंरभृष्टी: संदीप्ता: प्रतिदिशं प्रक्षिपेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि आवलेखिनीं स्त्रीमतिकृतिं कृत्वा सूत्रोक्तप्रकारेण धनुरिषुं च कृत्वा अनेन तृचत्रयेण प्रतिकृतिं हृदये विध्येत् || & Such is the neit of all or 31.58. and Vidikas. SoS. Busia शिग्स्युपवृत्य. ' शिरभृ'. 3S' प्रकृति. २७३ [अ० १३. सू° १२९.]३०२ षष्ठं काण्डम् । “रथजिताम् इति माषान् निवपति शरभृष्टीरादीप्ताः प्रतिदिशम् अ- भ्यस्यत्यर्वाच्या आवलेखिन्या" इति [ कौ० ४.१२] ॥ तत्र प्रथमा ॥ भर्गेन मा शांश॒पेन॑ सा॒कमिन्द्रेण मे॒दिना॑ । कृ॒णोति॑ अ॒गिनं॒ माप॑ गा॒ान्त्वरा॑तयः ॥ १ ॥ भर्गेन । मा । शा॑श॒पेन॑ । सु॒कम् । इन्द्र॑ण । मे॒दिना॑ । । कृ॒णोति॑ । अ॒गिन॑म् । मा॒ । अप॑ । व्र॒न्तु | अरा॑तयः ॥ १ ॥ संशँफेन । संगता: शफा गोमहिषादीनां खुरा: शफाकृतिरायुधविशे षो वा यस्य स तथोक्तः । तादृशेन भगेन सौभाग्यकरेण देवेन साकं सह मा मां सौभाग्यवन्तं करोमि । मेदिना स्त्रिग्धेन अस्मत्सेवया परि- नुष्टेन इन्द्रेण मा मां भगिनम् भाग्यवन्तं कृणोमि करोमि ॥ अरातयः अदानशीला: शत्रवः अप द्रान्तु अस्मत् सकाशाद् अपेत्य कुत्सितां गति गच्छन्तु । Xद्रा कुत्सितायां गतौ । अदादित्वात् शपो लुक् ॥ द्वितीया || येन॑ वृक्षाँ अ॒भ्यभ॑वो॒ भग॑न॒ वच॑सा स॒ह । तेन॑ मा अ॒गिनं॑ कृ॒ण्वप॑ गा॒न्त्वरा॑तयः ॥ २ ॥ येन॑ । वृक्षान । अ॒भि॒ऽअभ॑वः । भर्गेन । वच॑सा । स॒ह । तेन॑ । मा । अ॒गिन॑म् । कृण । अर्प 1 द्रान्तु । अरा॑तयः ॥ २ ॥ हे ओषधे येन भगेन सौभाग्यकरेण देवेन वर्चसा तत्कृतेन तेजसा सह वृक्षान् समीपस्थान् अभ्यभवः अभिभवसि तिरस्करोषि तेन भगेन मा मां भगिनम् सौभाग्यवन्तं कृणु कुरु । गतम् अन्यत् ॥ तृतीया ॥ यो अन्धो यः पु॑नःस॒रो भगो॑ वृक्षेष्वाहि॑ितः । १ AK शांशफन॑. We with BBDKRSPPJVC-C. २ BDK SC- वृक्षां अ We with AKRV. 1 २७४ अथर्वसंहिताभाष्ये तेन॑ मा अ॒गिनं॑ कृ॒ण्वप॑ गा॒न्त्वरा॑तयः ॥ ३ ॥ यः । अ॒न्ध । यः । पुन॒ऽस॒रः । भग॑ः । वृ॒क्षेषु॑ । आऽहि॑तः । तेन॑ । मा । भगिन॑म् 1 1 अर्प 1 द्वान्तु । अरा॑तयः ॥ ३ ॥ यो भगः अन्धः दृष्टिरहितः । हु तथा च यास्कः । अन्धो भग इत्याहु: । प्राशित्रम् अस्याक्षिणी निर्जघानेति च ब्राह्मणम् इति [नि० १२.१४] । यो भगः पुनःसर: । दृष्टिराहित्येन पुरतो गन्तुम् अशक्नुवन् गतप्रदेश एव पुनः सरति गच्छतीति पुनःसरः । अत एव वृक्षेषु स्थाणुषु मार्गस्थेषु स्थाणुषु आर्हतः ताडितो भवति । यो भगः आन्ध्येन पुरतोऽन्यत्र गन्तुम् अशक्नुवन् गृहीतं न परित्यजतीत्यर्थः । तेन भगेन सौभाग्यकरेण देवेन । उक्तार्थम् अन्यत् ॥ चतुर्थी ॥ रथजित राथजिते॒यीना॑म॒प्स॒रसा॑म॒यं स्त॒रः । देवाः म हि॑िणुत स्मरमसौ मामनु॑ शोचतु॑ ॥ १ ॥ । । र॒ष॒ऽजता॑म् । रा॒ष॒ऽजिते॒यीना॑म् । अ॒प्स॒रसा॑म् । अ॒यम् । स्मै॒रः । देवः : । म । हि॒णुत॒ । स्मा॒रम् । अ॒सौ । माम् । अनु॑ । शो॒ोचतु ॥ १ ॥ हे रंथजिते रथेन जेतव्ये माषाख्ये ओषधि रथजिताम् रथेन आत्मी- येन वाहनेन विश्वं जयन्तीनां धीनाम ध्यानजननीनां विरागविशेषस्य उ त्पादयित्रीणाम् अप्सरसाम् उर्वशीप्रभृतीनां संबन्धी अयं स्मरः कामः । सदधीने वर्तत इत्यर्थः । अतः इयं दुष्टा स्त्री मां स्मरकृतपीडाभावाद् न कामयत इत्यर्थः । यद्वा रथजिताम् रथेन रथाकारेण विमानेन वि- वं जयतां देवानां संबन्धिनि रथजिदे रथेन जेतव्ये मेरुशिखरादौ भो- ₹S ABBDKKRŚVC. Cr, nud not धीना which Sayama reads. The यीनांम् of three of our pada MSS. (PPJ which read gysfad ( frata) would perhaps point to such a reading as is followed by Sayana. Only AK had cufarat once, but in both it has been correcterl to [राथजियना: CP once read रार्था । यीना॑म् Bat it has correted it to राथजिनेयीनाम् / Alour Miss Jave राथजयी २ B शोचतो. ३ CP जितंत् • P स्मरः [अ० १३. सू० १३०.]३०३ षष्ठं काण्डम् । २७५ घ गभूप्रदेशे धीनाम् ध्यातॄणां गन्धर्वाणाम् अप्सरसां च अयं स्वभूतः स्म- र: । हे देवाः तं स्मरम् कामं म हिणुत एतस्याः समीपं प्रेषयत । गतौ वृद्धौ च । स्वादित्वात् श्रुः । “हिनु मीना " इति णत्वम् । सौ पराङ्मुखी स्त्री तेन स्मरेण पीडिता सती माम अनु शोचतु अ- नुस्मृत्य शोकयुक्ता भवतु । * शुच शोके ॥ असौ में स्मरतादिति प्रियो में स्मरतादिति । देवाः म हिणुत स्मरमसौ मामनु॑ शोचतु॑ ॥ २ ॥ असौ । मे । स्मरतात् । इति । प्रियः । मे। स्मरतात् । इति । दे॒वा॑ः । प्र । हि॒णुत॒ । स्म॒रम् । अ॒सौ । माम् । अनु॑ । शोच॒तु॒ ॥ २ ॥ यथा॒ मम॒ स्मरा॑द॒सौ नामुष्या॒हं क॒दा च॒न । । देवाः प्र हिणुत स्मरमसौ मामनु॑ शोचतु ॥ ३ ॥ यथा॑ । मम॑ । स्मरा॑त् । अ॒सौ । न । अमुष्य । अ॒हम् | कूदा । च॒न । देवा॑ । म | हि॒णुत॒ । स्स॒रम् । अ॒सौ । माम् । अनु॑ । शोच॒तु ॥ ३ ॥ पञ्चमी ॥ असी पुरुषः मे मां स्मरतात् स्मरतु इति । इतिशब्दो वा- क्यसमाप्तौ । प्रियः मयि अनुरागविशेषयुक्तः सन् मे मां स्मरतात् स्म- स्मृ चिन्तायाम् । 'तुह्योस्तातङ्” इति तातङ् आदे- [ इति ] अनेन प्रकारेण आशंसमाना कामार्ता यथा असौ दुष्टा स्त्री मम स्मरात् मां स्मरेत् । “ अधीगर्थ०" इति कर्मणि रतु । शः " षष्ठी । इति चिन्तयेत् । अमु॑ष्य अमूं स्त्रियम् अहं कदा चन कदाचिदपि कामात न स्मरामि तथा हे देवाः स्मरं म हिणुत । यहा असौ मे स्मरताद् इति प्रियो मे स्मरताद् इति यथा माम् अनुस्मृत्य सा परितप्यते तथा स्मरं म हिणुतेति संबन्धः । यथा मम स्मराद् इति स्त्रीवाक्यम् । असौ पुरुषो यथा मां स्मरेत् कदाचिदपि अहम् अमुष्य अभुं पुरुषं न स्मरामि इत्थं पुरुष एव कामातुरो माम् अ- १ See foot-note २ on the previous page. 1SoS'. २७६ अपर्वसंहिताभाष्ये भिगच्छेद् इति वशीकृतायाः स्त्रिया वाक्यम् । गतम् अन्यत् ॥ षष्ठी ॥ उन्मा॑दयत मरुत॒ उद॑न्तरिक्ष मादय । अग्न उन्मा॑दया त्वम॒सौ मामनु॑ शोचतु ॥ ४ ॥ उत् । मा॒ायत । म॒रुतः । उत् । अन्तरिक्ष । माय । अग्ने॑ । उत् । मा॒य॒ । त्वम् । अ॒सौ । माम् । अनु॑ । शोच॒तु ॥ ४ ॥ हे मरुतः मरुद्गणाः इमां स्त्रियम् उन्मादयत उन्मत्तां परवशाम अ- स्मदायत्तां कुरुत । हे अन्तरिक्ष त्वमपि एनाम् उन्मादय एनाम् अस्म- द्वशे कुरु । हे अग्ने त्वम् एनाम उन्मादय स्वात्मानं विस्मृत्य यथा अ- स्माकं वशे भवति तथा कुरु । एवं युष्माभिरुन्मादं प्रापिता असौ माम् अनुस्मृत्य शोचतु ॥ [इति] तृतीयं सूक्तम् ॥ 66 “नि शीर्षतो नि पत्ततः इति सूक्तस्य पूर्वतृचेन सह उक्तो वि- नियोगः ॥ तत्र प्रथमा ॥ नि शीर्षतो नि प॑त॒त आध्यो नि ति॑िरामि ते । देवाः म हिंणुत स्मरम॒सौ मामनु॑ शोचतु॒ ॥ १ ॥ । नि । शीर्षतः । नि । पत्त॒तः । आऽध्ये | नि । तिरामि । ते । देवा॑ । प्र । हि॒णु॑त॒ । स्म॒रम् । अ॒सौ । माम् । अनु॑ । शो॒ोच॒तु ॥ १ ॥ हे जाये ते तव शीर्षत: शिर: मदेशाद् आरभ्य आध्य: आधश्चिन्ता- विशेषान् नि तिरामि शरीरे निक्षिपामि । तथा पततः । कस्तशब्दश्छान्दसः । पत्त: पादत आरभ्य तव शरीरे आधीन् निक्षिपामि । इत्थं सर्वस्मिन्नपि त्वदीये अङ्गे स्मरकृतां पीडां निक्षिपा- मीत्यर्थः । आध्य: । आङ्पूर्वाद् दधाते: “उपसर्गे घो: कि: " ,, १ AR १ for ३. W@witl BDKKŚvc. २ P आ॒ध्य: PJ अध्य॑. We with Cr. [अ० १३. सू° १३१.]३०४ षष्ठं काण्डम् । २७७ इति कित्ययः । शसि व्यत्ययेन यणादेशः । या । आङ्पूर्वाद् ध्यै चिन्तायाम् इत्यस्माद् “ ध्यायतेः संप्रसारणं च" इति भावे किप् संप्र 'एरनेकाच: " इति शसि . सारणं च । आध्य: आध्यानानीत्यर्थः । यण् । व्याख्यातम् अन्यत् ॥ द्वितीया ॥ अनु॑मतेन्वि॒दं म॑न्य॒स्वाकृ॑ते॒ समि॒िदं नर्मः । देवाः म हिंणुत स्मरमसौ मामनु॑ शोचतु ॥ २ ॥ अनु॑ऽमते । अनु॑ । इ॒दम् । म॒न्यस्व॒ । आऽकृ॑ते । सम् । इ॒दम् । नर्मः । देवा॑ । म | हि॒णुत॒ । स्स॒रम् । अ॒सौ । माम् । अनु॑॑ । शो॒ोच॒तु ॥ २ ॥ हे अनुमते सर्वकार्याणाम अनुमन्त्रि हे अनुमतकारिणि देवपत्लि इ- दम मदभिलषितम् अनु मन्यस्व अनुजानीहि । हे आकूते । आकृति: संकल्पाभिमानिनी देवता । त्वमपि इदम् अस्माभिः क्रियमाणं नमः नम- स्कारं हविर्लक्षणम् अन्नं वा संप्राप्य । अनुमन्यस्वेत्यर्थः । शिष्टं व्याख्यातम् ॥ तृतीया || । यद धाव॑सि त्रियोजनं पंञ्चयोजनमाश्विनम् । तत॒स्त्वं पुन॒राय॑सि पु॒त्राणा॑ नो असः पि॒ता ॥ ३ ॥ यत् । धाव॑सि । त्रि॒ऽयोजनम् । पञ्चऽयोजनम् । आश्विनम् । तत॑ः । त्वम् । पुन॑ः । आऽअ॑यसि । पु॒त्राणा॑म् । नः॒ । अ॒सः । पि॒ता ॥ ३ ॥ । वशीकृता स्त्री प्रार्थयते । हे पुरुष त्वं त्रियोजनम् योजनत्रयपरिमितं दूरदेशं यद् धावसि गच्छसि । यहा पञ्चयोजनम् ततोपि दूरतरं पञ्च- संख्याकयोजनपरिमितं देशं धावसि । अथवा आश्विनम् अश्विनैव प्राप- णीयं न पादचारेणेति अत्यन्तं दूरं यद् धावसि ततः तस्माद् दूरदेशात् "lunged to त्रयोe. We with ADKRŚC. २PJ आ- अय॑सि P आऽअं. C आ| अयस We with what Pancan- for the correer | १ K V. त्रयो". B त्रियो° version in it is आऽअंय. मिनं दूर 3S' अश्वनैव. ' JS' 'नित्यर्थः 'मित २७८ अथर्वसंहिताभाष्ये त्वं पुनरायसि पुनरागच्छ । नः अस्माकं पुत्राणां गृहे वर्तमानानां पि- हा अस: पालको भव । यहा तव देशान्तरगमनाद् एतावन्तं कालं पु- त्रा: पितृरहिता आसन् इदानीं लदागमनात् पितृमन्तो भवन्तु इत्यर्थः ॥ चतुर्थी ॥ य॑ दे॒वाः स्म॒रमसि॑ञ्चन्न॒प्स्व॑प॒न्तः शोशु॑चानं॑ स॒हाध्या । तं ते तपामि वरु॑णस्य॒ धर्म॑णा ॥ १ ॥ यम् । दे॒वाः । स्म॒रम् । अति॑ञ्चन् । अ॒प्ऽसु । अ॒न्तः । शोशु॑चानम् । स॒- ह। आध्या । 'तम् । ते । तपामि । वरु॑णस्य | धर्मणा ॥ १ ॥ । सर्वे देवाः यं स्मरं मनोभवम् आध्या । आधिस्तु मानसी पीडा । ला हि स्मरस्य भार्या । “कामो गन्धर्वस्तस्याधयोप्सरसः " [तै० सं० ३.४. ७.३] इति श्रुतेः । तथा सह शोशुचानम् विरहाग्निना संतप्यमानगात्रम् अप्सु उदकेषु अन्तः मध्ये असिञ्चन् परितापशमनार्थम् आसिक्तवन्तः । यद्वा शोशुचानम् दीप्यमानं स्वशक्त्या सहितं स्मरम् अप्सु अन्तरिक्षनामै- तत् । अवकाशात्मके अन्तरिक्षे अन्तरवस्थितान् तत्रत्यान् माणिनः पीड- यितुम् असिञ्चन् । कामिनां साम्राज्ये अभ्यषिञ्चन्नित्यर्थ: । हे योषित् ते तुभ्यं त्वदर्थं तं स्मरं वरुणस्य जलाधिपतेर्देवस्य धारणशक्त्या त- पामि संतापयामि । स्मरकृतं संतापम् उत्पादयामीत्यर्थः ॥ पञ्चमी ॥ यं विश्वे॑ दे॒वाः स्म॒रमसि॑ञ्चन्न॒प्स्व॑१न्तः शोशु॑चानं सहाध्या । तं ते॑ तपामि॒ वरु॑णस्य॒ धर्म॑णा ॥ २ ॥ यम् । विश्वे॑ । दे॒वाः । स्म॒रम् । अति॑ञ्चन् । अ॒प्ऽसु । अ॒न्तः । शोशु॑चानम् । सह । आध्या । तम् । ते । तपामि । वरु॑णस्य | धर्मणा ॥ २ ॥ १ B३ for here and in the following cer-ies. । S' अवकाशान्मिके. [अ० १३. सू° १३२.]३०५ षष्ठं काण्डम् । विश्वे देवाः एतत्संज्ञा देवगणा: । अन्यत् पूर्ववद् योज्यम् ॥ षष्ठी ॥ यमि॑न्द्राणी स्म॒रमसि॑ञ्चद॒प्स्व॑न्तः शोशु॑चानं स॒हाध्या । तं ते॑ तपामि वरु॑णस्य॒ धर्म॑णा ॥ ३ ॥ यम् । इ॒न्द्राणी । स्स॒रम् । असञ्च॑त् । अ॒प्सु । अ॒न्तः । शोशु॑चानम् । सह । आध्या । तम् । ते॒ । त॒पामि । वरु॑णस्य | धर्मणा ॥ ३ ॥ इन्द्राणी इन्द्रस्य पत्नी । अन्यत् पूर्ववत् ॥ ४. " इन्द्रवरुण इत्यादिना ङीषानु- 66 सप्तमी ॥ यमि॑न्द्रामी रमताम॒प्स्व॑न्तः शोशु॑चानं सहाध्या तं ते तपामि वरु॑णस्य धर्मेणा ॥ ४ ॥ 66 "" २७९ यम् । इ॒न्द्रा॒ानी इति॑ । स्म॒रम् । अस॑ञ्चताम् । अ॒प्ऽसु । अ॒न्तः । शोशु॑चा- नम् । सह । आध्या तम् । ते । तपामि । वरु॑णस्य | धर्म॑णा ॥ ४ ॥ । नम् । सह । आध्या । १P असिंचन्. इन्द्रश्च अग्निश्च इन्द्राग्नी । * “देवताइन्हे च” इति प्राप्तस्य उ भयपदप्रकृतिस्वरत्वस्य "नोत्तरपदेनुदात्तादौ " इति प्रतिषेधः प्रः । तौ यं स्मरम् असिञ्चताम् अभ्यषिञ्चताम् । अन्यत् समानम् ॥ • अष्टमी ॥ यं मित्रावरु॑णौ स्त॒रमसि॑ञ्चतामस्व॑न्तः शोशु॑चानं सहाध्या । तं ते तपामि वरु॑णस्य धर्म॑णा ॥ ५ ॥ यम् । मित्रावरु॑णौ । स्मरम I अञ्चताम । अ॒प्सु । अ॒न्तः । शोशु॑चा२० अपर्वसंहिताभाष्ये तम् । ते । तपामि । वरु॑णस्य | धर्मेणा ॥ ५ ॥ मित्रश्च वरुणश्च मित्रावरुणौ । 66 ” “देवताइन्हे च” इति पूर्वप दस्य आनङ् । “देवताइन्हे च” इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अ- न्यत् पूर्ववद् योज्यम् ॥ [ इति ] त्रयोदशेनुवाके चतुर्थ सूक्तम् ॥ " 66 “य इमां देवो मेखलाम्” इति पञ्चर्चेन अभिचारकर्मणि दीक्षाया मेखलां संपात्य अभिमन्य बभीयात् ॥ अत्र “आहुतासि” इत्यनया तत्रैव कर्मणि मेखलाया ग्रन्थिम् आ- लिम्पेत् || 66 46 'मृत्योरहम्" इत्यनया वाधकी: समिध आध्यात् ॥ उपनयनकर्मणि ८८ " 'श्रद्धाया दुहिता' " इति द्वाभ्यां मेखलां बभीयात् । सूत्रितं हि । श्रया दुहितेति द्वाभ्यां मौजी मेखलां बध्नाति ” इति [ कौ॰ ७,६] ॥ “अयं वज्रः” इति तृचेन अभिचारकर्मणि दीक्षायां दण्डं संपात्य अभिमन्त्र्य गृह्णीयात् ॥ तत्रैव कर्मणि अनेन तूचेन अन्नम् अभिमन्य कर्ता भुञ्जीत ॥ 66 तत्र प्रथमा ॥ य इ॒मां दे॒वो मेव॑लामाव॒बन्ध यः स॑न॒नाह॒ य उ॑ नो यु॒योज॑ । यस्य॑ दे॒वस्य॑ प्र॒शिषा चरा॑मः स पारमिच्छात स उ॑ नो॒ वि मु॑ञ्चात् ॥ १ ॥ यः । इ॒माम् । दे॒वः । मेव॑लाम् । आ॒ऽव॒बन्धं । यः । स॒ऽननाह॑ । यः । ऊ॒ इति॑ । नः॒ । यु॒योज॑ । यस्य॑ । दे॒वस्य॑ । प्र॒ऽशिष । चरोमः सः । पारम् | इच्छात्। सः । ऊं इति॑ । नः । वि । मु॒ञ्च॒ात् ॥ १ ॥ यो देवः शत्रुहननकुशलः इमां मेखलां स्वशत्रुवधार्थम् आवबन्ध पु रा आबद्धवान् । तथा यो देवः संननाह इदानीमपि अन्येषां मेखलां ( २६१ [अ॰ १३. सू° १३३.]३०६ षष्ठं काण्डम् । नति । यश्च नः अस्मान् युयोज अभिचारकर्मणि मेखलया योजय- ति । तथा वयं यस्य देवस्य प्रशिषा प्रशासनेन चरामः वर्तामहे स. सर्वान्तर्यामी देवः पारं मारिप्सितस्य कर्मण: समाप्तिम इच्छात इच्छ- तु । इच्छतेर्लेटि आडागमः ४ । स उ स एव नः अस्मान् वि मुञ्चत् शत्रुभ्यो विमुञ्चतु । शत्रुं निहत्य अस्मान् कृतार्थान् करो- वित्यर्थः ॥ द्वितीया ॥ आहु॑तास्य॒भिहु॑त॒ ऋषणाम॒स्यायु॑धम् । पूर्वी व्र॒तस्य॑ प्रवी॑र॒घ्नी भ॑व मेखले ॥ २ ॥ आऽहु॑ता । अ॒सि॒ । अ॒भिऽहु॑ता । ऋषणाम् । अ॒सि॒ । आयु॑धम् । पू॒वो॑ । व्र॒तस्य॑ । प्र॒ऽअ॒श्च॒ी । वीर॒ऽनी । भव । मेखले ॥ २ ॥ हे मेखले त्वम् आहुता आहुतिभि: संस्कृता असि । संपाताभिहु- ता च । सा ऋषीणाम् अतीन्द्रियार्थदर्शिनां विश्वामित्रादीनाम् आयु- धम् शत्रुहननसाधनम् असि । व्रतस्य कर्मण: मारिप्सितस्य पूर्वा प्रथ- मभाविनी मानती प्रानुवाना प्रामुवती । यद्वा । ॐ व्रतस्येति कर्मणि षष्ठी । व्रतं क्षीरादिकं मानती प्रथमं पिबन्ती । वीरनी वीराः शत्रवः तेषां हन्त्री भव ॥ तृतीया ॥ मृ॒त्योर॒हं ब्रह्मचारी यद॒स्मि॑ नि॒र्याच॑न् भूतानं॒ पुरु॑षं य॒माय॑ । तम॒हं ब्रह्म॑णा॒ा तप॑स॒ा श्रमे॑णा॒नये॑नं॒ मेव॑लया सिनामि ॥ ३ ॥ मृ॒त्योः । अ॒हम | ब्रह्म॒ऽच॒ारी । यत् । अस्म । नि॒ऽयाव॑न् । भूतात् । पुरु- षम् । यमाय॑ । । तम् । अ॒हम् । ब्रह्म॑णा | तप॑सा । श्रमे॑ण । अनया॑ । ए॒नम् । मेव॑लया । सिनामि ॥ ३ ॥ १KKV भूतान्. 1S' प्रारप्सि. 2 S' मुंचता'. We with ABDRS C- Cr. २t२ अथर्वसंहिताभाष्ये मृत्योः वैवस्वतस्य अहं कर्मकरो भवामि । यत् यस्माद् ब्रह्मचारी अ- स्मि ब्रह्मचर्यधर्मेण दीक्षादिनियमेन तपोविशेषेण युक्तो भवामि । तस्मात् मत्कृतेन अभिचारकर्मणा नियमविशेषेण च शत्रुवध : अवश्यंभावीति मृ- त्योरेव अहं सहायभूतो भवामीत्यर्थ: । अतो हेतोः भूतात् भूतग्रामात पुरुषम् शत्रुं यमाय यमार्थ निर्याचम् निःशेषेण याचे प्रार्थये । तं मा- रयितव्यम् एनं शत्रुं ब्रह्मणा मन्त्रेण तपसा अनशनादिरूपेण मत्कृतेन श्रमेण शरीरदण्डेन च अनया आबध्यमानया मेखलया अहं सिना- नि बामि । अनेन मेखलाबन्धनेन शत्रुमेव निरुद्धगतिं बभ्रामीत्य-, र्थः । हुषिञ् बन्धने ॥ ● चतुर्थी ॥ श्रृद्धाय दुहि॒ता तप॒सोधि॑ि जा॒ाता स्वस॒ ऋषी॑णां भूत॒कृतो॑ ब॒भूव॑ । सा नौ मेखले मतिमा धेहि मेधामथ नो धेहि तप॑ इन्द्रि॒यं च॑ ॥ ४ ॥ श्रृद्धाया॑ । दु॒हि॒ता । तप॑सः । अधि॑ । जा॒ता । स्वसा॑ । ऋषी॑णा॒म् । भू- त॒ऽकृता॑म् | ब॒भू॒वः॑ । सा । नः । मेखले । मतिम् । आ । धेहि । मेधाम् । अथो इति । नः । धेहि॒ । तप॑ । इ॒न्द्रि॒यम् । च ॥ ४ ॥ श्रद्धाया दुहिता । श्रुतिस्मृत्युदितकर्मसु आस्तिक्यबुद्धिः श्रद्धा । तस्या दुहिता पुत्री तपसोधि जाता सृष्ट्यादौ ब्रह्मणस्तपस उत्पन्ना । धिशब्द: पञ्चम्यर्थानुवादी । उपर्य वा । भूतकृताम् भूतग्रामस्य कर्तॄणाम ऋषीणाम मरीव्यत्रिप्रभृतीनां स्वसा भगिनी येयं मेखला इत्थं बभूव हे मेखले सा नाहशी त्वं [नः ] मतिम आगामिगोचरां बुद्धिम् आ धेहि आभिमुख्येन कुरु । तथा मेधाम श्रुतधारणसमर्था बुद्धिम आ धेहि । अथो अपि च तपः नियमविशेषम् इन्द्रियम् इन्द्रस्यात्मनो लिङ्गं वीर्य च नः अस्माकं विधेहि ॥ १ P तपसः. We witi PJ Cr. 1 S' 'घर' for "धारण. -Ja [अ० १३. सू°१३४.]३०७ षष्ठं काण्डम् । पञ्चमी ॥ यां त्वा॒ा पूर्वे भूत॒कृत॒ ऋष॑यः परिबेधरे । सा त्वं परि॑ वजस्व॒ मां दीर्घायुत्वार्य मेखले ॥ ५ ॥ याम । त्वा॒ । पूर्वै । भू॒त॒ऽकृत॑ः । ऋष॑यः । प॒रि॒ऽवे॒धिरे । स । त्वम् । परि॑ । स्व॒ज॒स्व॒ । माम् । दीर्घायु॒ऽत्वाय॑ । मे॒व॒ये॒ ॥ ५ ॥ २८३ हे मेखले यां वा त्वां भूतकृतः पृथिव्यादिभूतग्रामस्य कर्तार: [ पूर्वे पूर्वभाविन] ऋषय: परिबेधिरे परिबद्धवन्तः सा तादृशी त्वं मां परि ध्वजस्व आलिङ्ग । किमर्थम् । दीर्घायु-
- प्वञ्ज परिष्वङ्गेहु ।
त्वाय आयुषो दैर्ध्याय । अभिचारदोषपरिहारेण चिरकालजीवनायेत्यर्थः ॥ षष्ठी ॥ अ॒यं वच॑स्तर्पयतामृ॒तस्यावा॑स्य रा॒ष्ट्रमप॑ इन्तु जीवि॒तम् । शृ॒णातु॑ ग्रीवाः म शृ॒णातूष्णहा॑ वृ॒त्रस्ये॑व॒ शची॒पति॑ः ॥ १ ॥ 1 अयम् । वज्रः । तर्पयताम् । ऋ॒तस्य॑ । अव॑ । अ॒स्य॒ । राष्ट्रम | अप॑ ह॒- न्तु । जीवितम् । शृ॒णातु॑ । ग्री॒वाः । प्र । शृ॒णातु॒ । उ॒ष्णहा॑ । वृ॒त्रस्य॑ऽइव । शच॒ऽपति॑ ॥ १ ॥ . २ अयं धार्यमाणो दण्डः वज्रः शत्रूणा वर्जयिता इन्द्रस्य वज्र इव सन् ॠतस्य सत्यस्य यज्ञस्य रा सा [मर्थेन त]र्पयताम् तृप्तो भवतु । अप्रति- हतशक्तिर्भवतु इत्यर्थः । स वज्रः अस्य द्वेष्यस्य राज्ञो राष्ट्रम राज्यम् अर्प हन्तु । अन्ततो जीवितम् जीवनं प्राणमपि अप हन्तु । तथा ग्रीवा गलगतान्यस्थीनि शृणातु हिमस्तु छिनत्तु । उष्णिहाँ उत्स्नातास्तत्रया धमनी: म शृणातु मच्छिनतु । ४ शू हिंसायाम् । प्वादित्वाद् हू- वृत्रस्येव शचीपतिः यथा शचीपतिरिन्द्र वृत्रस्य असुरस्य ग्रीवा उष्णिहाच अच्छेन्सीद् एवं द्विनत्तु इत्यर्थः ॥ सप्तमी ॥ अर्धरोधर॒ उत्त॑रेभ्यो गूढः पृ॑थि॒व्या मोत्सृ॑पत् । २४ अथर्वसंहिताभाष्ये वज्रेणावहतः शयाम् ॥ २ ॥ अर्धरःऽअधरः । उत्त॑रेभ्यः । गूढः । पृथि॒व्याः । मा । उत् । सृपत् I वज्रेण । अव॑ऽहतः । शयाम् ॥ २ ॥ उत्तरेभ्य: उत्कृष्टतरेभ्यः अधरोधरः अतिशयेन अधर : अधोगतिर्निकृ- टतर: गूढः संवृतः पृथिव्याम् अन्तर्निम: तस्याः पृथिव्याः सकाशात् मा उत्सृपत् मोन्सर्पतु उत्तिष्ठतु । अनेन वज्रेण अवहतः चूर्णीकृत: श- याम शेताम् । म्रियताम् इत्यर्थः । & शीङ् स्वप्ने । “लोपस्त आ- त्मनेपदेषु ” इति तलोपः ४ ॥ " अष्टमी | यो जि॒नाति॒ तमन्वच्छ॒ यो जि॒नाति॒ तमिज॑हि । जि॒न॒तो व॑च॒ त्वं मन्त॑म॒न्वञ्च॒मनु॑ पातय ॥ ३ ॥ यः । जि॒नाति॑ । तम् । अनु॑ । इ॒च्छ॒ । यः । जि॒नाति॑ । तम् । इत् । ज॒हि॒ | जनतः । वज्र । त्वम् । स॒मन्त॑म् । अ॒न्वञ्च॑म् । अनु॑ । पा॒य॒ ॥ ३ ॥ ग्र- यः शत्रुः जिनाति हानि प्रापयति । हिज्या इत्यादिना संप्रसारणम् । X ज्या वयोहानौ । हे वज्र तं शत्रुम् अन्विच्छ । तथा यो जिनाति तम् इत् तमेव जहि मारय । जिनतः हानि प्राप- यतः शत्रोः सीमन्तम् । सीम्नोरन्तः सीमन्तः [तम्] । केशेषु” इति शकन्ध्वादिषु पाठात् पररूपत्वम् । शम् अन्वञ्चम् अनुलोमम् अनु पातय । अनुक्रमेण [ इति ] पञ्चमं सूक्तम् ॥ ""
- “सीमन्तः
शिरसो मध्यदे- विदारयेत्यर्थः ॥ 66 'यद् अनामि "यद् गिरामि" इत्याभ्याम अभिचारकर्मणि अ- न्नम् अभिमन्त्य भुञ्जीत ॥ [ कौ० ६.१] ॥ "यत् पिबामि” इत्यनया उदकम् अभिमन्य पिवेत् ॥ [ कौ० ६.१] ॥ “ देवी देव्याम” “यां जमदग्निः" इति तृचाभ्यां केशवृद्धिकरणका- मः काचमाचीफलं जीवन्तीफलं भृङ्गराजं वा संपात्य अभिमन्त्र्य बनीयात् ॥ [अ० १३. सू°१३५.]३०४ षष्ठं काण्डम् । २४५ तथा तत्रैव कर्मणि काचमाची भृङ्गराजसहितोदकम् आभ्या तृचाभ्याम् अभिमन्त्य उषःकाले अवसिञ्चेत् ॥ सूत्रितं हि । “ देवी देव्याम् [१३६] यां जमदग्नि: [१३७] इति म “न्त्रोक्ताफलं जीव्यलाकाभ्याम अमावास्यायां कृष्णवसनः कृष्णभक्षः पुरा 'काकसंपाताद् अवनक्षत्रेवसिञ्चति" इति [कौ०४.७] ॥ तत्र प्रथमा ॥ यद॒नाम बलै कुर्व इत्थं वज॒मा द॑दे । • स्क॒न्धान॒मुष्य॑ श॒तय॑न् वृ॒त्रस्ये॑व॒ शच॒पति॑ ॥ १ ॥ यत् । अ॒श्नामि॑ । बल॑म् । कुर्वे । इ॒त्थम् । वज्र॑म् । आ । दु॑दे॒ । स्क॒न्धान् । अ॒मुष्य॑ । शा॒तय॑न् । वृ॒त्रस्य॑ऽइव | शच॒ऽपति॑ः ॥ १ ॥ 66 अश्नामि भुञ्जे इति यत् तेन आत्मनो बलं कुर्वे करोमि । तेन च बलेन इत्यम् अनेन प्रकारेण वज्रम् वर्जकम आयुधम् आ ददे गृह्णा- मि । इत्थंम् इति इदमा आदानप्रकारस्य अभिनयः । "आ- ङो दोनास्यविहरणे” इति आत्मनेपदम् । शचीपतिः इन्द्रः वृ- त्रस्येव अमुष्य एतन्नाम्नः अस्मच्छत्रोः स्कन्धान स्कन्धोपलक्षितान शरी- रावयवान शांतयन् द्विन्दन् । “लक्षणहेत्वोः क्रियायाः इति हेतौ शतृप्रत्ययः । शब्द शातने इत्यस्मात् णिचि “ शदेरगतौ तः” इति तकारादेशः ॥ १ P पिव. P पिय. 1S omits इत्थ°. 66 द्वितीया ॥ यत् पिवा॑मि॒ सं पि॑बामि समु॒द्र इ॑व पि॒वः । प्रा॒णान॒मुष्य॑ सं॒पाय॒ सं पि॑बामो अ॒मु॑ व॒यम् ॥ २ ॥ यत् । पिबा॑मि । सम् । पि॑वा॒ामि॒ | स॒मु॒द्रःऽइ॑व । स॒मऽपि॒वः॑ः । प्रा॒णान् । अ॒मुष्य॑ । स॒म्ऽपाय॑ | सम् | पवा॒ाम॒ । अ॒मुम् । व॒यम् ॥ २ ॥ अहम् उदकं पिबामीति यत् तेन सं पिबामि शत्रुमेव संगृह्य तदीयं We with JCr. S' omits शातय.
99
। रसं पिबामि । समुद्र इव यथा समुद्रः नदीमुखात् सर्वं जलम् आदा , य संपिबः सम्यक् पाता भवति । स्वात्मसात् करोतीत्यर्थः । ४‘‘पा- प्राध्माधेट्झशः शः’” इति पिबतेः कर्तरि शप्रत्ययः । `पाघ्रा ” इ त्यादिना पिबादेशः $ । । सं पिबामीति उक्तम् अर्थं विवृणोति । अमुष्य शत्रोः प्राणान् प्राणापानव्यानादिकांश्चक्षुरादीन्द्रियाणि च प्रथमं संपाय रसीकृत्य सम्यक् पीत्वा अन्ततः [अमुम् ] अवयविनं शत्रुमेव वर्षे सं पिबामः ॥
तृतीया ।
यद् गिरमि सं गिरामि समुद्र इव संगिरः ।
प्राणान्मुष्यं संगीर्य सं गिरामो अमुं वयम् ॥ ३ ॥
यत् । गिरमि। सम् । गिरामि । समुद्रःऽईव । सम्ऽगिरः। गुणान् । अमुष्यं । सम्ऽगीर्यं । सम् । गिरामः। अमुम् । वयम् ॥ ३ ॥ पिबतेः स्थाने गिरतिरेव विशेषः । अन्यत् पूर्ववद् योज्यम् । यत् प लादिकं गिरामि निगिरामि निगरणव्यापारेण अन्तर्नयामि । गृ निगरणे । तुदादित्वात् शः । ‘‘त्रऋत इद्धातोः ” इति इत्वम् ’ । सं गिर इति सम्यङ् निगरिता । ** ‘ इगुपधज्ञा ०५” इति किरतेर्विधी यमानः कप्रत्ययः गिरतेरपि द्रष्टव्यः । [ संगी”ति । ऋत ] इत्त्वे ‘‘हलि च” इति दीर्घः ४ ॥
चतुर्थी ।
देवी देव्यामधिं जाता घृथिव्यामंस्योषधे ।
तां त्वां नितनि केशेभ्यो बृहंणाय खनामसि ॥ १ ॥
देवी। देव्यम् । अर्धि। जाता । पृथिव्याम् । असि। ओषधे । ताम् । त्वा । निऽति । केशेभ्यः । बृहणाय । खनामसि ॥ १ ॥ हे ओषधे काचमाचीमभृतिके देवी द्योतमाना देव्यास पृथिव्याम् अ
१ PJ असि. We. Wite ॐ Cr
धि जाता उत्पन्न [असि] भवसि । हे नितनि नितन्वाने न्यक्प्रसरण शीले ओषधे । ‘ आहगमहन ’ इति तनोतेश्छन्दसः किमात्य यः । लिबझावाद् द्विर्वचनम् । ’ तनिपत्योश्छन्दसि ’ इति उपधालो- पः । तां पूर्वोक्तगुणविशिष्टां [वा] त्वां केशेभ्यः केशानाम् अर्थे हंहणाय दृढीकरणाय खनामसि खनमः खननेन संगृीमः ॥
इंहे मुलानं जनयाजतन जातानु वर्षीयसस्कृधि ॥ २ ॥
ङहै । प्रत्नान् । जनयं । अजtतान् । जातान् । ऊं इति । वर्षीयसः। कृधि ॥ २ ॥
यस्ते केशोंट्पद्यते समूलो यथै वृञ्जते
इदं तं विश्वभेषज्याभि विंच्छामि वीरुधां ॥ ३ ॥
यः । ते । केशेः। अवऽपद्यते । सऽमूलः । यः । च । वृश्चते ।
इदम् । तम् । विश्वऽभैषज्या। अभि । सियामि । वीरुधा ॥ ३ ॥
पञ्चमी । प्रत्नान् पुरातनान् केशान् हे ओषधे त्वं बृह दृढीकुरु । अजातान् अनुत्पन्नान् कशान् जनय उत्पादय । जातान् उ उत्पन्ननः पि केशान् वषयसः प्रवृद्धतमान् आयततमान् कृधि कुरु । हे केशी हणनकाम ते तव यः कशः अवपद्यते मध्ये भग्नो भमौ निपतति समू- लः मूलसहितः सन् यः केशः वृश्चते विद्यते । इदं तम् इति उत्तर त्र संबन्धः
॥ इदम् अनेन प्रयोगेण तं सर्वं केशं विश्वभेषज्या सर्वस्य के शाश्रितरोगजातस्य निवर्तयित्र्या वीरुधा ओषध्या अभि षिञ्चामि अभि तः सिञ्चामि आर्दकरोमि । अस्माद् औषधप्रयोगाद् मन्त्रसामथ्र्याचा सर्वे केशाश्रितरोगजातं निवर्तत इत्यर्थः ।
[ इति ] त्रयोदशेनुवाके षष्ठं सूक्तम् ॥
१ K R . have the annuvia instead of न्. २ A B K K v C तां. Cv तम् orrect fromताम्. We with BD R S P PJ.
1 S’ अनेगेण for अनेन प्रयोगेण. S' ममथ्र्योय २८ अथर्वसंहिताभाष्ये “यां जमदग्निः” इति तृचस्य पूर्वतृचेन सह उक्तो विनियोगः । सूत्र- मपिं तत्रैवोदाहृतम् ॥ 66 “त्वं वीरुधाम्” इति पञ्चर्चेन अभिचारकर्मणि सूत्रोक्तमकारेण मूत्र- पुरीषस्थानं बांधकेन काष्ठेन हन्यात् ॥ तत्र प्रथमा ॥ यां ज॒मद॑ग्नि॒रव॑नद् दुहि॒त्रे केशवर्धनीम् । त वी॒तह॑व्य॒ आभ॑र॒द॒सि॑ितस्य गृ॒हेभ्य॑ ॥ १ ॥ याम् । ज॒मत्ऽअ॑ग्निः । अव॑नत् । दुहि॒त्रे । केशऽवर्धेनीम् । ताम् । वी॒तऽह॑व्यः । आ । अ॒भ॒र॒त् । असि॑तस्य । गृ॒हेभ्य॑ ॥ १ ॥ ० जमत् इति ज्वलतिकर्मसु पाठात् [ निघ० १.१७] जमच्छन्दो दीप्ति - वचनः | जमन्तः ज्वलन्तः अग्नयो यस्य स जमदग्नि: महर्षिः दुहित्रे आ- मजाया अर्थे केशवर्धनीम केशाभिवृद्धिकरीं याम ओषधिम् अखनत ख- ननेन उद्धृतवान् ताम ओषधिं वीतहव्याख्यो महर्षिः केशवृद्ध्यर्थम् अ सितस्य कृष्णकेशस्य एतत्संज्ञस्य मुनेगृहेभ्यः सकाशाद् आ अभरत आ- हरत् । g"हृग्रहोर्भ: " इति भत्वम् ४ ॥ द्वितीया ॥ अ॒भीशु॑ना॒ा मेया॑ आसन् व्या॒मेना॑नु॒मेया॑ । केश नडा इ॑व वर्धन्तां शीर्ण असिताः परि॑ ॥ २ ॥ अ॒भीशु॑ना । मेया॑ः । आ॒स॒न् । वि॒ऽआ॒मेन॑ । अ॒नु॒ऽमेया॑ः । केशा॑ः । न॒डाःऽइ॑व । व॒र्धन्ताम् । शीर्णः । ते । अ॒स॒ताः । परि॑ ॥ २ ॥ । हे केशाभिवृद्धिकाम त्वदीयाः केशा: प्रथमम् अभीशुना । अङ्गुलि नामैतत् । जातावेकवचनम् । अङ्गुलिभि: मेया: मातव्या- चतुरङ्गुला: षडङ्गुला इत्येवं परिच्छेद्या आसन् । ततो व्यामेन प्रसारित- हस्तद्वयपरिमाणेन अनु पश्चात् मेयाः मातव्या आसन् । चतुररलिर्व्याम 1S' omil अत्रै 2S' वेधकेन. We with Kausika. ". [अ० १३. सू° १३७.]३११ षष्ठं काण्डम् । २४९ इति याज्ञिका: । हे पुरुष ते तव शीर्ण: शिरस: [परि] परितः अ- सिताः कृष्णवर्णाः केशा: नडा इव वर्धन्ताम् । नडास्तृणविशेषाः । ते यथा तटाकोदकप्रान्तेषु उत्पन्नाः संहताः सन्तः शीघ्रं वर्धमांना द्वाघी- यांसो भवन्ति तथा केशा अपि वर्धन्ताम् इत्यर्थः ॥ तृतीया ॥ ह॑ह॒ मूल॒मा यच्छ वि मध्यं॑ यामयौषधे । केशा॑ न॒डा इ॑व वर्धन्तां शी॒र्ष्णस्ते॑ अस॒ताः परि॑ ॥ ३ ॥ हंह॑ । मूल॑म् । आ । अग्र॑म् । य॒च्छ॒ । वि । मध्य॑म् । य॒मय॒ । ओषधे । केशः : । न॒डाऽइ॑व । व॒र्धन्ना॒म् । शीर्णः । ते । अ॒स॒ताः । परि॑ ॥ ३ ॥ । हे ओषधे केशानां मूलं हंह दृढीकुरु । यथा नोत्खिद्यन्ते तथा कुर्वि- त्यर्थः । तथा केशानाम अग्रम आ यच्छ आयतम् आयामयुक्तं कुरु । एवं केशानां मध्यं वि यमय विविधं यमय नियमय स्थिरीकुरु । उत्त- रोर्धचों व्याख्यातः ॥ चतुर्थी ॥ त्वं वीरुधां श्रेष्ठतमश्रुितास्यो॑षधे । इ॒मं में अद्य पूरु॑षं क्लीबमो॑प॒शिनं॑ कृधि ॥ १ ॥ । त्वम् । वी॒रुधा॑म् । श्रेष्ट॑ऽतमा । अ॒ऽश्रुता । अ॒ । ओषधे । इ॒मम् । मे॒ । अ॒थ । पुरु॑षम् । बम् । आ॒प॒शिन॑म् । कृ॒धि॒ ॥ १ ॥ “प्रशस्यस्य अत । श्रः हे ओषधे निर्वीर्यकारिन् ओषधिविशेष वीरुधाम् अन्यासां लतानां त्वं श्रेष्ठतमा अतिशयेन प्रशस्या | X प्रशस्य [शब्दा]द् इष्ठनि " इति श्रादेशः । पुनः श्रेष्ठ्यप्रकर्षविवक्षायां तमप् एव [है] ओषधे त्वम् अभिश्रुता अभितः सर्वतः प्रख्याता अप्रतिहतवी- र्यतया प्रसिद्धा [असि] भवसि | [अद्य इदानीं] मे मदीयम् इमं पुरुषम द्वेष्यं पुरुषं क्लीवम निर्वीर्य सन्तम ओपशिनम् । उपशेते अस्मिन् पुरुष 1S' वतमाना. २९० अथर्वसंहिताभाष्ये इति ओपशः स्त्रीव्यञ्जनम् । तद्वन्तं कृधि कुरु । नपुंसकत्वे हि पुंस्त्वश- . कापि स्यात् सापि अस्य मा भूद् इत्यर्थः ॥ पञ्चमी ॥ वं कृ॑ध्योप॒शिन॒मथो॑ कुरीरिणि॑ कृधि । अथा॒स्येन्द्रो ग्राव॑भ्यामु॒भे भिनत्त्वाण्ड्यौ ॥ २ ॥ क्रू॒वम् । कृ॒धि॒ । ओप॒शिन॑म् । अथो॒ इति॑ । कुरीरिण॑म् । कृ॒धि॒ । अथ॑ । अ॒स्य॒ । इन्द्र॑ । ग्य्राव॑ऽभ्याम् । उ॒भे इति॑ । भि॒न॒तु । आ॒ण्ड्यौ ॥२॥ उक्त एवार्थ: अनूद्य विवियते । [हे] ओ[षधे] मदीयं शत्रुं क्लीबम् नपुंसकम् ओपशिनम् स्त्रीलोपेतं कृधि कुरु । अथो अपि च कुरीरिणम् कुरीरा: केशा: तद्वन्तं कृधि कुरु | पुंस्वापगमेन स्त्रीत्वापातात् तद्वत् प्र- शस्तकेशयुक्तं कुर्वित्यर्थः ॥ स्तनकेशवती स्त्री स्यात् लोमशः पुरुषः स्मृतः 66 इति हि व्यक्तिविदः । अत एव सिनीवाल्या: प्रशंसार्थो मन्त्र इत्यम् आम्नातः । सिनीवाली सुकपर्दा सुकुरीरा स्वौपशा” इति [नै० सं० ४. १. ५.३.] । अथ अनन्तरम् अस्य द्वेष्यस्य उभे आण्ड्यौ वीर्यस्य आश्रयभूत अण्डी इन्द्र ग्राभ्याम् पाषाणाभ्यां भिनत्तु मर्दयतु । य- थासौ पुत्रोत्पादनक्षमो न भवेत् तथा करोलित्यर्थः ॥ ॥ षष्ठी ॥ की क़ी वाकरं धे॒ वधं त्वाकरमर॑सार॒सं त्वा॑करम् । कुरीर॑मस्य शी॒र्षणि॒ कुम्वँ चाधि॒निद॑ध्मसि ॥ ३ ॥ कीब॑ । क्लबम् । त्वा॒ा । अकरम् वने॑ । वर्धम् । त्वा । अ॒कम् । अर॑स । अरसम् । त्वा । अकरम् । कु॒रीर॑म् । अ॒स्य॒ । शीर्षण | कुम्व॑म् । च॒ । अ॒धि॒ऽनिद॑ध्मसि ॥ ३ ॥ हे कीब द्वेष्य • त्वा त्वाम् अनेन कर्मणा क्लीबम् अकरम् अकार्षम् । १ ABDK कुवं. We with BKRSPPJC. Cr. [अ० १३. सू° १३४.]३११ षष्ठं काण्डम् । २९१ हे वधे । निसर्गपण्डको वधिः । हे तथाविध शत्रो वा त्वां वधिम् स्वभावतः षण्ढम् [ अकरम् ] अकार्षम् । हे अरस रसो रेतः । हे अ-. रतस्क शत्रो वा लाम् अरसम् अरेतस्कम् अकरम् अकार्षम् । यस्माद् एवं तस्माद् अस्य द्वेष्यस्य नपुंसकीभूतस्य शीर्षणि शिरसि कुरीरम् के- शजालं कुम्बम् तदाभरणं च स्त्रीणाम् असाधारणम् अधिनिदध्मसि उ- परि निक्षिपामः । यद् आह आपस्तम्बः । अत्र पत्नीशिरसि कुम्ब- कुरीरम अध्यूहते” इति [ आप° १०. ९. ५ 66 ५] ॥ सप्तमी ॥ ये ते॑ नाड्यो दे॒वकृ॑ते॒ यया॒स्तिष्ठ॑ति॒ वृष्ण्य॑म् । ते ते॑ भिननि॒ि शम्य॑या॒मुष्या॒ अधि॑ मुफ्कयो॑ः ॥ ४ ॥ ये इति॑ । ते॒ । ना॒ड्यौ । दे॒वकृ॑ते॒ इति॑ दे॒वऽकृ॑ते॒ । यथो॑ः । तिष्ठ॑ति । वृष्ण्य॑म् । ते इति । । भि॒न॒नि॒ । शम्य॑या । अ॒मुष्या॑ः । अधि॑ । मु॒प्कयो॑ः ॥ ४॥ देवकृते देवेन विधात्रा निर्मिते ते त्वदीये ये नाड्यौ रेतोवहे । ययो- र्नाड्यो: वृष्ण्यम् । वृषा सेचनसमर्थः पुरुषः । तत्संबन्धि वीर्ये वृष्ण्यम् तिष्ठति वर्तते ते शुक्रधारभूत देवनिर्मिते नाड्यौ ते तव मु- प्कयो: अण्डयोरुपरि स्थिते अमुष्याः प्रसिद्धाया: शिलाया अधि उपरि शम्यया लकुटेन भिननि पेषयामि ॥ अष्टमी | यथा॑ न॒डं क॒शिपु॑ने॒ स्त्रियो॑ भि॒न्दन्त्यश्म॑ना । ए॒वा भिननि ते॒ शेपोमुष्या॒ा अधि॑ि सु॒ष्कयो॑ः ॥ ५ ॥ यथा॑ । न॒डम् । क॒शिपु॑ने । स्त्रिय॑ः । भि॒न्दन्ति । अश्म॑ना । । ए॒व । भि॒न॒ह्म॒ । ते॒ । शेप॑ । अ॒मुष्या॑ः । अधि॑ । मु॒प्कयो॑ः ॥ ५ ॥ स्त्रियः कशिपुने कटाय कटं निर्मातुं यथा येन प्रकारेण नडम क- टोपादानं तृणविशेषम अश्मना भिन्दन्ति आनन्ति एष एवम् हे शत्रो 1S' शुक्ला. २९२ अथर्वसंहिताभाष्ये ते तव मुष्कयो: [ अण्डयो:] वर्तमानं शेप: अमुष्या: शिलाया [अधि] उपरि अश्मना भिनझि आहन्मि । अनेन कर्मणा त्वां निर्वीर्य करो- मीति तात्पर्यम् ॥ [इति ] त्रयोदशेनुवाके सप्तमं सूक्तम् ॥ 66 “न्यस्तिका" इति सूक्तेन पञ्चर्चेन स्त्रीवशीकरणकर्मणि "भगेन मा सँम् [६. १२९] इत्यत्रोक्तानि कर्माणि कुर्यात् । सूत्रं तु तत्रैव उदाहृतम् ॥ यौ व्याघ्रौ” इति तृचेन कुमारस्य कुमार्या वा प्रथमम् उपरितन- दन्तजनननिमित्तदोषपरिहारार्थं व्रीहियवतिलानाम् अन्यतमं जुहुयात् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि व्रीहियवमाषतिलान् एकीकृत्य अनेनाभिमन्त्य उ- पंजातदन्ताभ्यां दंशयेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन स्थालीपाकं संपात्य अभिमन्य उक्तं शि- शुभ आशयेत् ॥ 66 सूत्रितं हि । 'यस्योत्तमदन्तौ पूर्वी जायेते यो व्याघावित्यावपति । मन्त्रोक्तान दंशयति । [ शान्त्युदकशृतम् आदिष्टानाम् आशयति ] । पि- तरौ चं" इति [ कौ० ५.१०] ॥ न्य॒स्ति॒का रु॑रोहथ सुभ॑गंकर॑णी॒ मम॑ । श॒तं तव॑ प्रता॒नास्त्रय॑स्त्रिंशन्त्रितानाः | तयां सहस्रपर्ण्या हृदयं शोषयामि ते ॥ १ ॥ निऽअस्तिका । रुरोहि॒िष । सुगम्ऽकर॑णी । मम॑ । शतम् । तव॑ । प्र॒ऽतानाः । त्रयः ऽत्रिंशत् । निऽतानाः । तया॑ । सह॒स्रऽपर्ण्या । हृद॑यम् । शोषयामि॒ । ते ॥ १॥ शुष्य॑तु॒ मयि॑ ते॒ हृद॑य॒मथो॑ शु॒ष्यवा॒स्य॒म् । अथो॒ो नि शु॑ष्य॒ मा॑ कामे॒नाथो॒ शुष्का॒स्या चर ॥ २ ॥ शु॒ष्य॑तु । मयि॑ । ते॒ । हृद॑यम् । अथो॒ इति॑ । शृ॒ष्य॒तु । आ॒स्यम् । 1 १ ABÉDRŚPC- सुभागं? We witlh KKP J V Cr. 1S' तात्पर्यात् 2S वेति for च इनि. We with Kansikar. [अ० १३. सू° १३९.]३१२ षष्ठं काण्डम् । २९३ अयो॒ इति॑ । नि । शु॒ष्य॒ । माम् । कामे॑न । अथो॒ इति॑ । शुष्क॑ऽआ- स्या । चर ॥ २ ॥ तत्र प्रथमा ॥ हे शङ्खपुष्पिके न्यस्तिका दौर्भाग्यलक्षणं नितराम अ- स्यन्ती [त्वम् ] | ४ असु क्षेपणे इत्यस्माद् औणादिकस्तिकन् प्रत्य- यः । रुरोहिय प्रादुर्भूतासि उत्पन्ना भवसि । रुह बीज- जन्मनि प्रादुर्भावे । क्रादिनियमाद् इट् ४ । किं कुर्वती । म सुभगंकरणी सौभाग्यं कुर्वती । “आढ्यसुभग” इत्यादिना क- रोते:
- ख्युन् प्रत्ययः ।
णञ्” इति ङीप् 'खित्यनव्ययस्य” इति पूर्वपदस्य मुम् । टिड्डा- हे ओषधे तव शतम् शतसंख्याका: प्रता- नाः प्रतायन्ते विस्तार्यन्ते इति मतानाः शाखाः । "हलश्च" इति तनोतेर्घञ् प्रत्ययः ४ । शतायुष: पुरुषस्य उपकाराय प्रताना अपि शतसंख्याका उत्पद्यन्त इत्यर्थः । नितानाः न्यग्विस्तार्यमाणाः मरोहाः त्रयस्त्रिंशत्संख्याका: संभवन्ति । त्रयस्त्रिंशत्संख्यानां देवानाम उपकारक- त्वात् तत्संख्यया निताना: प्ररोहन्तीत्यर्थः । ॐ त्रयश्च त्रिंशच त्रय- स्त्रिंशत् । “त्रेस्त्रयः इति पूर्वपदस्य त्रिशब्दस्य त्रयस् आदेशः स च आद्युदात्तः । 'संख्या इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॐ ॥ "" 66 द्वितीया ॥ हे कामिनि तया तथाविधया प्रागुदीरितमाहात्म्योपेतया सहस्रपर्ण्या सहस्रसंख्याकपत्रोपेतया ते त्वदीयं हृदयम् अहं शोषयामि कामाग्निना परितप्तं करोमि । Xशुष] शोषणे । मयि म द्विषये ते तव हृदयम् जीवायतनं हृदयस्थानं शुष्यतु शुष्कं परितप्तंभ- वतु । अथो अपि च आस्यम् नदीयं मुखमपि शुष्यतु शुष्कं द्रवरहितं भवतु । अथो अपि [च मा]म उद्दिश्य कामेन अभिलाषेण नि शुष्य नितरां परितप्यस्व । अथो अपि च सा त्वं शुष्कास्या द्रवरहितानना सती चर माम अभिगच्छ ॥ 26 । "" 66 तृतीया ॥ सं॒वत॑नी समु॒प्प॒ला बभ्रु कल्या॑णि॒ सं नु॑द । अमूं च॒ मां च॒ सं नु॑द समा॒नं हृद॑यं कृधि ॥ ३ ॥ २९४ अथर्वसंहिताभाष्ये सम्ऽवन॑नी । स॒म्ऽउ॒ष्पला । बभ्रु | कल्या॑णि । सम । नु । । अ॒मूम् । च॒ । माम् । च॒ । सम् । नु॒द॒ । स॒मा॒नम् । हृद॑यम् । कृधि ॥ ३ ॥ - हे बभ्रु बभ्रुवर्णे पीतवर्णे हे कल्याणि मङ्गलकारिणि ओषधे संवन- नी संवननं वशीकरणं तद्वती । संपूर्वाद् वनते: करणे ल्युट् । टिवान्डीप् । समुष्पला सम्यक् उप्तफला सती सं नुद मत्समी- पंतां स्त्रियं नुद प्रेरय । तदनन्तरम् अमूं च कामिनीं मां कामुकं च सं नुद संयोजय सम्यग् मिथुनीभावय । आवयोः हृदयं समानम् एकं कृधि कुरु ॥ चतुर्थी ॥ यथो॑द॒कमप॑पु॒षोप॒शुष्य॑त्या॒स्य॒म् । ए॒वा नि शु॑ष्य मां कामे॒नाथो॒ शुष्का॑स्या चर ॥ ४ ॥ यथा॑ । उ॒द॒कम् । अप॑पुषः । अ॒प॒ऽशुष्य॑ति । आ॒स्य॒म् । एव । नि । शुष्य । माम् । कामे॑न । अथो॒ इति॑ । शुष्क॑ऽआस्या | च॒र॒ ॥४॥ यथा येन प्रकारेण उदकम् अपपुष: जलम् अपीतवतस्तृषार्तस्य पुरु- षस्य आस्यम् मुखं शुष्यति एव एवम् हे कामिनि माम उद्दिश्य का मेन नि शुष्य परितप्ता भव । अन्यत् पूर्ववत् । अपपुष इति । पा पाने इत्यस्मात् लिट: क्वसुः । ङसि “वसो: संप्रसारणम्” इति सं- प्रसारणम् । “आतो लोप इटि च” इति आकारलोपः । न च त- स्मिन् कर्तव्ये संप्रसारणस्य " असिद्धवद् अत्रा भात्" इति असिद्धव- द्भावः । अत्रग्रहणं समानाश्रयमतिपत्त्यर्थम् इत्युक्तत्वात् । ङसि संप्रसार- णं कसौ आलोप इति अनयोर्व्याश्रयत्वात् । “न लोकाव्यय" इति कर्मणि षष्ठ्या: प्रतिषेधः ॐ ॥ पञ्चमी । यथा॑ नकुलो विच्छिद्य॑ संदधात्यहं पुन॑ः । २K ज्य॑न्वा॒ा ३P अपपुषः, १. J उपयला. [अ० १३. सू° १४०.]३१३ षष्ठं काण्डम् । ए॒वा काम॑स्य विच्छिन्नं सं धेहि वीर्यावति ॥ ५ ॥ यथा॑ । न॒कुलः । वि॒ऽछिद्य॑ । स॒म॒ऽदधा॑ति । अहि॑म् । पुनः । ए॒व । काम॑स्य । विऽधि॑न्नम्। सम् । धे॒हि॒ । वी॒र्य॑ऽव॒ति॒ ॥ ५ ॥ नास्य कुलम् अस्तीति नकुलः प्राणी । छु “नभ्राण्नपात् इत्यादिना नञः प्रकृतिभावःX । स यथा अहिम् सर्प विच्छिद्य खण्डयित्वा पुन: संदधाति संयोजयति एव एवम् हे वीर्यावति अतिश यितवीर्ययुक्ते ओषधे कामस्य विच्छिन्नम् स्त्रिया: पराङ्मुखत्वेन कामकृत- विकारेण अवखण्डितं मां सं धेहि पुनः संयोजय ॥ षष्ठी ॥ यौ व्याघ्रावव॑रूढौ जिध॑त्सतः पि॒तरै मा॒तरं॑ च । तो दन्तौ ब्रह्मणस्पते शिवौ कृ॑णु जातवेदः ॥ १ ॥ यौ । व्या॒घ्रौ । अव॑ऽरूढौ । जिध॑त्सतः । पि॒तर॑म् । मा॒तर॑म् । च । तौ । दन्तो॑ । ब्र॒ह्म॒णः॑ । पते॒ । शिवौ । कृणु । जात॒ऽवे॒द॒ः ॥ १ ॥ । २९५ 0 " 66 व्यायी व्याघवत हिंसको यो दन्तो उपरितनपङ्किस्यौ अवरूढौ अवा- ड्युखं प्ररूढौ प्रथमत उत्पन्नौ पितरं मातरं च जिघत्सतः अतुं भक्ष- यितुम् इच्छतः । * अद भक्षणे । 'लुङ्सनोर्घस्ल" इति घस्ऌ आदेशः । 'स[स्यार्ध] धातुके” इति तत्वम् । हे ब्रह्मणस्पते म- न्त्रस्याधिपते हे जातवेदः जातानां वेदितरने तौ तथाविधौ दन्तौ शि- वौ सुखकरौ मातापित्रोरहिंसकौ कृणु कुरु ॥ सप्तमी ॥ व्रीहिम॑त्तं यव॑मत्तमयो माषमथो तिल॑म् । ए॒ष व भागो निहि॑तो रत्न॒धेया॑य दन्तो॒ मा हिँसिष्टं पि॒तरं॑ मा॒तरं च ॥ २ ॥ व्र॒हम् । अत्त॒म् । यव॑म् । अत्तम् । अथो॒ इति॑ । माष॑म् । अथो इति। तिल॑म् । २९६ अथर्वसंहिताभाष्ये ए॒षः । वाम् । भागः । निऽहि॑ितः । र॒ऽधेया॑य । द॒ौ । मा । हिंस- ष्टम् । पि॒तर॑म् | मा॒तर॑म् । च ॥ २ ॥ Bpk हे प्रथमोत्पन्नौ उपरितनदन्तौ व्रीहिम् अत्तम् भक्षयतं तथा यवम् अत्तम भक्षयतम् । अथो अपि च भाषम अत्तम् । अथो अपि च तिलम् अत्तम् । हे दन्तौ रत्नधेयाय रमणीयफलाय वाम युवयोः एषः व्रीहियवादिलक्षणो भागो निहितः निक्षिप्तः । तेन तृप्तौ युवाम् अस्य शिशोः पितरं मातरं च मा हिंसिष्टम् मा वधिष्टम् ॥ अष्टमी ॥ उपहूतौ सयुजौ स्योनौ दन्त सुमङ्गल । अ॒न्यत्र॑ वां घोरं त॒न्व॑ती॒ परि॑तु दन्तौ मा हिंसिष्टं पितरं मातरै च ॥ ३ ॥ उप॑ऽहूतौ । स॒ऽयुज । स्य॒ोनौ । दन्तो॑ । सु॒ऽम॒ङ्गल । अन्यत्र॑ । वा॒म् । घृ॒रम् । त॒न्वः । परा॑ । ए॒तु॒ । द॒न्तौ । मा। हंसिष्टम् । पि॒तर॑म् । मा॒तर॑म् | च ॥ ३ ॥ उपहूतौ समीपम आहूतौ देवेन अनुज्ञातौ वा सयुजौ समान यु जानौ मित्रभूतौ स्योनौ सुखकरौ सुमङ्गलौ सुशोभनौ एवंगुणविशिष्टौ तौ दन्तौ भवताम् । हे दन्तौ वाम युवयोः घोरम क्रूरं कर्म मातापि तूहननलक्षणम् अन्यत्र अन्यस्मिन् देशे तन्वः शिशुशरीरात परैतु परा- गच्छतु । गतम् अन्यत् ॥ 46 [ इति ] त्रयोदशेनुवाके अष्टमं सूक्तम् ॥ वायुरेना: " इति तृचेन पुष्ट्यर्थचित्राकर्मणि वृक्षशाखादिसंभारान् सं- पातयेत् ॥ तत्रैव कर्मणि "वायुरेनाः " इति ॠचा प्रभाते उदकधारोपेतया शा- खया गां परिकामेत् ॥ १ AVवा३. R न्या. BS . We with DK K. 1S' अस्मिन. २९७ [अ० १३. सू°१४१.]३१४ षष्ठं काण्डम् । तत्रैव कर्मणि "लोहितेन स्वधितिना” इति मन्त्रेण सूत्रोक्तरीत्या व त्सकर्ण छिन्द्यात् ॥ तत्रैव कर्मणि ८८ यथा चक्रुः” इति ऋचा कर्णलोहितं दधिमधुघृतो- दकतं कृत्वा संपात्य अभिमन्त्र्य वत्सं प्राशयेत् ॥ आह च कौशिकः । 66 वायुरेना इति युक्तयोश्चित्राकर्मनिशायां संभा- 'रान् संपातवतः करोति । अपरेधुर्वायुरेना इति शाखयोदकधारया गाः “परिकामति । प्रथमजस्य शकलम् अवधायौदुम्बरेणासिना लोहितेनेति “ मन्त्रोक्तम् । यथा चकुरितीक्षुकाशकाण्ड्या लोहितं निर्मृज्यं रसमिश्रम् “ अनाति । सर्वम् औदुम्बरम्” इति [ कौ० ३. ६ ] ॥ " उच्छ्रयस्व” इति तृचेन पुष्ट्यर्थबीजवापनकर्मणि ब्रीह्यादिबीजम् आं- ज्य कृत्वा अभिमन्य प्रत्यूचं तिस्रो मुष्टीर्लाङ्गलपडतो निधाय पांसु- · भिराच्छादयेत् । तद् उक्तं कौशिकेन । 'उच्छ्रयस्वेति बीजोपहरणम् । “आज्यमित्रान् यवान् उर्वरायां कृष्टे फालेन उदुह्य अन्वृचं काशीन “निनयति निवपति इति [ कौ॰३.७] ॥ तत्र प्रथमा ॥ वा॒युरैनाः स॒माक॑र॒त त्वष्टा॒ पोषा॑य भ्रियताम् । इन्द्र॑ आभ्यो॒ अधि॑ ब्रवद् रु॒द्रो भूम्ने चिकित्सतु ॥ १ ॥ वा॒युः । ए॒नाः । स॒मुऽआक॑रत् | त्वष्टा॑ । पोषा॑य । धि॒यताम् । इन्द्र॑ । आ॒भ्यः॒ । अधि॑ । व्र॒वत् । रु॒द्रः । भूम्ने । चिकित्सतु ॥ १ ॥ एनाः अस्मदीया गा; वायुर्देवः समाकरत समाकरोतु संघश आन- यतु । वायुर्हि तेषां रक्षिता । तथा च तैत्तिरीयकम् । 'वायव स्थेत्या- “ह । वायुर्वा अन्तरिक्षस्याध्यक्षाः । अन्तरिक्षदेवत्याः खलु वै पशवः । 'वायव एवैनान परिददाति" इति [ तै० ब्रा० ३.२.१.३] ॥ तथा त्वष्टा देवः पोषाय अभिवृद्धये इमा गाः प्रियताम् धारयतु । स एव हि प शूनाम् अभिवृद्धेः कर्ता । “त्वष्टा वै पशूनां मिथुनानां रूपकृत्” इति 1S' 'तीक्ष" 2S´ निसृज्य. 3S' 'रायाकृ'. अथर्वसंहिताभाष्ये २९ श्रुतेः [तै० सं० १. ७.४५] धृङ् अवस्थाने । तुदादित्वात् शः | आभ्यो गोभ्यः इ- 66 'रिङ् शयग्लिङ्ञ्जु " इति रिङ् आदेश: 1 न्द्रो देवानाम अधिपतिः अधि ब्रवत् अधिववीतु आधिक्यं वदतु । रु- द्रः पशूनाम् अभिमन्ता पीडाकरो देवः भूम्ने बहुवाय चिकित्सतु | पा- दास्यादिरोगपरिहारेण बह्वीः करोतु इत्यर्थः । * भूम्न इति । ब- हुशब्दाद् इमनिचि “बहोर्लोपो भू च बहोः” इति इमनिच आदिव- र्णलोपो बहोर्भूभावश्च । चिकित्सनु । कित ज्ञाने । “गुप्तिजकिद्भ्यः सन्” इति व्याधिप्रतीकारलक्षणेथें कितेः सन् प्रत्ययः ॥ द्वितीया ॥ लोहि॑तेन॒ स्वधि॑तिना मिथुनं कर्णयोः कृधि । अक॑र्ताम॒श्विना॒ा लक्ष्म॒ तद॑स्तु प्र॒जया॑ ब॒हु ॥ २ ॥ लोहि॑तेन । स्वऽधि॑तिना । मि॒थुनम् । कर्णेयोः । कृ॒ध । अक॑र्ताम् । अ॒श्विना॑ । लक्ष्म॑ । तत् । अस्तु । प्र॒ऽजया॑ । ब॒हुं ॥ २ ॥ । क- हे गोपाल लोहितेन लोहितवर्णेन ताम्रविकारेण स्वधितिना शस्त्रेण कर्णयोः वत्ससंबन्धिनोः मिथुनम स्त्रीपुंसात्मकम् चिहं कृधि कुरु । अश्वि ना अश्विन देव तादृशं लक्ष्म चिह्नम् अकर्ताम् कुरुताम् । रोतेश्छान्दसो लुङ् । “बहुलं छन्दसि” इति विकरणस्य लुक् । तथाविधं लक्ष्म मजया पुत्रपौत्रादिरूपया बहु बहुलं समृद्धम् अस्तु ॥ तृतीया || तत् यथा॑ च॒क्रुर्दैवासुरा यथा॑ मनुष्या उ॒त । ए॒वा स॑हस्रप॒ोषाय॑ कृणुतं लक्ष्मा॑श्विना ॥ ३ ॥ यथा॑ । च॒क्रुः । दे॒व॒ऽअ॒सुराः । यथा॑ । म॑नु॒ष्यः । उ॒त । ए॒व । स॒ह॒स्रा॒ऽप॒षाय॑ । कृ॒णु॒तम् । लक्ष्म॑ । अ॒श्वा॒ना ॥ ३ ॥ 1 P वह. • B देवरा Sदेवसुग. We with ABDKKRPPJVC-C.. I S' arexit. [अ० १३. सू°१४२.]३१५ षष्ठं काण्डम् । २९९ देवाश्च असुराश्च देवासुराः । ते यथा पशूनां लक्ष्म लक्षणं कर्णयोः स्वधितिना चक्रुः कृतवन्तः । मनुष्या उत मानवा अपि यथा चक्रुः कृ- तवन्त: हे अश्विना अश्विनौ एव एवं सहस्रपोषाय गवाम् अपरिमिता- भिवृद्धये लक्ष्म चिह्नं कृणुतम् कुरुतम् ॥ चतुर्थी ॥ उच्छ्रयस्व ब॒हुभ॑व॒ स्वेन महंसा यव । मृ॒णी॒ीहि विवा॒ पात्रा॑णि॒ मा त्वा॑ दि॒व्याशनि॑र्वधीत् ॥ १ ॥ उत् । श्रयस्व॒ । ब॒हुः । भ॒व॒ । स्वेन॑ । मह॑सा । यव मृ॒णी॒हि । विश्वा॑ । पात्रा॑णि । मा। त्वा॒ । दि॒व्या । अ॒शनि॑ः । व॒धी॒त् ॥ १ ॥ हे यव धान्य त्वम् उच्छ्रयस्व उत्तिष्ठ प्ररूढः सन् उन्नतो भव । तथा बहु: अनेकविधो भव । स्वेन आत्मीयेन महसा तेजसा रसवीर्येण सह विश्वा विश्वानि सर्वाणि पात्राणि कुंसूलकोष्ठागारादीनि वृणीहि व- र्णव्यत्ययः । पृणीहि पूरय | दिव्या दिवि भवा अशनिः त्वा त्वां मा वधीत् मा हिंसीत् ॥ पञ्चमी ॥ आ॒शृ॒ण्वन्तं॒ यव॑ दे॒वं यत्र॑ च्छ्रदा॑मसि । तदुच्छ॑स्व॒ द्यौरि॑व समुद्र इ॑वे॒ध्यक्षतः ॥ २ ॥
- ॥ २ ॥
आ॒ऽशृ॒ण्वन्त॑म् । यव॑म् । दे॒वम् । यत्र॑ । त्वा॒ । अ॒च्छ॒ऽआ॒वदा॑मसि । तत् । उत् । श्रूय॒स्व॒ । द्यौःऽइ॑व । स॒मु॒द्रःऽइ॑व । ए॒धि॒ । अक्षि॑तः ॥ २ ॥ आशृण्वन्तम् आभिमुख्येन अस्मदुक्तम् आकर्णयन्तं यवम् यवधान्यरू- पेण अवस्थितं देवं तंत्र तस्यां भूमौ वा त्वाम् अवदामसि आभिमु ख्येन वदामः प्रार्थयामहे । तत् तत्र भूम्यां द्यौरिव आकाश इव उ- च्छ्रयस्व उन्नतो भव । सस्यावस्थायाम् उक्तम् । फलावस्थायामपि आ ह । समुद्र इव अक्षितः अक्षीणः क्षयरहितः एधि भव । 1S' गुसूल'. ३०० अथर्वसंहिताभाष्ये • तस्य स्तेर्लोटि सिपो हिरादेशः । नसोरल्लोपे “ध्वसोरेडौ” इति एत्त्वम् । 'असिद्धवद् अत्रा भात्" इति असिद्धत्वात् झलन्तलक्षणं हेधिं- लम् । अक्षित इति । क्षि क्षये । 'निष्ठायाम् अण्यदर्थे” इति पर्युद- स्तत्वाद् दीर्घाभावात् “क्षियो दीर्घात्" इति नत्वस्यापि अभावः ४ ॥ षष्ठी ॥ ८८ 66 66 अक्षितास्त उपसदोक्षिताः सन्तु रा॒शय॑: । पृ॒णन्तो अक्षताः सन्त्व॒त्तार॑ स॒न्त्वक्षि॑ताः ॥ ३ ॥ अक्षताः । ते॒ । उ॒प॒ऽसद॑ः । अक्षिताः । स॒न्तु॒ । रा॒शय॑ः । पृ॒णन्त॑ः । अक्षिताः । स॒न्तु । अ॒तार॑ । स॒न्तु । अक्षिताः ॥ ३ ॥ हे यव ते तव उपसद: उपसत्तार: उपगन्तारः कर्मकरा अक्षिताः क्षयरहिताः सन्तु भवन्तु । राशयः धान्यसमूहा अक्षिताः क्षयरहिताः [सन्तु] भवन्तु । पृणन्त: गृहादिकं पूरयन्त: समाहर्तारो जना अक्षिताः क्षयरहिताः सन्तु भवन्तु । अतारः भोक्तारो जना अक्षिताः क्षयरहिताः [ सन्तु] भवन्तु ॥ [ इति ] पष्ठकाण्डे त्रयोदशेनुवाके नवमं सूक्तम् ॥ वेदार्थस्य प्रकाशेन तमो हार्द निवारयन् । पुमश्चतुरो देयाद् विद्यातीर्थमहेश्वरः ॥ श्रीमद्राजाधिराजराज परमेश्वरश्री वीरप्रतापहरिहरमहाराजकारिते अथर्वसंहिताभाष्ये षष्ठकाण्डं संपूर्णम् ॥ सप्तमे काण्डे दशानुवाकाः । तत्र प्रथमेनुवाके त्रीणि सूक्तानि । तत्र धीती वा ये” इति प्रथमे सूक्ते आद्याभ्यां द्वाभ्याम् ॠग्भ्याम् अ थोत्थापनविघ्नशमनकर्मणि आज्यसमित्पुरोडाशादिशकुल्यन्तानां त्रयोदशा- नां द्रव्याणाम अन्यतमं जुहुयात् जपेद् वा । तद् उक्तं संहिताविधौ । 'धीती वेत्यर्थम् उत्थास्यन्नुपदधीत जपति" इति [को॰ ५. ५ ] ॥ तथा सर्वफलकामः आभ्याम् ऋग्भ्याम् इन्द्रामी यजते उपतिष्ठते वा । 'तदिद् आस [ ५.२.] धीती वा [७.१] इतीन्द्रानी' [ कौ० ७.१०] इति कौशिकसूत्रात् ॥ 66 श्रीगणाधिपतये नमः ॥ यस्य निश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योखिलं जगत् । निर्ममे तम् अहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥ अत्र “अथर्वाणं पितरम्" इत्यष्टर्चेन सर्वफलकामः अथर्वाणं यजत उपतिष्ठते वा । 'यस्येदमा रज: [ ६.३३ ] अथर्वाणम् [ ७.२] अदिति- द्यौः "[७. ६ ] इति [ कौ० ७.१०] सूत्रात् ॥ 66 " “अया विष्ठा ” इति द्व्यूवेन नवं रथम् अभिमन्त्र्य जयकामं राजा- नम् आरोहयेत् । सूत्रितं हि । “अया विष्ठा [७.३] अन इन्द्रः [७. “११५] दिशश्चतस्रः [ ६.८.२२] इति नवं रथं राजानं ससारथिम् आ- “स्थापयति इति [ कौ०२. ६ ] ॥ "" 66 'एकया च”[७.४] इत्यनंया अश्वशान्तौ सर्वौषधिचूर्णम् अश्वस्य मू- मिं प्रकिरेत् । वातरंहा: [ ६. ९२] इति स्त्रातेश्वे” इति प्रक्रम्य कौ- शिकेन सूत्रितम् । “चूर्णैरवकिरति त्रिरेकया च” इति [ कौ° ५. ५] ॥ तथा चातुर्मास्ये शुनासीरीयपर्वणि वायव्ययागानुमन्त्रणम् अनया कु- र्यात् । उक्तं वैताने । “वायव्यं शुनासीरीयं सौर्यम् एकया चेति" [वै० २.५]॥ अथर्वसंहिताभाष्ये ८८ "यज्ञेन इत्यनया सोमयागे आतिथ्येष्टौ हविर्ब्रह्माभिमृशेत् । “आ- तिथ्यायां हविरभिमृशति यज्ञेन यज्ञम्” इति हि वैतानं सूत्रम् [ वै• ३.३]॥ ३०२ "" तत्र प्रथमा || धी॒ीती वा॒ा ये अन॑यन् वा॒ाचो अग्र॒ मन॑सा वा येव॑द॒न्नृ॒तानि॑ । तृतीये॑न॒ ब्रह्म॑णा वावृधा॒नास्तु॒रीये॑णामन्वत॒ नाम॑ धे॒नोः ॥ १ ॥ धीत | वा । ये । अन॑यन् । वाचः । अग्र॑म् | मन॑सा । वा । ये । अव॑दन् । ऋतानि । त॒तये॑न । ब्रह्म॑णा । व॒वृधा॒नाः । त॒रीये॑ण । अमन्वत । नाम॑ । धेनोः॥१॥ यद्यपि अस्मिन् व्यूचे देवताविशेषो न प्रतीयते तथापि “अनिरुक्तो वै प्रजापति: " इति [ ऐ°ब्रा० ६.२०] श्रुतेदेवता अत्र प्रजापतिः । अथर्वाणं पितरम्" इत्यष्टर्चेपि प्रजापतिर्देवता 1. अथर्वशव्दः प्रजापति - वाचक इति वक्ष्यते । अतः कृत्स्नम इदं सूक्तं प्राजापत्यम् । अत एव अर्थात्थापनकर्मणि समिदाज्यादिहोमे देवताविशेषादर्शनात प्रजापतिर्देवतेति निश्चीयते ॥ अथवा “धीती वेति व्यचेन इन्द्राग्री यजेत सर्वकाम: इति विनियोगविधानात् तयोश्च " उभा दाताराविषां रयीणाम् " [ ऋ० ६.६०.१३] इत्यादिषु फलदातृत्वप्रसिद्धेः देवताविशेषानादेशस्थलेषु च म जापतिवद् इन्द्रस्यापि देवतात्वेन स्मरणात् ऐन्द्रेषु च मन्त्रेषु “मुञ्चामि त्वा हविषा" [ ऋ० १०.१६१.१] इत्यादिषु अग्नेर्निपातभात्काद् इन्द्रा- झी देवतेति अध्यवसीयते । अपि च " यत् सर्वेषाम् अर्धम इन्द्रः प्रति " [तै० सं० ५. ४. ८.३] इति “अग्नि: सर्वा देवता : " [तै० सं० २.२,९, १] इति इन्द्रस्याश्च सर्वदेवतात्मकत्वाभिधानात् तयोर्यागेन सर्वकामप्राप्ति- युक्ता । अतस्तस्य तयोर्वा इतरदेवतावन्न स्तुतिहवि: प्रदानमात्रेण अर्थसिद्धिः किं तु तन्माहात्म्यज्ञानेनैव इत्यभिप्रेत्य आद्ययर्चा तज्ज्ञानप्रकार: उत्त- रया तत्सार्वात्म्यम् अभिधीयते ॥ ईदृशी खलु विवक्षूणां शब्दाभिव्यक्ति | प्रथमम् अभिलषितम् अर्थ, 66 "" [अ० १. सू० १.]३१६ सप्तमं काण्डम् । ३०३ विवक्षोः पुरुषस्य तवाचकशब्दप्रयोगार्थ तदिच्छावशेन जातात् प्रयत्नात् मूलाधारे प्राणवायो: परिस्पन्दो जायते । तेन परिस्पन्देन मूलाधारे स-. कलशब्दमूलकारणभूता निष्पन्दा सूक्ष्मा परा वाक् आविर्भवति । सेव मूलाधाराद् ऊर्ध्वं नाभिदेशं प्राप्ता सामान्यज्ञानरूपा विवक्षितपदार्थदर्श- नात् पश्यन्तीति उच्यते । सैव हृदयदेशं प्राप्ता अर्थविशेषनिश्चयबुद्धियुक्ता मध्यदेशावस्थानाद् मध्यमेति गीयते । सेव कण्ठताल्वादिस्यानेषु वर्णरू- पेण व्यज्यमांना विशेषेण परावबोधप्रचण्डा वैखरीति भण्यते । अत्र प राद्यवस्थात्मकास्त्रयः शब्दा देहान्तर्गतत्वाद् अस्फुटत्वेन विवक्षितम् अर्थ. परेभ्यो न प्रतिपादयन्ति । वैखर्यात्मकः शब्द एव अर्थप्रत्यायनक्षमः । "गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्ति तुरीयं वाचो मनुष्या वदन्ति” इति हि निगमः [ ऋ० १. १६४.४५] | गुहायां त्रीणि पदानि निहितानि ना- थे वेदयन्ते इति हि यास्केन व्याख्यातम् [नि०प० १.९] | आगमोपि । स्वरूपं ज्योतिरेवान्तः परा वाग् अनपायिनी । यस्यां दृष्टस्वरूपायाम अधिकारो निवर्तते ॥ अविभागेन वर्णानां सर्वतः संवृतकमा । प्रणात तु पश्यन्ती मयूराण्डरसोपमा ॥ मध्यमा बुद्ध्युपादाना कृतवर्णपरिग्रहा । अन्त: संजल्परूपा तु न श्रोत्रम् उपसर्पति ॥ ताल्वोष्ठव्यापृतिव्यङ्गया परबोधप्रकाशिनी । मनुष्यमात्रसुलभा बाह्या वाग् वैखरी मता ॥ 66 इति । तथा च अस्यां ऋचः अयम् अर्थः । ये प्रजापतेः इन्द्राम्योर्वा वाचकशब्दं विवक्षवः स्तोतारः धीती । ॠ ध्यायतेः क्तिनि छान्दसं संप्रसारणम् । 'हल: ” इति दीर्घः । “सुपां सुलुक्” इति तृतीयाया: पूर्वसवर्णदीर्घः । धीत्या ध्यानात्मकेन विवक्षाजन्यप्रयत्नजातप्राणवायु- परिस्पन्दाविर्भूतेन परावस्थापन्नेन प्रथमेन शब्दब्रह्मणा इति यावत् । “तृ- तीयेन ब्रह्मणा ” इति वक्ष्यमाणवाद् अत्रापि संख्याविशिष्टब्रह्मपदं संबध्य- " 1 So S'. 2S' "पृथि°. ● ३०४ अथर्वसंहितांभाष्ये ते । वाशब्दः चार्थे । वाचो अग्रम् । “सर्वे वेदा यत् पदम् आमनन्ति" इति [क०व०२, १५] श्रुतेः सकलवाक्यप्रतिपाद्यवेन मुख्यम् निखिलवा- ग्व्यवहारस्य वा आदिभूतं प्रजापतिरूपम् अर्थम् इन्द्राग्निरूपं वा अन- यन् ध्यानविषयत्वं प्रापितवन्तः । “यद्वृत्तान्नित्यम्” इति निघा- ८८ तनिषेध: । अडागमस्य उदात्तत्वेन आधुदात्तं पदं भवति । ये च विवक्षवः मनसा सामान्यधर्मग्राहकेण पश्यन्त्यात्मकेन द्वितीयेन श- व्दब्रह्मणेत्यर्थः । ऋतानि सत्यभूतानि अखण्डपरावस्थापेक्षया ईषद् उद्ग- तानि वा वाक्यानि देवतावाचकशब्दविचारविषयाणि अवदन् । वदनम् अत्र सामान्यज्ञानं विवक्षितम् । पूर्ववाक्ये यच्छब्दश्रुतेस्तच्छन्द: अध्या- हार्यः । ते विवक्षवः तृतीयेन | ध्यानमनोवच्छिन्नपरापश्यन्त्यपेक्षया तृती- यत्वम् । त्रित्वसंख्यापूरकेण ब्रह्मणा । अन्तर्विभक्तवर्णात्मकेन अर्थविशेषा- ध्यवसायबुद्धियुक्तेन मध्यमाख्येनेत्यर्थः । वावृधानाः । * अन्तर्भावि- तण्यर्थ: । वृधेर्लिंट: कानच् | तुजादित्वाद् दीर्घः । चित: " इति अ न्तोदात्तत्वम् । वर्धयन्तः अशव्दविषयम् अर्थ शब्दवाच्यत्वेन पोषय- न्त: तुरीयेण चतुर्थेन । हु“चतुरश्छयतावाद्यक्षरलोपश्च” इति छ- चतुःसंख्यापूरकेण वैखर्यात्मकेन वर्णपदवाक्यरूपेण ब्रह्म- णा धेनोः । वाङ्गमैतत् । वाच्यवाचकयोरभेदाद् वाच्ये वाचकशब्दः । मन्त्रप्रतिपाद्यस्यं । यद्वा धेनुवद् धेनुः । अभिमतफलप्रदानेन प्रीणनकारि- णः प्रजापतेः नाम नामधेयम् प्रजासर्जनपालनादिधर्मकं प्रजापतिरिति । इन्द्राग्निदेवतापक्षे इदंदर्शनभूतेन्धनादिगुणविशिष्टम् [नि० १०.७] इन्द्र इ- ति अग्रणीत्लाङ्गनादिगुणकम् अग्निरिति च नामधेयम् अमन्वत । उच्चा- रितवन्त इत्यर्थः । X धातूनाम अनेकार्थत्वात् । मनु अवबोधने । तानादिकः । एवं परादिवाचा प्रतिपादितस्वरूपः प्रजापतिः स्माकम् अभीष्टं साधयत्विति इन्द्राग्नी वा साधयताम् इति प्रार्थना ॥ प्रत्ययः । अ- अथवा वाचो अग्रम् इति पदेन वेदात्मिकाया वाचो निदानं पर्यव- सांनभूमिर्वा परमात्मतत्त्वं विवक्ष्यते । तथा च ऐतरेयारण्यके "तदिद् आस भुवनेषु ज्येष्ठम् " [ऋ० १०.१२०] इत्यस्य सूतस्य तच्छन्दमशंसा- 1S inserts नू alier पाद्यस्व. 2S' धेनुष्वि:. :'S' 'पादितनु' ( 'तधेनु ? ). ,, सप्तमं काण्डम् | ३०५ [अ० १. सू° १.]३१६ वसरे समाम्नायते । 66 66 ०" 'परिच्छेदापनयनरूपवर्धनाडेतो: तृ- 'बृहस्पते प्रथमं वाचो अग्रम [ ऋऋ० १०.७१.१] इत्येतद्ध्येव प्रथमं वाचो अग्रम्” इति [ऐ० आ° १.३.३] । दिद् आस इत्यत्र तच्छब्देन सर्वश्रुतिप्रसिद्धं सर्वजगत्कारणं ब्रह्म अभिहितं तद् अत्र एतच्छब्देन विवक्ष्यत इति तत्रार्थ: । तादृशं सकलवाङ्गिदान- भूतं तत्त्वं ये जिज्ञासवो महर्षयो देवा वा धीती । कर्मनामैतत् । धी- त्या । वाशब्दो विकल्पवाची । बाह्यविषयव्यापृतया अक्षवृत्त्या अनयन् । ज्ञातुं प्रयत्नं कृतवन्त इत्यर्थः । अनेन जाग्रदवस्थाभिमानिविश्वसंज्ञात्मना तत्त्वं ग्रहीतुम् उद्युञ्जत इत्युक्तं भवति । ये वा ततोपि सूक्ष्मदर्शनो मनसा केवलेन अन्तःकरणेन ऋतानि सत्यब्रह्मविषयाणि वाक्यानि अव- दन् । अनेन स्वप्नावस्थायां केवलमनोव्यापारात् तदभिमानितैजसात्मकत्र- झणा तत्त्वज्ञानाय प्रयतन्त इत्युक्तं भवति । ये वा ततोप्यान्तरं वस्तु जिज्ञासमाना वावृधानाः । ४ वर्धतेः “लक्षणहेत्वो: ' इति हेतौ शानचि व्यत्ययेन शपः श्रुः । तीयेन त्रित्वसंख्यापूरकेण ब्रह्मणा चैतन्यात्मना । अत्र सुषुप्तौ कारणश- रीराभिमानी प्रज्ञानघन: प्राज्ञो विवक्षितः । तेन जागरस्वप्नावस्थावत् सु- षुप्तौ बाह्यान्तरेन्द्रियजनितविक्षेपाभावात् अपरिच्छिन्नब्रह्मभावेन वर्तन्त इति शेषः । एवम् अवस्थात्रयाभिमानिविश्वादिनादात्म्येन तत्त्वं बुभुत्सवः स- र्वेपि तत्रतत्र निरस्तसमस्तभेदं तत्त्वम् अलभमानाः सन्तः धेनो; वाचो अग्रम् इति निर्दिष्टस्य फलप्रदस्य वा परमात्मनः नाम नामकं यत्स्वरूपं प्रति सर्वे प्रणताः तत् निरस्तसमस्तोपाधिकं सत्यज्ञानादिलक्षणं तत्त्वं तु- रीयेण तुर्यावस्थापनेन कारणशरीराभिमानरहितेन सर्वसाक्षिणा चैतन्येना- त्मना अमन्वत जानन्ति स्म । “गूढं सूर्य तमसापव्रतेन तुरीयेण ब्रह्म- णाविन्दद् अत्रिः” इति हि निगमः [ऋ० ५.४०.६] । “स ब्रह्मा [ स शिव: ] स हरि: सेन्द्र: सोक्षर : परम: स्वराट्" इति श्रुतौ [तै आ० १०.११.२] परमात्मनो नानादेवतानामव्यवहार्यत्वदर्शनाद् अत्र प्रजाप- तिशब्दव्यपदेश्यम् इन्द्राग्निशब्दव्यपदेश्यं वा तदेव तत्त्वं सम्यग् अधिगतं सत् अस्माकम् अभिमतं साधयत्विति प्रार्थ्यते ॥ 66 1S inserts ऋता (loubtless a mistake for ॠता ) after करणेन. 250 $'. अथर्वसंहिताभाष्ये द्वितीया ॥ स वे॑द पु॒त्रः पि॒तरं स मा॒तरं स सूनुर्भुव॒त् स भ॑वत् पुन॑र्मघः । स धार्मोर्णोद॒न्तरि॑क्षं स्व॑र्व॒ः स इ॒दं विश्व॑मभवत् स आभ॑वत् ॥ २ ॥ सः । वे॒द॒ । पु॒त्रः । पि॒तर॑म् । सः । मा॒तर॑म् । सः । सूनुः । भुवत् । सः । भुव॒त् । पुन॑ऽमघः । सः । द्याम् । औत् । अ॒न्तरि॑क्षम । स्व॒ः । सः । इ॒दम् । विश्व॑म् । अ॒- भवत् । सः । आ । अभवत् ॥ २ ॥ ३०६ 66 अनया उक्तविधस्य देवस्य ब्रह्माभेदेन सार्वात्म्यम् अभिधीयते । स विश्वात्मकः प्रजापतिः पुत्रः स्वीयं रूपम् सम्यक् जानतः पुरुषान् अनर्थ - हेतोः संसारात् त्रायत इति पुत्र इति व्यपदिश्यते । पुत्रः पुरु त्रा- यते [ नि० २.११] इत्यादि निरुक्तम् । पितरम धुलोकं वेद वे- ति । स एव मातरम् पृथिवीं वेत्ति । प्रजापतिः द्यावाभूमी स्वधार्यवेन जानातीत्यर्थः । “ द्यौः पिता । पृथिवी माता" इति हि मन्त्रवर्ण: [तै● ब्रा॰३.७.५.५]। “ताभ्याम् इदं विश्वम् एजत् सम् एति यद् अन्तरा पितरं मातरं च " [ऋ० १०.१५] इति श्रुतेः द्यावापृथिव्योर्मध्ये विश्वस्यावस्थानात् तयोः प्राधान्येनाभिधानम् । अथवा “हिरण्यगर्भः स मवर्तनाग्रे " [ ऋ० १०.१२१.१] इति मन्त्रवर्णात् प्रजापतिः परमात्मना प्रथमं सृष्टः । तस्य पिता सकलजगदधिष्ठानं परं ब्रह्म । माता चित्म- तिबिम्बिता मूलप्रकृति: । तौ प्रजापतिः स्वाभेदेन जानाति । पुत्रशब्दः अत्र मुख्यार्थवाची । कारणपरिज्ञानेन कार्यमपि तदभेदात् परिज्ञातं भ वतीति कारणभूतमातापितृपरिज्ञानमात्रम् अत्रोक्तम् । न केवलं परि- ज्ञाता अपि तु स प्रजापतिः सूनुः सर्वस्य जगतः स्वस्वकर्मसु प्रेरयिता भुवत् भवति । “एष उ एव साधु कर्म कारयति तम्" [ कौ° उ°३.४] इत्यादिश्रुतेः । प्रेरणे इत्यस्माद् औणादिको नुप्रत्ययः । भुवत् भूसुवोस्तिङि ” इति गुणप्रति- " इति । भवतेलेङि • व्यत्ययेन शः 1 " १ ABB३ for १. We with K KRŚV Cs. 66 [अ० १. सू०२.]३१७ ३०७ षेधः ४ । स एव मँघः । ४ लिङ्गव्यत्ययः & । 66 . धनवाचिना मघशब्देन कर्मफलं विवक्ष्यते । कर्मफलमपि भुवत् भवति । पुर्नःशब्दः चार्थे । स च अनुक्तसमुञ्चयार्थः । भोक्तापि स एवेत्यर्थः । भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा सर्वे प्रोक्तं त्रिविधं ब्रह्मम् एतत् " [ श्वे० उ० १. १२ ] इति हि श्रुतिः । यद्वा पुनर्मघ इति समस्तं पदम् । स्तोतृभ्यो बहुधनप्रदानेपि पुनःपुनः अभिवृद्धधन इत्यर्थः । किं च स प्रजापतिः ग्राम । धु अभिगमने इत्यस्माद् उत्पन्नो द्योशब्दः । सु- कृतिभिरभिगन्तव्यां दिवम् और्णोत स्वात्मना व्यामोति । ऊर्णञ् छादने । लङि शब्लुकि वृद्ध्यभावे रूपम् । अन्तरिक्षम । अ- न्तरा क्षान्त, इत्यन्तरिक्षम् आकाशं तदपि व्याप्नोति । स च स्वः स्वर्ग पुण्यभोगस्थानं च व्याप्नोति । इदं पृथिव्यादेरुपलक्षणम् । व्याप्यापेक्षया व्यापकस्य अधिकवृत्तिप्रदर्शनात् सर्वेभ्योपि लोकेभ्य: प्रजापतिः अधिकट्ट- त्तिरित्यर्थः । ज्यायान् पृथिव्या ज्यायान् अन्तरिक्षाज्यायान् दिवः [छा० ३.१४.३] इत्यादिश्रुतेः । किं बहुना । स प्रजापतिः इदं परिदृश्य- मानं नामरूपात्मकं विश्वं जगद् अभवत् । विश्वात्मना स एवावतिष्ठते । स आभवत् आ सर्वतो व्याप्य वर्तते । आवृत्यावृत्य तादूप्येण कारणात्म- ना वा वर्तते । सोऽस्माकम् अभिमतसर्वफलानि साधयत्विति प्रार्थ्यते ॥ । सप्तमं काण्डम् | तृतीया ॥ अर्थर्वाणं पि॒तरं॑ दे॒वव॑न्धुं मातुर्गने॑ पि॒तुरसुं युवा॑नम् । य इ॒मं य॒ज्ञं मन॑सा च॒केत॑ म णो॑ वोच॒स्तमि॒हेह ब्र॑वः ॥ १ ॥ अथ॑र्वाणम् । पि॒तर॑म् । दे॒वऽव॑न्धुम् । मा॒तुः । गर्भ॒म् । पि॒तुः । असु॑म् । युवा॑नम् । यः । इ॒मम् । य॒ज्ञम् । मन॑सा । च॒केत॑ । म । नः॒ । वी॒ोच॒ः । तम् । इ॒ह । इह | ब्रवः ॥ १॥ अथर्वशब्द: प्रजापतिवाची । तथा च गोपथब्राह्मणे । “ब्रह्म वा इ- D'S Cs चिकेतः, We with ABKKRV. १ ३०८ अथर्वसंहिताभाष्ये तम् " “दम अग्र आसीत् । स्वयंभ्वेकमेव तद् ऐक्षत । मन्मात्रं द्वितीयं देवं “निर्ममे” इति [गो०१.१] प्रक्रम्य तद् अथर्वाभवत्" इत्यथर्वसृष्टिम् अभिधाय तस्याथर्वणः परब्रह्मणश्च अभेदं प्रतिपाद्य समाम्नायते । 'अथर्वाणं ब्रह्माब्रवीत् प्रजापतेः प्रजाः सृष्ट्वा पालयस्वेति | [ तद् यद् 'अब्रवीत् प्रजापतेः प्रजा: सृष्ट्वा पालयस्वेति ] तस्मात् प्रजापतिरभवत् । " तत् प्रजापते: प्रजापतित्वम् । अथर्वा वै प्रजापतिः” इति [ गोब्रा० १. ४] । तथा 'प्रजापतिरथर्वा देवस्तपस्तत्वैतं चांतुष्प्राश्यं ब्रह्मौदनं नि- रमिमीत " इति [गो° ब्रा०२.१६] । अतः अथर्वशब्देन प्रजापतिरुक्तः । तस्य प्रजानां स्रष्टृत्वं पालकत्वं च अनेन प्रदर्श्यते । पितरम् पालकं प्र- जानाम् । न केवलं पालकः अपि तु देवबन्धुम् देवानां बन्धुं कारणं स्रष्टारम | "समुद्रो बन्धुः ” [? ५.११.१०] इत्यत्र बन्धुशब्द: कारणम् आहेत व्याख्यातम् । मनुष्यादिसृष्टेर्देवसृष्टि: पूर्वभाविनीति सा प्रथमम् उक्ता । स्त्रीपुंससृष्टिरपि तस्मादेव भवतीत्याह । मातुर्गर्भम् यस्य गर्भस्य या माता तस्यास्त गर्ने युवानम् मिश्रयन्तं कुर्वन्तम् । पितुर्गर्भजनकस्य असुम् प्राणं माणसंहितम् । रेत इत्यर्थः । तच्च युवानम् सिञ्चन्तम् । “न ह वा ॠते प्राणाद् रेत: सिच्यते” इति [ ऐ० आ० ३.२.२ ] “आ सिञ्चतु प्रजापतिर्धाता गर्ने दधातु ते” इति [ ऋ० १०.१७४.१] च श्रुतिभ्यः । ॐ युवानम् इति । यौतेरादादिकात लट: शानचि उवङादेशे रूपम् । स्त्रीपुंससृष्टि: इतरसृष्टेरुपलक्षणम् । यहा स इदं सर्वम् अभवत्" इति स्वस्यैव जगदात्मना भवनाद् गर्भरूपत्वम् अ सुरूपत्वं च संपद्यते । 'यच्चासुः पुरुषो जायते यच्च पुत्र: " इति हि श्रुतिः । तथापि युवानम् नित्यतरुणम् । न कदाचिदपि जननादिभाव- विकारवन्तम् इत्यर्थ: । एतादृशम् अथर्वाणम् । Xथर्वतिश्चरतिकर्मा तत्प्रतिषेधः इति हि यास्कः [नि०११.१७] । अत्र चरतिना च्युतिर्वि- वक्ष्यते । च्युतिरहितं प्रजापतिं स्वमनीषितसिद्धये प्रार्थय इति शे- षः । एवं सम्यग्विदिताथर्वस्वरूपो मन्त्रद्रष्टा महर्षि: स्वेन ज्ञातं तत्स्वरूपं 66 66 66 66 15' स्वयंभुवैकमेतद् स्वयंभ्वकमेव नद, which we with Deeean College 6 of 1879-71 and 8 of 1880-81. 2 5' चतु. BS' प्रदृश्यते. 1S' 'रहितम्. [अ० १. सू०२.]३१७ सप्तमं काण्डम् | ३०९ परेषां प्रत्याययितुं स्वयम् अजानन्त्रिव तटस्थम् अभिज्ञं पृच्छति उत्तरा- र्धेन य इति । य: अथर्वा । “एतद् वा अथर्वणो रूपं यद् उष्णीषी " 66 ब्रह्मा [गो॰ब्रा॰ २,१९] इत्याम्नानाद् अथर्वात्मक ऋविभूतो ब्रह्मा इमम् अनुष्ठीयमानं सर्वफलसाधनं यज्ञं स्वर्गादिसाधनं प्रसिद्धम् अग्नि- टोमादियज्ञं वा मनसा चिकेत । किती संज्ञाने । जा- नाति अनुसंधत्ते । एतद् उक्तं भवति । यज्ञस्य हि द्वौ पक्षौ । तत्रैकः पक्षः त्रिभिर्होत्रादिभिर्वाचा संस्कियते । अपरस्तु ब्रह्मणा मनसेति । अत्र "तस्य वाक् च मनश्च वर्तनी ” इति प्रक्रम्य ब्राह्मणे समाम्नायते । “स वा एष त्रिभिवेदैर्यज्ञस्यान्यतरः पक्षः संस्क्रियते मनसैव ब्रह्मा यज्ञ- स्यान्यतरं पक्षं संस्करोति" इति [ गो० ब्रा०३.२] तं मनसा यज्ञान् अनुसंदधानम् अथर्वाणं नः अस्माकं प्र वोच: प्रकर्षेण ब्रूहि । हे वि- इन्निति शेषः । किं यदाकदाचित् । नेत्याह । इहेह अस्मिन्नस्मिन् अ- भिलषितसाधने कर्मणि व्रवः ब्रूहि | जानासि चेद् ब्रूहि । मद्व्यतिरिक्तो न कोपि जानातीत्यर्थः । वोच इति । ब्रवीतेश्छान्दसे लुङि ले- रङि अडभावे रूपम् । इहेहेति । वीप्सायां द्विवचनम् । 'अनुदात्तं च" इति आम्रेडितस्य अनुदात्तत्वम् | ब्रव इति । पञ्चमलकारे “ले- टोडाटौ " इति अडागमः ॥ यद्वा प्रजापतिस्वरूपं सामान्यतो ज्ञा- त्वा तद्विशेषजिज्ञासायै पार्श्वस्यं पृच्छति । यो विद्वान् इमम् अथर्वाणं पितरं देवबन्धुमित्याकलक्षणं सर्वे: स्वात्मत्वेन अनुभूयमानं वा यज्ञम् यष्टव्यं यज्ञात्मकं वा प्रजापति मनसा मनसैव चिकेत जानाति । न के- वलं श्रुतिवाक्य श्रवणेन किं तु मनननिदिध्यासनाभ्यां यस्तत्त्वं साक्षात्करो- ति तम् अभिज्ञं नः अस्माकं प्रब्रूहि । आचार्यवान् पुरुषो वेद" इति श्रुतेः [ छा॰ ६.१४.२] आचार्योपदेशेनैव अधिगतं देवास्वरूपं पु- रुषार्थार्थ भवतीति विवक्षया अभिज्ञप्रश्नः । अथ तेना ज्ञेन प्रदर्शितं तत्त्वोपदेष्टारं गुरुं पृच्छति तम् इहेह व्रव इति । यह दवतास्वरूपपरि- ज्ञाने क्रियमाणं कर्म सगुणं भवेद् इति मनीषया मंतः ॥ अथवा म- न्त्रद्रष्टा महर्षि: स्वात्मानमेव संबोध्य ब्रूते । य उक्तंविधः प्रजापति: तं 1S' स्वयमजातानन्व lor स्वयमजानन्निव. 66 ३१० अथर्वसंहिताभाष्ये नः अस्मदर्थ प्र वोचः प्रकर्षेण ब्रूहि यष्टव्यदेवतास्वरूपं सम्यग् ज्ञाला ब्रू- हि । इहेहं ब्रूहीति पुनर्वचनम् आदरार्थम् । तथाहिं देवतास्तुतिकरण- विषये. मन्त्रद्रष्टुः स्वात्मानम् अभिमुखीकृत्य वचनं शाखान्तरे समाम्नाय- अमिं स्तुहि दैववातं देवश्रवः” इति [ ऋऋ० ३.२३.३] ॥ ते । 66 चतुर्थी ॥ अया विष्ठ जनयन कवैराणि स हि घृणिरुरुर्वराय गा॒तुः । स प्रत्युदैद् धरुणं मध्वो अञं स्वया॑ त॒न्वा तन्व भैरयंत ॥ १ ॥ अ॒या । वि॒ऽस्था । ज॒नय॑न् । कवैराणि । सः । हि । घृणिः । उ॒रुः । वरा॑य । गा॒तुः । सः । प्रति॒िऽउदैन् । धरुण॑म् | मध्वः॑ । अन॑म् | स्वया॑ । त॒न्वा । त॒न्वम् । ऐरयतं ॥ १ ॥ 18: 66 तृतीयाया याजादेशः । 'हलि लोपः" इति उक्तरीत्या विष्ठाँ: । विविधं तिष्ठतीति । अया अनया । लोपः । " X“किप् अयम् । ॐ प्रथमाया आकार: 5 । सर्वात्मभावेन स्थित इत्यर्थः । अथवा अया अयं प्रजापतिः विष्ठा वि श्वात्मना स्थितः कर्वराणि । कर्मनामैतत् । यज्ञादिकर्माणि कार्यजातानि वा जनयन् उत्पादयन् वर्तते । स प्रजापतिः घृणिः दीप्यमानः । ण दीप्तौ । औणादिक इन् प्रत्ययः ४ । लाय । ४ ताद चतुर्थी । उरुः महान् गातुः मार्गः । फलप्राप्ते: अयमेव साधनान्तरनिरपेक्षो महान् उपाय इत्यर्थः । हिशब्दो हेतौ । यस्मात् फलप्राप्तिमार्गः तस्मात् स तादृशो धरुणम् धारकं चिरका- लं भगवेनावस्थायि मध्वः मधुनः । म. ध्रुवद् आस्वाद्यस्य फलस्य अग्रं सारं र्थः । प्रत्युद्गमयति स्तोतृभ्यः । इति किप् । घृ- वराय वरणीयाय कर्मफ- ४ नुमभावश्वान्दसः ४ । प्रत्युदैन । ४ अन्तर्भावितण्य- ४ एतेश्छन्दसो लुङ् । गा- १ B विष्वा २ K KP Pत् or उ. Rन्त. We with A Ś ( which chaige °तू to ह) alBBDRJVC. Cr whiclh ha re alrealy ’त. is' इहैव. 'S' तथापि 3S भगात्वेन.. [अ० १. सू० ४.] ३१९ . सप्तमं काण्डम् | ३११ देशाभावे सिचि वृद्धिः ४ । सर्वेषां फलमदत्वं स्वस्य सर्वनियन्तृत्वम् अन्तरेण न संभवतीति तद् उपपादयति स्वयेति । स्वया स्वीयया तन्वा विराडात्मिकया तन्वम् । ४ जात्येकवचनम् ४ । सर्वप्राणिशरी- राणि ऐरयत मेरयति तत्तत्कर्मस्विति । ईर गतौ कम्पने च । छान्दसो लङ्ङ्क | अस्य मन्त्रस्य अभिनवे रथे जयकामस्य नृपते- रास्थापने विनियोगात् तत्परतया व्याख्यायते । अया अयं जयकामो रा- जा कर्वराणि शत्रुत्रासनादीनि कर्माणि जनयन् । “लक्षणहेत्वोः क्रियायाः ” इति हेतौ शतृप्रत्ययः ४ । त्रासनादिजननाङ्केतो: विष्ठः विशेषेण विशिष्टे वा रथे स्थितः । मन्त्रायुधादिसंस्काराद् रथस्य वैशि- ष्ट्यम् । स तादृशः खलु राजा दीप्यमानः । स्वसेनयेति शेषः । तेज- स्वी वा वराय वरिष्ठाय जयलक्षणाय फलाय महान् मार्गः । स रा- जा धरुणम् श्रियमाणं परैः अनभिभाव्यं मधुन: जयलक्षणस्य सारं प्र- न्युदैन मत्युगच्छतु प्राप्नोतु । स च परांभिभवनम् अन्तरेण न घटत इति तद् उपपादयति । स्वया स्वीयेन तन्वा शरीरेण स्वगतबलेन सेनालक्ष- णवलेन वा तन्वम् शत्रुशरीराणि कम्पयति उच्चाटयति ॥ पञ्चमी ॥ एक॑या च द॒शनि॑या सुहु॑ते॒ द्वाभ्या॑मि॒ष्टये॑ वि॑श॒त्या च॑ । । ति॒सृभि॑श्च॒ वह॑से त्रंश च वि॒ियुग्भिर्वाय इ॒ह ता वि मु॑ञ्च ॥ १ ॥ एक॑या । च॒ । द॒शऽभः । च॒ । सु॒ऽहुते॒ । द्वाभ्या॑म् । इ॒ष्टये॑ । वि॒श॒त्या । च॒ । ति॒सृऽभि॑ः । च॒ । वह॑से । नि॒शता॑ । च॒ । वि॒युक्ऽभः । वा॒यो॒ इति॑ । इ॒ह । ताः । वि । मुञ्च ॥ १ ॥ . हे सुहुते शोभनाह्वान सुठु ह्वातव्य वा हे वायो । सर्वप्रेरकः प्रजा- पतिः प्रसिद्धो वा वायुः । एकया च दशभिश्च । यार्थी शब्दौ । वियुजो वडवा: । एकादशभिः वियुग्भिः विशेषेण ₹ADKÉRSVCs परस्पर:मुञ्च- युज्यन्ते रथे इति युजेः कर्मणि किप्ँ । ताभिर्वहसे । वह- सुइते. We with BKP J . ३१२ अथर्वसंहिताभाष्ये तिरत्र गतिमात्रवाची । आगच्छ । किमर्थम् । इष्टये यागाय | 66 । अस्मा- "मन्त्रे वृषे- 66 अ- । व्यत्यये- दशभिरिति "झल्युपो- याग्रहणं कर्तव्यम्” इति कर्मण: संप्रदानत्वात् चतुर्थी भिरनुष्ठीयमानं कर्म आयाहि । यह्वा इष्टये इच्छायै । षपच" इति किन्नुदात्तः । क्रियार्थोपपदस्य” इति चतुर्थी स्मदीयफलकामनां पूरयितुम् एकादशभिरश्वाभिः वहसे । न कर्मार्थे कर्तृप्रत्ययः । उसे । तमम्" इति स्वरेण मध्योदात्तं पदम् । तथा द्वाभ्यां च विंश- त्या च द्वाविंशत्या वडवाभिर्वहसे । ॐ विंशत्येति । “उदात्तयणो ह- ल्पूर्वात्” इति विभक्तिरुदात्ता । तथा तिसृभिश्च त्रिंशता च त्र- यस्त्रिशता अश्वाभिवर्हसे । अयम् अर्थः । सुहुत इति विधेयविशेषणम यतस्त्वं सुहुतिः अतः अस्मदाह्वानानुसारेण अस्माकं फलप्रदानादरानुसा- रेण वा शीघ्रम् आगन्तुं कदाचिद् एकादशभिः कदाचिद् द्वाविंशत्या कदाचित् त्रयस्त्रिंशता वडवाभिः अस्मदीयं यागं प्राप्नुहीति । अतित्वराग- मनविवक्षायां वायोः अपरिमिता अश्वाः शाखान्तरे समाम्नायन्ते । “आ वायो भूष शुचिपा उप नः सहस्रं ते नियुतो विश्ववार” इति [ ऋ° ७. ९२.१] । वायोरश्वा नियुत इत्युच्यन्ते । आगत्य च हे वायो इह अस्मिन् अस्मदीये कर्मणि अश्वशान्तिलक्षणे वा ता वडवा वि मुञ्च | इ- हैव स्थापय | इतः प्रदेशात प्रदेशान्तरम् आभिर्वडवाभिर्मा प्राप इत्यर्थः ॥ षष्ठी ॥ 3 66 य॒ज्ञेन॑ य॒ज्ञम॑यजन्त दे॒वास्तानि॒ धर्माणि प्रथ॒मान्या॑सन् । । ते ह॒ नाकं॑ महि॒मान॑ सचन्त॒ यत्र॒ पूर्वे॑ स॒ाध्याः सन्ति दे॒वाः ॥ १ ॥ य॒ज्ञेन॑ । य॒ज्ञम् । अ॒यजन्त॒ । दे॒वाः । तानि॑ । धर्मा॑णि । म॒थ॒मानि॑ । आ॒स॒न् । । ह॒ । नाक॑म् । म॒हि॒मान॑ः । स॒च॒न्त॒ । यत्र॑ । पूर्वै । स॒ध्याः । सन्ति । दे॒वाः ॥ १ ॥ देवाः कर्मणा देवत्वं प्राप्ता यजमाना: पूर्व यज्ञेन अग्झिना निर्मन्थ्येन यज्ञं होमाधारम् आहवनीयम् अग्निम् अयजन्त । यजिरत्र संगत[अ० १. सू° ५.] ३२० सप्तमं काण्डम् । ३१३ करणवाची । अनुष्ठानाय संयोजितवन्त इत्यर्थ: । " यद् अम्मा- वनिं मथित्वा महरति तेनैवानय आतिथ्यं क्रियते” इति हि तैत्तिरीय- कम् [तै॰सं॰ ६.२.१.७] । तानि धर्माणि अग्निसाधनानि कर्माणि प्र- थमानि | प्रथम इति मुख्यनाम । प्रतमानि प्रकृष्टतमानि आसन् । फ- लप्रसवसमर्थानि अभवन्नित्यर्थः । धर्माणीति । धर्मशब्द: अपूर्वे । पुंलिङ्गः तत्साधने नपुंसक इति " अर्धर्चा: पुंसि०" इति सूत्रे वृत्तिका रेण लिङ्गानुशासनं कृतम् । ते ह ते खलु देवा महिमानः म- हत्त्वयुक्ता नाकम् कं सुखम् अकं दुःखं तद् अत्र नास्तीति नाकः स्व- र्गः तं सचन्त संगताः । *षच समवाये । लङि ‘●अमाड्योगे- पि” इति अडभावः यत्र यस्मिन् नाके पूर्वे पुरातनाः सा- ध्या: । प्राणाभिमानिनो देवाः साध्या इत्युच्यन्ते । तथा च वाजस- नेयकम् । “प्राणा वै साध्या देवास्त एतम् अग्रम् एवम् असाधयन् " इति [श°ब्रा॰ १०.२.२.४] । या छन्दोभिमानिनो देवा आदित्या अ- ङ्गिरसच साध्या देवा इत्युच्यन्ते । ते देवाः सन्ति निवसन्ति । तस्माद् इदानीमपि यज्ञाधिकारिभिः एवं कर्तव्यम् इत्यर्थः । अत्र ऐतरेयकब्राह्म- णम् । “यज्ञेन वै तद् देवा यज्ञम् अयजन्त । यद् अग्निनाग्निम् अयज- न्त ते स्वर्ग लोकम् आयन्" इति [ ऐ°ब्रा॰ १.१६] । यत्र पूर्वे सा- ध्या: सन्ति देवा इति । छन्दांसि वे साध्या देवाः । तेनेग्निनाग्निम् अयजन्त । ते स्वर्ग लोकम् आयन्नादित्याश्चैवेहासन्नङ्गिरसश्च । तेग्नि- नाग्निम अयजन्त । ते स्वर्गे लोकम् आयन् १६] । यहा देवा इदानीं देवभावम आपन्ना: पूर्वे यज्ञेनाग्निना पशुभूते- न यज्ञं यष्टव्यम् अग्निम् अयजन्त पूजितवन्तः । अनेरेव मूर्तिभेदेन देवत्वं पशुत्वं च द्रष्टव्यम् । 'अग्नि: पशुरासीत् । तम् आलभन्त । तेनायज- न्तेति च ब्राह्मणम्' इति हि यास्क: [ नि०१२.४१ ] | साध्या: यज्ञा- दिसाधनवन्तः । साधना: द्युस्थानो देवगण इति नैरुक्ताः” इति हि यास्कः [नि० १२.४१] । शिष्टं पूर्ववद् व्याख्येयम् । अथ वा यज्ञेन ज्ञानयज्ञरूपेण यज्ञः । यज्ञो वै विष्णुः” इति श्रुतेः [तै ब्रा॰ १.३.८. 4] विष्णुः । तम् अयजन्त आत्मत्वेन ध्यातवन्तः । ते नाकं स्वर्गम 66 46 66 "" 66 66 ० 66 इति [ ऐ० ब्रा० १. · ३१४ अपर्वसंहिताभाष्ये दुःखेन यन्त्र संभिन्नं न च ग्रस्तम् अनन्तरम् । अभिलाषोपनीतं यत् सुखं स्वर्गपदास्पदम् इत्युक्तनित्यसुखरूपम् यद् गत्वा न निवर्तन्ते तद् धाम परमं मम । इति [भ॰गी० १५.६] भगवतोक्तं स्थानं सचन्त सेवन्ते प्राप्नुवन्ति । व्यत्ययेन कर्तरि कृत्यप्रत्ययः । साधकाः । अहं- साध्याः । गृहोपासका इत्यर्थः । यहा साध्यं ज्ञानेन प्राप्यं वस्तु येषाम् आत्मत्वेन अस्तीति । * अर्शआदित्वाद् अच् प्रत्ययः । शिष्टं समानम् ॥ सप्तमी ॥ य॒ज्ञो ब॑भूव स आ व॑भूव॒ स म ज॑ज्ञे स उ॑ वावृधे पुन॑ः । स दे॒वाना॒ामधि॑पतिर्बभूव सो अ॒स्मासु द्रवि॑ण॒मा द॑धातु ॥ २ ॥ य॒ज्ञः । ब॒भू॒वः॒ । सः । आ । बभूव । सः । प्र । ज॒ज्ञे । सः । ऊं इति॑ । व- वृधे॒ । प॒न॑ः । स । दे॒वाना॑म् । अधि॑ऽपतिः । व॒भूव॒ । सः । अस्मासु॑ । द्रवि॑णम् । आ । धातु ॥ २ ॥ यज्ञः यज्ञरूपः प्रजापति: प्रसिद्धो वा यज्ञ: स बभूव विश्वात्मना व्याप्तः निर्वृत्तो वा अभूत् । स आ बभूव सर्वतः कारणात्मना अभवत् [ यद्वा ] स निर्वृत्तो यज्ञ: आवृत्य भवतु पुनःपुनर्भवतु । * छान्दसो लिट् । स प्र जज्ञे ।
- जानातेर्जायतेर्वा रूपम छ । म.
ज्ञात: प्रसिद्धो यज्ञ: प्रकर्षेण जातः । फलोन्मुखो जात इत्यर्थः । उश- द: अवधारणे । स एव पुनर्वावृधे अद्यापि जगदात्मना पुन:पुनर्वर्धते वर्धतां वा यज्ञः । तुजादित्वाद् अभ्यासस्य दीर्घः । स दे- वानाम इन्द्रादीनाम् अधिपतिः अधिको मुख्यः स्वामी बभूव । यज्ञो वा हेतुलाद् देवानाम अधिकं पालयिताभूत् । स यज्ञः अस्मासु हवि- घा परिचरत्सु द्रविणम् धनम् अभिमतं फलम् आ दधातु स्थापयतु ॥ 15′ arlds an इति after °स्पदम् and before इत्युक्त° 25 निवृत्ती. सप्तमं काण्डम् | अष्टमी ॥ यद् दे॒वा दे॒वान् ह॒विषाय॑ज॒न्ताम॑र्त्यान् मनसाम॑त्ये॑न । मदैम तत्रं परमे व्योमन् पश्ये॑म तदुर्दिती सूर्य॑स्य ॥ ३ ॥ यत् । दे॒वः । दे॒वान् । ह॒विषा॑ । अय॑जन्त । अम॑र्यान् । मन॑सा । अम॑र्थेन । मदे॑म । तत्र॑ । प॒र॒मे । विऽओमन् । पश्ये॑म । तत् । उतऽईतौ । सूर्य॑स्य ॥ ३ ॥ [अ० १. सू० ५.] ३२० देवाः कर्मणा देवत्वं प्राप्ताः यत् फलम् | उद्दिश्येति क्रियाध्याहारः । अमर्त्यान अमरणधर्मणो देवान् इन्द्रादीन अमर्त्येन अमर्त्यसंबन्धिना । देवविषयेणेत्यर्थः । अविनाशिना वा । भोगायतनेष्वागमापायिष्वपि म- नसोवस्थानाद् नित्यत्वम् । तादृशेन चिरकालावस्थायिना मनसा हविषा चरुपुरोडाशादिना अयजन्त इष्टवन्तः इति स्वेषामेव परोक्षेणाभिधानम् । “विद्वान् य॑जेत" इति “विद्वान् याजयेत" इति वचनाद् अनुष्ठेयार्थप्र- काशकमन्त्रार्थयष्टव्यदेवताकर्तृज्ञानरूपं वेंदुष्यं कर्मसु अपेक्षितम् तच्च पूर्वाप रानुसंधानसाधनभूतेन मनसा विना न संभवतीति मनसेत्युक्तम् । “यस्यै देवताये हविगृहीतं स्यात् तां ध्यायेद् वषहरिप्यन्” इति हि [ ऐ० ब्रा० ३.७] श्रुतिः । वषट्कारवचनम् उपलक्षणम् । तत्र तस्मिन् परमे उत्कृष्टे केवलपुण्यफलभोगस्थाने व्योमन् व्योमनि धुलोके मदेम वयं यजमाना हृष्यास्म । माद्यते: “लिड्याशिष्यङ् ” प्रत्ययः हु । अपि च ३१५ 66 सूर्यस्पोदितौ । धुलोके हि नित्योदितः सूर्यः । सूर्यप्रकाशे यावत्सूर्यप्रकाशं तत् फलं पश्येम । ॐ पश्यतिरत्र आलोचनवाची भोग्यत्वेन B मये॑न २P दे॒वाः १ 1S' यजे for यजेत. । जानीम: । चिरकालं पुण्यफलम् अनुभवेमेत्यर्थः ॥ एवं द्रव्ययज्ञस्वरूप- तत्फलतद्भोगस्थानपरतया व्याख्यातः । ज्ञानयज्ञपरत्वेनापि अयं मन्त्रो व्याख्यायते । आत्मविषयविद्यया दीव्यन्ति क्रीडन्तीति देवाः विविदिषवः । यत् । सप्तम्या लुक् .. । यस्मिन् ब्रह्मानौ देवान् । देवश- ब्देन देवनसाधनभूता इन्द्रियवृत्तयो विवक्ष्यन्ते । तासां मनसश्च विषयेषु सांतत्येन प्रवर्तनाद् अमर्त्यत्वाभिधानम् । अथवा तत्त्वविद्योदयपर्यन्तम् इ३१६ अथर्वसंहिताभाष्ये न्द्रियवासनानां हार्थे तृतीया । मनसश्यावस्थानाद् अविनश्वरत्वम् । मनसेति स- अक्षवृत्त्युपरमेपि मनसो व्यापारसद्भावात् पृथगु- पादानम् । मनःसहिता अक्षवृत्ती: हविषा । भावपरोयं निर्दे- शः । हविष्ट्वेन । संकल्प्येति शेषः । या हविष्वसंकल्पे मनसः करणत्वात् तृतीया X । अमर्थेन । मर्त्यशब्देन क्षयिष्णवो बाह्यविषया उच्यन्ते । विनाशिविषयानासक्तेनेत्यर्थः । मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः । बन्धाय विषयासक्तं मुक्तेर्निर्विषयं स्मृतम् । इति । तादृशेन विषयानासङ्गिना मनसा इन्द्रियवृत्तीर्हविष्वेन सं- कल्प्य अयजन्त । तथाविधा वयं तत्र तस्मिन् परमे । तस्य सर्वजगद- धिष्ठानत्वात् तस्य वा अधिष्ठानान्तराभावात् परमत्वम् । “स भगवः कस्मिन् प्रतिष्ठित इति स्वे महिम्नि" इति [ छा० उ०७.२४.१] श्रुतेः स्वमहिमप्रतिष्ठे व्योमनि व्योमवद् असङ्गे सर्वगते चिदानन्दलक्षणे ब्रह्मणि विषये मदेम तुष्यास्म । न केवलं संतोष: अपि तु सूर्यस्य सुष्टुप्रेरकस्य परमात्मनः उदितौ परिपूर्णप्रकाशसाक्षात्कारेण अविद्यास्तमये सति तत् प्रकाशात्मकं तवं पश्येम स्वात्मतया अनुभवेम । * संप्रश्ने लिङ् ॥ नवमी || यत् पुरु॑षेण ह॒विषा॑ य॒ज्ञं दे॒वा अंत॑न्वत । अस्ति नु तस्मादोजयो यद् विहव्यैनेजिरे ॥ ४ ॥ यत् । पुरु॑षेण । ह॒विषा॑ । य॒ज्ञम् । दे॒वाः । अंत॑न्वत । अस्तिं । नु । तस्मा॑त् । ओजयः । यत् । वि॒ऽह॒व्ये॑न । ई॒जरे ॥ ४ ॥ सर्वातिशायिसर्वात्मक हिरण्यगर्भरूपफलप्रापकात् पुरुषमेधाख्यमहाऋतोर- पि सर्वात्मकब्रह्मस्वरूपावाप्तिफलप्रापको ज्ञानयज्ञः श्रेयान् इत्यनया अ भिधीयते । पुरुषमेधविधायकं वाक्यम् एवं वाजसनेयब्राह्मणे समाम्नाय - १ BBDR.SC. अंतुन्वत A correts its old reading of अत॑न्व° 10 अंतन्च'. We with K K Pv. BBDKKR SPPJVC अम्. A अस्तु "lhangeed to अस्थ. We with Cs and Sayana ३PJ CP अतन्वत. २ [अ० १. सू० ५.] ३२० सप्तमं काण्डम् | ३१७ 66 ते । “पुरुषो ह वै नारायणोकामयत । अतितिष्ठेयं सर्वाणि भूतान्यहमेवेदं 'सर्व स्याम् इति । स एवं पुरुषमेधं पञ्चरात्रं यज्ञऋतुम् अपश्यत् । तम् आहरत् । तेनायजत । तिष्ठत् । सर्वाणि भूतानीदं सर्वम् अ भवत्" इति [ श० ब्रा० १३.५.५.१] | देवाः दीव्यन्तीति देवा यज- माना: पुरुषेण अश्वरूपेण हविषा । “अथ स पुरुषोश्व आसीत्" इति वाजसनेयश्रुतेः । अत्र साक्षात् पुरुषस्य अनालम्भनात् पर्यश्निकरणानन्त- रम् उत्सर्गविधानाद् अश्वमेधांतिदिष्टोश्वः पशुः पुरुषशब्देन विवक्ष्यते । तेन हविषा यज्ञं पुरुषमेधाख्यम् अतन्वत विस्तारितवन्तः । ० वृत्तयोगाद् अनिघातः । “ब्रह्मणे ब्राह्मणम् आलभते" [तै ब्रा० ३.४.१.१] इत्यादिना समाम्नाता ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रादिरूपा बहवः पुरुषपशवो विद्यन्ते इति यज्ञविस्तारोक्तिः । एवं पुरुषहविष्कयज्ञ इति यद् अस्ति तस्माद् ओजीय: अतिशयेन ओजस्वि सारवत् अस्ति न विद्यते खलु । सामान्यनिर्देशेन यज्ञस्वरूपापेक्षया वा नपुंसकत्वम् । Xओ- जीय इति ओजस्विशब्दाद् ईयसुनि विनो लुकि रूपमा । ओ- जीयोस्तीति प्रतिज्ञातम् तद् दर्शयति । विहव्येन हव्यं होतव्यहविः । वि- गतहविष्केण ज्ञानयज्ञेन ईजिरे इष्टवन्तः स्वात्मानं परमात्माभेदेन साक्षा- त्कृतवन्त इति यत् तद् ओजीय इति । द्रव्ययज्ञज्ञानयज्ञयोरुभयोः सार्वा- न्म्यलक्षणफलसाम्येपि पुरुषमेधफलस्य कर्मजन्यत्वेन विनाशित्वं ज्ञानयज्ञ- फलं तु न तथेति तस्माद् ओजीय इत्युक्तम् । भगवतापि उक्तम् । श्रेयान् द्रव्यमयाद् यज्ञाज्ज्ञानयज्ञः परंतप । इति [भ॰गी० ४.३३] ॥ दशमी ॥ मुग्धा दे॒वा उ॒त शू॒नाय॑जन्तो॒त गोरः पुरु॒धय॑जन्त । य इ॒मं य॒ज्ञं मन॑सा च॒केत॒ प्र णो॑ वोच॒स्तमि॒हेह व्र॒वः ॥ ५ ॥ मुग्धः । दे॒वाः । उ॒त । शुना॑ । अय॑जन्त । उ॒त । गोः । अङ्गैः । पुरु॒ऽधा । अयजन्त | १ K पुरुषाय B पुरुधार्य° changed from पुरुषायं. २PPJCr omit the visarga. 1 S' एवं for एतं. 'S' अश्वमेधादतिदिष्टोश्वपशुः 'S' onits ज्ञान. ३१८ अथर्वसंहिताभाष्ये यः । इ॒मम् । य॒ज्ञम् । मन॑सा । च॒केत॑ । म । नः॒ । वोः । तम् । इ॒ह । । इ॒ह । ब्रवः ॥ ५ ॥ एवं कर्मयज्ञात् ज्ञानयज्ञस्य उत्कर्ष श्रुत्वा कर्मयज्ञं निन्दन् अविनाशि- फलकामस्तटस्थो ब्रूते | मुग्धाः कार्याकार्यविवेकरहिता देवा यजमानाः । उतशब्द: अप्यर्थे । शुनापि अयजन्त । यज्ञो हि पशुसाधनकः । तत्र अत्यन्तगर्हितस्यापि शुन: पशुवेन निर्देशात् कर्मयज्ञस्य निन्दा दर्शिता । अखाद्यानां परमावधिः श्वा । तथा । उतशब्द: अप्यर्थे । [गो: ] गो- रूपपशो: अङ्गैः अवयवैरपि । “हृदयस्याग्रेवद्यति” [तै० सं० ६.३.१०.४] इति अङ्गावदानश्रवणाद् अङ्गैरिज्युक्तम् । अवध्यानां परमावधि॑र्गौः । पुरु धा बहुधा अयजन्त । एकदा करणे प्रमादाज्ञानादिकृतम् इति संभावना भवति । अतस्तन्निरासाय पुरुधेत्युक्तम | सर्वदा शुनकगवादिरूपैः पशु- भिर्यज्ञं कुर्वन्तीत्यर्थः । एवं पूर्वार्धेन कर्मयज्ञं निन्दित्वा उत्तरार्धेन ज्ञा- नयज्ञप्राप्तये तदभिज्ञं प्रार्थयते । यो विद्वान् इमं यज्ञम् यष्टव्यं परमा- त्मानं मनसा चिकेत जानाति स्म तं तथाविधं गुरुं नः अस्माकं म वोच: प्रकर्षेण ब्रूहि । तेन प्रदर्शितं गुरुं ब्रूते । इहेह इहैव इदानीमेव ब्रवः परमात्मस्वरूपं ब्रूहि ॥ [ इति ] सप्तमे काण्डे प्रथमेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ 66 66 66 'अदितिद्यौरदिति: ” [इति ] द्वितीयं सूकम् । तत्र आद्याभिश्चतसृभिः सर्वफलकाम: अदितिं यजते उपतिष्ठते वा । अथर्वाणम् [७. २] अदि- तिद्यैः [७. ६ ] दितेः पुत्राणाम् ” [७.६] इति [कौ०७.१०] सूत्रात् ॥ तथा आधाने पवमानष्ठी आदित्यहविरनुमन्त्रणे “अदितिय : ” इति विनियुक्ता । आधानं प्रक्रम्य वैताने सूत्रितम् । पवमानः पुनातु [ ६. १९.२] त्वेषस्ते [१६.४. ५९] अमी रक्षांसि [ ७.३.२६] अदितिद्यौः [७.६] इति [वै०२.२] ॥ 66 महीमू षु”[७.६.२] इति तृचेन नौघटादिभिरुदकतरणे स्वस्त्यय- नकामो नावादिकम् अभिमन्य तेन तरेत् ॥ 15' 'वधिश्वातथागः. [अ० १. सू° ६.] ३२१ सप्तमं काण्डम् | ३१९ तथा नावादिभिर्दूरदेशगमने स्वस्ययनकामः अनेन तृचेन नावं सं- पात्य तरेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन तूचेन नौमणि संपात्य अभिमन्त्र्य नावि- केभ्यो बनीयात् ॥ सूत्रितं हि । “महीमू विति तरणान्यारोहयति । दूरान्नावं संपातवतीं नौमणि बनाति" इति [ कौ० ७.३] ॥ 66 66 66 'महीमू षु" इति ऋचा विवाहे चतुर्थिकाकर्मणि खां स्पर्शयेत् । 'महीमू स्विति तल्पम् आलम्भयति" इति [ कौ° १०.५] सूत्रात् ॥ तथा आवसथ्याधाने ऋव्याद्विसर्जनानन्तरं गृहसमीपे नदीरूपाणि कृ- व उदकेन आपूर्य "महीमू षु" "सुत्रामाणम्" इत्याभ्यां नावम आरोहयेत् । सूत्रितं हि । 'माग्दक्षिणं सप्त नदीरूपाणि कारयित्वा उ 'दकेन पूरयित्वा आ रोहत सवितुर्नावम् एताम् [१२.२,४७] सुत्रामा- “णम्[७.७.१] महीम् षु [७.६.२] इति सहिरण्यां सयवां नावम् 'आरोहयति इति [ कौ० ९.३] ॥ 66 66 ८६ 46 "" जपेत् । सोमयागे दीक्षायां “सुत्रामाणम्" इत्येनां कृष्णाजिनस्यो यजमानो 'पुनन्तु मा [६. १९.१] इति पाव्यमानः सुत्रामाणम् [७.७.१] इति कृष्णाजिनम् उपवेशित : " इति हि वैतानं सूत्रम् [वै०३.१] ॥ 'वाजस्य नु प्रसवे” इति वाजप्रसवीयहोमान् ब्रह्मा अ- नुमन्त्रये । वाजस्य न प्रसव इति वाजप्रसवीयहोमान्” इति [ वै० ५.२] वैतानसूत्रात् ॥ अग्निचयने 66 66 66 66 सर्वफलकामो “दितेः पुत्राणाम्” इति देवान् यजते उपतिष्ठते वा । “अथर्वाणम् अदितिद्यौर्दितेः पुत्राणाम्" इति [को०७.१०] हि कौ- शिकं सूत्रम् ॥ प्रवासे द्रव्यलाभार्थ “भद्रादधि" इति ऋचा आज्यसमित्पुरोडाशादी- नाम् अन्यतमं जुहुयाद् ऋचं जपेद् वा ॥ तथा अश्वादियानेन गच्छन् अनया अश्वादिकं संपात्य अभिमन्य उ दकेन संमोक्षयेद् मोचयेच्च ॥ 1 S' संपातवती. 2S' नदी. :' उत्तिष्ठते. ३२० अथर्वसंहिताभाष्ये तथा विक्रेयं वस्त्रादिकम् अनया संपात्य अभिमन्त्र्य लाभकाम: अ- भिमतं देशं नयेत् ॥ तथा लाभकाम: अनया वस्त्रादिकम् अभिमन्य स्वीकुर्यात् ॥ सूत्रितं हि । ‘‘भद्रादधीति प्रवत्स्यन्नुपदधीत | जपति । यानं संप्रोक्ष्य विमो- चयति । द्रव्यं संपातवद् उत्थापयति । निर्मृज्योपयच्छति" इति [कौ° ५.६] ॥ । तथा ग्रहयज्ञे "भद्रादधि” इत्यनया हविराज्यसमिदाधानोपस्थानानि बृहस्पतये कुर्यात् । तद् उक्तं शान्तिकल्पे । “स बुध्यात्[ ४. १. ५ ] भ- द्रादधि श्रेयः प्रेहि [७. ९] बृहस्पतिर्नः [७ ५३] [इति] बृहस्पतये " इ- ति [ शा० ऋ० १५ ] ॥ " 'प्रपथे पथाम्” इति चतुर्ऋचेन नष्टद्रव्यलाभार्थ नष्टद्रव्याकाङ्क्षिणां दक्षिणं पाणिम उन्मृज्य संपात्य विमृज्य वा उत्थापयेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन चतुर्ऋचेन एकविंशतिशर्करा अभिमन्त्र्य चतुष्पथे निधाय विकिरेत् ॥ सूत्रितं हि । “ प्रपथ इति नष्टैषिणां प्रक्षालिताभ्यक्तपाणिपादानां द- 'क्षिणं पाणिं निर्मृज्योत्थापयेत् । एवं संपातवतो विमृज्यैकविंशतिशर्क- 'राश्चतुष्पथे निक्षिप्यावकिरति ” इति [ कौ० ७.३] ॥ 23 66 तथा चातुर्मास्ये वैश्वदेवपर्वणि "प्रपये पथाम' इत्यनया पौष्णं हविर- नुमन्त्रयेत । " चातुर्मास्यानि प्रयुञ्जीत ” इति प्रक्रम्य “प्रपये पथाम [७. १०] मरुतः पर्वतानाम् [५.२४.६]” इति [कौ०२.४] वैताने सूचितम् ॥ तत्र प्रथमा ॥ अदि॑ति॒र्द्यौरदि॑ितिर॒न्तरि॑दा॒मदि॑तिर्माता स पि॒ता स पुत्रः । विश्वे॑ दे॒वा अदि॑ति॒ पञ्च॒ जना॒ा अदि॑तिर्जातमदि॑ति॒र्जनि॑तम् ॥ १ ॥ अदि॑ितिः । द्यौः । अदि॑ितिः । अन्तरिक्षम् । अदि॑तिः । मा॒ता । सः । पि- ता । सः । पुत्रः 1 विश्वे॑ । दे॒वाः । अदि॑तिः । पञ्च॑ । जना॑ः । अदि॑तिः । जा॒तम् । अदि॑ितिः । जनित्वम् ॥ १ ॥ । S' बुभ्रा lior बुध्या ८८ [अ० १. सू० ६.] ३२१ सप्तमं काण्डम् | ३२१ 66 "" अदितिः अदीना अखण्डनीया वा पृथिवी देवमाता वा । सैव द्यौः योतनशीलो नाकः । सैव अन्तरिक्षम् अन्तरा द्यावापृथिव्योर्मध्ये ईक्ष्य- माणं व्योम । सैव माता निर्मात्री जगतो जननी । सैव पिता उत्पा- दकस्तात । स पुत्र: मातापित्रोर्जातः पुत्रोपि सैव । विश्वे देवाः स- वेंपि देवा अदितिरेव । पञ्च जनाः निषादपञ्चमचारो वर्णाः । यद्वा गन्धर्वाः पितरो देवा असुरा रक्षांसि । तद् उक्तं यास्केन । गन्धर्वाः पितरो देवा असुरा रक्षांसीत्येके । चत्वारो वर्णा निषादः पञ्चम इत्यौ- पमन्यवः इति [ नि० ३. ४] | ऐतरेयब्राह्मणे तु एवम् आम्नातम् । र्वेषां वा एतत् पञ्चजनानाम् उक्थं देवमनुष्याणां गन्धर्वाप्सरसां सर्पा च पितॄणां च इति [ ऐ० ब्रा० ३.३१] । तत्र गन्धर्वाप्सरसाम ऐक्यात् पञ्चजनत्वम् । एवंविधाः पञ्च जना अपि अदितिरेव । जातम् जननं प्रजानाम् उत्पत्तिः साथि अदितिरेव । जन्विम् जन्माधिकरणम् । यद्वा जातम् उत्पन्नं जनित्वम् उत्पत्स्यमानं च यद् अस्ति तदपि अदितिरेव । एवं सकलजगदात्मना अदितिः स्तूयते । उक्तं च यास्केन । इत्यदिते- विभूतिम् आचष्टे इति [नि०४.२३] । ॐ अदितिः । दो अवखण्ड- ने । अस्मात् कर्मणि क्तिनि “द्यतिस्यतिमास्याम्” इति इत्त्वम् । या- स्कपक्षे तु दीङ् क्षये इत्यस्मात् क्तिनि व्यत्ययेन ह्रस्वत्वम् । नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । स पितेति स पुत्र इति “निर्दिश्यमानप्रति- “निर्दिश्यमानयोरेकताम आपादयन्ति सर्वनामानि पर्यायेण तलिङ्गताम 'उपाददते” इत्युद्देश्यलिङ्गता पुंलिङ्गम् । जनित्वम् । जनेरौणादिक इत्वन् प्रत्ययः ॥ •द्वितीया ॥ म॒हीमू॒ षु मा॒तर॑ सु॒व॒ताना॑मृ॒तस्य॒ पत्नी॒मव॑से॒ हवामहे । तु॒वि॒श॒त्राम॒जर॑न्तीमुरूच सु॒शमा॑ण॒मदि॑तिं सुप्रणतिम् ॥ २ ॥ म॒हीम् । ऊ॒ इति॑ । सु॒ । मा॒तर॑म् । सु॒ऽव॒ताना॑म् | ऋ॒तस्य॑ | पनी॑म् । अ व॑से । हवामहे । । S' 'स्तावतश्च. ४१ ३२२ अथर्वसंहिताभाष्ये तु॒वि॒ऽव॒त्रम् । अ॒जर॑न्तीम् । उ॒रू॒चीम् । सु॒ऽशर्मा॑णम् । अदि॑तिम् । सु॒ऽप्र- नीतिम् ॥ २ ॥ महीम महतीं मंहनीयां वा सुव्रतानाम् । व्रतम् इति कर्मनाम । शो- भनकर्मणां पुरुषाणां मातरम् मातृस्थानीयाम ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा पत्नीम् पालयित्रीं तुविक्षत्राम बहुबलां बहुधनां वा । त्रिचक्रा- दिवाद् उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । अजरन्तीम् अविनश्वरीम उरूचीम उरून महतः अञ्चतीम् उरु महद् अतिदूरं वा गच्छन्तीं बहुप्रकारग- X“चौ” इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । सुशर्माणम तिं वा । सुसुखाम् । त्वम् । "सोर्मनसी अलोमोषसी" इति उत्तरपदाद्युदात्त- 66 सुप्रणीतिम सुखेन कर्मणां प्रणेत्रीं सुष्ठु मणीयमानां वा अदितिम् अखण्डनीयां देवमातरं नावं वा अवसे रक्षणाय सु सुठु ह- वामहे आह्वयामः । ॐ व्यत्ययेन शः । उ इति पदपूरणे ॥ तृतीया || सु॒त्रामा॑णं पृथि॒वीं द्याम॑ने॒हसि॑ सु॒शमी॑ण॒मदि॑ति॑ि सु॒मनी॑तिम् । दैवी॑ नाव॑ स्वरि॒त्रामना॑गसो॒ अन॑वन्ती॒मा रु॑हेमा स्व॒स्तये॑ ॥ १ ॥ सु॒ऽत्रामा॑णम् । पृ॒थि॒वीम् । द्याम् । अ॒ने॒हस॑म् । सु॒ऽशमा॑णम् । अदि॑ितिम् । सु॒ऽप्रणी॒तिम् । दैवी॑म् । नाव॑म् । सु॒ऽअ॒रि॒त्रम् । अना॑गसः । अस्र॑वन्तीम् । आ । रु॒ह॒म् । स्व॒स्तये॑ ॥ १ ॥ सुत्रामाणम् सुठु त्रायमाणां पृथिवीम् विस्तीर्णाम् । ॐ प्रथे: षिवन् संप्रसारणं च [ उ० १. १४६ ] इति प्रत्ययसंप्रसारणे । षित्वात् ङीष् । द्याम् द्योतमानाम् अभिगन्तव्यां वा अनेहसम् अपा- पाम् । सुशर्माणम् इति पाद: पूर्वस्याम् ऋचि व्याख्यातः । स्वरित्राम शोभनारित्राम् । अरित्रम् उदकक्षेपणसाधनभूतो दण्डः । अस्रवन्तीम अच्छिद्रां दैवीम 'देवानाम् इयम् । म" देवाद् यञञौ ” इति 66 अञ् प्रत्ययः । देवमातरं देवसंबन्धिनीं वा नावम् नौसदृशीं प्र- . [अ° १. सू°४.] ३२३ सप्तमं काण्डम् । ३२३ " सिद्धां वा नावम् अनागस: अनपराधा वयं स्वस्तये क्षेमाय आ रुहेम आरूढा भूयास्म । * “लिङयाशिष्यङ्' । “अन्येषामपि दृश्यते इति साहितिको दीर्घः हु ॥ अस्य मन्त्रस्य दीक्षायां कृष्णाजिनादिरू- ढेन यजमानेन जप्यत्वाद् नौशब्देन कृष्णाजिनं विवक्ष्यते । तथा च ऐ- तरेयब्राह्मणे । “कृष्णाजिनं वै सुतर्मा नौः” इत्याम्नातम् [ ऐ॰ ब्रा॰ १. १३] | सर्वाणि विशेषणानि पूर्ववद् योज्यानि ॥ चतुर्थी ॥ "9 वाज॑स्य॒ नु म॑स॒वे मा॒तरि॑ म॒हीमदि॑ति॒ नाम॒ वच॑सा करामहे । यस्या॑ उ॒पस्य॑ उ॒र्व॑प॒न्तरि॑नं॒ सा नः शर्म॑ त्रि॒वरू॑षं नि य॑च्छात् ॥ २ ॥ । वाज॑स्य । नु । प्र॒ऽस॒वे । मा॒तर॑म् । म॒हीम् । अदि॑तिम् । नाम॑ । वच॑सा । करामहे । यस्या॑ः । उ॒पस्थे॑ । उ॒रु । अन्तरि॑क्षम् । सा । नः । शर्म॑ । त्रि॒िऽवरू॑थम् । नि । य॒च्छा॒ात् ॥ २ ॥ "" 66 वाजस्य अन्नस्य प्रसवे उत्पत्ती उत्पत्त्यर्थम् । दिस्वरेण अन्तोदात्त: । g" थाथ इत्या- मातरम् अन्नस्य निर्मात्रीं महीम् महतीम् अदितिं नाम । अदितिः अदीना अखण्डनीया वा । एवंनामधेयाम् ए- वंस्वभावां नावं वा नु क्षिप्रं वचसा स्तुत्या करामहे कुर्महे | अदितिं नावं वा अन्नमसवार्थ स्तुम इत्यर्थः । करोतेर्व्यत्ययेन शप् ँ । य- स्या अदित्या उपस्थे उत्सङ्गे समीपे उरु विस्तीर्णम अन्तरिक्षम आकाशं वर्तते सा अदितिः नः अस्माकं त्रिवरूपम् त्रिभूमिकं त्रिकक्ष्यं शर्म गृहं नि यच्छात् नियच्छतु प्रयच्छतु । यमेर्लेटि आडागमः । 66 'इषुगमियमां छः" इति छादेशः ४ ॥ पञ्चमी । दितैः पु॒त्राणामदि॑ितेरकारिष॒मव॑ दे॒वाना॑ बृह॒ताम॑न॒र्मणा॑म् । १ KP PJ Cr उपऽस्थेः. We with Siyana २ AR कार्य Buncertain. Wo with BDKK SPPJVC.. ३२४ अथर्वसंहिताभाष्ये तेषा॒ हि धाम॑ गभि॒षक् स॑मु॒द्रियं॒ नैना॒ान् नम॑सा प॒रो अ॑स्ति॒ कञ्च॒न ॥१॥ दते॑ः । पुत्राणा॑म् । अदि॑ते । अकारि॑ष॒म् । अव॑ दे॒वाना॑म् । बृह॒ताम् । अनर्मणाम् । तेषा॑म् । हि । धाम॑ । ग॒भि॒िऽसक् । स॒मु॒द्रय॑म् । न । ए॒नान् । नम॑सा । प॒- रः । अस्ति । कः । चन ॥ १ ॥ कश्यपस्य द्वे भार्ये अदितिर्दितिश्च । तत्र अदितेरुत्पन्ना देवाः । दि- तेस्तु दैत्या दानवाः । तथा सति देवयागे अस्या ऋचो विनियोगाद् देवप्रशंसापरत्वेन व्याख्यायते । दितेः पुत्राणाम् दैत्यानां संबन्धि । तेषां हि धामेति तृतीयपादे दैत्यस्थानस्य उक्तत्वाद् अत्र षष्ठ्या तत्संबन्धि स्था- नं विवक्ष्यते । दैत्यानां स्थानम् अव । उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्या- हारः । । अवकृष्य दैत्येश्य: अपहृत्य अदितेः । जन्ये जनकशब्दः । पुत्राणाम् इति वा अनुषङ्गः । अदितेः पुत्राणां देवानाम् । अर्थायेति शेष: । दितेः पुत्राणां स्थानम् अवाकारिषम अवकिरामि अवक्षिपामि । यथा तद् धाम दैत्यानां निवासाय न भवेत् तथा विप्रकीर्ण करोमीत्य- र्थः ।
- कृ विक्षेपे । लुङि “आर्धधानुकस्येवलादेः” इति इडागमे
वृद्धौ रूपम् । देवा विशेष्यन्ते । बृहताम् गुणैर्महताम् अनर्म- णाम् अर्म हतस्थानम् तद्रहितानां शत्रुभिरनभिभाव्यानाम् । हिर्हेतौ । हि यस्मात् समुद्रियं समुद्रे भवम् । "समुद्राभ्राद् घः” इति समुद्रम् अन्तरिक्षं प्रसिद्धो वा समुद्रः । तत्र दैत्या नि- वसन्तीति हि प्रसिद्धिः । तादृशं समुद्रभवं तेषां दैत्यानां धाम स्थानं गभिषक् । गम्भीरम् इत्यर्थः । परैर्दुष्प्रवेशम् । दुर्जयम इति यावत् । अतः अवकृष्य किरामि अवक्षिपामि तेषांमिति संबन्ध: । किमिति दै- त्यतिरस्कारः तद् आह । एनान् । देवानां बृहताम् अनर्मणाम् इति गुणाधिक्यस्य उक्तत्वात् ते देवा अत्र अन्वादिश्यन्ते । एनान् देवान् परशब्दयोगे पञ्चम्या भवितव्यम् । अत्र छान्दसो विभ- एतेभ्यो देवेभ्यः परः अन्यः कश्चन । चनेति नि- " घः । परः । क्तिव्यत्ययः । 1 S' करोमि. 2 तेति तामिति. [अ० १. सू० ९.] ३२४ सप्तमं काण्डम् । ३२५ पातसमुदाय: अप्यर्थे । कश्चिदपि नमसा नमस्कारेण हविर्लक्षणेन अन्ने- न वा न संभाव्योस्ति । अतो देवानामेव यष्टव्यत्वेन प्रशस्तत्वात् तदर्थे- नानेन यागेन अस्माभिरभिलषितसिद्धिराशास्यते ॥ षष्ठी ॥ भद्रादधि श्रेयः प्रेहि॒ि बृह॒स्पति॑ पु॒रए॒ता ते॑ अस्तु । अये॒मम॒स्या वर॒ आ पृ॑थि॒व्या आरेशत्रुं कृणुहि॒ सर्वे॑वीरम् ॥ १ ॥ भ॒द्रात् । अधि॑ । श्रेय॑ः । म । इ॒ह । बृह॒स्पति॑ः । पु॒र॒ऽए॒ता । ते । अ॒स्तु । अथ॑ । इ॒मम् । अ॒स्याः । वरे॑ । आ । पृथि॒व्याः । आ॒रेऽश॑त्रुम् । कृ॒णुहि॒ । सर्वेऽवीरम् ॥ १ ॥ हे वस्त्रधनादिलाभकाम पुरुष भद्रात् मङ्गलात् संपदः । अधिः पञ्चम्यर्थानुवादी ४ । श्रेयः संपदं प्रेहि मगच्छ प्रकर्षेण गच्छ । उत्तरोत्तरं संपदं प्राप्नुहीत्यर्थः । यद्वा भद्रात् भन्दनीयाद् अस्मात् स्था- नात् श्रेय: अतिशयितलाभहेतुं स्थानं प्रेहि | देशान्तरं गच्छतः पुरुषस्य बृहस्पतिसाहायकं दर्शयति । ते लाभार्थ गच्छतस्तव बृहस्पतिः बृहतां दे- बानां पति: हिताचरणेन पालयिता एतन्नामा देव: पुरएता अस्तु पु- रतो गन्ता अग्रगामी भवतु । * प्राप्तकाले लोट् । पुरोव्य- 66 यम्” इति गतित्वाद् "गतिकारकोपपदात् कृत्" इति उत्तरपदप्रकृतिव रत्वम् ॥ उत्तरार्धे बृहस्पतिः संबोध्यते । हे बृहस्पते त्वम् अथ पुरतो गमनानन्तरम् इमं लाभकामं पुरुषम् अस्याः पृथिव्या वरे उत्कृ- ष्टे लाभस्थाने आ । * उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः । आ- स्थापय । यस्मिन् प्रदेशे धनादिलाभविशेषो भवति तत्र इमं पुरुषं सं- योजयेत्यर्थः । अपि च सर्ववीरम् सर्वे वीराः पुत्रभृत्यादयः [ यस्य] ता- दृशं शत्रुम आँरे दूरे कृणुहि कुरु | लाभस्थाने लाभकामस्य पुरुषस्य ये परिपन्थिनो जनाः तान् दूरम् अपसारयेत्यर्थः । साकरणयोश्च । धिन्विकृण्व्योर च” इति उप्रत्ययः । याच्छन्दसि वा वचनम्” इति हेर्लुगभावः ॥ 5. कृवि हिं- 66 66 उतश्च प्रत्य- 1S' 'साहाय्यकं. अथर्वसंहिताभाष्ये सप्तमी ॥ प्रप॑धे प॒याम॑जनिष्ट पू॒षा प्रप॑धे दि॒वः प्रप॑थे पृथि॒व्याः । उ॒भे अ॒भि प्रि॒यत॑मे स॒धस्ये॒ आ च॒ परा॑ च चरति प्रजानन् ॥ १ ॥ प्रऽप॑थे । प॒थाम् । अ॒ज॒नष्ट॒ । पू॒षा । प्रऽप॑थे । दि॒वः । मऽप॑थे । पृथि॒व्याः | उ॒भे इति॑ । अ॒भि । प्रि॒यत॑मे॒ इति॑ प्रि॒यत॑मे । स॒धस्ये॒ इति॑ स॒धऽस्थे॑ । आ । च॒ । परा॑ । च॒ । च॒रति॒ । प्र॒ऽजानन् ॥ १ ॥ ३२६ पूषा पोषको मार्गरक्षको देवः पथाम् मार्गाणां प्रपये मकान्तः प थ: । मार्ग अजनिष्ट प्रादुर्भवति रक्षणार्थम् । तथा पूषैक दिवः धुलोकस्य प्रपये प्रवेशद्वारे पृथिव्याः प्रपये प्रवेशद्वारे । अजनिष्ट इति संबन्ध: । सोयं पूषा प्रियतमे अतिशयेन प्रीतिमत्यौ सधस्थे पर स्परं सहैव अवस्थिते । “सध मादस्पयोश्छन्दसि " इति सहस्य सधादेशः । तादृश्यौ उभे द्यावापृथिव्यौ अभिलक्ष्य प्रजानन् य- जमानैः कृतं कर्म तत्फलं च प्रकर्षेण विद्वान् आ चरति च परा च- रति च दिवः पृथिवीम् आगच्छति पृथिव्या दिवं परागच्छति । सर्व- माणिकृतस्य कर्मण: साक्षी भूवा उभयोरपि लोकयोर्गमनागमने करो- तीत्यर्थः ॥ अष्टमी | पूषेमा आशा अनु॑ वेद॒ सर्वाः सो अस्माँ अभ॑यतमेन ने॒षत् । स्व॒स्ति॒दा आपृ॑णि॒ सर्व॑वी॒रोम॑यु॒च्छन् पुर ए॑तु॒ प्रजा॒नन् ॥ २ ॥ पू॒षा । इमा: । आशः । अनु॑ । वेद॒ । सर्वा॑ः । सः । अस्मान् । अभ॑य॒ऽत- मेन । नेषत् । स्व॒स्ति॒ऽदा । आघृ॒णिः । सर्व॑ऽवीरः । अम॑ऽयुच्छन् । पुरः । एतु । प्र॒ऽजा- नन् ॥ २ ॥ पूषा पोषको देवः इमा: सर्वा आशा: दिश: अनु वेद अनुक्रमेण जानाति । स पूषा. देवः अस्मान् अभयतमेन अत्यन्तभयरहितेन मार्गेण [अ० १. सू० १०.] ३२५ सप्तमं काण्डम् । ३२७ नेषत् नयतु । नयतेलेटि "सिब्बहुलम्" इति सिप् । अडा- गमः । सोयं पूषा स्वस्तिदा: क्षेमस्य कल्याणस्य वा दाता आ- घृणिः आगतदीप्तिर्व्याप्तदीप्तिर्वा सर्ववीरः सर्वैवीरैः पुत्रादिभिर्युक्तः अप्रयु- & युद्ध प्रमादे ? । प्रमादम् अकुर्वन् प्रजानन् अ- स्मदभिप्राय मार्ग वा प्रकर्षेण जानन् पुर एतु पुरतो गच्छतु । अस्म- दभिलषितसाधनायेति शेषः ॥ च्छन् । नवमी ॥ पूषन् तव॑ व्र॒ते व॒यं नं रि॑िष्ये क॒दा च॒न । स्तो॒तार॑स्त इ॒ह स्मा॑सि ॥ ३ ॥ पू॒ष॑न् । तव॑ । व्र॒ते । व॒यम् । न । रिष्येम् | क॒दा । च॒न । स्तो॒तार॑ । । इ॒ह । स्म॑सि॒ ॥ ३ ॥ हे पूषन् पोषक देव तव व्रते कर्मणि यागरूपे वर्तमाना वयं कदा चन कदाचिदपि न रिष्येम न विनश्येम । पुत्रमित्रादिभिर्धनेन च वि- युक्ता मा भूमेत्यर्थः । *रुष रिष हिंसायाम | देवादिकः ॐ ॥ किं च इह अस्मिन् कर्मणि इदानीं वा ते तव स्तोतार: स्तुतिं कुर्वाणा: स्मसि भवामः ॥ दशमी ॥ परि पूषा पु॒रस्ता जस्तै दधातु दक्षिणम् । पुन॑नो॑ न॒ष्टमाज॑तु॒ सं न॒ष्टेन॑ ग॒मेमहि ॥ ४ ॥ । परि॑ । पू॒षा । प॒रस्ता॑त् । हस्त॑म् । धा॒तु । दक्षिणम् । पुन॑ः । नः॒ । न॒ष्टम् । आ । अज॒तु । सम् । न॒ष्टेन॑ । ग॒म॑म॒हि॒ ॥ ४ ॥ पूषा पोषको देवः परस्तात् परत: अतिदूराद् देशादपि । धनम् आ- दातुम् इति शेष: । दक्षिणं हस्तं परि दधातु प्रसारयतु । यत्रयत्र अ- स्माकं दित्सितं धनम् अस्ति तद् धनम् अस्माकं दातुं तत्रतत्र देशे १ KKV ना. We with ABBDR SC २ BDK K SP P V C. Cr पुर". २ W with ARJ. ३२७ अथर्वसंहिताभाष्ये हस्तं प्रसारयतु इत्यर्थः । नः अस्मान् नष्टं धनं पुन: आजतु पुनराग- अज गतिक्षेपणयोः । न केवलम् आगमनं किं तु नष्टेन पुनरागतेन धनेन सं गमेमहि संगच्छेमहि । धनेन संगता भवेमेत्यर्थः । संपूर्वाद् गमेरात्मनेपदिनो “लिङयाशिष्यङ्" इति ४ अङ् प्रत्ययः ॥ [ इति ] सप्तमे काण्डे प्रथमेनुवाके द्वितीयं सूकम् ॥ “यस्ते स्तनः ” इति तृतीयं सूक्तम् । तत्र जम्भगृहीतबालकभैषज्यार्थ " 'यस्ते स्तनः " इत्यनया स्तनम् अभिमन्त्र्य बालं पाययेत् ॥ 66 तथा तत्रैव कर्मणि प्रियंगुतण्डुलानाम् उपरि क्षीरं दुग्ध्वा अनया ऋचा अभिमन्त्र्य व्याधितं पाययेत् ॥ सूत्रितं हि । यस्ते स्तन इति जम्भगृहीताय स्तनं प्रयच्छति । प्रि- यंगुतण्डुलान् अभ्यवदुग्धान् पाययति" इति [कौ० ४.४] ॥ अशनिनिवारणकर्मणि “यस्ते पृथु स्तनयित्लुः” इति ॠचा अश- निम् उपतिष्ठेत । “यस्ते पृथु स्तनयितुरित्यशनिम्” इति [को॰ ५ . २ . ] सूत्रात् ॥ 66 तथा ग्रहयज्ञे अनया हविराज्यहोमसमिदाधानोपस्थानानि केतवे कु- र्यात् । तद् उक्तं शान्तिकल्पे । 'यस्ते पृथु स्तनयिलुः [७. १२ ] देवो देवान् ” [१७.१.३०] इत्यादि " केतुं कृण्वन्त्रकेतवे [ ऋ० १. ६.३] इति केतवे" [ शा० क° १५] इत्यन्तम् ॥ " 66 तथा उपाकर्मणि अनया आज्यं जुहुयात् ॥ "सभा च मा” इति पञ्चर्चेन सभाजयकर्मणि क्षीरौदनं पुरोडाशं रसान् वा संपात्य अभिमन्त्र्य अशीयात् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि पञ्चर्ने जपन् सभास्तम्भं गृह्णीयात् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन पञ्चर्चेन सभाम उपतिष्ठते ॥ "सभा च मेति भक्षयति । स्थूणे गृह्णाति उपतिष्ठते” इति [ कौ ५.२] कौशिकसूत्रान् ॥ ० कृत्याप्रतिहरणकर्मणि कृत्यानि:सारणानन्तरं स्वगृहम आगत्य यथा 66 [अ० १. सू° ११.]३२६ सप्तमं काण्डम् | 66 "सूर्य: " इत्यूचं जपन् प्रदक्षिणं गच्छेत् । इति सूत्रात् [ कौ० ५.३] ॥ 'यथा सूर्य इत्यावृत्यानजति' अभिचारकर्मणि “यथा सूर्यो नक्षत्राणाम्" इति द्व्यूचं शत्रुं दृष्ट्वा जपेत् || तत्रैव कर्मणि "यावन्तो मा सपलानाम्' रीक्षते ॥ "" इति जपित्वा शत्रून नि- तथा नैर्ऋतकर्मणि निर्ऋतिप्रतिकृतिविसर्जनानन्तरं " यथा जपन् पुनः स्वगृहम् आगच्छेत् । तद् उक्तं नक्षत्रकल्पे । पमुच्य यथा सूर्य इत्यावृत्याव्रजति" इति [ न॰क॰१५] ॥ तत्र प्रथमा || यस्ते॒ स्तन॑: शशयुय म॑यो॒ोभूर्यः सु॑म्न॒युः सु॒हवो यः सु॒दत्रेः । येन विवा॒ पुष्य॑सि वार्या॑णि सर॑स्वति तमिह धात॑वे कः ॥ १ ॥ य । ते॒ । स्तन॑ । श॒श॒युः । यः । मयःऽभूः | यः । सु॒म्प्र॒ऽयुः । सु॒ऽह॒वः॑ । यः । सु॒ऽदत्र॑ः । येन॑ । वि॒िश्वा॑ । पुष्य॑सि । वार्या॑णि । सर॑स्वति । तम् | इ॒ह । धात॑वे । क॒ः ॥ १ ॥ । 1 ३२९ 46 99 " सूर्य : " इति “उपानहा- 66 हे सरस्वति वर्णपदवाक्यादिना सरणवति वाग्देवते ते तव यः स्तनः शिंशयु: शिशो: पोषं कुर्वन् भवति । “प्रातिपदिकाद् धात्वर्थे बहुलम् इष्ठवच्च' " इति शिशुशब्दात् पुष्णातिधात्वर्थे णिच् प्रत्ययः । इ- ष्ठवद्भावात शिशोष्टिलोपः । ण्यन्ताद् औणादिक उप्रत्ययः । णिलोपा- भावश्छान्दसः | ण्यन्तवादेव अनवग्रहः । शेतेर्वा । शिंशयु: नि- गूढः । अनुपासकानाम् अप्रकाश इत्यर्थः । 'यस्ते स्तनो गुहायां नि- हितः ” इति वाजसनेयश्रुतेः । यश्च स्तनो मयोभूः | मय इति सुखना- म । सुखस्य भावयिता । यश्च सुम्नयुः सुम्नं सुखं परेषाम इच्छतीति सुम्नयुः । “छन्दसि परेच्छायाम्” इति क्यच् । सामान्य- विशेषविवक्षया मयोभूः सुम्युरिति विशेषणद्वयम् | सुहवः शोभनाह्वानः सराप्ययनार्थ सम्यग् आहूयमानः । काम्यमान इत्यर्थः । यश्च सुदत्रः 1So S' The Nakshatrahaipu: "वचमु". 2 S' सवराच्या सर्वेराया. ४२ ३३० अथर्वसंहिताभाष्ये । कल्याणदान: सुधनो वा । येन च स्तनेन विश्वा विश्वानि वार्याणि व रणीयानि धनानि पुष्यसि पोषयसि | स्तोतृभ्य इति शेषः । तं ताह- शगुणोपेतं स्तनम् इह अस्मिन् जम्भगृहीते बालके धातवे धातुं पातुं योग्यं कः कुरु । धेट् पाने । तुमर्थे तवेन् प्रत्ययः । करिति । मन्त्रे घस” इति हेर्लुकि गुणे "हल्ड्या” इत्यादिना सिपो लोपे “अमाड्योगेपि” इति अडभावे रूपम् ४ ॥ द्वितीया || ८८ करोतेश्छान्दसे लुङि यस्तै पृथु स्त॑नयि॒त्र्य' ॠष्वो दैव॑: के॒तुर्वश्व॑मा॒भूष॑ती॒दम् । मा नो वधीर्विद्युत देव स॒स्य॑ मोत बंधी र॒श्मिभिः॒ सूर्य॑स्य ॥ १ ॥ यः । ते॒ । पृ॒थुः । स्त॒न॒यत्नुः । यः । ऋ॒ष्वः । दे॑वः॑ः । के॒तुः । विश्व॑म् । आ॒ऽभू- ष॑ति । इ॒दम् । 1 मा । नः । व॒धीः । वि॒िऽद्युता॑ । दे॒व । स॒स्यम् । मा । उ॒त । वृधीः । र॒श्मिऽ- भिः । सूर्य॑स्य ॥ १ ॥ रु- " हे देव द्योतनशील पर्जन्य ते तव स्वभूतः पृथुः विस्तीर्णो महान् यः स्तनयिलुः गर्जनरूपशव्दं कुर्वन् अशनि: यश्च रुँवः बाधकः । ष हिंसायाम । औणादिक: कन् प्रत्ययः । दैव: देवस्य पर्जन्य- स्य संबन्धी देवेर्निर्मितो वा । * " देवाद् यञञौ ” इति अञ् प्र- त्ययः । केतुः अनर्थज्ञापकोशनिः केतुरूपो वा ग्रहः इदं परिह- श्यमानं विश्वम् आभूषति व्याप्नोति । बाधितुम् इति शेषः । हे देव पर्जन्य विद्युता तादृश्या अशन्या नः अस्माकं सस्यम् शाल्यादिकं मा वधी: मा बाधिष्ठाः । * इन्तेर्लुङि वधादेश: X । उत अपि च सूर्यस्य सवितुः रश्मिभिः संतापकरैः किरणैः अस्मदीयं सस्यं मा व- धी: मा शोषय | अयम् अर्थ: । क्षेत्रेषु उप्ता: शाल्यादयः अतिवृष्ट्य- नावृष्टिभ्यां बाध्यन्ते । सस्यविनाशेन तदुपजीविन्यः प्रजा विनश्यन्ति । अतोत्र तत्परिहार: प्रार्थत इति ॥ १ AC °र्यो ऋथ्यो. ' K K V यो ष्वा. We with BÉDRS. सप्तमं काण्डम् | तृतीया || सभा च॑ मा॒ा समितिश्चावतां प्र॒जाप॑तेर्दुहि॒तरौ संविदा॒ने । येना॑ संगच्छा उप॑ मा॒ा स शिक्षाञ्चारु॑ वदानि पितर॒ संगतेषु ॥ १ ॥ स॒भा । च॒ । मा॒ा । समऽइ॑तिः । च॒ । अ॒वाम् । प्र॒जाऽप॑तेः । दुहि॒तये॑ । स॑वि॒द॒ाने इति॑ स॒मऽवाने । येन॑ । स॒म॒ऽगच्छै । उप॑ । मा । सः । शिक्षात् । चारु॑ । व॒ानि॒ | पि॒ितरः । सम्ऽर्गतेषु ॥ १ ॥ [अ० १. सू० १३.]३२t ३३१ सभा विदुषां समाज: । समितिः संयन्ति संगच्छन्ते युद्धाय अत्रेति स मितिः संग्रामः । सांग्रामीणजनसभेत्यर्थः । यद्वा संग्रामनामानि यज्ञना- मानि भवन्तीति यास्केनोक्तत्वात् समितिशब्देन यज्ञ उच्यते । रस्परसमुच्चयार्थी चकारौ ४ । ते उभे अपि मा मां वादिनम् अ- प- वताम् रक्षताम् । कीदृश्यौ । प्रजापतेः सर्वजगत्त्रष्टुर्दुहितरौ पुत्र्यौ । चत्वारो वेदधर्मज्ञाः पर्षत् त्रैविद्यमेव वा । सा ब्रूते यं स धर्म: स्यात् [ या° स्मृ॰ १, ९ ] इति "यद् आर्या: प्रशंसन्ति स धर्मः" इति [च ] स्मृतेर्विद्वत्संघस्य स- भावात् तदुक्तेश्च सर्वशास्त्रनिर्णीतधर्मरूपत्वात् प्रजापतिपुत्रीत्वव्यपदेशः । ते च सभे संविदाने अस्मद्रक्षणविषयम् ऐकमत्यं प्राप्ते । ॐ विदेः सं- पूर्वात् "समो गम्मृच्छि" इति आत्मनेपदम् ॐ । किं च येन वा- दिना संगच्छे वक्तुं संगतो भवानि । ४ पूर्ववद् आत्मनेपदिनो ग- मेर्लोटि रूपम् । स विद्वान् मा मां संगतम् उप शिक्षात् उ- पेत्य शिक्षयतु । समीचीनं वादयत्वित्यर्थः । शिक्ष विद्योपादाने । ण्यन्तात् लेटि आडागमः ४ । यद्वा शिक्षात् मां वक्तुं शक्तं समर्थम् इच्छतु । ॐ शके: सन्नन्तात् पञ्चमलकारे रूपम् । अयम् अर्थः । येन सह अहं विवदे स स्वयं मदुक्तवचनविघटनपटूनि वाक्यानि अभाषमाणः प्रत्युत मामेव स्ववचनतिरस्कारकवाक्यवादिनं करोत्विति । १ BK आरूं. h ३३२ अथर्वसंहिताभाष्ये अपि च हे पितरः पालका: मदुक्तं वाक्यं साधु साध्विति अनुमोद- माना: पितृभूता वा हे सभासदो जनाः संगतेषु मया सह वक्तुं मि- लिनेषु वादिषु चारु न्यायोपेतं सदुत्तरं वदामिं । यथा सम्यग् वदामि तथा अनुगृहीतेत्यर्थः ॥ चतुर्थी ॥ विद्म ते सभे नाम॑ नरिष्टा नाम वा अ॑सि । ये ते के च॑ सभासद॒स्ते में सन्तु सर्वाचसः ॥ २ ॥ विद्म । ते । सभे । नाम॑ । नरिट । नाम॑ । वै । असि । । । ये । ते॒ । के । च॒ । स॒भा॒ऽसद॑ः । ते । मे॒ । सन्तु॒ । सऽर्वाचसः ॥ २ ॥ 1 - हे सभे ते तव नाम नामधेयं विद्म जानीमः । "" अ- X“विदो लटो वा इति मसो मादेशः । तन्नाम दर्शयति । हे सभे नाम । नाम्नेति यावत् । नरिष्टा । दुरिषिणा कान्तेन नसमासः । हिंसिता परैरनभिभाव्या । एतन्नामिका असि वै भवसि खलु । एकस्य वचनम् अन्यैराद्रियते तिरस्क्रियतेपि । बहवः संभूय यद्येकं वाक्यं व- देयुस्तद्धि न परैरतिलङ्गम अतः अनतिलङ्कवाक्यत्वाद् नरिष्टेति नाम स- भाया युज्यते । अतस्ते तव संबन्धिनः ये के च सभासदः सभायां सी- दन्तो विद्वांसस्ते सर्वे मे मम सवाचसः समानवाक्या: [ सन्तु] भवन्तु । न हि सभा सर्वा संभूय एकं प्रति ब्रूते अपि तु तत्रत्याः कतिपये | तेपि मद्विषये अनुकूलवाक्या भवन्तु इति प्रार्थ्यते ॥ पञ्चमी ॥ ए॒षामहं समासीनानां वच विज्ञानमा द॑दे । अस्याः सर्व॑स्याः संसो मामि॑िन्द्र भगिनं॑ कृणु ॥ ३ ॥ ए॒षाम् । अ॒हम् । स॒मऽआसी॑नानाम् । वच॑ः । वि॒िऽज्ञान॑म् । आ । दे॒दे । अ॒स्याः । सर्व॑स्याः । स॒मऽसद॑ः । माम् । इ॒न्द्र॒ । अ॒गिन॑म् | कृ॒णु ॥ ३ ॥ समासीनानाम् 'सभायाम् अवतिष्ठमानानाम् एषाम् पुरोवर्तिनां वा[अ० १. सू० १४.]३२९ सप्तमं काण्डम् | ३३३ दिनां वर्च: तेजो वैदुष्यजनितप्रभावविशेषम् विज्ञानम् वेदशास्त्रार्थविषयं ज्ञानं च । विज्ञानं शिल्पशास्त्रयोरिति तडिदः । तद् अहम् आ ददे स्वीकरोमि । अपहरामीत्यर्थः । * ददाते: “आङो दोनास्यविहरणे” इति आत्मनेपदम् । किंबहुना । हे इन्द्र | इन्द्रस्यैव वागनु- शासनकर्तृत्वात् सभाजयकर्मणि तस्यैव प्रार्थनम् । तथा च तैत्तिरीयके । “ ते देवा इन्द्रम् अब्रुवन्निमां नो वाचं व्याकुरु" इति प्रक्रम्य आम्ना- तम् । 'ताम् इन्द्रो मध्यतोवक्रम्य व्याकरोत् तस्माद् इयं व्याकृता वाग् उद्यते” इति [ तै० सं० ६.४.७.३] । तादृशेन्द्र अस्याः पुर स्थितायाः सर्वस्याः संसद: सभाया भगिनम् । भगो भाग्यं वैदुष्यलक्षणं जयलक्षणं वा । तन्तं [ मां ] कृणु कुरु | सर्वामपि सभां मदेकवाक्य श्रवणपरा कुर्वित्यर्थः । अथवा भगो भागः । तद्वन्तं कुरु | सर्वस्या: सभाया यावती वैदुष्यकृता संभावना तावद्भागभाजं कुर्विति इन्द्रः प्रार्थ्यते ॥ 66 ० ● षष्ठी ॥ यद् वो॒ो मनः॒ परा॑गतं॒ यद् व॒द्धमह॒ वे॒ह वा॑ । तद् व॒ आ व॑र्तयामसि॒ मयि॑ वो रमतां मन॑ः ॥ ४ ॥ यत् । वः॒ । मन॑ः । परा॑ऽगतम् । यत् । ब॒द्धम् । इ॒ह । वा । इ॒ह । वा । तत् । वः । आ । वर्तयामसि | मायै । वः । रमताम् । मन॑ः ॥ ४ ॥ 1 हे सभासदः वः युप्माकं यन्मनः मानसं परागतम् अस्मत्तः परागत्य अन्यत्र गतम् । अस्मदनभिमुखम् इत्यर्थः । यच्च मनः इह वा अस्मिन् वा विषये बद्धं संसक्तम् । मनसो विषयानासङ्गेन अनवस्थानात् तत्सं- बन्धान सर्वान् पदार्थान् अभिनयेन दर्शयति । इह वा इह वेति अस्मद्व्यतिरिक्तसर्वविषयेषु संसक्तं वर्तते । तत् तादृशं वः युष्माकं मनः आ वर्तयामसि अस्मदभिमुखं कुर्मः । आवर्तितं च वो मनः मयि र मताम् मदनुकूलार्थचिन्तापरं भववित्यर्थः || सप्तमी ॥ यथा॒ सूर्यो नक्ष॑त्राणामु॒द्य॑स्तेजस्याद॒दे । ३३४ अथर्वसंहिताभाष्ये ए॒वा स्त्रि॒णां च॑ पुंसां च॑ द्वष॒तां वर्च॒ आ द॑दे ॥ १ ॥ यथा॑ । सूर्य॑ः । नक्ष॑त्राणाम् । उत्ऽयन् | तेजसि । आ॒ऽद॒दे । ए॒व । स्त्रीणाम् । च॒ । पुंसाम् । च॒ । द्वि॒िष॒ताम् । वचैः । आ । दु- दे॒ ॥ १॥ उद्यन उदयं प्राप्नुवन् सूर्य: नक्षत्राणाम् तारकाणां तेजांसि दीप्तिं यथा आददे आदत्ते निस्तेजस्कानि करोति । ४ छान्दसो लिट् । अन्त्यलोपश्छान्दसः एव स्त्रीणां पुंसां च द्विषताम् “पुमान् स्त्रिया” इति वर्च: तेजः पराभिभवनसामर्थ्यम् । आ पुंसो डिषत एकशेषः । ददे स्वीकरोमि अपहरामि । ददातेर्वर्तमाने लटि उत्तमैकवचने रूपम् ॥ एवम् । । स्त्रीणां द्विषतीनां पुरुषाणां द्विषतां च । अष्टमी । याव॑न्तो मा स॒पना॑नामा॒यन्तै प्रति॒पश्य॑थ । उ॒द्यन्ये॑ इव सु॒प्तानो॑ द्वष॒तां वर्च॒ आ द॑दे ॥ २ ॥ याव॑न्तः । मा॒ा । स॒ऽपना॑नाम् । आ॒ऽयन्त॑म् । प्र॒ति॒ऽपश्य॑थ । उ॒ऽयन् । सूर्य॑ऽइव | सु॒प्ताना॑म् | द्वि॒ष॒ताम् । वच॑ । आ । दु॒द्रो॒ ॥ २ ॥ । सपलानाम् शत्रूणां मध्ये यावन्तः यत्परिमाणाः शत्रवो यूयम् आ- यन्तम् युद्धाय युष्मान् अभिगच्छन्तं मा मां प्रतिपश्यत प्रतिकूलं निरी- क्षध्वम् । : अतिसर्गे लोट् । द्विषताम् तेषां प्रतिकूलं पश्य- तां शत्रूणां युष्माकं वर्च: पराक्रमरूपं तेज: आ ददे अपहरामि । तत्र दृष्टान्तः । उद्यन् उदयं गच्छन् [ सूर्य इव] सूर्यो यथा सुप्तानाम् उ- दयकाले स्वपतां जनानां वर्च: अपहरति तद्वत् । सूर्यस्योदये अस्तमये वा स्वपतां पुरुषाणां वर्चसः सूर्येण अपहृतत्वात् तत्समाधानाय आपस्त- म्बेन प्रायश्चित्तरूपाणि कर्माणि विहितानि । स्वपन्नभिनिर्मुक्तोनाश्वान् "वाग्यतो रात्रिम् आसीत । श्वोभूत उदकम उपस्पृश्य वाचं विसृजेत् । 66 IS नमुको. [अ० २. सू० १५.]३३० सप्तमं काण्डम् । ३३५ “स्वपन्नभ्युदितोनाश्वान् वाग्यतोहस्तिष्ठेद् । आ तमितो: प्राणम् आय- च्छेदित्येके” इति [ आप ०६०२, ५.१२.१२-१५] ॥ सप्तमकाण्डे प्रथमेनुवाके तृतीयं सूक्तम् ॥ 66 "" [इति ] अथर्ववेदार्थप्रकाशे सप्तमकाण्डे प्रथमोनुवाकः ॥ नुवाके द्वे सूक्ते । तत्र 'अभि त्यम्' इत्याद्ये सूक्ते आदित- ऋतुचेन सूत्रोक्तं स्थानं गत्वा तत्र उदपात्रं संपात्य सोममिश्रं कृत्वा सारूपवत्सम ओदनं संपात्य अभिमन्त्र्य पुष्टिकामः अनीयात् ॥ 66 'तां सवितः " इति ॠचा एकवारमसूताया गोर्बन्धनरज्जुमणिं कृत्वा संपात्य अभिमन्त्य पुष्टिकामो बनीयात् ॥ 66 66 सूत्रितं हि । “अभि त्यम् [७.१५] इति महावकाशेरण्य उन्नते वि मिते माद्वारे प्रत्याद्वारे वाप्सु संपातान् आनयति । कृष्णाजिने सोमां- 'शून् विचिनोति । सोममिश्रण संपातवन्तम् अनाति । आदीप्ते संपन्नं “तां सवित: [७. १६] इति गृष्टिदाम बभाति ” इति [ कौ० ३.७] ॥ तथा सोमक्रयणानन्तरम् अभि त्यम्" इत्यनेन ब्रह्मा हिरण्यपाणि: • 66 ८८ सोमं विचिनुयात् । 'चर्मणि सोमम् अभि त्यम् इति हिरण्यपाणिर्वि- चिनोति ” इति हि वैतानं सूत्रम् [वै०३.३] ॥ "बृहस्पते सवित: " इत्यनया सूर्योदयपर्यन्तं सुप्तं ब्रह्मचारिणम् उत्था- पयेत् ॥ 66 वाग्य- तथा आधाने संभारस्पर्शनदिवसे सुप्तान् यजमानादीन अनया उ- Fथापयेत् । “अथाम्याधेयम्” इति प्रक्रम्य वैताने सूत्रितम् । ता जाग्रतो रात्रिम आसते । अपररात्रं वा बृहस्पते सवितरिति सुप्तान् बोधयेत्” इति [वै०२.१] ॥ " “धाता दधातु ” इति चतुर्ऋचेन सर्वफलकामो धातारं यजेत उपति- ठेत वा । सूचितं हि । “अदितिर्द्यौः [ ७.६] दितेः पुत्राणाम[ ७. ७ ] बृहस्पते सवितः[७.१७] धाता दधातु ” [७.१६] इति [कौ°७,१०] ॥ तथा वीरपुत्रप्रजननार्थम् अनेन चतुॠचेन गर्भिण्या उदरम् अभि- 1S' 'दिव्यंक 28 उपतिष्ठते. 66 ३३६ अथर्वसंहिताभाष्ये मन्त्रयेत । याम इच्छेद वीरं जनयेद् इति धार्तर्व्याभिरुदरम् अभि मन्त्रयते” इति [ कौ० ४.११ सूत्रात् ] ॥ तत्र प्रथमा ॥ अभि त्यं दे॒वं स॑वि॒तार॑मोण्यो: क॒वित्र॑तुम् । अचमि स॒त्यस॑वं रत्धाम॒भि प्रि॒यं म॒तिम् ॥ १ ॥ अ॒भि । त्यम् । दे॒वम् । स॒वि॒तार॑म् । अ॒ण्यो । क॒विऽक्र॑तुम् । अर्चामि । स॒त्यऽस॑वम् । रत्ऽधाम् । अ॒भि । प्रि॒ियम् । म॒तिम् ॥ १ ॥ 6८ 66 "> त्यं तं प्रसिद्धं देवम् द्योतनात्मकम् ओण्योः सर्वस्य अवित्र्योर्द्यावापृ- थिव्योः सवितारम् प्रसवितारम् एतन्नामधेयं देवम् अभ्यर्चामि अभिष्टौ- मि । ॐ ओण्योरिति । अवते: औणादिको निंप्रत्ययः । ज्वरत्व- र० " इत्यादिना ऊठ् गुण: । छान्दसं णत्वम् । 'उदात्तस्वरितयो: ' इति ओकार: स्वर्यते । “उदात्तयणो हत्पूर्वात्" इत्येष स्वरो व्यत्ययेन न प्रवर्तते । सवितारं विशिनष्टि । कविऋतुम् कवीनां मेधाविना- मिव ऋतुः कर्म यस्य तादृशं कमनीयकर्माणं वा सत्यसवम् सत्यानुज्ञं यथार्थप्रेरणम् रत्नधाम् रमणीयधनानां धारयितारं दातारं वा प्रियमभि प्रियं प्रेम प्रीणयितारं स्तोतारं वा अभिलक्ष्य । रत्नधाम् इति संब- न्धः । यद्वा अभि आभिमुख्येन प्रियं सर्वस्य प्रीतिकरम् अत एव म तिम सर्वैर्मन्तव्यम् । " मन्त्रे वृषेष " इति क्तिन्नुदात्त: । ई- दृशं देवम् अभ्यर्चामि । 5 अर्चतिः स्तुतिकर्मा । पादादित्वात् न निघातः ॥ द्वितीया || ऊर्ध्वा यस्यामतिर्भा अदि॑िद्युत समनि । हिरण्यपाणिरमिमीत सुऋर्तुः कृपानं स्वः ॥ २ ॥ १ K मोण्यो BDRVC. V P PJ C. 1 S' धातव्याभि niha and Darila read धातर्व्याभि. 2S णिमययः. २ A वां BSharge BLage अ य". ८ 10 वां. Knge "वां to वं. We with Bomit- तू. We with ABDKKR [अ० २. सू० १५.]३३० सप्तमं काण्डम् | ऊ॒र्ध्वा । यस्य॑ । अ॒मति॑ः । भः । अदि॑द्युत् । सवी॑मनि । हिर॑ण्यऽपाणि । अ॒मि॒िमी | सु॒ऽऋतुः कृपात् । स्वः ॥ २ ॥ "" शेष: षू प्रेरणे । यस्य च दे- अन्येभ्योपि येन सवित्रा- यस्य सवितुर्देवस्य अमतिः अमनशीला व्यापनशीला । र्गतिकर्मण औणादिकः अतिप्रत्ययः । अत एव मध्योदात्तः । तादृशी भा: दीप्ति: ऊर्ध्वा उत्कृष्टा अदिद्युतत् द्योतयति । विश्वम् इति । ॐ द्योततेर्ण्यन्तात् चङि उपधाहूस्वत्वम् । वस्य सवीमनि सवे अनुज्ञायां सत्याम् । दृश्यन्ते' इति मनिन् । छान्दसम् इटो दीर्घत्वम् छु । नुज्ञात: सुऋतु: शोभनकर्मा पुष्टिकामो ब्रह्मा वा हिरण्यपाणिः हिरण्य- हस्तः सन् कृपां कल्पनया अङ्गुल्यादिविषयया स्वः स्वर्गमदं सुखप्रदम् । सोमम् इत्यर्थः । अमिमीत मिमीते । 2' छान्दसो लङ्ः । [ त्यं प्रसिद्धम् इति पूर्वमन्त्रेण संबन्धः ] ॥ यद्वा | तसप्तमी । सुनोतेरौणादिक ईमनिन् प्रत्ययः ण्यपाणि: हितरमणीयरश्मिः हिरण्यहस्तो वा । सवितारम् उप स्तुहि” इति हि निगमः [ऋ°१,२२.५] । स्वः दिय: सविता कृपाँ कृपया पुष्टिकामं ब्रह्माणं वा आविश्य स्वयमेव मि- मीते । सोमम् इति शेषः । 2 कृपा । कृपू सामर्थ्ये । किप् । “सावेकाच: " इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ । ॐ सवीमनीति निमि- अभिषवार्थ हिर- हिरण्यपाणिम् ऊतये आ- O ३३७ 66 1 So S. See big.1.22.5, 6. ४३ अमते- तृतीया || सावीर्हि दैव प्रथमाय॑ पित्रे वर्ष्माण॑म॒स्मै वरिमार्णमस्मै । अथास्मभ्यं॑ सवितर्वार्या॑णि दि॒वोदि॑िव॒ आ सु॑वा भूरि॑ प॒श्वः ॥ ३ ॥ सावी॑ः । हि । दे॒व । म॒घमाय॑ । पि॒त्रे । व॒र्ष्माण॑म् । अ॒स्मै । व॒रिमाण॑म् । अस्मै । १ PPJCP K ऊ॒र्ध्वाः २P भा. ३ See foot-note ४ on the previous page. x B "तय.. ३३८ अथर्वसंहिताभाष्ये अथ॑ । अ॒स्मभ्य॑म् । स॒वि॒ितः । वार्या॑णि । दि॒वःऽदि॑वः । आ । सु॒व॒ । भूरि॑ । पश्वः ॥ ३ ॥ हे देव द्योतनात्मक सवितः प्रथमाय । प्रथम इति मुख्यनाम तमाय प्रकृष्टतमाय पित्रे पालकाय यजमानाय सावीर्हि प्रेरयैव । फलम् इति शेष: । सामान्येनोक्तं विशिनष्टि । अस्मै पुष्टिकामाय वर्ष्माणम् देहम । पुत्रपौत्रादिलक्षणां संततिम् इत्यर्थः । तां प्रयच्छेति संबन्धः । अस्मै पुष्टिकामाय यजमानाय वरिमाणम् उरुत्वं च प्रयच्छ । यड्वा व- र्माणम् देहं यथा यजमानस्य देहः पुत्रपौत्रादिजननक्षमो भवति तथा कुरु । वरिमाणम् पुत्रपौत्रादिलक्षणम् उरुत्वं प्रयच्छेति ॥ अथ अनन्तरं हे सवितः अस्मभ्यं वार्याणि वरणीयानि फलानि आ सुवेति क्रियया संबन्ध: । अपि च दिवोदिवः दिवसान् दिवसान् प्रतिदिवसम् । “दिवे- दिव आ सुव” इति शाखान्तरे [ ऋ० ३. ५६. ६ ] पठ्यते । भूरि भू- रीन् । सुपो लुक् । पश्वः पशून् ।
- छान्दसो यण्
आदेशः । आ सुव अस्मदभिमुखं प्रेरय ॥ 66 चतुर्थी ॥ दमू॑ना दे॒वः स॑वि॒ता वरे॑ण्यो दधद् रत्नं ददा॑ पि॒तृभ्यः॒ आयु॑षि । पिब॒त् सोम॑ म॒मद॑देनमि॒ष्ठे परि॑ज्मा चित् क्रमते अस्य॒ धर्म॑णि ॥ ४ ॥ दमू॑नाः । दे॒वः । स॒वि॒ता । वरे॑ण्यः । दध॑त् । रत्न॑म् । ददा॑म् | पि॒तृ॒ऽभ्य॑ । आयूंषि । । पिवा॑त् । सोम॑म् । म॒मद॑त् । एनम् । इष्टे | परि॑िज्मा | चित् । क्रमते । अस्य | धर्मणि ॥ ४ ॥ दमूना: दान्तमना दानमना वा वरेण्यः वरणीयः सविता सर्वप्रेरको देवः रत्नम् रमणीयं धनं दक्षम् । बलनामैतत् । वलं च दधत् प्रय- च्छन् तथा पितृभ्यः पूर्वेभ्य: सकाशात आयूंषि शतसंवत्सरपरिमितम् आ- युः । तपनपरिस्पन्दवाहुल्यात् तत्कालावच्छिन्नस्यापि आयुषो बहुत्वम् पु- त्रपौत्राद्यपेक्षया वा बहुवचनम् । तादृशम् आयुश्च दधत् विदधत् म[अ० २. सू० १६.]३३१ सप्तमं काण्डम् | ३३९ मदन मदयतु । यच्छन् सोमम् अभिषुतं पिबात् पिबतु । पातेलेंटि आडाग- मः । पीतः स सोमः इष्टे यागे सवितृदेवत्ये एनं सवितारं म- माद्यतेर्ण्यन्तात् लुङि चङि रूपम् । वाक्यादित्वात् न निघातः 'चड्यन्यतरस्याम्” इति उपोत्तमस्य उदात्तत्वम् । तः परिज्मा चित् परितो व्यापनशीलोपि स सोमः अस्य सवितुः ध- र्मणि धारके स्थाने जठररूपे क्रमते अप्रतिबद्धो वर्तनाम् । तिसर्गतायनेषु क्रमः " इति आत्मनेपदमः ॥ "वृ- पञ्चमी ॥ त- तां स॑वतः स॒त्यस॑वा॑ सुचि॒त्रामा॑हं वृ॑णे सुम॒तिं वि॒श्ववा॑राम् । याम॑स्य॒ कण्वो॒ो अदु॑ह॒त् प्रपी॒नां स॒हस्र॑धारां महि॒षो भगा॑य ॥ १ ॥ ताम् । स॒वि॒तः । स॒त्यऽस॑वाम् । सु॒ऽचि॒त्राम् । आ । अ॒हम् । वृणे। सु॒ऽम॒- तिम् । विश्वऽवा॑राम् । याम् । अ॒स्य॒ । कण्व॑ः । अदु॑ह॒त् । प्रऽपी॒नाम् । स॒हस्र॑ऽधाराम् । म॒हि॒षः । भगा॑य ॥ १ ॥ हे सवितः प्रसवितः सर्वस्य प्रेरयितः तां तादृशीम उत्तरार्धे वक्ष्य- माणगुणां त्वदीयां सत्यसवाम् सत्यानुज्ञां सुचित्राम् सुष्ठ चायनीयां वि- श्ववाराम सर्वैर्वरणीयां सुमतिम शोभनाम् अनुग्रहबुद्धिम् । "म- नक्तिव्याख्यान " इति उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ताम् अहम् आ वृणे आभिमुख्येन यांचे । याम् अस्य सवितुः संबन्धिनीं सुमतिं महि- षः । महन्नामैतत् । महान् कण्वः एतन्नामा ऋषि: अदुहत् दुग्धवान् । स्वाधीनां कृतवान् इत्यर्थ: । कीष्टशीम् । प्रपीनाम् प्रवृद्धाम् । ॐ प्या- यतेः पीभावः । सहस्रधाराम बहुधाराम । * सुमतेसाह- श्यविवक्षया पीनत्वादिविशेषण [योगाद् ] दुहिधातुप्रयोगः ॐ । किमर्थ दुग्धवान् । भगाय भाग्याय । यां कण्वो दुग्धवान तां सवितृसंबन्धिनीं सुमतिम् आ वृणे इति संबन्धः ॥ १ B त्रामहं. 1 S' सभजयाचं. ३४० अथर्वसंहिताभाष्ये षष्ठी ॥ बृह॑स्पते॒ सर्वतर्वर्धयैनं॑ ज्योतयैनं मह॒ते सौभ॑गाय । संशितं चित् संतरं सं शिशाधि विश्व॑ एन॒मनु॑ मदन्तु दे॒वाः ॥ १ ॥ बृह॑स्पते । सवि॑तः । व॒र्धय॑ । ए॒न॒म् । ज्यो॒तय॑ । ए॒न॒म् । म॒ह॒ते । सौभ॑गाय । सम्ऽशितम् । चित् । समऽतरम् | सम् । शिशाधि | विश्वे॑ । ए॒न॒म् । अ- नु॑ । म॒द॒न्तु॒ । दे॒वाः ॥ १ ॥ हे बृहस्पते बृहतां महनामपि देवानां पते हे सवितः प्रसवितः एतन्ना- मक देव । “नामन्त्रिते समानाधिकरणे” इति पूर्वस्यामन्त्रितस्य अविद्यमानत्वप्रतिषेधाद् द्वितीयम् इदं सवितृपदं निह॑न्यते । नं सूर्योदयपर्यन्तं सुप्तं ब्रह्मचारिणं यजमानादिकं वा वर्धय । उदयकाले स्वपत: पुरुषस्य दोषश्रवणात् तद्दोषपरिहारेण एनं यजमानं समर्धये- त्यर्थः । द्वितीयस्य आमन्त्रितस्य अविद्यमानत्वाद् वर्धयेति पदं न निहन्यते । किं च एनं यजमानादिकं महते प्रभूताय सौभगा- य सौभाग्याय द्योतय । यथा महत् सौभाग्यं भवति तथा दीप्तं कुर्वित्य- र्थः । अपि च संशितम् संशितव्रतं चित् अपि व्रतवन्तमपि संतरम् स ते अम् " म्यक् अतिशयेन । ॐ समस्तरपि प्रत्यये “अमु च च्छन्दसि” इति सं शिशाधि सम्यक् तीक्ष्णीकुरु । संतरं सं शिशाधि इत्युपसर्गद्वयश्रुतेर्जतलोपपरिहारेण यजमानादेः कर्मसाफल्यम् आशास्य- शो तनूकरणे । लोटि "बहुलं इन्दसि " इति शपः श्रुः । इत्त्वं च अभ्यासस्य छान्दसम् । “ वा छन्दसि” इति अपित्वे प्रतिषि- द्धे पित्वेन ङित्त्वाभावात् “अङितश्च" इति हेर्धिभावः । विश्वे सर्वे देवाः एनं यजमानादिकम् अनु मदन्तु अनुमोदन्ताम् । सा- धीयान् असाविति सर्वेऽनुमन्यन्ताम् इत्यर्थः ॥ किं च सप्तमी ॥ । X धाता द॑धातु नो र॒यिमीशा॑नो॒ जग॑त॒स्पति॑ । स नः॑ पू॒र्णेन॑ यच्छतु ॥ १ ॥ [अ० २. सू० १७.]३३३ सप्तमं काण्डम् | धा॒ता । दूधातु । नः । र॒यिम् | ईशा॑नः जग॑तः । पतिः । सः । नः॒ । पू॒र्णेन॑ । य॒च्छ॒तु ॥ १ ॥ ३४१ धाता विश्वस्य धारयिता एतन्नामको देवः नः अस्मभ्यं रयिम् ध- नं दधातु विदधातु प्रयच्छतु । कीदृशः । ईशानः सर्वार्थसाधनश- ४ अनुदात्तेत्त्वात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वम् । & “षष्ठ्या: पतिपुत्र ” इति सत्वम् छु । ० जगतस्पतिः किं च पालयिता । स धाता देवः नः अस्मान् पूर्णेन आप्यायितेन समृद्धेन धनेन यच्छतु नियच्छतु । योजयत्वित्यर्थः ॥ अष्टमी ॥ धा॒ाता द॑धातु दाशुषे प्राच जीवातुमक्षिताम् । व॒यं दे॒वस्य॑ धीमहि सुम॒तं वि॒श्वरा॑धयः ॥ २ ॥ धा॒ता । द॒धा॒तु॒ । दा॒शुषे॑ । प्राची॑म् । जी॒वातु॑म् । अक्षिताम् । व॒यम् । दे॒वस्य॑ । ध॒म॒हि॒ । सु॒ऽम॒तिम् । वि॒श्वरा॑धसः ॥ २ ॥ धाता सर्वस्य विधारको देवः दाशुषे हविर्दत्तवते मह्यं यजमा- नाय प्राचीम् प्रकृष्टगमनाम् अस्मदभिमुखगमनां जीवातुम् जीवनकारि- णीम् । जीवे: आतुप्रत्ययः । अक्षिताम् अनुपक्षीणाम् । सुमति इति अनुषज्यते । तां दधातु धारयतु ॥ वयमपि विश्वरा- धसः सर्वधनस्य अतिप्रभूदधनस्य देवस्य धातुः सुमतिम कल्याणीं तिम अनुग्रहात्मिकां धीमहि धारयेम । *धी आधारे । श्यंनो यद्वा दाशुषे यजमानाय प्राचीम् प्राञ्चनाम् अनुगुणां जी- वातुम् जीवनाथ पर्याप्ताम् अक्षितां रयिं दधातु ॥ वयमपि धनमदानार्थं धातुः सुमतिं धीमहि ध्यायेम । याचेमेत्यर्थः ॥ नवमी ॥ धा॒ता विश्वा॒ वार्या॑ दधातु प्र॒जाका॑माय दाशुषे॑ दुरोणे । तस्मै॑ दे॒वा अ॒मृतं॒ सं व्य॑य॑न्तु॒ विश्वे॑ दे॒वा अदि॑तः स॒जोषा॑ ॥ ३ ॥ 1S' सत्व° for सर्व 2S शपो for श्यनो. ३४४ अथर्वसंहिताभाष्ये तथा तत्रैव कर्मणि अनया लोहिताजमांसं संपात्य अभिमन्त्र्य भक्षयेत् ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि अनया ऋचा उदकुम्भं सुराकुम्भं वा संपात्य अभिमन्त्र्य प्रजाकामां स्त्रियं परिभ्राम्य अग्रे निनयेत् ॥ " 66 तथा अनया ओदनं सुरां प्रपां वा संपात्य अभिमन्य प्रजाकामायै दद्यात् ॥ सूत्रितं हि । “प्रजापतिरिति प्रजाकामाया उपस्थे जुहोति । लोहि- ताजाया: पिशितान्याशयति प्रपान्तानि ” इति [ कौ० ४.११] ॥ तथा अभिलषितफलकाम: अनया प्रजापतिं यजेत उपतिष्ठेत वा ॥ अन्वद्य नोनुमतिः" इति षडूचेन अभिलषितफलकाम: अनुमतिं यजेत उपतिष्ठेत वा । सूत्रितं हि । धाता दधातु [७.१०] प्रजाप- तिर्जनयतुं [७.२०] अन्वद्य नोनुमति : ” [७.२१] इति [कौ०७.१०] ॥ पूर्णमासयागे अनुमतिदेवताम् “अन्वद्य नः" इति षडूचेन परिगृह्णी- यात् । उक्तं वैताने । 'देवताः परिगृह्णाति" इति प्रक्रम्य "अन्वद्य न इति पौर्णमास्याम्” इति [ वै० १.१] ॥ पितृमेधकर्मणि इष्टकाभिश्चितं श्मशानं त्यनया सर्वे बान्धवाः परिषिञ्चेयुः ॥ 'अयं सहस्रम्” इति द्वाभ्यां पृश्निसवे हविर्मर्शनसंपातप्रदानादीनि कर्माणि कुर्यात् । सूचितं हि । “आयं गौः पृश्नि: [ ६.३१] अयं स हस्रम् [७, २३] इति पृश्नि गाम्" इति [ कौ॰ ४.७] ॥ ८८ तत्र प्रथमा ॥ 66 समेत विश्वे” [७.२२ ] इ- प्र न॑भस्व पृथिवि भन्दं दि॒व्यं नम॑ः । उ॒द्गो दि॒व्यस्य॑ नो धात॒रीशा॑नो॒ वि ष्या॒ हरि॑म् ॥ १॥ प्र । नभस्व । पृथिवि । भि॒िन्द्धि | इ॒दम | दि॒व्यम् । नर्भः । उ॒गः । दि॒व्यस्य॑ । नः । धा॒तः । ईशा॑नः । वि | स्य॒ । हति॑म् ॥ १ ॥ १ K has no kamt, rrading भिधीदं दि०. DR too lhave no kanna and read f- धा॒ीद॑ दि॒॰. K V १ for ३. We with BBC २ADKKRŚVC5Cr उनो. B उम्नो. B उत्वो. We with Siyana 3 PPJCr उन्नः 1S' ददातु 2 So S [अ० २, सू° १९.] ३३४ सप्तमं काण्डम् । ३४५ अत्र द्वितीयादिपादत्रये वृष्ट्यर्थ पर्जन्यः प्रार्थ्यते । तदर्थम् आदौ अति- वृष्ट्या भूमेर्बाधा मा भूद् इति तस्याः स्थैर्य प्रथमपादे' आशास्यते । हे पृथिवि विस्तीर्णे भूमे त्वं प्र नभस्व । नभतिर्गतिकर्मा । प्र- कर्षेण संगता उच्छुसिता भव । अयम् अर्थ: । सस्यादिवृद्ध्यर्थं पर्जन्य- स्तवोपरि महतीं वृष्टिं करिष्यति तयातिवृष्ट्या त्वं शिथिलावयवा मा भ व किं तु दृढा भवेति । यद्वा । : नभ तुभ हिंसायाम् । कैयादि- कः । व्यत्ययेन शप् । कृष्ट्या प्रकर्षेण बाधिता मृदिता भव । शाल्यादिबीजवापनार्थ क्षेत्रादिकर्षणक्शवती भवेत्यर्थः । तेर्वा विकरणव्यत्ययः । हकारस्य भकार: । प्र नह्यस्व संनद्धा भवेति । एवं पृथिवीं संस्तुभ्य वृष्ट्यर्थं देव: प्रार्थ्यते । इदं पुरोवर्ति दिव्यम् दिवि भवं नभः मेघं भिन्धि विदारय । इति सामर्थ्यात् पर्जन्यः संबोध्यते । तथा कृत्वा दिव्यस्य दिवि भवस्य उद्गः उदकस्य । त्यादिना उदकस्य उदन आदेशः । कर्मार्थे षष्ठी । गम् इति वा नः अस्मभ्यं धांतं धेहि प्रयच्छ । पो लुकि “तिङां तिङो भवन्ति " इति हेस्तादेशः कारान्तरेणाह । ईशानः "पद्दन" उदकस्य भा- दधातेर्लोटि श- । एतदेव प्र- वृष्टिमदानशक्तस्त्वं हतिम जलपूर्णा भस्त्रां मेघ- रूपा वि ष्य विमुञ्च । स्यतिः उपसृष्टो विमोचने । षो अन्तक- 'ओतः श्यनि इति ओकारलोपः । यथा जलपूर्ण- हतिमुखात् महज्जलं स्रवति एवं मेघेभ्यो महतीं वृष्टिं कुर्वित्यर्थः ॥ द्वितीया ॥ र्मणि । 66 39 न ध॑स्त॑ताप॒ न हि॒मो ज॑घान॒ प्र न॑भतां पृथि॒वी जी॒रदा॑नुः । आप॑श्चद॒स्मै घृ॒तमत् दा॑रन्ति॒ यत्र॒ सोम॒ सद॒मित् तत्र॑ भ॒द्रम् ॥ २ ॥ न । घन् । त॒ापो॒ । न । हिमः | जघान् । प्र । नभताम् । पृथि॒वी । जी- रऽददा॑नुः । । । आप॑ः । चि॒त् । अ॒स्मै॒ । घृ॒तम् । इत् । स॒र॒न्ति॒ । यत्र॑ । सोमः॑ । सद॑म् । इत् । तत्रे | भद्रम् ॥ २ ॥ 1S' 'पादेथ for 'पादे. 2S' 'वृष्ट्यर्थ. BS पृष्ट्या. 1S/ संस्तोभ्य 5S धाता. ४४ ३४६ अथर्वसंहिताभाष्ये 66 भन् । अनुकरणशब्दोयम् । घर्म इत्यर्थः । “यंद् प्रन्नित्यपतत् तद् धर्मस्य घर्मलम्” इति तैत्तिरीयश्रुतेः [तै आ° ५, १.५] । अनेन घ- र्मशब्दवाच्यः कालो लक्ष्यते । स धर्म: ग्रीष्मो न तताप । न्तर्भावितण्यर्थः 66 न तापयति संतापेन न बाधते । हिमः हेम- न्तर्तुः न जघान । अतिशैत्येन गात्रसंकोचनरूपबाधां न करोतीत्यर्थः । पृथिवी च जीरदानुः जीवनप्रदा | जीवे रदानुप्रत्ययः । य- द्वा। रकि ज्य: प्रसारणे जीर इति भवति । 'दाभाभ्यां नुः " [उ०३.३२] इति नुप्रत्यये दानुरिति । अस्यां व्युत्पती अवग्रहो युज्य- जीरदानु: प्रवृद्धदाना सती प्र नभताम् । उक्तो नभतिश- व्दार्थ: । वर्षेण आप्यायिता भवत्वित्यर्थः । किं च अस्मै यजमानाय आपश्चित आपोप घृतम् इत् घृतमेव सत्यः क्षरन्ति घृतवत् प्रीतिकारि- ण्यो भवन्ति । आपो भद्रा घृतमिद् आप आसु : " इति [ तै० सं० ५. ६.१.३] श्रुत्यन्तरात् । यडा आप: घृतमेव क्षरन्ति कुर्वन्ति । वृष्ट्या गोसमृद्धौ घृतवृद्धिर्भवतीति यावत् । घर्महेमन्तजनित संता पशैत्यवाधाभावः पृथिव्याप्यायनं घृतक्षरणं च केन हेतुना भवतीति तद् आह । यत्र य- स्मिन् देशे सोम: एतन्नामा देव: । इज्यत इति शेषः । तत्र तस्मिन् देशे सदम् इत् सर्वदैव भद्रम् कल्याणं भवति । सौम्ययागेन अनिष्ट- निवृत्तिः इष्टप्राप्तिश्चं भवतीत्यर्थः 66 तृतीया || प्र॒जाप॑तिर्जनयति प्र॒जा इ॒मा धाता द॑धातु सुमन॒स्यमा॑नः । संज्ञाना॒ानाः स॑म॑नसः॑ स॒नयो मयि॑ पुष्टं पु॑ष्ट॒पतिर्दधातु ॥ १ ॥ प्र॒जाऽप॑तिः । ज॒नय॑ति॒ । प्र॒जाः । इ॒माः । धाता | धातु॒ । सु॒ऽम॒न॒स्यमा॑नः । सम्ऽजानानाः । सम्ऽम॑नसः । सयौनयः । मयि॑ । पुष्टम् । पुष्टऽपति॑ः । धातु ॥ १ प्रजापतिः प्रजानां स्रष्टा पालयिता स देव: इमा: प्रजाः पुत्रादिका 1 S' तद् [ur यद्. S' omits च. [अ० २. सू० २१.]३३६ सप्तमं काण्डम् | ३४७ जनयतुं उत्पादयतु । धाता पोषको देवः सुमनम्यमानः सुमना इवा- ८८ चरन् । येन न प्रवर्तते । X " कर्तु: क्यङ् सलोपञ्च” इति क्यङ् । सलोपो व्यय- सौमनस्यं प्राप्तो दधातु पोषयतु । प्रजा इत्य- नुषङ्गः । किं च ता: प्रजा: संजानाना: समानज्ञानाः । कार्यविषये परस्परम् ऐकमत्यं प्राप्ता इत्यर्थः । “संप्रतिभ्याम् अनाध्याने " इति जानातेरकर्त्रभिप्रायेपि आत्मनेपदम् संमनसः संगतमन- । स्का: । अन्योन्याविसंवादिकार्यचिन्तापरा इत्यर्थः । सयोनयः समानका- रणाः । यथा प्रजा उक्तविशेषणविशिष्टा भवन्ति तथा पुष्टपति: पोषस्य पति: एतन्नामा देवो मयि पुष्टम् पोषं प्रजाविषयं दधातु विदधातु || चतुर्थी | अन्व॒द्य नोनु॑मतिर्य॒ज्ञं दे॒वेषु॑ मन्यताम् । अ॒ग्निश्च॑ ह॒व्य॒वाह॑नो॒ भव॑तां दा॒शुषे॒ मम॑ ॥ १ ॥ अनु॑ । अ॒द्य । नः॒ः । अनु॑ऽमतिः । य॒ज्ञम् । दे॒वेषु॑ । म॒न्यताम् । अ॒ग्निः । च॒ । ह॒व्य॒ऽवाह॑नः । भव॑ताम् । दा॒शुषे॑ । मम॑ ॥ १ ॥ अनुमतिः अनुमन्त्री सर्वकर्मसु अनुज्ञात्री पौर्णमासाभिमानिनी देवता । कलाहीने सानुमतिः पूर्णे राका निशाकरे । इति हि तडिदः । अद्य इदानीं नः अस्माकं यज्ञं देवेषु यष्टव्येषु अ- नु मन्यताम् अनुजानातु । ज्ञापयत्वित्यर्थ: । अनिश्च अभिरपि दाशु- विभक्तिव्यत्ययः । हविर्दत्तवतो मम हव्यवाहनः हव्यं मापयिता यष्टव्यान् देवान् भवताम् भवतात् । व्यत्ययेनात्मनेप- षे । दम् । हव्यवाहन इति । " हव्येनन्त:पादम्" इति ज्यु ॥ पञ्चमी ॥ अन्विद॑नुमते॒ त्वं म॑स॑से॒ शं च॑ न॒स्कृधि । जु॒षस्व॑ ह॒व्यमाहु॑तं प्र॒जां देवि ररास्व नः ॥ २ ॥ अनु॑ । इत् । अ॒नु॒ऽमते॒ । त्वम् । म॑स॑से । शम् । यः॑ । नः । कृधि । जुषस्त्रं । ह॒व्यम् । आऽहु॑तम् । प्र॒ऽजाम् । दे॒व । ररास्त्र | नः ॥ २ ॥ ३४७ अथर्वसंहिताभाष्ये हे अनुमते एतन्नामिके देवते लम् अनु मंसिषे अनुमन्येथाः । अवधारणे । मन्यतेः पञ्चमलकारे रूपम् । इत् किं च नः अस्माकं शम् सुखं कृधि कुरु । आहुतम् आभिमुख्येन अग्नौ प्रक्षिप्तं हव्यम ह वि: जुषस्व सेवस्व । हे देवि द्योतमाने अनुमते नः अस्मभ्यं प्रजाम् पुत्रादिलक्षणां ररास्व प्रयच्छ । राते: “बहुलं छन्दसि " इति शप: : । व्यत्ययेन आत्मनेपदम् ॥ Lüt " षष्ठी ॥ अनु॑ मन्यतामनुमन्य॑मानः प्र॒जाव॑न्तं र॒यिमयमाणम् । तस्य॑ व॒यं हेड॑सि॒ मापि॑ भूम सु॒मृीके अ॑स्य सुम॒तौ स्या॑म ॥ ३ ॥ अनु॑ । म॒न्यताम् । अ॒नु॒ऽमन्य॑मानः । प्र॒जाऽव॑न्तम् । र॒यिम् । अक्षय- माणम् । तस्य॑ । व॒यम् । हेड॑सि । मा । अपि॑ । भूम॒ । सु॒ऽमृडीके । अ॒स्य॒ । सु॒ऽ- मतौ । स्याम् ॥ ३ ॥ " इति अनुमन्यमानः अनुमन्ता पुंदेव: । यद्वा लिङ्गव्यत्ययः । अत एव शा- खान्तरे स्त्रीलिङ्गत्वेन पठ्यते । “अनु मन्यताम् अनुमन्यमाना 'तस्यै वयं हेडसि” इति च [ तै० सं० ३.३.११.४] । अनुमन्त्री अ- 66 • । प्रजावन्तम् नुमतिर्देवता रयिम् अनु मन्यताम् अनुजानातु । कीदृश पुत्रादियुक्तम् अक्षीयमाणं च । किं च तस्य अनुमन्तुः अनुमतेर्वा हेडसि । पुंदेवस्य तस्या क्रोधनामैतत् । क्रोधेपि वयं मा भू- म । क्रोधविषया मा भूमेत्यर्थः । किं तु अस्य अनुमन्तुः अस्या अनु- मतेर्वा सुमृळी । मृळीकम् इति सुखनाम | शोभनसुखरूपे शोभनसु- खकारिण्यां वा सुमतौ अनुग्रहात्मिकायां शोभनायां बुद्धौ स्याम भवेम ॥ सप्तमी ॥ यत् ते॒ नाम॑ सु॒हवं॑ सुप्रणीतेनु॑मते॒ अनु॑मतं सु॒दानु॑ । तेना॑ नो य॒ज्ञं पि॑पृह विश्ववारे रयिं नो धेहि सुभगे सु॒वीर॑म् ॥ ४ ॥ 15' मंशिष. The test in S' reads मंसिषे (actually मंसिसं). See verse 6 below. [अ० २. सू० २१.] ३३६ सप्तमं काण्डम् | ३४९ यत् । ते॒ । नाम॑ । सु॒ऽहव॑म् । सु॒ऽम॒नते॒ अनु॑ऽमते । अनु॑ऽमतम् । सु॒ऽदानु॑ । तेन॑ । नः॒ । य॒ज्ञम् । पि॒पृ॑हि॒ । वि॒श्व॒ऽव॒रे । र॒यिम् । नः॒ः । धेहि॒ । सु॒ऽभगे। सु॒वीर॑म् ॥ ४ ॥ हे सुप्रणीते सुप्रणयने यजमानानां धनादे: सुष्ठु प्रणेत्रि वा हे अ- नुमते ते तव सुहवम सुष्ठु ह्वातव्यम् अनुमतम् सर्वेषाम् अभिमतं सु- दानु शोभनदानम् अभिमतफलप्रदायकं यन्नाम नामधेयम् अनुमतिरू- पम् अस्ति तेन नाम्ना नः अस्मदीयं यज्ञं पिटहि पूरयं । तिपिपश्च "अ- इति अभ्यासस्य इत्त्वम् । हे विश्ववारे विश्वैः सर्वे- वरणीये किं च हे सुभगे शोभनभाग्ययुक्ते अनुमते नः अस्माकं सुवो- रम शोभनापत्यं रयिम् धनं धेहि ॥ अष्टमी ॥ एमं य॒ज्ञमनु॑मतिर्जगाम सुक्षेत्रता॑यै सुवीरता॑यै सुजा॑तम् । भ॒द्रा ह्यं स्या॒ा प्रम॑तिर्व॒भूव सेमं य॒ज्ञम॑वतु दे॒वगो॑पा ॥ ५ ॥ आ । इ॒मम् । य॒ज्ञम् । अनु॑ऽमतिः । जगाम॒ । सु॒ऽहो॒त्रता॑यै। सु॒ऽवी॒रमा॑ ये । सु॒ऽजा॑तम् । । भद्रा | हि । अ॒स्या॒ाः । मऽम॑ति । ब॒भूव॑ । सा | इ॒मम् । य॒ज्ञम् । अव॑तु॒ देवगौपा ॥ ५ ॥ अनुमतिर्देवी इमम् अनुष्ठीयमानम् अस्मदीयं यज्ञम् आ जगाम आ- गच्छतु । ४ छान्दसो लिट् । किमर्थम् । सुक्षेत्रतायै सुभू- मिलाय फलाय । सुवीरतायै शोभनपुत्रत्वरूपफलाय सुक्षेत्रपुत्रादिरूपं फ- लं दातुम् । कीदृशं यज्ञम् । सुजातम् मन्त्रद्रव्यादिना सुठु निष्पन्नम् । किं च हि यस्माद् अस्या अनुमतेः भद्रा भन्दनीया कल्याणी प्रमतिः प्रकृष्टानुग्रहबुद्धिः बभूव अतः देवगोपा देवानाम् अभ्यादीनां गोत्री सा अनुमतिः इमं यज्ञम् अवतु रक्षतु ॥ १AR ह्यस्याः We with BBDKK Sv. अथर्वसंहिताभाष्ये नवमी ॥ अनु॑मति॒ सर्व॑मि॒दं ब॑भू॒व॒ यत् तिष्ठ॑ति॒ चर॑ति॒ यदु॑ च॒ विश्व॒मेज॑ति । तस्या॑स्ते देवि सुम॒तौ स्या॒ामानु॑मते॒ अनु॒ हि मंस॑से नः ॥ ६ ॥ अनु॑ऽमतिः । सर्व॑म् । इ॒दम् । ब॒भूव । यत् । तिष्ठ॑ति । चर॑ति । यत् ऊं इति॑ । च । विश्व॑म् । एज॑ति । ३५० तस्या॑ः । ते॒ । दे॒वः॒ । सु॒ऽम॒तौ । स्या॒म॒ । अनु॑ऽमते । अनु॑ । हि । म॑स॑से । नः ॥ ६ ॥ अनुमतिर्देवी इदं परिदृश्यमानं सर्व जगद् बभूव | सर्वशब्दार्थ वि शिनष्टि । यत् जगत् तिष्ठति स्थावरवृक्षगुल्मादिरूपेण वर्तते । चरति यत् जगत् अबुद्धिपूर्व चेष्टते । यदु च यदपि च विश्वम् सर्वं जगद् एजति बुद्धिपूर्वकं चेष्टते । X एज़ कम्पने । स्थावरजङ्गमात्मकं सर्वे ज रुप गद् अनुमतिर्बभूव । हे देवि अनुमते तस्यास्तादृश्यास्ते तव सुमतौ शो- भनायाम् अनुग्रहबुद्धौ स्याम भवेम । हे अनुमते हि यस्मात् नः अ- स्मान् अनु मंसिषे अनुमन्यसे । ॐ मन्यतेः पञ्चमलकारे “सिप् ब- हुलं लेटि” इति सिप् ॥ दशमी ॥ समेत॒ विश्वे॒ वच॑सा॒ पति॑ दि॒व एक वि॒भूरति॑िथि॒र्जना॑नाम् । स पूव्य नूत॑नमा॒विवा॑स॒त् तं व॑ती॒निरनु॑ वावृत॒ एक॒मित् पुरु ॥ १ ॥ स॒मा॒ऽएत॑ । विश्वे॑ । वच॑सा । पति॑म् । दि॒वः । एक॑ः । वि॒ऽभूः । अति॑िथिः । जना॑नाम् । सः । पू॒र्व्यः । नूत॑नम् । आ॒ऽविवा॑सत् । तम् । वर्तनिः । अनु॑ । व॒वृ॑ते॒ । एक॑म् । इत् । पुरु ॥ १ ॥ पैतृमेधिककर्मणा संस्कृतस्य पुरुषस्य सूर्यप्रशंसापूर्वकं तदनुग्रहं प्रार्थय- १ B वर्तनि S वर्तनी° We with ABDKKRVCS. 1S' मंशिपे. [अ० २. सू० २३.]३३४ सप्तमं काण्डम् । ३५१ ते । हे विश्वे सर्वे बान्धवाः दिवः धुलोकस्य पतिम् स्वामिनं सूर्य व चसा मन्त्ररूपेण स्तोत्रेण समेत संप्राप्नुत । संस्तुतेत्यर्थः । X इण् ग- तौ । लोटि तस्य तबादेश: छु । सूर्यो विशेष्यते । जनानाम् ज- न्मवतां प्राणिनाम् एकः मुख्यो विभूः स्वामी अतिथि: संततम् अतन- शीलः । अत सातत्यगमने । ऋतन्यञ्जीत्यादिना [उ०४.२] इ- थिन् प्रत्ययः । अतिथिवद् अर्ध्यादिना पूज्यो वा । पूर्व्यः पुरा- तनः ।
- स्वार्थिको यत् ।
पुरुषम् आविवासत् । परिच- [स] सूर्य: नूतनम् पितृभूतम् इमं X विवासतिः परिचरणकर्मा । रनु । स्वीयोयम् इति अनुगृह्णात्वित्यर्थः । यद्वा पूर्व्यः । कृतम् इनयौ च " इति यप्रत्ययः । पूर्वैः पितृभिः अस्मदीयोयम इति स्वीकृतः स पुरुषो नूतनम् पुनःपुनरुदयेन अभिनवं सूर्य परिच- रतु । अथ वा पूर्व्यः स पितृभूतः नूतनम् इष्टकचितम् अभिनवं म- देशम् अभिगच्छविति । तम् एकमेव सूर्य पुरु बहुधा वर्तनि: सत्कर्म- मार्ग: अनु ववृते अनुवर्तते ॥ "S अ॒यं स॒हस्र॑मा नो॑ ह॒शे क॑वी॒ना॑ म॒तिर्ज्योतिर्विधर्मणि ॥ १ ॥ अ॒यम् । स॒हस्र॑म् । आ । नः । हशे । कवीनाम् । म॒तिः । ज्योति॑िः । विऽधं- र्मणि ॥ १ ॥ ब्रह्म: समीचौरुषसः सभैरयन् । अरेप: सचे॑तसः स्वस॑रे मन्युमत्त॑माश्चि॒ते गोः ॥ २ ॥ ब्रः । समीची: । उषसः॑ः । सम् । ऐरयन् । 66 “पूर्वैः अरेपस॑ः । सऽचे॑तसः । स्वस॑रे । मन्यु॒मन्ऽत॑माः । चि॑िते । गोः ॥ २ ॥ । एकादशी || अयं परिदृश्यमानः सर्वैः स्वात्मत्वेन अनुभूयमानो वा सूर्यः नः अस्माकं सहस्रम् । 66
- “ कालाध्वनो: इति द्विती-
सहस्रसंवत्सरकालपर्यन्तं दृशे दर्शनाय । x “दृशे वि- 29 या । ख्ये च इति के प्रत्ययान्तत्वेन निपातितः । आ उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रिया- 15' विभर्गविभूः [ विभूः. ३५२ अथर्वसंहिताभाष्ये ध्याहारः । [ आ भवतु] अनेककालपर्यन्तं सूर्यः अस्मञ्चक्षुर्गोचरो भवत्वित्यर्थः । तं विशिनष्टि | कवीनाम क्रान्तदर्शिनां पुंसां मतिः म ननीयः । *कर्मणि तिन् । ज्योतिः प्रकाशरूपः । किं च निमित्तसप्तमी । विधर्मणि विविधे धर्मसाधने कर्मणि । भः सर्वेषां स्वस्वकर्मसु तत्फलेषु च बन्धकः संयोजकः सूर्यः । न्धेर्ब्रधिबुधी च [उ०३. ५ ] इति नक् प्रत्ययः । उषसः उष:- कालोपलक्षितानि अहानि समीची: संगतानि अनुक्रमेण प्राप्तानि स- भैरयन् । सम्यक् प्रेरयतु । सत्कर्मकरणाय वचनव्यत्ययः । पुनःपुनरहानि प्रेरयत्वित्यर्थः ॥ द्वादशी || उषसो विशेष्यन्ते । अरेपस: अपापा: पापहारिण्यः सचेतसः समानज्ञानाः स्वसरे । अहर्नामैतत् अह्नि विषये मन्युमत्तमाः । न्यतिर्दीप्तिकर्मा: । अतिशयेन दीप्तिमत्यः प्रकाशयुक्ताः गोः पृश्नि- रूपाया: चिते । चायतेश्चितशब्दो निपातितः । पूजादाना- दिकर्मणि निमित्ते ब्रभः प्रेरयत्विति पूर्वेण संवन्धः । यद्वा । नोते: संपदादिलक्षणो भावे किप् ॥ । गोशब्देन आदित्य उच्य ते । गौः विष्टप् नभ इति षट् पदानि दिवश्चादित्यस्य च सा- धारणानीति हि यास्क: [निघ°१.४] । तस्य आदित्यस्य चिते. चयनाय ज्ञापनाय । भवन्तु इति शेषः । अथ वा स्वसरे गोश्चित इ- ति सामानाधिकरण्येन संबन्धः । चायतेर्निशामनार्थादेव चितश- गो: आदित्यस्य चिते दर्शनयोग्ये स्वसरे अह्नि विषये उ- घसो भवन्तु इति ॥ त्रयोदशी ॥ दौष्व॑भ्यं दौर्जीवित्यं रक्षो अभ्व मरायः । दुर्णाम्नि॒ सर्वा॑ दुर्वाच॒स्ता अ॒स्म॑न्ना॑शयामसि ॥ १ ॥ दौःऽस्व॑भ्यम् । दौःऽजीवियम् । र । अ॒भ्वम् । अरायः । दुःऽनाम्नः । सर्वाः । दुःऽवाच॑ः । ताः । अस्मत् । नाशयामसि ॥ १ ॥ See IV. 17. 3. [अ॰ ३. सू°२५.]३४० सप्तमं काण्डम् | व्याख्याता । [४.१७.५] ॥ ३५३ द्वितीयं सूक्तम् । [ इति ] सप्तमे काण्डे द्वितीयोनुवाकः ॥ तृतीयेनुवाके त्रीणि सूक्तानि । तत्र “यन्त्र इन्द्रः । 'यन्त्र इन्द्रः ” इति प्रथमं सू- कम् । तत्र आद्ययर्चा मन्त्रोक्ता इन्द्राद्या नव देवताः सर्वफलकामो यजेत उपतिष्ठेत वा ॥ तत्रैव कर्मणि “ययोरोजसा" इति द्वाभ्यां विष्णुवरुणौ यजेत उपति- ष्ठेत वा ॥ सर्वसंपत्कामो “ विष्णोर्नु कम्" इत्यष्टर्चेन विष्णुं यजेत उपतिष्ठेत वा ॥ तद् उक्तं कौशिकेन । “ यन्त्र इन्द्रः [७.२५] ययोरोजसा[७. [२६] विष्णोर्नु कम्” [७.२७] इति [कौ० ७.१७] ॥ 29 66 तथा "वैष्णवीम् अन्नकामस्यान्नक्षये च” इति [ न०क० १७ ] विहि- तायां वैष्णव्याख्यायां महाशान्तौ 'विष्णोर्नु कम्' इति आवपेत् । तद् उक्तं नक्षत्रकल्पे । “विष्णोर्नु कम् इति वैष्णव्याम्” इति [न०क° १७] ॥ आतिथ्येष्टौ "विष्णोर्नु कम्” इति वैष्णवं हविरभिमृशेत् । तद् उ- क्तं वैताने । “आतिथ्यायां हविरभिमृशति यज्ञेन यज्ञम [ ७.५] इति वैष्णवं विष्णोर्नु कम्” [७.२७ ] इति [वै॰३.३] ॥ 66 तथा सोमयागे औपवस्थ्याहनि हविर्धानयोः उपस्तभ्यमानम् उपस्त- म्भनकाष्ठम् अनया अनुमन्त्रयेत । 'विष्णोर्नु कम इत्युपस्तम्भनम् उप- स्तभ्यमानम्” इति वैतानसूत्रात् [वै०३. ५ ] ॥ 66 सोमयागे “ 'यस्योरुषु ” इति. सोमक्रयणार्थं निक्रामेत् । 'यस्योरुवि- ति निक्रम्य ” इति [ वै० ३.३] वैतानसूत्रात् ॥ पशुयागात् प्राक् क्रियमाणायाम इष्टौ “उरु विष्णो" इत्यनया वै- ष्णवं पूर्णहोमं ब्रह्मा अनुसन्त्रयेत । “अथ पशु: । वैष्णवं पूर्णहोमम् उरु विष्णो” [वै०२. ६] इति हि वैतानम् ॥ 66 " तथा अद्भुतशान्तौ 'उरु विष्णो ” इत्यनया विष्णुं यजेत । उक्तं न- 19' 'जये for 'क्षये. 2 SoS. ४५ ३५४ अथर्वसंहिताभाष्ये क्षत्रकल्पे । उरु विष्णो विक्रमस्वेति विष्णोः” इति [ न०क०१४] ॥ दर्शपूर्णमासयोः प्रणीताप्रणयनप्रभृति हविष्कृदुद्वादनाद् अर्वाक् अभि वदनप्रायश्चित्तार्थम् “इदं विष्णु: ” इति जपेत् । “प्रणीतासु प्रणीयमा नासु वाचं यच्छत्या हविष्कृत उडादनाद् । यदि वदेद् वैष्णवीं जपेत् " इति हि वैतानं सूत्रम् [वै॰१.२] ॥ 66 सोमयागे उत्तरवेद्यग्निप्रणयनानन्तरं दक्षिणहविर्धानस्य वर्त्महोमम् “इ- दं विष्णु: ” इति ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत ॥ तम्मिन्नेव कर्मणि उत्तरहविर्धानस्य वर्त्महोमं “त्रीणि पदा” इति अ- नुमन्त्रयेत ॥ तद् उक्तं वैताने । “दक्षिणहविर्धानस्य वर्त्माभिहोमम् इदं || विष्णुः [७.२७.४] इत्युत्तरस्य त्रीणि पदा[७.२७.५ ]" इति [वै०३.५] ॥ तृतीयसवने सोमयागानन्तरम् “ इदं विष्णुः इति चमसान् अप्सु · प्रक्षिपेत् । “अप्सु[सोम] चमसान् वैष्णव्यर्चा निनयति" [वै० ३.१३] इति वैताने सूत्रितम् || 66 "" तथा “त्वाष्ट्रीं वस्त्राये” इति [ न० क० १७ ] विहितायां वाष्ट्र्याख्याया महाशान्तौ " इदं विष्णु: " इत्यनया त्रिवृन्मणिबन्धनं कुर्यात् । तद् उ- तं नक्षत्रकल्पे । “अग्नि: सूर्य: [५.२.२] इदं विष्णुः [७.२७.४] इति क्तं त्रिवृतं त्वाट्याम्” इति [ न० क° १९ ] ॥ ८८ 66 पशुतन्त्रे अवटे स्थापितं यूपं " विष्णो: कर्माणि ” इति डाभ्याम् ऋ- ग्भ्यां ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । धर्ता धिंयस्व [१२.३.३५] इति पादेनावटे निधीयमानं विष्णोः कर्माणि [७.२७.६] इति द्वाभ्याम उच्छ्रितम्” इ- ति [वै०२. ६] वैतानं सूत्रम् ॥ 66 विष्णो: क- तथा अग्निचयने कूर्माभ्यञ्जनानन्तरम् उलूखलमुसलं च र्माणि" इति ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । " विष्णोः कर्माणीत्युलूखलमुसलं नि- धीयमानम्” इति [ वै० ५.२ ] वैताने सूत्रितत्वात् " तत्र प्रथमा ॥ यन्न॒ इन्द्र॒ो अव॑न॒द् यद॒ग्निर्विश्वे॑ दे॒वा मरुतो यत् स्वर्काः । 150S 2' sश्यति पद fafa. We with the lana. प्रियम्वति पाद BS' कर्माभ्यांजना: 15' निधनसप्तमं काण्डम् । तद॒स्मभ्यं॑ सवि॒ता सत्यधर्मा प्र॒जाप॑तिरनु॑मति॒र्न य॑छात् ॥ १ ॥ यत् । नः॒ । इन्द्र॑ । अव॑नत् । यत् । अ॒ग्निः । विश्वे॑ । दे॒वाः । स॒रुत॑ः । यत् । सुऽअर्काः । [अ० ३. सू° २६.]३४१ ३५५ । तत् । अ॒स्मभ्य॑म् । स॒वि॒ता । स॒त्यऽध॑र्मा | प्र॒जाऽप॑तिः । अनु॑ऽमतिः । नि । यच्छ्रात् ॥ १ ॥ इन्द्रः । *इदि परमैश्वर्ये । 'ऋाजेन्द्राग्र० " इत्यादिना [ ३०२, २४] रक्प्रत्ययान्तो निपातितः । यास्कस्तु इन्द्र इरां हणाति [ नि० १०. 6 ] इत्यादिना इन्द्रशव्दं बहुधा निरुवाच । परमैश्वर्यादिगुणवि- शिष्टो देवः नः अस्मभ्यं यत् फलम् असनत् अददात् । षणु दा- ने । व्यत्ययेन शप् । संभजनार्थस्य भौवादिकस्य वा रूपम् । यत् फलं समभजत् । अग्निः अङ्गनादिगुणविशिष्टो देवो यत् । असनद् इति, सर्वत्र क्रियानुषङ्गः । विश्वे देवाः एतन्नामका गणदेवाः | मरुतः एको- नपञ्चाशत्संख्याका मरुद्गणाः । स्वर्का: । अर्को मन्त्रो भवति यद् ० अनेनार्चन्ति । अर्को देवो भवति यद् एनम् अर्चन्तीति यास्कः [ नि० ५.४] । सुमन्त्रा: सुदेवा वा एतन्नामानो देवाश्च । यद् असनन् इति क्रियापदस्य बहुवचनान्तत्वेन विपरिणाम: । तत् फलम् अस्मभ्यं स- विता सर्वस्य प्रेरक सत्यधर्मा यथार्थकर्मा एतन्नामा देवः प्रजापतिः अ नुमतिश्च नि यच्छात् निगच्छतु स्थापयतु । प्रत्येक विवक्षया एक- वचनम् | यम उपरमे । अस्मात् पञ्चमलकारे 'इषुगमियमां छ: " । आडागमः ॥ 66 ● द्वितीया ॥ ययो॒ोरोज॑सा स्कभि॒ता रजा॑सि॒ यौ वी॒र्यैवी॑रत॑मा॒ा शवि॑ष्ठा । यौ पत्ये॑ते॒ अम॑तीौ सहो॑भि॒र्विष्णु॑मन् वरु॑णं पूर्वहू॑तिः ॥ १ ॥ ययो॑ः । ओज॑सा । स्कभिता । रजा॑सि । यौ । वी॒र्यैः । वी॒रऽत॑मा । शवि॑ष्ठा । यौ । पत्ये॑ते॒ इति॑ । अम॑तिऽइतौ । सह॑ ऽभि । विष्णु॑म् । अ॒ग॒न् । वरु॑णम् । पूर्वऽहु॑तिः ॥ १ ॥ ३५६ अथर्वसंहिताभाष्ये ययोः विष्णुवरुणयोः ओजसा बलेन रजांसि । लोका रजा- स्युच्यन्त इति हि निरुक्तम [४१.९] । रञ्जनात्मकानि पृथिव्या शे- दीनि स्थानानि स्कभिता स्कम्भितानि । दृढीकृतानीत्यर्थः । र्लोपः । यो विष्णुवरुणौ वीर्यैः वीरकर्मभिः शत्रुजयादिरूपैः प राक्रमैः वीरतमा अत्यन्तशूरौ शविष्ठा । शव इति बलनाम । अति- शयेन बलवन्तौ । ॐ शवस्त्रिशब्दाद् इष्ठनि विनो लुक् । उभयत्र सुप आकार: । किं च यो विष्णुवरुणौ सहोभिः बलै: अमतीतो अप्रतिगतो अतिरस्कृतौ सन्तौ पत्येते । X पत्यतिरैश्वर्यकर्मा छ । ऐ- श्वर्य सामर्थ्य प्रामुतः । तादृशं विष्णुम् व्यापनशीलं देवं वरुणम् अनर्थ- निवारकं देवं च पूर्वहूतिः पूर्वाह्वानः इतरेभ्यः फलार्थिभ्यः प्रथमाह्वानोयं यष्टा अगन् गच्छतु । हविषा संयोजयतु इत्यर्थः । गमेश्छान्दसे लुङि “मन्त्रे घस” इति लेर्लुकि “मो नो धातोः” इति मकारस्य नत्वे रूपम् ॥ तृतीया || - यस्ये॒द॑ प्र॒दिश॒ यद् वि॒रोच॑ते॒ म चान॑ति॒ वि च॑ चष्ते॒ शची॑भिः । पु॒रा दे॒वस्य॒ धर्म॑णा॒ सह॑हो॑भि॒र्विष्णु॑मन् वरु॑णं पू॒र्वहू॑तिः ॥ २ ॥ यस्य॑ । इ॒दम् । म॒ऽदिशि । यत् । वि॒ऽरोच॑ते । प्र । च॒ । अन॑ति । वि । च॒ । चष्टै । शचीभिः । · पु॒रा । दे॒वस्य॑ । धर्म॑णा । सह॑ऽभिः । विष्णु॑म् । अ॒गन् । वरु॑णम् । पू- र्वऽहू॑तिः ॥ २ ॥ यस्य विष्णोः वरुणस्य च । प्रत्येकविवक्षया एकवचनम् छ । दिशि प्रदेशने आज्ञायां यद् इदं विश्वं विरोचते विशेषेण दीप्यते । मानिति च प्रकर्षेण चेष्टते च । । श्वस प्राणने । अन च इति शचीभिः कर्मभिः वि चष्टे च । ४ पश्यतिकर्मै- स्वस्वकर्तव्यं फलं वा विशेषेण पश्यति च । किं च देव- धातुः तत् । १Bचं. [अ० ३. सू० २७.] ३४२ सप्तमं काण्डम् । ३५७ स्य द्योतमानस्य विष्णोर्वरुणस्य च धर्मणा धारकेण कर्मणा सहोभिः ब- लैश्च पुरा पूर्व जगद् व्यरोचिष्ट प्रानीत् व्यचष्टेति कालविपरिणामेन यो- ज्यम् । X पुराशब्दस्य निपातस्य रोचते इत्यादिधातुयोगे “यावत्पु- रानिपातयोर्लट्” इति भविष्यदर्थे लट् । देवस्य धारकेण कर्मणा बलैश्च यद् इदं विश्वं विरोचिप्यते प्राणिष्यति विख्यास्यति विशेषेण द्र- क्ष्यति । एवं विष्णुवरुणयोराज्ञायां विश्वं जगद् भूतभविष्यवर्तमानकालेषु रोचनादिव्यापारास्पदं भवति । तादृशं विष्णुं वरुणं च पूर्वहूतिः इत- रेभ्य: प्रथमाह्वानोयं फलार्थी जनः अगन् गच्छतु । हविषा संयोजयतु इत्यर्थः ॥ चतुर्थी ॥ विष्णोर्नु कं प्र वो॑च॑ वी॒र्याणि यः पार्थिवानि विम॒मे रजो॑सि । यो अस्क॑भाय॒दुत्त॑रं स॒धस्यै विचक्रमा॒णस्ने॒धोरु॑गा॒यः ॥ १ ॥ विष्णो॑ । नु॒ । क॒म् । प्र । वी॒ोचम् | वीर्याणि । यः । पार्थि॑वानि। विऽम॒मे । रजांसि । यः । अस्क॑भायत् । उत्ऽत॑रम् । स॒धऽस्य॑म् । वि॒ऽच॒क्रमा॒णः । त्रेधा । उ॒- रुऽगायः ॥ १ ॥ 66 विष्णो: व्यापनशीलस्य देवस्य वीर्याणि वीरकर्माणि नु क्षिप्रं प्रा वो- चम् प्रकर्षेण ब्रवीमि । X छान्दसो लुङ् । कम् इति पूरणः । विष्णुर्विशेष्यते । यो देव: पार्थिवानि पृथिवीमयानि रजांसि लोकान् वि- ममे निर्ममे । “तिस्रो भूमीर्धारयन्त्रीरुँत द्यून्" इति [ऋ० २.२७.] मन्त्रवर्णे एकैकस्य लोकस्य त्रित्वसंख्या श्रूयते । यहा त्रयो वा इमे त्रिवृतो लोका: ” इति [ ऐ॰ब्रा० २.१७] एकैकस्य त्रिवृत्करणश्रवणात् पार्थिवानीत्यत्र पृथिवीशब्देन पृथिव्यन्तरिक्षद्युलोका उच्यन्ते । “द्वितीय- स्यां पृथिव्यां तृतीयस्यां पृथिव्याम्” इति हि तैत्तिरीयश्रुतिः [तै० सं० १.२,१२,१] । पृथिवीषु भवानि । ॐ पृथिवीशब्दाद् भवार्थे अञ् १KKV प्र. " अथर्वसंहिताभाष्ये ३५६ 66 " प्रत्ययः । रजांसि ज्योतींषि अग्निविद्युत्सूर्यात्मकानि विममे निर्मित वान् । किं च यो विष्णुः उत्तरम् उद्गततरं सधस्थं स्थानम् । सह ति- छन्त्यस्मिन् देवा इति सधस्थम् स्वर्गम् । * “सध मादस्ययोश्छ- न्दसि ” इति सहस्य सधादेश: X । अस्कभायत अस्तम्नात् अधार- यत् । हु“स्तन्भुस्तुन्भु" इत्यादिना स्क: नामत्यये "शायच् छ- न्दसि सर्वत्र इति शायजादेशः । किं कुर्वन् । त्रेधा त्रिधा पु- थिव्याम् अन्तरिक्षे दिवि च विचक्रमाण: पादप्रक्षेपं कुर्वन् उरुगाय: उ- रुभिर्महात्मभिर्गीयमानः स्तूयमानः उरुगमनो वा । तस्य विष्णोर्वीर्याणि प्रब्रवीमीति संवन्धः ॥ >> म तद् विष्णुं स्तवते वीर्याणि मृगो न भीमः कुचरो गिरिष्ठाः । परावत आ जंगम्यात् पर॑स्याः ॥ २ ॥ प्र । तत् । विष्णु॑ । स्त॒वते॒ । वी॒र्या॑णि । मृ॒गः । न । भीमः । कुच॒रः । 1 गिरिऽस्थाः । प॒रा॒ऽवत॑ः । आ । ज॒ग॒म्या॒ात् । पर॑स्याः ॥ २ ॥ यस्यो॒ोरुषु॑ त्रि॒षु वि॒क्रम॑णेष्वधक्षि॒यन्ति॒ भुव॑नानि॒ विश्वा॑ । उ॒रु वि॑ष्णो॒ वि क्र॑मस्वोरु या॑य नस्कृधि । घृतं घृ॒तयोने पिव॒ प्रम॑ य॒ज्ञप॑ति॑ तिर ॥ ३ ॥ यस्य॑ । उ॒रुषु॑ । त्रि॒षु । वि॒ऽक्रम॑णेषु । अ॒धि॒ऽक्षि॒यन्त । भुव॑नानि । विश्वा॑ । उ॒रु । वि॒ष्णो॒ इति॑ । वि । अ॒म॒स्व॒ । उ॒रु । क्षया॑य । नः॒ । कृ॒धि॒ि । घृ॒तम् । घृत॒ऽयो । पव॒ । प्रऽम॑ । य॒ज्ञऽप॑तिम् । तिर् ॥ ३ ॥ पञ्चमी ॥ तत् । ४. लिङ्गव्यत्ययः ४ । स महानुभावो वि ष्णुः वीर्याणि वीरकर्माणि । उद्दिश्येति क्रियाध्याहारः । म स्तवते प्र- । कण स्तूयते । अस्तौतेः कर्मणि व्यत्ययेन शप्हु । मृगो न मृग इव सिंह इवं भीमः भयानक कुचर: कुत्सितं चरन को भूम्या १R तद्विष्णु: २Pomits the visarga. [अ० ३. सू०२७.]३४२ सप्तमं काण्डम् | ३५९ वा चरन् गिरिष्ठाः पर्वते तिष्ठन् भूमौ संचरन्नपि सिंह: उत्पवनेन प- वेतस्थितो भवति । एवं स विष्णुः परस्याः परावत: अतिदूराद् देशाद- पि आ जगम्यात् स्तुतिकर्मत्वेन आगच्छतु । गमेश्छान्दसः शप: लुः । यस्य विष्णो: उरुषु विस्तीर्णेषु त्रिषु विक्रमणेषु पादनि- धनस्थानेषु विश्वा विश्वानि भुवनानि भूतानि अधिक्षियन्ति अधिवस- न्ति । क्षि निवासगत्योः । प्रथमे विक्रमे भौमानि द्वितीये अन्तरिक्ष्याणि तृतीये दिव्यानि भूतानि वसन्तीत्यर्थः ॥ षष्ठी | हे विष्णो व्यापक उरु प्रभूतं विक्रमस्व लोकत्रये पादत्रयं कुरु । किं च नः अस्माकं क्षयाय निवासाय । 3 षष्ठ्यर्थे चतु- र्थी । निवासस्य उरु प्रभूतं धनादिकं कृधि कुरु | अस्माकं नि- वासं बहुधनादियुक्त कुर्वित्यर्थ: । हे घृतयोने घृतस्य योने कारणभूत घृ- तं योनिर्यस्येति वा घृतयोनिः । अत्र अस्थात्मना विष्णुः स्तूयते | हे विष्णो इदं हूयमानं घृतम् आज्यं पिब । अपि च यज्ञपतिम् यजमानं प्रम तिर प्रवर्धय । पूर्वस्तिरतिर्वर्धनार्थः । “प्रसमुपोदः पादपू- रणे" इति प्रशब्दस्य द्विवचनम् ॥ सप्तमी ॥ इ॒दं विष्णुर्वि च॑क्रमे त्रे॒धा नि द॑धे प॒दा । समू॑ढमस्य पांसुरे ॥ ४ ॥ } । । इ॒दम् । विष्णु॑ः । वि च॒क्रमे । त्रेधा | नि । धे॒ । प॒दा ॥ समऽज॑म् । अ॒स्य॒ । पा॑सु॒रे ॥ ४ ॥ विष्णु: व्यापी भगवान् इदं विश्वं वि चक्रमे विक्रान्तवान् । कतिधा विचक्रमे इति तद् आह । धा त्रिधा पदा पदानि नि दधे स्थाप- यामास । “पृथिव्याम् अन्त र दिवि च विष्णुर्वामनो भूत्वेमालोकां- स्त्रिभिः क्रमैरभ्यजयत्" इति श्रुतेः । अस्य विक्रममाणस्य विष्णोः पां- सुरे पांसुमति । रो मत्वर्थीयः । पादे लोकत्रयं समूढम 8. अत्र “विष्णुविं- सम्यग् ऊदं समवस्थापितं समाकृष्टं वा अभवत् । 1 S' 'दा॰ for °धा, ३६० अथर्वसंहिताभाष्ये शतेर्वा व्यश्नोतेर्वा । यद् इदं किं च तद् वि चक्रमे त्रेधा निधे प " दम् । पृथिव्याम अन्तरिक्षे दिवीति शाकपूणि: ” [नि०१२.१४] इ- त्यादि निरुक्तम् अनुसंधेयम् ॥ अष्टमी ॥ त्रीणि पदा वि च॑क्रमे विष्णुंगपा अदा॑भ्यः | इ॒तो धर्मोणि धा॒रय॑न् ॥ ५ ॥ त्रीणि॑ । प॒दा । वि । च॒क्रमे । विष्णुं । गा॒गो॒पाः । अदा॑भ्यः । इ॒तः । धर्मा॑णि । धा॒रय॑न् ॥ ५ ॥ त्रीणि पदा पदानि वि चक्रमे विक्रान्तवान् । गोपाः गोपायिता अ दाभ्यः अहिंस्यः परैरनभिभाव्यो विष्णुः । अतः अस्मात् लोकात् पृथि- 'व्या आरभ्य धर्माणि कर्माणि अग्निहोत्रादीनि धारयन् । अपि वा । अतः एभ्यस्त्रिभ्यः पदेभ्यो धर्माणि भूतधारकाणि रजांसि पृथिव्यन्तरिक्ष- धुलोकरूपाणि धारयन् । विचक्रमे इति संबन्धः ॥ नवमी ॥ विष्णोः कर्माणि पश्यत॒ यतो॑ व्र॒तानि॑ पस्स॒शे । इन्द्र॑स्य॒ यु॒ज्यः॒ सखा॑ ॥ ६ ॥ । विष्णो॑ः । कर्माणि । पश्यत । यत॑ः । व्र॒तानि॑ । प॒स्प॒शे । इन्द्र॑स्य॒ | यु॒ज्य॑ | सखा॑ ॥ ६ ॥ यतः । यः । विष्णो: व्यापकस्य देवस्य कर्माणि पश्यत । हे स्तोतार इति शेषः । "इतराभ्योपि दृश्यन्ते” इति तृतीयार्थे तसिल प्रत्य- यैः कर्मभिः व्रतानि नानाविधानि युष्मदीयानि कर्माणि पस्पशे स्पृशति बभ्राति वा । स्पश बन्धंनस्पर्शनयोः । स्वरितेत् । छान्दसो लिट् । शर्पूर्वस्य स्खयः शेष: हु । पुनः कीदृशो विष्णुः । इन्द्रस्य देवस्य युज्य: योग्य: अनुगुणः सखा समानख्यानो मित्रभू- 1 So S'. [अ० ३. सू°२७.]३४२ सप्तमं काण्डम् । ३६१ तः ॥ युज्य इति । युजे: संपदादिलक्षणे क्विपि युग् इति पदं भ- वति । युजि योगे साधु: । “तत्र साधु : ” इति यत् ४ ॥ [ इति ] तृतीयेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ " तद् विष्णो: " इति द्वितीयं सूकम् । तत्र आद्ययोॠचोः सर्वसंप- त्कर्मणि "विष्णोर्नु कम्' इत्यत्र विनियोगोऽभिहितः ॥ 66 ८८ दर्शपूर्णमासयो: “वेदः स्वस्तिः” इति वेदं विमुञ्चेत् । “वेदः स्व- स्तिरिति वेदं विचृतति" इति [वै० १. ४] वैतानसूत्रात् ॥ प्रायणीयेष्ठौ अनया स्वस्तियागम् अनुमन्त्रयेत । 'प्रायणीयायां पथ्या- 'पथ्या रेवतीर्वेदः स्वस्ति: ” इति [वै० ३. 66 याः स्वस्तेः " इति प्रक्रम्य ३] सूत्रितम् ॥ “ अग्ना- सर्वव्याधिभैषज्यार्थ व्याधितशरीरं मौज्जैः पाशै: पर्वसु बड्डा विष्णू” इति डाभ्यां शरपिञ्जलीभिः सह उदकघटं संपात्य अभिमन्य व्याधितम् आप्लावयेद् अवसिञ्चेद् वा । तद् उक्तं संहिताविधौ । “अ- नाविष्णू [ ७.३० ] सोमारुद्रा [ ७.४३ ]” इति प्रक्रम्य मौजेः पर्वसु ब- ड्डा पिञ्जुलीभिरासावयत्यवसिञ्चति" इति [ कौ० ४.४] ॥ तथा सर्वसंपत्कामः अनेन द्व्यूचेन अग्नाविष्णू यजेत उपतिष्ठेत वा । [ कौ० ७.१०] ॥ 66 गोदानाख्ये संस्कारकर्मणि "स्वाक्तम" [१] इत्यनया अञ्जनम् अ- भिमन्त्र्य ब्रह्मचारिणोऽक्षिणी अभ्यञ्ज्यात् । 'आयुर्दा: [२.१३] इति गो- दानं कारयिष्यन्” इति [ कौ० ७.४] मक्रम्य 'स्वाक्तं म इत्यनक्ति इति [ कौ०७, ५ ] हि सूचितम् ॥ 66 "" पशावज्यमानं यूपम् अनया ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । “स्वाक्तं म इत्य- ज्यमानम् " इति वैतानसूत्रात् [वै०२.६] ॥ " ८८ " आभिचारकर्मणि “इन्द्रोतिभिः " [१] इत्यनया अशनिहतवृक्षसमिधम् आध्यात् ॥ "" उपनयने आयुष्कामस्य माणवकस्य मूर्धानम् “उप प्रियम्' इत्य- नुमन्त्रयेत । 'आवतस्ते [ ५.३०.१] उप प्रियम् [७.३३] अन्तकाय मृ 66 ३६२ अथर्वसंहिताभाष्ये ८८ ‘‘य’’ [ ४. १] इति [कौ° ७. ९.] सूत्रितम् ॥ पुष्टिकर्मणि तटाकादिसर्वजनसाधारणोदके मिश्रधान्यं प्रक्षिप्य ‘‘सं मा सिञ्चन्तु '"[१] इत्यनया संपात्य अभिमन्त्र्य पुष्टिकामोऽश्नीयात् । स मा सिञ्चनवति सर्वोदके मैश्रधान्यम्’ इति [ को °३.७. ] कौशिकसूत्रात् ॥ तथा अग्निकार्यं अनया माणवकोऽग्नि पर्युक्षेत् । 6¢ सं मा सिञ्चनिच ति त्रिः पर्युक्षति’ ’ इति [ कौ° ७. ९] कौशिकसूत्रात् ॥ तथा अग्निचयने अभिषिच्यमानं यजमानं ब्रह्म एनाम् ऋचं वाचयेत् । ‘‘सं मा सिञ्चनिचयभिषिच्यमानं वाचयति ” इति वैतानसूत्रात् [वै° ५.२]॥ तत्र प्रथमा । तद् विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः । दिवीव चक्षुरातंतम् , ॥ ७ ॥ तंत् । विष्णोः। परमम् । पदम् । सदां । पश्यन्ति । सूरयैः। द्विविऽइव । चक्षुः। आऽततम् ॥ ७ ॥ तत् प्रसिद्धं पूर्वत्रोक्तं वा विष्णोः व्यापकस्य देवस्य परमम् उत्कृष्टं पू थं वा पदम् स्थानम् पद्यते गम्यत इति पदं ज्ञातव्यं तचम् सदा स र्वदा सूरयः मेधाविनः पश्यन्ति साक्षात्कुर्वन्ति । कीदृशम् । दिवि द्यु लोके चक्षुरिव आततम् । सर्वेषां चक्षुःस्थानीयं सूर्यमण्डलम् इह चक्षुः शब्देनोच्यते । ‘‘चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेः” इति हि निगमः [ ऋ० १ ११५.१] । आततम् समन्ताद् विस्तारितम् । ॐ ‘‘गतिरनन्तरः’’ इति गतेः प्रकृतिस्वरावम् 8 । सूर्यमण्डलमिव सर्वत्र प्रकाशस्वरूपं तत्त्वं पश्यन्तीत्यन्वयः । द्वितीया । दिवो विंष्ण उत वां पृथिव्या महो वैिष्ण उरोरन्तरिक्षात् । हस्तौ पृणस्व बहुभिर्वसव्यैराप्रयच्छ दर्पिणादोत सव्यात् ॥ ४ ॥ दुिवः । विष्णो इतेिं । उत । वा। पृथिव्याः । महः। विष्णो इति । उरोः । अन्तरिक्षात् । १ । [अ० ३. सू०२४.]३४३ सप्तमं काण्डम् । ३६३ हस्तो॑ । पृ॒ण॒स्व॒ । ब॒हुऽभिः॑ः । व॒सव्यैः । आ॒ऽप्रय॑च्छ । दक्षिणात् । आ । उत । सव्यात् ॥ ॥ हे विष्णो देव दिवः धुलोकात् उत वा अपि वा पृथिव्याः महः म- हतः दिवः पृथिव्याश्च महतोन्यस्मात् महर्लोकादेः । महच्छव्दात् पञ्चम्येकवचने टिलोपश्छान्दसः । महतेर्वा पूजार्थात् किबन्तात् पञ्चम्ये- कवचनम् । यहा मह इति पदम् अन्तरिक्षस्य विशेषणम् । हे विष्णो । पुनरामन्त्रणम् आदरार्थम् । उरोः विस्तीर्णात् । भा- षितपुंस्कत्वेन नुमभावः । अन्तरिक्षात् लोकात् । आनीतैरिति शे- षः । बहुभिः अधिकैः वसव्यैः वसूनां समूहैः । हु“वसो: समूहे च" इति यत् प्रत्ययः । हस्तौ त्वदीयौ पृणस्व पूरय । धुलोका- दिभ्य आनीतैर्बहुभिर्धनैस्त्वदीयौ हस्तौ पूरय | प्रभूतं धनराशि हस्ताभ्यां गृहाणेत्यर्थः । ततस्तं प्रभूतं धनराशिं दक्षिणात् हस्ताद् आप्रयच्छ आ- भिमुख्येन अस्मभ्यं देहि । उत अपि च सव्यात् वामहस्ताच्च आ । प्रय- च्छेत्यनुषङ्गः । दण दाने । पाम्रा० इत्यादिना यच्छादेशः ॐ ॥ तृतीया ॥ "" इ॒है॒वास्मा॒ अनु॑ वस्ता॑ व्र॒तेन॒ यस्मा॑ प॒दे पुनते॑ देव॒यन्त॑ः । घृ॒तप॑द॒ी शक्क॑री॒ सोम॑पृष्ठोप॑ य॒ज्ञम॑स्थित वैश्वदे॒वी ॥ १ ॥ इ॒ । ए॒व । अ॒स्मान्॑ । अनु॑ । व॒स्त॒म् । व्र॒तेन॑ । यस्या॑ । प॒दे । पु॒नते॑ । दे॒व॒ऽयन्त॑ । घृ॒तऽप॑दी । शर्करी । सोम॑ऽपृष्ठा । उप॑ य॒ज्ञम् । अ॒स्थित॒ । वै॒श्व॒ऽदे॒वी ॥ १ ॥ इडा धेनुरूपा । एवशब्दः अवधारणे । अस्मान् सत्कर्मकारिण: व्रते- न कर्मणा अनु वस्ताम् अनुक्रमेणाच्छादयतु । अस्माभिरनुष्ठीयमानं कर्म यथा फलप्रदं भवति तथा करोत्वित्यर्थः । Xवस आच्छादने । आ- दादिक: अनुदात्तेत् । यस्या इडाया: पदे पादे देवयन्तः देवका- मा यजमानाः पुनते स्वात्मानं पुनन्ति । ॐ देवशंब्दात् "सुप आ- 66 १ $ अस्मात्. े ३६४ अथर्वसंहिताभाष्ये 66 " ‘त्मनः क्यच्” छ। घृतपदी घृतं पदे यस्याः सा । यत्रयत्र न्य- क्रामत् तत्र घृतमपीड्यत तस्माद् घृतपद्युच्यते” इति तैत्तिरीयश्रुतेः [तै ० सं०२, ६.७.१] । शक्करी शक्ता फलदाने समर्था । निपि “वनो र च" इति ङीब्रेफो स्यास्तादृशी वैश्वदेवी विश्वेषां देवानाम् इयं विश्वदेवात्मिका इडा नाम धेनुः यज्ञम् अस्मदीयम उपास्तृत सर्वत्र विस्तृतं करोतु । आच्छादने । छान्दसे लुङि सिचो लुकि रूपम् ४ ॥ चतुर्थी ॥ वे॒दः स्व॒स्तिने॑ष॒णः स्व॒स्तिः प॑र॒शुर्वेदिः पर॒शुः स्व॒स्ति । ह॒वि॒ष्कृतो॑ य॒ज्ञिया॑ य॒ज्ञमा॒ास्ते दे॒वासो॑ य॒ज्ञमि॒मं जु॑षन्ताम् ॥ १ ॥ वे॒दः । स्व॒स्ति । द्रुऽघा॒नः । स्व॒स्तिः । प॒र॒शुः । वेदि॑ः । प॒र॒शुः । नः॒ः । स्वस्ति । ॐ शके: सोमपृष्ठा सोमः पृष्ठे य- ह॒वि॒िऽकृत॑ । य॒ज्ञिया॑ । य॒ज्ञऽका॑माः । ते । दे॒वास॑ः । य॒ज्ञम् । इ॒मम् । जुषन्ताम् ॥ १ ॥ अयं "" वेदो नाम दर्भमुष्टिः स्वस्तिः अविनाशहेतुः अस्माकं भवतु । स्वस्तिशब्दो निपातो गुणमात्रे अविनाशे वर्तते । अत्र मतुब्लोपाद् गु णिनि अविनाशहेतौ वर्तते । अत एव सुवुत्पत्तिः । या सुपूर्वात अ स्ते: क्तिनि भूभावाभावश्छान्दसः । दुघण: दु: दुमो हन्यते अने- नेति दुघण: लवित्रादिः । *" करणेयोविद्रुषु इति अप् घत्वं स च स्वस्तिः अविनाशहेतुर्भवतु | परशुः पर्शु: पार्श्ववङ्गिः नृणादिच्छेदनी वेदि: हविरासादनाधारभूता परशुः वृक्षच्छेदनसाधनभू- तश्च नः अस्माकं स्वस्तिः अविनाशहेतुर्भवतु । किं च हविष्कृतः ह- विःसंपादका यज्ञियाः यज्ञार्हा यज्ञकामाः यज्ञं कामयमानाः । अथ वा हविष्कृतः । ऋ षष्ठ्यन्तं पदम । हंवि: संपादकस्य मम यज्ञ- २ J Cr पर॑शुः, १ ABDESC- परं°. We witl: KKVPPV. 1S' विस्तृतां 2S' °सदना° 3S' स्वस्ति. . [अ० ३. सू०३०.]३४५ सप्तमं काण्डम् | ३६५ कामास्ते प्रकृता: वेदद्रुघणादयो देवासः देवात्मका इमम् अस्मदीयं यज्ञं जुषन्ताम् सेवन्ताम् ॥ पञ्चमी ॥ अग्ना॑विष्णू महि॒ तद् वा॑ महि॒त्व॑ पा॒ाथो घृ॒तस्य॒ गुहा॑स्य॒ नाम॑ । दमे॑दमे स॒प्त रत्ना॒ दधा॑नौ॒ प्रति॑ वां जि॒ह्वा घृतमा च॑रण्यात् ॥ १ ॥ अग्ना॑विष्णो॒ इति॑ । महि॑ । तत् । वाम् | महि॒ऽत्वम् । पा॒थः । घृ॒तस्य॑ । गु- ह्य॑स्य । नाम॑ । दमे॑ऽदमे । स॒प्त । रत्ना॑ । दधा॑नौ । प्रति॑ । वा॒म् । जि॒ह्वा । घृ॒तम् । आ । चरण्यात् ॥ १ ॥ हे अविष्णू । े नङ्
- “ देवताइन्द्वे च " इति पूर्वपदस्य आ-
। वाम युवयोस्तत् वक्ष्यमाणं प्रसिद्धं वा महित्वम् माहात्म्यं महि महत् महनीयं पूजनीयम् । इन् सर्वधातुभ्यः इति [उ०४. ११७] महेरिन् प्रत्ययः । यतः गुह्यस्य गोपनीयस्य गुहारूपजु- हूंगतस्य वा नाम आज्यसांनादिनामवतों घृतस्य क्षरणशीलस्य वस्तु- नः पाथः पिबथः । छुपा पाने । शपो लुक् छान्दसः छ । की- दृशौ । दमेदमे गृहेगृहे सर्वेषु यज्वगृहेषु सप्त सप्तसंख्याकानि रत्ना र लानि रमणीयानि गवा श्वादिसप्तपशुरूपाणि रत्नानि दधानौ धारयन्तौ । किं च वाम युवयोः प्रति प्रत्येकं जिह्वा रसना घृतम् हूयमानम् आ- ज्यम् आ चरण्यात् आभिमुख्येन प्राप्नोतु । भक्षयत्वित्यर्थः । एतत् म- हित्वम् इति पूर्वेण संबन्ध: । हुचरण गतौ इति कण्ड्वादौ पठ्य- ते । तस्मात् लेटि आडागमः ॥ षष्ठी ॥ अग्ना॑विष्णू महि॒ धाम॑ प्रि॒यं वा॑ वी॒थो घृ॒तस्य॒ गुहा॑ जुषा॒णो । दमे॑दमे सुष्टुत्या वा॑वृधा॒नौ प्रति॑ वां जि॒ह्वा घृ॒तमुच्च॑र॒ण्यात् ॥ २ ॥ 1 S' ततः for यतः. 2S °सांनायादि०. :3 S' नामव for नबनतो, which is conjec. tural. 1S' गचाश्वादिरूपाणि for गवाश्वादि. ३६६ अथर्वसंहिताभाष्ये अग्ना॑विष्णो॒ इति॑ । महि॑ । धाम॑ । प्रि॒यम् । वा॒मम् । वी॒थः । घृ॒तस्य॑ । गुहा॑ । जुषाणौ । । दमे॑ऽदमे । सु॒ऽस्तु॒त्या । व॒वृधा॒नौ । प्रति॑ वा॒म् । जि॒ह्वा । घृ॒तम् । उत् । चरण्यात् ॥ २ ॥ वी हे अनाविष्णू वाम युवयो: धाम स्थानं तेजो वा महि महत् महनीयं वा प्रियम् इष्टं सर्वेषां प्रीतिकारि वा भवति । किं च घृतस्य गुह्या गुह्यानि सांनाय्यचरुपुरोडाशादीनि स्वरूपाणि वीथः भक्षयथः । गतिप्रजनकान्त्यशनखादनेषु छु । जुषाणौ परस्परं मीयमाणी दमेदमे गृहेगृहे सर्वेषु यजमानगृहेषु सुष्टुत्या शोभनया गुणिनिष्ठगुणाभिधानरू- पया स्तुत्या वावृधानौ अत्यर्थं वर्धमानौ । यस्माद् एवं तस्माद् वाम् सुवयो: जिल्हा प्रति प्रत्येकं घृतम् उच्चरण्यात प्रामोतु भक्षयतु । रण्यते रूपसिद्धिरुक्ता ॥ सप्तमी ॥ स्वाक्तं मे द्यावा॑पृथिवी स्वाक्कै मित्रो अंकरयम् । स्वाक्तं मे ब्रह्म॑णस्पतिः स्वाक्तं सविता क॑रत् ॥ १ ॥ सु॒ऽआक्त॑म्। मे॒ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । सु॒ऽआक्त॑म् । मि॒ित्रः । अकः । अ॒यम् । सु॒ऽआत॑म् । मे॒ । ब्रह्म॑णः । पति॑ः । सु॒ऽआत॑म् । स॒वि॒ता । करत् ॥ १ ॥ द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ मे मदीयम् अक्षियुगं यूपं वा स्वाक्तम् अ- अनेन सुष्ठु आ सर्वतः अक्तम् रञ्जितं कुरुताम् । अयं परिदृश्यमानो मित्र: सूर्य: स्वाक्तम् अकः करोतु । सर्वत्र अक्षियुगं यूपो वा क- र्म । 99 099 । तथा ॐ अकः इति । करोतेश्छान्दसे, लुङि " मन्त्रे घस इति हेर्लुकि गुणे "हल्ड्या' इत्यादिना तिपो लोपे रूपम् ब्रह्मणः मन्त्रस्य पति: पालयिता देवः मे मदीयम अक्षि यूपं वा स्वाक्तं करोतु । सविता सर्वस्य प्रेरयिता देवोपि स्वाक्तं करत् करोतु । क- 660 ● अमाड्योगेपि ' रोतेर्लुङि “कृमृहरुद्रिभ्यश्छन्दसि” इति हे: अङ् । इति अडभावः । पञ्चमलकारे वा अडागमे रूपम् ४ ॥ "" [अ० ३. सू° ३३.]३४६ सप्तमं काण्डम् | अष्टमी ॥ इन्द्र॒तिभि॑र्बहुलाभि॑नो॑ अ॒द्य या॑वच्छ्रेष्ठाभिर्मघवन्छूर जिन्व | यो नो॒ द्वेष्ट्यध॑र॒ सस्प॑दीष्टि॒ यमु॑ वि॒प्मस्तमु॑ प्रा॒णो ज॑हातु ॥ १ ॥ इन्द्र॑॑ । ऊ॒तिऽभि॑िः । ब॒हुलाभि॑ः । न॒ः । अ॒द्य । या॒व॒ऽश्रेष्ठाभि॑ः । म॒ष॒ऽव॒न् । शूर | जिन्व । यः । नः॒ । द्वेष्टि॑ । अर्धरः । स । प॒ष्टु | यम् । ऊ॒ इति॑ । द्वि॒ष्मः । तम् । ऊं इति॑ । प्रा॒णः । ज॒ातु १॥ ३६७ हे इन्द्र बहुलाभि: बह्वीभिः ऊतिभिः रक्षाभिः अद्य इदानीं नः अ- स्मान् । पालयेति शेषः । हे मघवन् धनवन हे शूर शौर्यवन् इन्द्र श्रेष्ठाँभि: प्रशस्यतमाभिस्ताभिरूतिभिः यावत् साकल्येन अस्मान् जिन्व प्रीणय । ऋजिवि प्रीणने । इदिवात् नुम् । यः शत्रुः नः अ- स्मान् द्वेष्टि हिनस्ति सः अधरः अधोमुखः सन् पदीष्ट पतनु । हितिक: सकारश्छान्दसः । यं च शत्रुं वयं द्विप्मस्तं तदीयः प्राणो जहानु परित्यजतु । ओहाक् त्यागे । जुहोत्यादित्वात् शप: लुः । "श्लौ " इति द्विर्वचनम् । 'तिङतिङ : ” इति निघातः ॥ हैं सां. 66 " नवमी ॥ उप॑ प्रि॒यं पनि॑िनतं युवा॑नमाहुती॒वृध॑म् । अग॑न्म विध॑तो॒ नमो॑ दीर्घमायु॑ः कृणोतु मे ॥ १॥ उप॑ । प्रि॒यम् । पनि॑प्नतम् । युवा॑नम् । आ॒हुति॒ऽवृध॑म् । अग॑न्म । विभू॑तः । नर्मः । दी॒र्घम् । आयु॑ः । कृ॒णोतु । मे । १॥ प्रियम् सर्वेषाम् इष्टं मीणंनकारिणं वा पनिम्नतम् शब्दायमानं स्तूय- मानं वा । पण व्यवहारे स्तुतौ च । पन च इत्यस्माद् यङ्कुगन्ता- च्छतरि छान्दसी रूपसिद्धिः हु । युवानम् फलस्य मिश्रयितारं नि- त्यतरुणं वा आहुतिवृधम् आज्याद्याहुतिभिर्वर्धमानम् अनमः नम- १ A °वञ्छू॰. R वैंछू. We with BDKKŚvcs. ३६ अथर्वसंहिताभाष्ये >> स्कारम् हविर्लक्षणम् अन्नं वा बिभ्रतः धारयन्तो वयम उपागन्म उप- गच्छेम परिचरेम । X गमेश्छान्दसे लुङि “मन्त्रे घस इति हे- र्लुकि “मो नो धातो: " “म्वोश्च ” इति नकारे रूपम् ४ । तः मे मम मदीयस्य वा माणवकस्य दीर्घ शतसंवत्सरपरिमितम् आयुः कृणोतु करोतु ॥ -Le दशमी ॥ सं मा सिञ्चन्तु म॒रुतः सं पू॒षा सं बृह॒स्पति॑ः । सं मा॒यम॒ग्निः स॑ञ्चतु प्र॒जया॑ च॒ धने॑न च दीर्घमायु॑ः कृणोतु मे ॥ १ ॥ सम् । मा॒ । मि॒ञ्च॒न्तु॒ । म॒रुत॑ः । सम् । पू॒षा । सम् । बृह॒स्पति॑ः । सम् । मा॒ा । अ॒यम् । अ॒ग्निः । मि॒ञ्च॒तु । प्र॒ऽजया॑ । च॒ । धने॑न । च॒ । - र्घम् । आयु॑ः । कृ॒णे॒तु॒ । मे ॥ १॥ मरुदादयो देवताः मा मां फलार्थिनं यष्टारं प्रजया पुत्रादिरूपया धनेन च सं सिञ्चन्तु संयोजयन्तु अभिषिञ्चन्तु वा । * परस्परस- मुच्चयार्थी शब्दौ । प्रतिदेवतं क्रियानुषङ्गद्योतनार्थं सम् इति उपस- र्गः । किं च मे मम मदीयस्य माणवकस्य वा दीर्घम् आयु: कृणोतु । अग्नि: संनिहितत्वाद् आयुष्करणे संबध्यते । अपि वा मरु- दादयः । तदा कृणोत्विति प्रत्येकविवक्षया एकवचनम् ॥ [ इति ] तृतीयेनुवाके द्वितीयं सूक्तम् ॥ विद्वेषिणः पुमपत्यराहित्याय “अग्ने जातान्" इत्यनया अश्वतरीमूत्रं पाषाणेन संघृष्य अभिमन्य ओदनेन सह विद्वेषिण्यै प्रयच्छेत् || तथा तस्मिन्नेव कर्मणि अनया अश्वतरीमूत्रं पाषाणाभ्यां संघृष्य अ- भिमन्य तस्या अलंकारान् आलिम्पेत् ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि अनया विद्वेषिण्याः सीमन्तम् ईक्षेत ॥ विद्वेषिण्या वन्ध्याकरणकर्मणि "प्रान्यान्" इति तृचेन पूर्वमन्त्रोक्ता- नि कर्माणि कुर्यात् ॥ - सूत्रितं हि । " असे जातान [१] इति न वीरं जनयेत् मान्यान्[७. [अ० ३. सू० ३५.]३५०. सप्तमं काण्डम् | ३६९ '३६] इति न विजायेश्वरीमूत्रम् अश्ममण्डलाभ्या संघृष्य भक्तेऽलं- 'कारे । सीमन्तम् अन्वीक्षते” इति [ कौ॰ ४.१२ ] ॥ 66 अभिचारकर्मणि “अमे जातान्" इति द्वाभ्याम् ऋग्भ्याम् अशनि- हतवृक्षसमिध आदध्यात् ॥ ८८ अग्निचयने पञ्चम्यां चितौ असपलेष्टकाम उपधीयमानाम " अग्ने जा- तान्” इति द्वाभ्याम् ऋग्भ्यां ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । “अग्ने जातान् इति द्वाभ्यां पञ्चम्यां चितावसपलेष्टका निधीयमानाः" इति [वै० ५.२] हि वैतानं सूत्रम् ॥ 66 विवाहे चतुर्थदिवसे “अक्षो नौ” इत्यनया वरवध्वौ अन्योन्यम् अक्षिणी अञ्जाताम् । “अक्षौ नाविति समजाते” इति [ कौ० १०. ५ ] सूत्रम् ॥ [सौभाग्यसंवन]नकर्मणि "इदं स्वनामि” इति पञ्चचेंन सौवर्चलमूलं संपात्य अभिमन्य बनीयात् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि अनेन पञ्चर्चेन शङ्खपुष्पीपुष्पम् अभिमन्य स्त्रियाः शिरसि बनीयात् ॥ 66 “ इदं खनामीति सौवर्चलम् ओषधिवत् शुक्लप्रसूनं शिर॑स्युपवृत्य ग्रामं प्रविशति ” इति सूत्रम् [कौ॰४, १२] ॥ तत्र प्रथमा ॥ अने॑ जा॒तान् प्र णु॑दा मे स॒पान् प्रत्यजा॑तान् जातवेदो नुदस्व । अधस्प॒दं कृ॑णुष्व॒ ये पृ॑ह॒न्यवोना॑गस॑स्ते व॒यमदि॑तये स्याम अग्ने॑ । जा॒तान् । प्र । नु॒द॒ । मे॒ । स॒ऽपना॑न् । प्रति॑ । अजा॑तान् । जातऽवे- दः । नु॒द॒स् । अ॒धऽप॒दम् । कृणुष्व॒ । ये | गृ॒न्यः । अना॑गस । ते' । व॒यम् । अदि॑न- । ये | स्याम ॥ १ ॥ १ D °जोतांजा°. We with ABBKKRSVCS. २ ABBDKKRIPPCr °ना॑गसस्ते. C+ °ना॑गस॒स्ते correciel to नगसस्ते. We with J. ३ PÞते. 1S' विजायेत अश्वतरी. 2S भक्तालंकार. We with Kausika. 3 We supply this from the Kesari. 1S शिरस्यपिहत्य. We with Kausika. ४७ ३७० अथर्वसंहिताभाष्ये हे अने मे मदीयान् जातान् निप्पन्नान् सपलान् शत्रून् प्र णुद प्र- कर्षेण प्रेरय अतिदूरम् अपसारय ॥ तथा हे जातवेदः जातानां वेदितः जातप्रज्ञ वा अजातान् अनुत्पन्नान् उत्पत्स्यमानान् शत्रुपुत्रान् प्रति नुदस्व विनाशय ॥ किं च ये शत्रवः पृतन्यवः संग्रामेच्छवः । पृतनाशब्दाद् तान् इच्छायां क्यचि “कप्यध्वरपृतनस्यचि लोपः” इति अन्त्यलोपः । अस्माभिः सह योद्धुम् इच्छून सपलान् अधस्पदम् पादस्याधस्ताद् देशे कृणुष्व कुरु । मदीयपादाध: प्रदेशवर्तिनः कुरु । एवं शत्रुबाधा प्रार्थिता । अथ तद्दोषपरिहारश्चतुर्थपादेन प्रार्थ्यते । ते तादृशाः शत्रुपीडाकाङ्क्षिणो ४ पुत्रादिसाहित्यं वक्तुं बहुवचनम् ४ । ति: अखण्डनीया पृथिवी अदीना वा देवमाता तस्यै वयम् । अदितये अदि- षष्ठ्यर्थे 64 । चतुर्थी छु । अदित्या: प्रसादाद् अनागस: स्याम पापरहिता भवे- म । अयम् अर्थः । भूमिर्हि पुण्यकृतः स्वस्योपरि चिरकालम् अवस्था- पयति पापकृतस्तिरस्करोति । अतः अत्र शत्रुपीडाकाङ्गिणोपि अस्मान् तत्पापपरिहारेण भूमिश्विरकालम् अवस्थापयविति प्रार्थ्यते । शत्रुहनना- र्थम् अग्ने: प्रार्थनाद् वा तन्माता अदितिः पापरहितान् अस्मान करो- लिति आशास्यते । यद्वा अदितये अखण्डितत्वाय अदीनवाय अनभि- शस्तये वा अनागसः स्यामेति ॥ द्वितीया || प्रान्यान्स॒पत्न्सह॑सा॒ सह॑स्व॒ प्रत्यजा॑तान्ं जातवेदो नुदस्व । इ॒दं रा॒ष्ट्रं पि॑िपृ॑हि सौभ॑गाय॒ विश्व॑ ए॒न॒मनु॑ मदन्तु दे॒वाः ॥ १ ॥ प्र । अ॒न्यान् । स॒ऽपत्ना॑न् । सह॑सा । सह॑स्वं । प्रति॑ । अजा॑तान् । जा॒त॒ऽवे॒- दः । नु॒द॒स्वः॑ । इ॒दम् । रा॒ष्ट्रम । पि॒पृ॑हि । सौभ॑गाय । विश्वे॑ । ए॒न॒म् । अनु॑ । म॒द॒न्तु॒ । दे॒वाः ॥ १ ॥ १ Only Klas जोतांजा. २ C. विग्रहि changed to पिवृहि. We with the rest of our anthorities ३ PCP सहस्व. We with PJK. ४C पि॒िपृहि ५P म॒द॑ति॒ 1 S' तमोपपरि. [अ० ३. सू° ३६.] ३५१ सप्तमं काण्डम् | ३७१ हे जातवेदः अन्यान् अस्मत्प्रातिकृत्यकारित्वेन विभिन्नान् सपलान् स- हसा बलेन शीघ्रं वा प्र सहस्व प्रकर्षेण अभिभव । प्रत्यजातान् इति पादो व्याख्यातः । किं च इदम् अनुभूयमानं स्वनिवासाश्रयं राष्ट्रम अस्मदीयं जनपदं सौभगाय सौभाग्याय पिटहि पूरय । यस्मिन् देशे प- रोपद्रवकारी वर्तते स देश: सस्पादिना अभिवृद्धो न भवतीति प्रसि- द्धिः । अतः अत्र राज्यस्य सौभाग्यपूर्ति: मार्थ्यते । किं च विश्वे सर्वे देवाः एनं शत्रुहननकर्मण: प्रयोक्तारम् अनु मदन्तु अनुमोदन्ताम् ॥ तृतीया ॥ इ॒मा यस्तै शतं हि॒राः सहस्रं धमनी॒रुत । तासाः॑ ते॒ सर्वा॑साम॒ह॒मश्म॑ना॒ बिल॒मय॑धाम् ॥ २ ॥ । इ॒माः । याः । ते । श॒तम् । हि॒रा । स॒हस्र॑म् । ध॒मः । उत । तासा॑म् । ते । सर्वा॑सम् । अहम् । अश्म॑ना । बिल॑म् | अपि॑ि | अ॒धाम् ॥ २॥ । हे विद्वेषिणि स्त्रि ते त्वदीया या इमा: शतम् शतसंख्याका हिरा: नाड्य: गर्भधारणार्थम् अन्तरवस्थिताः सूक्ष्मा या नाड्यः सन्ति उत अपि च सहस्रम् सहस्रसंख्याका धमनी: धमन्यः गर्भाशयस्य अवष्टम्भि- का बाह्या: स्थूला या नाड्य: सन्ति ते त्वदीयानां तासां सर्वासां ना- डीनां बिलम् मुखम् अश्मना पाषाणेन अहम् वन्ध्याकरणकर्मप्रयोक्ता अप्यधाम् अपिहितवान् अच्छादितवान् अस्मि । यथा गर्भधारणक्षमा न भवन्ति तथा अकार्षम् । छान्दसो वा लुङ् । अपिदधामि ॥ चतुर्थी ॥ परं योने॒रव॑रं ते कृणोमि मा त्वा॑ प्र॒जाभि भून्मोत सूनुः । अस्वै १ त्वामंजसं कृणोम्यश्मा॑नं ते अपि॒धानं॑ कृणोमि ॥ ३ ॥ ११ पर॑म् । योने॑ । अव॑रम् । ते । कृणोमि । मा। त्वा॒ा । प्र॒ऽजा । अ॒भि । भूत् । मा । उत । सू॑नु॑ः । १ ABD J C सूर्तु: We with K KRŚV. २ B elenges to अच्बु°. We with A BDR SKV. अथर्वसंहिताभाष्ये पराऽयतः । निवर्तनम् । आऽय॒तः । प्रति॒िऽनन्द॑नम् ॥ १ ॥ 66 प- इदं वशीकरणकारि भेषजम् सौवर्चलाख्यं खनामि उद्धरामि । औष- धं विशिनष्टि । मांपश्यम् । पश्यतीति पश्यः । “पाप्राध्माधेड्- दृश: शः” इति शः । 'शिवात् पात्रा इत्यादिना पश्यादेशः । तत्पुरुषे कृति बहुलम्" इत्यत्र बहुलग्रहणात् मांपश्यम् इत्यत्र द्विती- याया अलुक् । मामेव नारीं पश्यत् ममैवानुकूलम् । यद्वा । श्यतिरन्तणतण्यर्थः ॐ । मामेव असाधारण्येन पत्ये प्रदर्शयत् प- तिवशीकारकम् अभिरोरुदम् पत्युः अन्यनारीसंसर्गम् अभितो निरु- न्धत् । रुधिर् आवरणे । यङन्तात् पचाद्यच् । “यङोचि च” इति यङो लुक् । “न धातुलोप आर्धधातुके” इति लघूपधगुणनिषे- धः । धकारस्य दकारोपजनश्छान्दसः छ । परायतः स्वस्मात् पराड्नु- खं गच्छतः पत्यु: निवर्तनम् निषेधकं पुनरावर्तनकारणम् आयतः मां प्रति आगच्छतः पत्यु: प्रतिनन्दनम् आनन्दकारि । एवंगुणविशिष्टं भेषजं खनामीति संबन्धः । हैं परायत इति । परापूर्वाद् आङ्पूर्वाच्च इण् गतौ इत्यस्मात् शतरि “इणो यण्” इति यण् आदेशः । निवर्तनं प्र तिनन्दनम् इत्यत्र करणे ल्युट् ॥ अष्टमी | 66 ३७४ 66 "" 1 S' ऑप. येना॑ निच॒क्र आ॑सु॒रीन्द्र॑ दे॒वेभ्य॒स्परि॑ । तेना॒ा नि कु॑वें त्वामहं यथा॒ तेसा॑नि॒ सुमि॑या ॥ २ ॥ येन॑ । नि॒ऽच॒त्रे । आ॒सु॒री । इन्द्र॑म् । दे॒वेभ्यः॑ । परि॑ । तेन॑ । नि । कुर्वे । त्वाम् । अहम् । यथा॑ । ते॒ । असा॑नि । सु॒ऽप्रि॒िया ॥ २ ॥ ८८ “मायायाम् आसुरी असुरस्य माया । अण्” इति अण् प्रत्ययः । “ अपपरी व- र्जने” इति परिः कर्मप्रवचनीयः । पञ्चम्यपाङ् परिभिः” इति पञ्च- देवान, वर्जयित्वा इन्द्रं येन भेषजेन निचके युद्धे स्वाधीनं मी ।
- “असुरस्य स्वम्
देवेभ्यः परि । 66 "" [अ० ३. सू°३९.]३५४ ३७५ बल- कृतवती । यद्वा असुरः असुमान् । रो मत्वर्थीयः । वान् पुलोमाख्यः । तस्येयम् आसुरी शची । शेषं पूर्ववत् । तेन भेष- जेन अहम् हे पते त्वां नि कुर्वे स्वाधीनं कुर्वे । यथा येन प्रकारेण ते तव सुप्रिया अत्यन्तं प्रिया असाधारण्येन प्रीतिजननी असानि भवानि । तथा नि कुर्वे इति संबन्धः । अस्तेर्लोटि 'आडुत्तमस्य पिच्च” इति आडागम: x ॥ सप्तमं काण्डम् | नवमी ॥ प्रतीची सोम॑मसि प्रतीच्युत सूर्य॑म् । प्र॒तीच॒ विश्वा॑न् दे॒वान् तां त्वा॒च्छाव॑दामसि ॥ ३ ॥ प्र॒ । सोम॑म् । अ॒ । प्र॒ची॑ । उ॒त । सूर्य॑म् । प्र॒ती । विश्वा॑न् । दे॒वान् । ताम्।। अच्छ॒ऽआव॑दामसि ॥ ३ ॥ ङीप् । र्घः । । अनया प्रकृता शङ्खपुष्प्याख्या ओषधिः स्तूयते । हे ओषधे सोमम् प्रतीची वशीकरणार्थं प्रत्यगञ्चना असि भवसि । उत अपि च सूर्यम सुष्ठु प्रेरकम आदित्यं प्रतीची भवसि । अहोरात्राभिमानिनोः सूर्याचन्द्र- मसोः अभिमुखा भवसीत्यर्थः । किं बहुना विश्वान् देवान प्रतीची अ- मतिपूर्वात् अञ्चतेः किन् । “अञ्चतेश्योपसंख्यानम्” इति " इति अकारलोपः । “चौ” इति पूर्वपदस्य दी- यत एवम् अतः तां सर्वदेववशीकरणसमर्थी वा वाम अ- च्छावदामसि पतिरुचिकरणाय अभिमुखं स्तुमः । मुटु " अच्छ ग- त्यर्थवदेषु ” इति अच्छशब्दो गतिसंज्ञकः ॥ सि । 66 अच: 'दशमी ॥ अ॒हं व॑दा नेत् त्वं स॒भाया॒मह॒ त्वं वंद॑ । ममेद॑स॒स्त्वं केव॑लो नान्यास कीर्तया॑श्च॒न ॥ ४ ॥ अ॒हम् । व॒द॒ामि॑ । न । इत् । त्वम् । सभाया॑म् । अह॑ । त्वम् । वंदे । १ P P J वदानि We with ABBDKKRSVCs Cr. a Such is the accent of ३ B ममेद॑स॒º. We with ABDKKRŚ v Cs. all our MSS. and vaidikas. ३७६ अथर्वसंहिताभाष्ये 1 मम॑ । इत् । अस॑ः । त्वम् । केव॑लः । न । अ॒न्यासा॑म् | कीर्तयः । चन ॥ ४ ॥ पतिवशीकरणाय ओषधिं संप्रार्थ्य नारी पुनः स्वपतिं ब्रूते । हे पते अहं वदामि त्वं नेत् नैव वदेः । एवं पत्युः सर्वत्र वदननिषेधे प्राप्ते स्था- नान्तरे तस्य वाग्व्यापारं दर्शयति । अहशब्दो विनिग्रहार्थीयः । त्वं तु सभायां विद्वत्समाजे वद । अयम् अर्थ: । हे पते यदा मत्समीपम आगच्छसि तदा अहमेव वदामि त्वं तु मदुक्तमेव अनुवद कदापि प्र- तिकूलं मा वादीः | मध्यतिरिक्तस्थानेपि सभायामेव यथेच्छं वद मान्य- ति । एतद् एव प्रकारान्तरेणाह । यथा हे पते त्वम् । इत् अवधा- रणे । ममैव केवल: असाधारण: असः भवेः । अन्यासां नारीणां ना- मधेयमपि [ न कीर्तया: ] न कीर्तयेः ॥ एकादशी ॥ यदि॒ वाति॑ तिरोज॒नं यदि॑ वा न॒स्ति॒रः । इ॒यं ह॒ मह्यं त्वामोष॑धिर्बुदेव॒ न्यान॑यत् ॥ ५ ॥ यदि॑ । वा॒ । असि॑ । ति॒रः ऽजनम् । यदि । वा । न॑यः । ति॒रः । इ॒यम्। ह॒। मह्य॑म् ।त्वाम् । ओष॑धि । ब॒ड्वाऽइ॑व । नि॒ऽआन॑यत् ॥ ५ ॥ क्रियाविशेषणम् एतत् । हे पते यदि तिरोचनम् । ति- र: तिरोभूतम् अचनं गमनं यस्मिन् कर्मणि तत् तिरोचनम् । तिरोभूत- गति: मञ्चक्षुर्विषयो न भवे: । वाशब्दो विकल्पे | यदि वा नद्यः नि- म्नगास्तिरः आवयोर्व्यवधायिका भवेयुः । ह । तथापीत्यर्थः । इयं प्र- स्तुता ओषधिः शङ्खपुष्प्याख्या मह्यं पतिप्रीतिकामिन्यै त्वां पतिं बड्डेव निगृह्येव न्यानयत् नितराम् अभिमुखं नयतु । नयतेर्लेटि अडा- गमः ॐ ॥ तृतीयं सूक्तम् ॥ [ इति ] सप्तमे काण्डे तृतीयोनुवाकः ॥ १ PJ नद्यः. We with PCr. [अ० ४. सू० ४०.] ३५५ सप्तमं काण्डम् | ३७७ चतुर्थेनुवाके त्रीणि सूक्तानि । तत्र दिव्यं सुपर्णम्” इति आद्यसू- के आद्ययर्चा पुष्टिकर्मणि वृषभवपया इन्द्रं यजेत | "दिव्यं सुपर्णम् इ- त्यृषभदण्डिनो वपयेन्द्रं यजते" इत्यादि [ कौ॰३.७] सूत्रम् ॥ अन्वारम्भणीयेष्टौ सारस्वतं पुरोडाशं यस्य व्रतम् " इति अनुमन्त्र- येत । “ सरस्वत्यै च चरुं सरस्वते द्वादशकपालं सरस्वति व्रतेषु [७. .७०] यस्य व्रतम् ” [७, ४१] इति वैतानं सूत्रम [ वै०२. ४] ॥ " " 66 अंति ध- नवगृहकरणार्थं भूशुद्धये “ अति धन्वानि ” इति द्वाभ्याम् ऋभ्यां गृहनिर्माणस्थाने श्येनदेवताकं चरुं जुहुयात् । सूत्रितं हि । न्वानीत्यवशान निवेशनानुचरणानिनयनेज्या" इति [कौ० ५.७] ॥ अग्निष्टोमे हविर्धाने पुरोडाशपिण्डावापानन्तरम् उप्तान् पिण्डान् “श्ये- नो नृचक्षा: इति अनुमन्त्रयेत । सूत्रितं वैताने । हविर्धानं यथा- चमसं दक्षिणत: ” इति प्रक्रम्य “एतं सघस्पा: [ ६.१२३] श्येनो नृच- झा: [७.४२.२] इत्यनुमन्त्रयते” इति [ वै० ३.१२] ॥ 66 2 सर्वव्याधिभैषज्यार्थी व्याधितशरीरं मौजैः पाशै: पर्वसु बड्डा “सोमा- रुद्रा" इति द्वाभ्यां शरपिञ्जलीभिः सह उदकघटं संपात्य अभिमन्त्र्य व्याधितम् आलावयेत् अवसिञ्चेद् वा । तद् उक्तं संहिताविधौ । नाविष्णू [७.३०] सोमारुद्रा [ ७.४३]” इति प्रक्रम्य " मौज्जैः पर्वसु व ड्डा पिञ्जुलीभिरामावयत्यवसिञ्चति” इति [ कौ॰ ४.8 ] ॥ 66 अ- 66 तथा सर्वसंपत्कामः अनेन ब्यूचेन सोमारुद्रौ यजेत उपतिष्ठेत वा ॥ मिथ्याभिशस्तस्य लोकनिन्दानिवृत्त्यर्थं 'शिवास्ते " इत्यनया ओदनं मन्थं वा अभिमन्य दद्यात् ॥ ८८ तथा अनयैव द्रुघणमणिं तदाकृतिं पलाशायोलोहहिरण्यानाम् अन्य- तमस्य मणि वा संपात्य अमिय बनीयात् ॥ सूत्रितं हि । “उतामृतासुः [ ५.१.७] शिवास्ते [७.४४] इत्यभ्या- 'ख्याताय प्रयच्छति । द्रुघणशिरो बनाति । प्रतिरूपं पलाशायोलोहहि- इति [ कौ० ५.१०] ॥ "रण्यानाम् "" 1S' omits च. We with the Faiting. 2S' अतिधन्वानी त्यावसनानिवेशानुचरणा- निःश्येनेज्येति. We with Kausika. BS' दृघण° 1.S' इत्याश्या.. ४८ अथर्वसंहिताभाष्ये 66 सांमनस्यकर्मणि "उभा जिग्यथु: " इत्यनया हत्यादियानं संपात्य अ- भिमन्त्र्य सांमनस्यकामान् आरोप्य सूत्रोक्तप्रकारेण स्वगृहम आगत्य ओ- दनं मन्यं वा संपात्य अभिमन्य सह भोजयेत् । सूत्रितं हि । 'भा जिग्यथुरित्यार्द्रपादाभ्यां सांमनस्यम् | यानेन प्रत्यञ्चो ग्रामान् प्र- 'तिपाद्य प्रयच्छति" इति [ कौ० ५, ६ ] ॥ तथा उक्थ्ये अच्छावाकयाज्याहोमानुमन्त्रणम् अनया ब्रह्मा कुर्यात् । " एतेषां याज्याहोमान इन्द्रावरुणा सुतपौ[ ७.६०] बृहस्पतिर्नः [७. ५३] उभा जिग्यथुः ” [७.४५] इति हि वैतानं सूत्रम् [वै०४.१] ॥ ईर्ष्याविनाशार्थ “ जनाद् विश्वजनीनात्" इत्येनाम् ईर्ष्यालुं पश्यन् जपेत् ॥ " 66 ३७७ तथा तत्रैव कर्मणि अनया सक्तुमन्थम् अभिमन्त्र्य ईर्ष्यावते दद्यात् || तथा तस्मिन्नेव कर्मणि ईर्ष्यावन्तं स्पृशन् एनाम् ऋचं जपेत् ॥ सूत्रितं हि । “ ईर्ष्याया प्राजिम [ ६. १६] जनाद् विश्वजनीनात् [७. ४६] त्वाष्ट्रेणाहम् [७.७६.३] इति प्रतिजापप्रदानाभिमर्शनानि ” इति [ कौ० ४.१२ ] ॥ " तत्र प्रथमा ॥ दि॒व्यं सु॑प॒र्ण प॑य॒सं बृ॒हन्त॑म॒पां गर्म॑ वृष॒भमोष॑धीनाम् । अभीपतो वृष्ट्या तर्पय॑न्त॒मा नो॑नो॒ गोष्ठे र॑यि॒ष्ठां स्था॑पयाति ॥ १ ॥ दि॒व्यम् । सु॒ऽप॒र्णम् । प॒य॒सम् । बृ॒हन्त॑म् । अ॒पाम् । गर्म॑म् । वृष॒भम् । ओष॑धीनाम् । अ॒भी॒प॒तः । वृ॒ष्ट्या । त॒र्पय॑न्तम् । आ । नः॒ । जो॒ऽस्थे । र॒यि॒ऽस्थाम् । स्या॒- पयाति ॥ १ ॥ दिव्यम् दिवम् अर्हतीति दिव्यः । “छन्दसि च” इति यः ॐ । तं सुपर्णम् शोभनपतनं पयसम् पयस्वन्तम् । पर्य:शब्दात् मर्तुपो 1 S' मंत्र्याभिमंत्र्य. 2S' प्रत्यंचात् ग्रामात्. We with Kausiku. S' पयःशब्दादुर्म- नस्यमतुपो. [अ० ४. सू° ४१.]३५६ सप्तमं काण्डम् | ३७९ लुक् । 66 उदकवन्तं बृहन्तम् महान्तम् अपां गर्भम् मध्यभूतम ओ- षधीनां वृषभम् वर्षितारं वृद्धिकरम् । उपलक्षणम् एतत् । सर्वेषामपि वृषभम् । यद्वा अपां वृषभम् ओषधीनां गर्भम् । अभीपत: अभिगताः सर्वतः संगता आपोस्मिन्निति । "ऋक्पूरब्यू: " इति अप् समा- सान्तः । 'व्यन्तरुपसर्गेभ्योप ईत्” । आद्यादित्वात् तसिः । स- र्वतो वृष्ट्या तर्पयन्तम् । विश्वम इति शेषः । यद्वा । क्किप् । छान्दसम् उपसर्गस्य दीर्घत्वम् । कामान् सर्वप्राणिनो वृष्ट्या तर्पयन्तं रयिष्ठाम धनवति प्रदेशे तिष्ठन्तम् ए- वंगुणकं सरस्वन्तं देवं नः अस्मदीये गोष्ठे गोनिवासस्थाने आ स्थापयाति आस्थापयतु । इन्द्र इति विनियोगाद् अवगम्यते । सरस्वांस्तु मन्त्रान्त - रप्रसिद्ध्या । आस्थापनकर्तृत्वेन इन्द्रस्यैव प्राधान्यात् तस्यैव यष्टव्यत्वम् ॥ द्वितीया ॥ X गतौ । अभिपतनशीलान् वृष्टि- > यस्य॑ व्र॒तं पशवो यन्ति॒ सर्वे यस्य॑ व्रत उपतिष्ठ॑न्त आपः । यस्य॑ व्र॒ते पु॑ष्ट॒पति॒र्नवि॑िष्ट॒स्तं सर॑स्वन्त॒मव॑से हवामहे ॥ १ ॥ यस्य॑ । व्र॒तम् । प॒शवः॑ । यन्ति । सर्वे । यस्य॑ । व्र॒ते । उ॒प॒ऽतिष्ठ॑न्ते । आप॑ः । यस्य॑ । व्र॒ते । पु॒ट॒ऽपति॑ । नि॒िऽवि॑ष्टः । तम् । सर॑स्वन्तम् । अव॑से । ह॒- वामहे ॥ १ ॥ यस्य सरस्वतो व्रतम् कर्म सर्वेपि पशवो यन्ति अनुगच्छन्ति । तन्नि- मित्तत्वात् पुष्टेः । यस्य च व्रते कर्मणि आपः उपतिष्ठन्ते परस्परं संग- च्छन्ते । तन्निमित्तत्वाद् वृष्टेः । “अकर्मकाञ्च” इति आत्मनेप- दम । यस्य च व्रते कर्मणि पुष्टिंपतिः तत्तत्पोषणपतिर्निविष्टः । तदधीनत्वाद् वृष्टे: पुटेश्च । तं तादृशं सरस्वन्तम् एतन्नामानं देवम अ- बसे रक्षणाय नृत्यर्थ वा हवामहे आह्वयामः ॥ १ A पुष्ट 1S' स्वरस्वतं. 2S आस्थापनेन कर्तृ BS सरस्वतम्. ३७० अथर्वसंहिताभाष्ये तृतीया ॥ आ प्र॒त्यञ्च॑ दा॒शुषे॑ द॒ाश्व॑से॒ सर॑स्वन्तं पुष्टुपति॑ रयी॒ष्ठाम् । रा॒यस्पोषं॑ श्रव॒स्युं वसा॑ना इह हुवेम॒ सद॑नं रयी॒णाम् ॥ २ ॥ । आ । प्र॒त्यञ्च॑म् । दा॒शुषे॑ । द॒श्व॑स॑म् । सर॑स्वन्तम् । पुष्ट॒ऽपति॑म् । र॒यि॒ऽस्थाम् । रा॒यः । पोष॑म् । श्र॒व॒स्युम् । वसा॑नाः । इ॒ह । हु॒वे॒म॒ । सद॑नम् । र॒- यीणाम् ॥ २ ॥ प्रत्यञ्चम् प्रत्यगञ्चनं हविर्दत्तवतः प्रीणयितुम् अभिमुखं गच्छन्तं दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय दाश्वांसम् इष्टफलं प्रयच्छन्तम् । "दाश्वान साह्वान ०" इति कसौ निपातितः । पुष्टपतिम् पोषणपति रयिष्ठाम् धनस्थाने तिष्ठन्तं रायस्पोषम रायो धनस्य पोषं पोषकम् । पुष पुष्टौ । पचाद्यच् । श्रवस्युम् । श्रव इत्यन्ननाम श्रूयत इति यास्क: ॐ विवा- [ नि० १०. ३] । तद् यजमानानां दातुम् इच्छन्तं रयीणाम धनानां स- दनम् नित्यनिवासस्थानम् एवंविधं सरस्वन्तं देवं वसानाः | सते; परिचरणकर्मत्वाद् अत्र केवलोपि वसतिः परिचरणार्थः । विरादिना परिचरन्तः । वस्तेरादादिकात हेत्वर्थे शानच् रिचरणाद्धेतोः । इह अस्मिन् कर्मणि आ हुवेम आह्वयेम । यते: लिड्याशिष्यङ्” । “बहुलं छन्दसि” इति संप्रसारणम् ४ ॥ चतुर्थी | । 66 "ह्व- अति॒ धन्वा॒न्यत्य॒पस्त॑तर्द श्ये॒नो नृ॒चक्ष अवसानद॒र्शः । तर॒न् विश्वा॒न्यव॑रा॒ रजा॑सीन्द्रेण॒ सख्या॑ शि॒व आ ज॑गम्यात् ॥ १ ॥ अति॑ । धन्वा॑नि । अति॑ । अ॒पः । र्दु । श्ये॒नः । नृ॒ऽचः । अ॒व॒सा॒- नदर्शः । i तर॑न् । विश्वा॑नि । अव॑रा | रजांसि | इन्द्रेण | सख्यो । शिवः । आ । 1 जगम्यात् ॥ १ ॥ १ R द्रावांसं. We with ABBDKKsvc. २Fo we with PPJ Cr. [अ॰ ४. सू° ४२.]३५७ सप्तमं काण्डम् | ३७१ नृचक्षा : नॄणां द्रष्टा सर्वकर्मसाक्षी सर्वैः प्राणिभिर्द्रष्टव्यो वा । तदेवा- ह । अवसानदर्श: अवसाने अन्तभूते धुलोके द्रष्टव्यः । अथ वा अव- सीयते निश्चीयत इति अवसानं कर्मफलं तद् दर्शयतीति अवसानदर्शः । ताहश: श्येनः शंसनीयगतिः सूर्य धन्वानि मरुदेशान् अति अतिक्र म्य अपः उदकानि अति ततर्द । अतिशयेन करोत्वित्यर्थः । तृदिर् हिंसानादरयोः । निरुदकप्रदेशेषि यथा वृष्टिर्भवति तथा प्रभूतं वर्षविति यावत् । किं च अवरा अवराणि धुलोकाद् अधस्त- नानि विश्वानि रजांसि लोकान् तरन् अवतरन् अतिक्रामन् श्येनः स.. ख्या समानख्यानेन मित्रभूतेन इन्द्रेण । सहयोगाभावेपि तृती- या । तेन सह शिवः कल्याणकारी सन् आ जगम्यात् नवगृह- निर्माणस्थानम् आगच्छतु ॥ पञ्चमी ॥ श्ये॒नो नृ॒चषा॑ दि॒व्यः सु॑प॒र्णः स॒हस्र॑पाच्छ॒तयो॑निर्वयो॒धाः । स नो॒ नि य॑च्छ्राद् वसु॒ यत् परा॑भृतम॒स्माक॑मस्तु पि॒तृषु॑ स्व॒धाव॑त् ॥ २ ॥ श्ये॒नः । नृ॒ऽच । दि॒व्यः । सु॒ऽप॒र्णः । स॒हस्र॑ऽपात् । श॒तयो॑नि । व॒- यःऽधाः । स । नः॒ । नि । य॒च्छ॒त् । वसु॑ । यत् । परा॑ऽभृतम् । अ॒स्माक॑म् । अ॒स्तु । पि॒तृषु॑ | स्व॒धाऽव॑त् ॥ २ ॥ नृचक्षाः नॄणां द्रष्टा दिव्यः दिवि भवः सुपर्ण: सुपतनः सहस्रपात् सहस्रकिरणः । पादस्य लोपः समासान्तः । शतयोनि: श- तस्य अपरिमितस्य कार्यस्य कारणभूतः अपरिमितफलस्य मिश्रति वा । अथ वा शतसंख्याकानि योनयः कारणानि प्रतिपदार्थ भिन्नानि असा- धारणानि यस्येति । वयोधाः अन्नस्य धारयिता दाता स तादृश: श्ये- नः सूर्यः नः अस्मान् नि यच्छात् नियच्छतु । चिरकालं स्थापयविन्य- र्थः । अपि च यद् वसुं धनं पराभृतम् अन्यैश्योरादिभिः पराहृतम् 1S' वस्तु for वसु. The text too in S appears to read वस्तु lor चसु. ३८२ अथर्वसंहिताभाष्ये अपहृतम् अस्ति अथ वा यद् वसुं पुरोडाशशकलरूपं पराभृतम् प- राचीनेन पाणिना आहृतं प्रक्षिप्तं तद् वसु॑ अस्माकं पितृषु स्वधावत् स्वधाकारेण हुतम अस्तु ॥ सोमा॑रु॒द्रा वि वृ॑ह॒तं॒ विषूच॒ममी॑वा॒ा या नो॒ गय॑मावि॒वेश॑ । बाधेयां दूरं निरृतिं परा॒चैः कृतं चिदेन: प्रमु॑मुक्तम॒स्मत् ॥ १ ॥ सोमा॑रु॒द्रा । वि । बृ॒ह॒त॒म् । विषूचीम् । अमी॑वा॒ा । या । नः॒ । गय॑म् । । आऽविवेश । “बाधैथाम् । दू॒रम् । निःऽऋ॒तिम् । परा॒चैः । कृ॒तम् । चि॒त् । एन॑ः । प्र । मुमुक्तम् । अ॒स्मत् ॥ १॥ हे सोमारुद्रा । सुप आकार: ४। हे सोमारुद्रौ विषूचीम विष्वग्गमनां वक्ष्यमाणम अमीवाशब्दवाच्यं रोगं वि वृहतम् विनाशय- तम् । वृहूँ उद्यमने । तौदादिकः ४ । या अमीवा रोगः नः अस्माकं गयम् गृहं शरीरं वा आविवेश सर्वतो व्याप्ता । तां वि वृहतम् इति संबन्धः ॥ किं च निरृतिम निकृष्टगमनहेतुं रोगनिदानभूतां पिशाचीं पराचैः पराङ्मुखं दूरं बाधेथाम् । यथा पुनरस्मान् नागच्छति तथा पराङ्मुखं दूरं गमयित्वा नाशयतम् । पराचैरिति । निपातो- यम् उच्चैनीचैरितिवत् ॐ । किं च । चिच्छब्दः चेदर्थे । एन: अ- स्माभिः कृतं चेत् । अप्यर्थे वा चिच्छन्दः । कृतमपि एनः पापम् अस्मत् अस्मत्तः । *X पञ्चमीबहुवचने “पञ्चम्या अत्” ॐ । प्र मुसु- क्तम् प्रकर्षेण मोचयतम् । हुमुञ्चदे: शप: शु: है ॥ सप्तमी ॥ सोमा॑रुद्रा यु॒वमे॒तान्य॒स्मद् विश्वा॑ त॒नूषु॑ भेष॒ज्ञानि॑ धत्तम् । अव॑ स्यतं मुञ्चतं॒ यन्तो॒ अस॑त् त॒नूषु॑ व॒धं कृ॒तमेनो॑ अ॒स्मत् ॥ २ ॥ १ P अस्मात्. 1 See note 1 on the previous page. 28 पराचीने 3S' वृहु. [अ० ४. सू° ४४.]३५९ सप्तमं काण्डम् | ३८३ सोमा॑रुद्रा । युवम । ए॒तानि॑ । अ॒स्मत् । विश्वा॑ । त॒नू॒र्षु । भेष॒जानि॑ । ध॒त्त॒म् । अव॑ । स्य॒त॒म् । मुञ्चत॑म् । यत् । नः॒ । अस॑त् । त॒नूषु॑ । ब॒द्धम् । कृतम । एन॑ः । अस्मत् ॥ २ ॥ 2 षष्ठ्याः हे सोमारुद्रा हे सोमारुद्रौ युवम् युवाम् अस्मत् । " सुपां सुलक्॰" इति लुक् । व्यत्ययो वा विभक्तेः । अस्मत् अस्माकं तनूषु शरीरेषु विश्वा सर्वाणि एतानि रोगनिर्हरणक्षमत्वेन प्रसि- द्धानि भेषजानि धत्तम् स्थापयतम् । किं च नः अस्माकं तनूषु बद्धम् संबद्धं यत् अस्माभिः कृतम् एनः पापम् असत् स्यात् अस्ति वा तद् अस्मत् अस्मन्सकाशाद् मुञ्चतम् मोचयतं विश्लेषयतम् । ततो मुक्का तद् षो अन्तकर्मणि । लोटि अव स्थतम् अवसाययतं विनाशयतम् । रूपम् ॥ अष्टमी | शिवास्त एका अशिवास्त एकाः सर्वा बिभर्षि सुमन॒स्यमा॑नः । ति॒स्रो वाच॒ो निहि॑ता अ॒न्तर॒स्मिन् तासामेका वि प॑पा॒तानु॒ घोष॑म् ॥१॥ शि॒वाः । ते॒ । एकः । अशवाः । ते॒ । एकः । सर्वाः । वि॒भष॒ । सु॒ऽम॒न॒- स्यमा॑नः । 1 ति॒स्रः । वाच॑ः । निऽर्हः । अन्तः । अ॒स्मिन् । तासा॑म् । एक । वि। प॒ा । अनु॑ । घोष॑म् ॥ १ ॥ सर्वा हि वाक् परापश्यन्ती मध्यमावैखरीरूपचतुरवस्थापन्ना । तत्र प राद्यास्तिस्रोवस्था देहान्तरवस्थानाद् न परेभ्योर्थं प्रतिपादयितुं क्षमाः । वैखरी तु ताल्वोष्ठादिस्यानेषु वर्णपदवाक्यरूपेण अभिव्यज्यमाना परश्रो- त्रग्रहणयोग्या भवति । एवं पराद्यवस्थापन्ना वाक् स्तुतिरूपा निन्दारू- पा चेति द्विविधा भवति । तथा च अस्या ऋचः अयम् अर्थः 1 ते इति युष्मच्छन्देन विभषति मध्यमपुरुषेण च मिथ्याभिशस्त: पुरुषोऽभि- धीयते । हे अकारणं निन्दित पुरुष ते तव विषये शिवाः स्तुतिरूपा: ३६४ अथर्वसंहिताभाष्ये कल्याण्य: एका: अन्या वाचः सन्ति । तथा ते तक विषये अशिवाः अस्तुतिरूपा निन्दार्था एका: अन्या वाचः सन्ति । सर्वास्ता उभयीर्वा- चः त्वं सुमनस्यमानः । सुमना इवाचरन् । आचारार्थे "कर्तुः क्यङ्ग्” । स्तुतिवाक्यश्रवणे यथा सुमनस्कत्वं प्राप्नोषि एवं नि न्दावाक्य श्रवणेपि सौमनस्यं प्राप्नुवन् बिभर्षि विभूहि । लट् । लोड स्तुतिनिन्दाजातहर्षविषादयोरपि समानं सौमनस्यं प्राप्नुही- त्यर्थः । अथ वाचः पराद्यवस्थाचतुष्टयात्मकत्वेपि प्रथमावस्थात्रयरूपाया बाचो नार्थप्रत्यायकत्वं तुरीयावस्थापन्नायास्तु अर्थबोधकत्वम् इति उत्तरा- नाह | तासां पूर्वोक्तानां द्वितयीनां वाचां मध्ये तिस्रो वाचः पराद्याः अस्मिन् शब्दप्रयोक्तरि पुरुषे अन्तः देहमध्ये निहिताः अवस्थिता भव- न्ति । एका वैखरीरूपा घोषम् अनु ताल्वोष्ठव्यापारजन्यं ध्वनिम् अनु- विशेषेण वर्णपदादिरूपेण वर्तते । यद्वा पूर्वार्धेन नि- न्दावाक्यस्य स्तुतिवाक्यसमानताप्रतिपत्तिम् आपाद्य निन्दावाक्यप्रयोगेपि प्रयोक्तुरेव महती बाधा नाभियुज्यमानस्य बाधेत्याह । तासाम् अशि- वानां निन्दारूपाणां वाचां मध्ये तिस्रो वाचः पराद्याः अस्मिन् मि- थ्यापवदितरि जने अन्तर्निहिताः । एका वाक् वैखरी घोषम् जनसंघ- ध्वनिम् अनुलक्ष्य वि पपात निन्दावेन विरुद्धा पतिता । अयम् अर्थः । निन्दावाक्यस्यापि परादिचतुष्टयात्मकत्वात् तादृशवाक्यप्रयोक्तशरीरमध्ये त्र- याणां भागानाम् अवस्थानात तस्मिन्नेव निन्दा महती | मिथ्याभियुज्य माने तु एक एव भागः पतित इति नास्ति निन्देति ॥ नवमी ॥ उ॒भा जिंग्यथुर्न परा॑ जयेथे न प जिग्ये कत॒रश्चनैन॑योः । इन्द्र॑श्च॑ विष्णो॒णो॒ यदप॑स्पृधेया॑ त्रेधा स॒हस्रं वि तदैरयेथाम् ॥ १ ॥ उभा । जिग्यथुः । न । परा॑ । जा॑ये॒थो॒ इति॑ । न । परा॑ | जिग्ये | कतरः । चन । एनयोः । 1 १ BDKK SVC इंद्रश्च विष्णो. We willh A BRPPJCr. 1S द्वितीयानां. [अ० ४. सू० ४६.]३६१ सप्तमं काण्डम् । ३६५ • इन्द्र॑ । च॒ । वि॒ष्ण॒णो॒ इति॑ । यत् । अप॑स्पृधेथाम् । त्रे॒धा । स॒हस्र॑म् । वि । तत् । ऐरयेथाम् ॥ १॥ 66 "9 हे इन्द्राविष्णू उभा उभौ युवां जिग्यथुः सर्वदा जयथ एव । छा- 'सन्लिटोजें: ' न्दसो लिट् । इति कुत्वम् । न कदाचिदपि परा जयेथे । अन्यैर्न जीयेथे इत्यर्थः । “विपराभ्यां जेः” इति आत्मनेपदम् । किम् एतौ परस्परसाहाय्याज्जेतारौ अपराजितौ च । नेत्याह । एनयोः इन्द्राविष्णवोर्युवयोर्मध्ये कतरश्चन एकोपि । "किं- यत्तदो निर्धारणे द्वयोरेकस्य डतरच्” । न परा जिग्ये नान्यैः पराजितो भवति ॥ हे विष्णो इन्द्रश्च त्वं च युवां यद् वस्तु प्रति अ पस्पृधेयाम अस्पर्धेथाम् असुरैः सह । 2. “अपस्पृधेथाम् आनृचु:०" तद् वस्तु इति स्पर्धतेर्लङि द्विर्वचनं संप्रसारणं च निपात्यते । त्रेधा त्रिधा लोकवेदवागात्मना स्थितं सहस्रम् अपरिमितं तद् वस्तु व्यै- रयेथाम् । व्यक्रमेथाम् इत्यर्थः । विक्रमणं च वैष्णवमपि ऐकात्म्याद् उभयोरित्युच्यते । अत्र ऐतरेयब्राह्मणम् । “उभा जिग्यधुरित्युभौ हि तो जिग्यतुः” इत्यादि “इन्द्रश्च ह वै विष्णुश्वासुरैर्युयुधा । तान् ह स्म 'जित्वोचतुः कल्पामहा इति । ते ह तथेत्यसुरा ऊचुः । सोब्रवीद् इन्द्रो ' यावद् एवायं विष्णुस्त्रिर्विक्रमते तावद् अस्माकम् अथ युष्माकम् इतरद् इति । स इमालोकान् विचक्रमेथो वेदान अथोवाचम् । तदाहुः किं 'तत् सहस्रम् इतीमे लोका इमे वेदा अथो वाग् इति ब्रूयात्" इत्य- न्तम् अनुसंधेयम् [ ऐ॰ब्रा॰ ६.१५] ॥ । 66 66 दशमी ॥ जना॑द् विश्वज॒नीन, सिन्धुतस्पर्याभृ॑तम् । दूरात त्वा॑ मन्य॒ उद्धृतमीर्ष्याया॒ नाम॑ भेष॒जम् ॥ १ ॥ जना॑त् । वि॒श्व॒ऽज॒बना॑त् । स॒न्धु॒तः । परि॑ । आऽभृ॑तम् । दूरात् । वा । म॒न्ये॒ । उत्ऽभृ॑तम् । ई॒र्ष्याया॑ः । नाम॑ । भेष॒जम् ॥ १ ॥ दुरावा. १ PJ अर्पऽस्पृ. We with PCr. २ ३८६ अथर्वसंहिताभाष्ये अत्र ईर्ष्यानिवर्तनक्षमम् औषधं संबोध्यते ॥ विश्वजनीनात् विश्वजन- हितात् । “आत्मन्विश्वजनभोगोत्तरपदात् खः" इति खः । ता- हशात् जनात् । जनपदाद् इत्यर्थः । एकदेशेन व्यपदेशो भीमसेनो भी- म इतिवत् । तथा सिन्धुतः समुद्रात् । परिः पञ्चम्यर्थानुवा- दी । आभृतम् आहृतम् । हु“हृग्रहोर्भः” । दूरात दूरदेशाद् उद्धृतम् उद्धृतं वा त्वां सक्नुमन्थलक्षणम् औषधम् ई- र्ष्यायाः क्रोधस्य नाम खलु भेषजम् निवर्तनक्षमम् औषधं मन्ये जा- मन ज्ञाने । दिवादित्वात् श्यन् । लटि उत्तमैकवचने तथा नामि । रूपम् ॥ [ इति ] चतुर्थेनुवाके प्रथमं सूक्तम् । ईर्ष्याविनाशकर्मणि तप्तपरशुना काथितम् उदकम् 'अग्नेरिवास्य दह- तः इत्यनया अभिमन्त्र्य ईर्ष्यालुं पाययेत् । “अमेरिवेति परशुफा- ण्टम्” इति [ कौ० ४.१२] सूत्रात् ॥ सर्वव्याधिभैषज्यार्थ व्याधितशरीरं मौजैः पाशै: पर्वसु बड्डा “सिनी- वालि ” इति नवर्चेन शरपिञ्जलीभिः सह उदकघटं संपात्य अभिमन्य व्याधितम आसावयेत् अवसिञ्चेद् वा । तद् उक्तं संहिताविधौ । “सो- 'मारुद्रा [ ७.४३] सिनीवालि [ ७.४७] वि ते मुञ्चामि [ ७.८३] शुम्भ- “नी [७.११७] इति मौजै: पर्वसु बड्डा पिञ्जलीभिरासावयत्यवसिञ्चति ” इति [ कौ॰४.४] ॥ ९ ८८ " 66 अग्नाविष्णू [ ७. तथा सर्वसंपत्कामः अनेन नवर्चेन यथालिङ्गं सिनीवाली कुहू राका देवपत्न्य इति चतस्रो देवता यजेत उपतिष्ठेत वा । ३०] सोमारुद्रा [ ७.४३] सिनीवालि पृ॑थुटुके [७.४७] बृहस्पतिर्नः [७. ५३ ] इति कौशिकं सूत्रम [ कौ०७.१०] ॥ "" 66 "" तथा दर्शयागे 'सिनीवालि इति तृचेन सिनीवालीदेवतां परिगृ- ह्रीयात् । [तद् उक्तं वैताने] | "देवताः परिगृहलति । सिनीवालि पृथु - टुक इति मन्त्रोक्ताम अमावास्यायाम्” इति [ वै० १.१] ॥ दर्शयाग एव " कुहूं देवीम्” इति द्व्यचेन कुहूं देवीं परिगृह्णीयात् ॥ [अ॰ ४. सू° ४४.]३६३ सप्तमं काण्डम् । ३८७ 66 पूर्णमासयागे “राकाम अहम्” इति द्व्यचेन राकां देवीं परिगृह्णीयात् ॥ 'कुहूं देवीम् [७. ४९] यत् ते देवा अकृण्वन् भागधेयम् [७.८४] इत्य- 'मावास्यायाम् । राकाम अहम् [७. ५०] पूर्णा पश्चात् [७.८५] इति पौर्णमास्याम्” इति वैतानसूत्रात् [वै०१.१] ॥ 66 ८८ ८८ दर्शपूर्णमासयोः पत्नीसंयाजेषु “देवानां पत्नीः” इति द्व्यचेन देवप लीयागम् अनुमन्त्रयेत । “सं वर्चसा [ ६. ५३.३] देवानां पत्नी: [७.५१ ] सुगार्हपत्यः [१२.२.४५] इति पत्नीसंयाजान्" इति हि वैतानं सूत्रम [वै०१.४] ॥ तत्र प्रथमा || अग्नेरि॑वास्य॒ दह॑तो द॒ावस्य॒ दह॑त॒: पृथ॑क् । ए॒तामे॒तस्ये॒र्ष्यामु॒ग्निमि॑व शमय ॥ १ ॥ अ॒ग्नेऽइ॑व । अ॒स्य॒ । दह॑तः । दा॒वस्य॑ । दह॑तः । पृथ॑क् । ए॒ताम् । ए॒तस्य॑ | ई॒र्ष्याम् । उ॒द्वाँ । अ॒ग्निम्ऽइ॑व । श॒मय॒ ॥ १ ॥
अमेरिव दहतः क्रोधेन मदीयकार्याणि विनाशयतः अस्य पुर:परिह- श्यमानस्य ईर्ष्यालो तथा पृथक् प्रत्येकं प्रतिपदार्थ दहतः भस्मीकुर्वतो दावस्य । अत्र उपमावाचक इवशब्दोऽध्याहार्यः । दावस्य अग्नेरिव पृ- थक् दहतः एतस्य पुरोवर्तिनः क्रुध्यत: पुरुषस्य । पुरोवर्तिनम् ईर्ष्या- लुम् इदमेतच्छन्दाभ्याम् अङ्गुल्या निर्दिशति । तादृशस्य पुरुषस्य एतां मद्विषये प्रयुज्यमानाम् ईर्ष्याम् उद्गा उदकेन । “ पद्दन्नोमास्” " इत्यादिना उदकस्य उदन्भावः । तप्तपरशुकथितेनोदकेन शमय शान्तां कुर्विति ईर्ष्यानिवारको देवः संबोध्यते । तत्र दृष्टान्तः । अग्नि- मिवेति । यथा अग्निं ज्वलन्नम् उद्गा उदकेन शमयन्ति तद्वत् ॥ द्वितीया ॥ सिनी॑वाल॒ पृथ॑टुके या दे॒वाना॑मसि स्वसा॑ । १ B appears to read त्वा° clhanged स॒त्ता BDRS दवाना". We witlh AKKC.. KR B "मृत्ता". "मुत्ता". "मुन्ना". PPJ उत्बा. C. उत्ता. We withwayana. ADKSV r". C- भु- "मुन्ना". २B मिमिव ३ ३८ अथर्वसंहिताभाष्ये जुषस्व॑ ह॒व्यमाहु॑तं प्र॒जां देवि दिदिडि नः ॥ १ ॥ सिनी॑वाल | पृथ॑ऽस्तुके । या । दे॒वाना॑म् । अ॑सि॒ । स्वसा॑ । जुषस्व॑ | ह॒व्यम् । आऽहु॑तम् । प्र॒ऽजाम् । दे॒व । दि॒दि॒व । नः॑ः ॥ १॥ दृष्टचन्द्रा अमावास्या सिनीवाली स्त्रीत्वेन रूप्यते । हे सिनीवालि । अत्र यास्कः । सिनम् अन्नं भवति सिनाति भूतानि वालं पर्व वृणो- नेस्तस्मिन्नन्नवती वालिनी वा वालेनैवास्याम अणुवाञ्चन्द्रमा सेवितव्यो भवतीति वेति [ नि० ११.३१] । पर्वण्यन्नवतीति अल्पकलचन्द्रोपेतेति वे- ति तस्यर्थ: । तादृश हे सिनीवालि पृथुष्टुके पृथुजघने पृथुकेशस्तुके वा। स्त्यायतेः स्तुकशब्दः । बहुभिः संस्तुते वा । प्रस्तौ तेर्निष्ठातकारस्य वर्णोपजनश्छान्दसः ४ । या त्वं देवानां स्वसा स्व- थं सारिणी वृष्ट्यादिना असि भवसि भगिनी वा समानकार्यत्वात् सा त्वम् आहुतम् अभिमुखं प्रक्षिप्तं हव्यम् हवि: जुषस्व सेवस्व । किं च हे देवि सिनीवालि नः अस्माकं प्रजाम् पुत्रादिकां दिदिदि उपचिनु । दे- हीत्यर्थः । दिहेर्दिशतेर्वा लोटि शपः शुः ॥ तृतीया || या सु॑वा॒ाहुः स्व॑मु॒रिः सु॒षूमा॑ बहुसूव॑री । तस्यै विश्पत्न्यै ह॒विः सिनीवा॒ाल्यै जु॑होतन ॥ २ ॥ या । सुऽबाहुः । सुऽअङ्गुर । सु॒ऽसूमा॑ । ब॒हुऽसूव॑री । तस्यै । विश्पत्न्यै | हविः । सिनीवाल्यै | जुहोतन ॥ २ ॥ या सिनीवाली सुबाहु: सुपाणि: स्वगुरि: शोभनाङ्गुलि: सुषूमा सु- योनिः । सूते: सूमशब्द: । सुष्ठु प्रसवित्री वा । बहुसूवरी बह्वीनां प्रजानां सवित्री । सूतेः कनिष् । “वनो र च” इति डीफो । तस्यै सिनीवाल्यै विश्पत्न्यै विशां प्रजानां पालयि- “विभाषा सपूर्वस्य” इति पत्युर्नकारः । अयस्मयादित्वेन त्र्यै । २ PP दि॒द्धिः १ P अ॒सि॒ Cr असि॑ changed to अ॒ We with P J. word! We with J C. ३ P बाहु. ias one [अ० ४. सू° ४९.] ३६४ · सप्तमं काण्डम् । ३८९ हवि: जुहोतन जुहुत हे ऋविग्य- “तप्तनतनथनाश्च " इति तस्य तनबादेशः । पित्त्वेन भवाद् विशो जश्त्वाभावः हु । जमानाः । ङित्त्वाभावाद् गुणः ४ ॥ " चतुर्थी ॥ या वि॒श्पीन्द्र॒मसि॑ म॒तीची॑ स॒हस्र॑स्तुकाभि॒यन्त दे॒वी । विष्णोः पल तुभ्यं राता ह॒वींषि पति देव राध॑से चोदयस्व ॥ ३ ॥ या । वि॒श्पत् । इन्द्र॑म् | अ॑सि॒ | म॒ती | स॒हस्र॑ऽस्तुका । अ॒भि॒ऽयन् । । । देवी । विष्णो॑ । प॒ । तु॒भ्य॑म् । रा॒ता । ह॒वींषि॑ि । पति॑म् । दे॒वि॒ । राध॑से । च॒- यस्व ॥ ३ ॥ या सिनीवाली विश्पत्नी विशां पालयित्री इन्द्रम परमैश्वर्यसंपन्नं देवं प्रतीची प्रत्यगञ्चना असि भवसि । अमावास्यायाम् इन्द्रस्य इज्यमान- त्वाद् इन्द्रं प्रतीचीत्युक्तम् । कीदृशी । सहस्रस्तुका | सहस्रशब्दो बहु- बाची | बहुकेशस्तुका पृथुजघना वा सहस्रसंख्याकैः स्तोतृभिः संस्तुता वा । अभियन्ती अभिमुखं गच्छन्ती यष्टव्यान् देवान् । यद्वा फलप्रदा- नाय अस्मान् अभिगच्छन्ती देवी द्योतनशीला । किं च हे विष्णोः पनि विष्णोर्व्यापनशीलस्य देवस्य इन्द्रस्य वा पनि तुभ्यं हवींषि राता रातानि दत्तानि । अतः हे देवि सिनीवालि तुष्टा त्वं पतिम् वदीयम् इन्द्रं राधसे । राध इति धननाम । “क्रियार्थोपपदस्य” इति चतुर्थी ४ । अस्मभ्यं धनं दातुं चोदयस्व प्रेरयस्व ॥ पञ्चमी ॥ कुहूं दे॒वीं सु॒कृते॑ विना सम॒स्मिन् य॒ज्ञे सु॒हवा॑ जोहवीमि । सा नो॑नो॒ रथं वि॒िश्ववा॑रं नि य॑च्छाद् ददा॑तु वीरं श॒तदा॑यमुक्थ्य॒म् ॥ १ ॥ कुहूम | दे॒वीम् । सु॒ऽकृत॑म् । वि॒द्मनाऽअ॑प॑सम् । अ॒स्मिन् । य॒ज्ञे । सु॒ऽह॒वा॑ । जोहवीमि । १ P असि. २PC विद्मनाऽअर्प. We with P J ३९० अथर्वसंहिताभाष्ये सा । नः । र॒यिम् । वि॒श्वऽवा॑रम् । नि । य॒च्छा॒त् । ददा॑तु । वी॒रम् । श॒- तऽदा॑यम् । उ॒क्थ्या॑म् ॥ १॥ Z कुहूशब्दं बहुधा सती हूयत इति वा ताहशीं कुहूम अ- नष्टचन्द्रा अमावास्या कुहू: । तां देवीम् । यास्को निरुवाच । कुहूर्गृहतेः क्काभूद् इति वा क काहुतं हविर्जुहोतीति वेति [नि०११.३२]४ । स्मिन् यज्ञे दर्शयागे सर्वाभिलषितसाधने कर्मणि च जोहवीमि भृशम् आह्वयामि । ह्वयतेरिदं रूपं जुहोतेर्वा । हविषा यजामि । तां वि- शिनष्टि । सुकृतम सुकर्माणं विद्मनापसम् । अप इति कर्मनाम | वि दिनकर्माणम् । विदेः औणादिको मक् प्रत्ययः । [विझो वेद- नम् । ] तद्वत् विद्मनम् । पामादिलक्षणो नप्रत्ययः । तादृशम अपः कर्म यस्या इति विग्रहः ॐ । सुहवाम् शोभनाह्वानाम् । सा कु- हू: विश्ववारम् सर्वैर्वरणीयं रयिम् धनं नः अस्मभ्यं नि यच्छात् नि- यमयतु स्थापयतु । प्रयच्छवित्यर्थः । तथा शतदायम् बहुधनं बहुमदं वा उक्थ्यम प्रशस्यं स्तोत्रा वा वीरम् विक्रान्तं पुत्रं ददातु प्रयच्छतु ॥ षष्ठी ॥ कुहूर्दे॒वाना॑म॒मृत॑स्य॒ पत्नी॑ ह॒व्या॑ नो अस्य ह॒विषो॑ जुषेत । शृ॒णोतु॑ य॒ज्ञमु॑श॒ती नो॑ अ॒द्य रा॒यस्पोष॑ चिके॒तुष दधातु ॥ २ ॥ कुहू | दे॒वाना॑म् । अ॒मृत॑स्य । पत्नी॑ । ह॒व्या॑ । नः॒ । अ॒स्य॒ । ह॒विषि॑ । जुषत् । शृ॒णोतु॑ । य॒ज्ञम् । उ॒श॒ती । नः । अद्य | रा॒यः । पोष॑म् । च॒के॒तुष । धातु ॥ २ ॥ देवानाम् । निर्धारणे षष्ठी । देवानां मध्ये कुहूदेवी अमृतस्य अमृतत्वस्य अविनाशस्य उदकस्य वा पत्नी पालयित्री । यद्वा देवानां मध्ये यः अमृतः अविनश्वरो देवस्तस्य पत्नी नारी । अथवा दे- वानाम् इति सर्वविकारोपलक्षणम् । सर्वेषां भूतानाम अमृतस्य च ष- १P वि॒श्वरम् fict [अ० ४. सू० ५०.] ३६५ सप्तमं काण्डम् । ३९१ माना । ली पालयित्री हव्या आह्वानार्हा नः अस्मदीयस्य अस्य दीयमानस्य ह- विषः । कर्मण: संप्रदानत्वात् चतुर्थ्यर्थे षष्ठी | अस्मदीयम् इदं हवि: जुषेत सेवेत । किं च नः अस्मदीयं यज्ञम् उशती कामय- ॐ वश कान्तौ । शतरि "ग्रहिज्या" इत्यादिना संप्रसा- अद्य इदानीं शृणोतु । अस्मदीयम् आह्वानम् इति शे- षः । ततः चिकितुषी अस्मदीयं यज्ञं ज्ञातवती राय: धनस्य पोषम पु- ष्टिं दधातु अस्माकं विदधातु । चिकितुषीति । कित ज्ञाने । क- सौ ङीपि संप्रसारणे रूपम् ॥ रणम् । सप्तमी ॥ 66 रा॒काम॒हं सु॒हवा॑ सु॒ष्टुती हु॑वे शृ॒णोतु॑ नः सु॒भगा॒ा बोध॑तु॒ त्मन । सीव्य॒वप॑: सूच्याच्छिद्यमानया ददा॑तु वी॒रं श॒तदा॑यमु॒क्थ्यम् ॥ १ ॥ रा॒काम् । अ॒हम् । सु॑ऽहवा॑ । सु॒ऽस्तु॒त । हु॒वे॒ । शृ॒णोतु॑ । नः॒ः । सु॒ऽभगा॑ । बोध॑तु । त्मना॑ । सीव्य॑तु | अर्पः । सूच्या । अच्छिद्यमानया । ददा॑तु । वी॒रम् | श॒तऽदा॑- यम् । उ॒क्थ्यम् ॥ १ ॥ संपूर्णचन्द्रा पौर्णमासी राका | तां देवीं सुहवाम शोभनाह्वानाम् आ- ह्वानप्रयोजनकारिणीं सुष्टुती शोभनया स्तुत्या अहं हुवे आह्वयामि । सा च सुभगा सुज्ञानादिका नः अस्माकं शृणोतु आह्वानम् । श्रुत्वा च त्मना “मन्त्रेष्वाड्यादेरात्मनः" इति आकारलोपः । आत्मना । स्व- यमेव बोधतु बुध्यताम् अस्मदभिप्रायम् । बुड्डा च अपः कर्म प्रजनन- लक्षणं सीव्यतु । अपः प्रजननकर्मेति हि यास्कः [नि॰११.३१] । तत् अच्छिद्यमानया सूच्या सूचिस्थानीयया सीवन्या नाड्या सीव्यतु सं- X षिवु तन्तुसंताने । दैवादिकः । “हलि च" इ- यथा वस्त्रादिकं सूच्या स्यूतं चिरं कार्यक्षमं भवति 'राका ह वा एतां पुरुषस्य सेवनीं सीव्यति यैषा तनोतु बनातु । ति दीर्घःX । एवम् इदं करोतु । १P सुहव. 66 · ३९२ अथर्वसंहिताभाष्ये 'शिवेधि | पुमांसोस्य पुत्रा जायन्ते” इति ऐतरेयश्रुतेः [ ऐ० ब्रा० ३. ३७] । तथा च कृत्वा वीरम् विक्रान्तं पुत्रं शतदायम् बहुधनं ब- हुप्रदं वा उक्थ्यम् कर्मभिः स्तोत्राई ददातु प्रयच्छतु ॥ अष्टमी | यस्तै राके सुम॒तय॑ सु॒पेश॑सो॒ याभि॒र्ददा॑सि दा॒शुषे॒ वसू॑नि । ताभि॑नो॑ अ॒द्य सु॒मना॑ उ॒पाम॑हि सहस्रपो॒ोषं सु॑भगे ररा॑णा ॥ २ ॥ या । ते॒ । राके॒ । सु॒ऽम॒तय॑ः । सु॒ऽपेश॑सः । याभि॑ । ददा॑सि । दा॒शुषे॑ । वसू॑नि । ताभि॑ । नः॒ । अ॒द्य । सु॒ऽमना॑ । उप॒ऽआग॑हि । स॒ह॒स्रुऽपोषम् । सु॒ऽभगे। ररा॑णा ॥ २ ॥ हे राके देवि यास्ते तव सुमतयः कल्याणबुद्धयः अनुग्रहात्मिका: सु- पेशस: सुरूपा: शोभनविषया वा यास्ते सुष्टुतयः सुरूपा इति वा याभिः सुमतिभि: दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय वसूनि धनानि ददासि प्रय- च्छसि ताभिः सुमतिभिरुपलक्षिता तथाभूतसंकल्पा नः अस्मान् अद्य इदानीं सुमना भूत्वा उपागहि उपागच्छ । X गमेः शपो लुकि मलोपः । तस्यासिद्धत्वेन हेर्लुगभावः & । किं कुर्वती । हे सुभगे शोभनसौभाग्ये कल्याणधनप्रापिणि वा राके सहस्रपोषम् बहूनां धनानां पोषं पुष्टिं रराणा प्रयच्छन्ती उपागच्छेति । रातेर्व्यत्ययेन आत्म- नेपदम् । शप: श्रुः ॥ नवमी ॥ दे॒वानां॒ पत्नी॑रुश॒तीर॑वन्तु नः प्राव॑न्तु नस्तु॒जये॒ वाज॑सातये । याः पार्थि॑वासो॒ या अ॒पामपि॑ व्र॒ते ता नो॑ दे॒वीः सु॒हवा॒ाः शर्म॑ यच्छन्तु ॥ १ ॥ दे॒वाना॑म् । पत्नी॑ । उ॒श॒तीः । अवन्तु । नः । प्र । अ॒व॒न्तु॒ । नः॒ । तु॒जये॑ । वाज॑ऽसातये । १ DK S सहस्रपापं. We with ABBKRVC. २P ददा॑ति. [अ० ४. सू' ५१.]३६६ सप्तमं काण्डम् । ३९३ याः । पार्थिवासः । याः । अ॒पाम् । अपि॑ । व्र॒ते । ताः । नः । दे॒वीः । सुऽ- ह॒वा॑ । शर्म॑ । य॒च्छन्तु॒ ॥ १ ॥ 1 देवानां पत्नी: पत्न्यः उशती: उशन्यः कामयमानाः नः अस्मान् अ- वन्तु रक्षन्तु | तथा नः अस्माकं तुजये तोकाय अपत्याय वाजसातये अनलाभाय च प्रावन्तु प्रकर्षेण आगच्छन्तु रक्षन्तु वा । ॠ अव र क्षणादिषु ॥ किं च या देवपत्न्यः पार्थिवासः पार्थिव्यः । पृथि - वीस्थाना इत्यर्थः । याश्च । अपिशब्दः चार्थे । अपां व्रते कर्मणि कार- के अन्तरिक्षे स्थितास्ता देवी: देव्यः सुहवा: शोभनाह्वाना नः स्मभ्यं शर्म सुखं गृहं वा यच्छतु । वचनव्यत्ययः । यच्छन्तु इत्यर्थः ॥ यच्छन्तु प्र- दशमी | उ॒त झा व्य॑न्तु दे॒वय॑त्नीरन्द्र॒ाण्य॑ग्नाय्य॒श्विनी राट् । आ रोद॑सी वरुणा॒नी शृ॒णोतु॒ व्यन्तु॑ दे॒वीर्य ऋतुर्जनी॑नाम् ॥ २ ॥ उ॒त । ग्नाः । व्य॒न्तु॒ । दे॒वऽप॑नीः । इ॒न्द्रा॒णी । अ॒ग्नयो॑ । अ॒श्व । राट् । आ । रोद॑सी । व॒रुणा॒ानी । शृ॒णोतु । व्यन्तु॑ । दे॒वीः । यः । ऋ॒तुः । जनी॑- नाम् ॥ २ ॥ उत अपि च वपत्नी: देवाः पतयो यासां ताः देवानां पल्य इति वा | झा: देव्यः व्यन्तु कामयन्ताम् अनन्तु वा । हवींषीति शेष: । ता देवपत्नीदर्शयति । इन्द्राणी इन्द्रस्य पत्नी । इति ङीषानुकोछ । अनायी अग्ने: पत्नी । " "इन्द्रवरुण● x “वृषाकप्यनि- अश्विनी रोदसी रु सर्वतो वा कुसितकुसीदानाम् उदात्त:" इति ऐकारादेशो ङीप् च ४ । अश्विनोर्जाया राट् राजन्ती । हुराजतेः किप्ड । द्रस्य जाया वरुणानी वरुणस्य पत्नी आ शृणोतु अभिमुखं १ BDS ३ for १. We with AKKVC.. 1 This is another instance of Sayana's striet adlerence to iiis text such as if was. He cond easily lhave clhanged the reading to यच्छन्तु " he had considered it right to change his readings. So S. ३९४ अथर्वसंहिताभाष्ये शृणोतु । अस्मदीयं हव्यं व्यन्तु अश्वन्तु कामयन्ता वा हवींषि देवीदें- व्यः । कस्मिन् काले हविःकामनं तम् आह । यः जनीनां जायानाम् ऋतु: कालस्तस्मिन् । पत्नीसंयाजकाल इत्यर्थः । अत्र 'अपि च 56 झा व्यन्तु देवपत्न्यः इन्द्राणीन्द्रस्य पत्नी । अनाय्यः पत्नी | अश्वि- न्यश्विनो: पत्नी | राट् राजते: । रोदसी रुद्रस्य पत्नी । वरुणानी " [च] वरुणस्य पत्नी । व्यन्तु देव्यः कामयन्ताम् । य ऋतुः कालो जा- यानाम् " " इति निरुक्तम् अनुसंधेयम् [नि० १२.४६]४ ॥ 66 [ इति ] चतुर्थेनुवाके द्वितीयं सूक्तम् ॥ ● द्यूतजयकर्मणि स्थलशुद्धिम् अक्षांधिवासनं च कृत्वा “यथा वृक्षम् अ- इति नवचेंन अक्षान् अभिमन्य द्यूतं कुर्यात् । सूत्रितं हि । 'पूर्वास्वषाढासु गर्ने खनति । उत्तरासु संभिनति । आदेवनं संस्तीर्य । 'उद्भिन्दतीं संजयन्तीम [ ४.३८] यथा वृक्षम् अशनि: [७ ५२ ] इदम् उग्राय [७. ११४] इति वासितान् अक्षान् निवपति" इति [ कौ° ५.५] ॥ सर्वफलकाम: "बृहस्पतिर्नः” इति ऋचा बृहस्पतिं यजेत उपतिष्ठेत वा । बृहस्पतिर्नः [ ७, ५३] यत् ते देवा: ” [७.६४] इति हि सू- त्रम् [कौ० ७.१०] ॥ शनिः 66 ८८ 66 तथा उक्थ्यऋतौ ब्राह्मणाच्छंसिनो याज्याहोमम् अनया ब्रह्मा अनुमन्त्र- येत । उक्तं वैताने । एतेषां याज्याहोमान् इन्द्रावरुणा सुतपौ [७. ५६] बृहस्पतिर्नः [७. ५३] उभा जिग्यपुः ” [७.४५] इति [वै०४.१] ॥ (6 तथा ग्रहयज्ञे अनया हविराज्यहोमसमिदाधानोपस्थानानि बृहस्पतये कुर्यात् । तद् उक्तं शान्तिकल्पे । 'भद्रादधि श्रेयः प्रेहि [७.९] बृ- हस्पतिर्नः [७. ५३] इति बृहस्पतये” इति [ शा० क° १५ ] ॥ 66 तथा बार्हस्पत्यां राज्यश्रीब्रह्मवर्चसकामस्य " [ न० क° १७] इति वि हितायां बार्हस्पत्याख्यायां महाशान्तौ बृहस्पतिर्नः इत्येनाम् आवपेत् । उ- क्तं नक्षत्रकल्पे । “बृहस्पतिर्नः परिपातु पश्चात् [ ७. ५३] अमुत्र भूयात् [७.५५] इति बार्हस्पत्यायाम्" इति [ न॰ क°१७] ॥ 1 S' 'ज' clhanged to °क्ष. 2S अजाधि. 3S' अजानू. सप्तमं काण्डम् | तत्र प्रथमा || यथा॑ वृक्षम॒शनि॑वि॒श्वाहा॒ हन्त्य॑म॒ति । ए॒वाह॑म॒द्य क॑त॒वान॒क्षैवैध्यासमम॒ति ॥ १ ॥ [अ० ४. सू° ५२.] ३६७ ३९५ यथा॑ । वृक्षम । अशनि: ः । वि॒िश्वाहा॑ । हन्ति । अप्रति । ए॒व । अ॒हम् । अ॒द्य । कितवान् । अक्षैः । बध्यास॒म् | अप्रति ॥ १ ॥ अशनि: वैद्युतोग्नि: अप्रति ।
- प्रतिनिध्यर्थे प्रतिः कर्मप्रवचनी-
यः । न विद्यते प्रति प्रतिनिधिः समानो यस्य अप्रतिमः सन् विश्वाहा विश्वेषु सर्वेष्वहःसु यथा वृक्षम तरुं हन्ति बाधते । यद्वा वि- श्वस्य हन्ता | हन्तेः किप्ङ्क । अशनि: अप्रति अप्रतिपक्षं यथा वृक्षं विनाशयति एव एवम् अहम् अमति अप्रतिनिधिः सन् । प्रतिकितवपराजये मम सदृशः अन्यो नास्तीत्यर्थः । यद्वा अप्रति अम तिपक्षं वध्यासम् इति संबन्धः । अद्य इदानीं कितवान् । कि- तवः किं तवास्तीति शब्दानुकृतिरिति यास्क: [नि० ५.२२] | अक्षैर्दीव्यन पुरुष: पौरपहियमाणधनः किं तवास्ति न किंचिद् इति सर्वैर्भाष्यत इत्यर्थः । ताशान् कितवान् अक्षैः देवनसाधनैः अप्रति अम तिपक्षं वध्यासं हनिष्यामि । यथा प्रतिकितवा द्यूतक्रियायां मम प्रति- स्पर्धिनो न भवन्ति तथा अक्षैः पराजितान् करिष्यामीत्यर्थः । नो वध लिङि” इति हन्तेर्वधादेशः ४ ॥ "ह- द्वितीया ॥ तुराणामनु॑राणां वि॒िशामव॑र्जुषीणाम् । स॒मैनु॑ वि॒श्वतो॒ भगो॑ अ॒त्तह॒स्तं कृ॒तं मम॑ ॥ २ ॥ तु॒राणा॑म् । अनु॑राणाम् । वि॒िशाम् । अव॑र्जुषीणाम् । स॒ऽऐतु॑ । वि॒श्वत॑ः । भग॑ः । अ॒न्तऽह॒स्तम् । कृ॒तम् । मम॑ ॥ २ ॥ तुराणाम् । अनुर वरणे । इगुपधलक्षणः कः । णि त्वरमाणानाम् अनुराणाम् अवरमाणानाम् । अहमेव प्रथमः अक्ष- द्यूतकर्म३९६ अथर्वसंहिताभाष्ये प्रोपेण प्रतिवादिनं जेष्यामि अहमेवेति अहमहमिकया त्वरमाणास्तुराः । विमृश्यकारिण्य: अतुराः । तासाम् अवर्जुषीणाम् अवर्जनशीलानां प्र- तिकितवैः पराजयेपि पुनरहमेव जेष्यामीति द्यूतक्रियाम अपरित्यजन्तीनां पुन:पुनर्जयलाभाद् अवर्जयन्तीनां वा । सर्वदा द्यूतव्यसनवतीनाम् इत्य- र्थः । विशाम प्रजानां भगः भाग्यम् जयलक्षणं विश्वतः सर्वतः समैतु सम्यग् अभिमुखम् आगच्छतु । द्यूतजयकामिनं माम् इति शेषः केवलं तत एव जयप्रार्थना अपि तु मम अन्तर्हस्तम् हस्तमध्ये कृतम् । कृतशब्दवाच्यश्चतुःसंख्यायुक्त: अक्षविषयः अयः । स हस्तमध्ये स्थितो वर्तते । एकादयः पञ्चसंख्यान्ता अक्षविषया अयाः । तत्र चतुर्णां कृतम् इति संज्ञा । तथा च तैत्तिरीयकम् । “ये वै चत्वारः स्तोमाः कृतं तत् । अथ ये पञ्च कलिः सः इति [तै ब्रा० १. ५.११.१] ॥ त- त्र कृतस्य लाभाद् द्यूतजयों भवति । अत एव दाशतयां लब्धकृता- यात कितवाद् भीतिराम्नायते । “चतुरश्चिद् ददमानाद् बिभीयाद् आ इति [ ऋ० १.४१.९] । तत्र निरुक्तम् । चनुरोक्षान् धा- रयत इति तद् यथा कितवाद् विभीयाद् इति [नि०३.१६] ॥ तृतीया || ० निधातोः "9 o ईर्डे अ॒ग्निं स्वाव॑सुं नमो॑भिरि॒ह म॑स॒क्तो वि च॑यत् कृतं न॑ः । रथैरिव म भ॑रे वा॒जय॑द्भिः प्रदक्षिणं म॒रुतां स्तोम॑मृध्याम् ॥ ३ ॥ ई॒र्डे । अ॒ग्निम् । स्वऽव॑सु॒म् । नम॑ऽभिः । इ॒ह । प्र॒ऽस॒क्तः । वि । च॒यत् । कृतम् । नः । रथैःऽइव । प्र । भरे । वा॒जय॑ऽभि । ज॒ऽद॒क्षिणम् । म॒रुता॑म् । स्तोम॑म् । ॠध्याम् ॥ ३ ॥ स्ववसुम् स्वकीयधनं स्वकीयेभ्यः स्तोतृभ्यो दीयमानं धनं यस्य तम् अनं नमोभिः स्तोत्रै: ईळे स्तौमि । इह द्यूतकर्मणि प्रसक्तः प्रकर्षेण आसक्तोनि: देवनकर्माधिपतिः नः अस्माकं दीव्यतां कृतम कृतशब्दवाच्यं लाभहेतुम् अयं वि चयत् विचिनोतु । करोत्वित्यर्थः ।
- चिनोते[अ० ४. सू° ५२.] ३६७
सप्तमं काण्डम् । ३९७ लेंटि अडागमः । जशब्दात् करोत्यर्थे णिच् । वाजयद्भिः वाजम अन्नं कुर्वद्भिः । वा- अन्नलाभकारणै रथैरिव स्थितैरक्षैः म भरे हरे । प्रतिकितवान् इति शेषः । “हृग्रहोर्भ: " इति भ त्वम् । ततः मरुताम् । देवोपलक्षणम् । सर्वेषां देवानां स्तोमम स्तोत्रं संघ वा प्रदक्षिणम् अनुक्रमेण ऋध्याम् समर्धयेयम् ॥ चतुर्थी ॥ व॒यं ज॑येम॒ त्वया॑ यु॒जा वृ॑त॑म॒स्माकम॑शमु॒देवा भरैभरे । अ॒स्मभ्य॑मिन्द्र॒ वरी॑यः सु॒गं कृ॑धि॒ म शत्रूणां मघव॒न्॒ वृष्ण्या॑ रुज ॥ ४ ॥ व॒यम् । ज॒ये॒म॒ । त्वया॑ । यु॒जा । वृत॑म् । अ॒स्माक॑म् । अंश॑म् । उत् । अ॒व॒ । भरैऽभरे । अ॒स्मभ्य॑म् । इ॒न्द्र॒ । वरी॑यः । सु॒ऽगम् | कृ॒धि॒ | म | शत्रूणाम् । म॒घऽव॑न् । वृष्ण्य | रुज ॥ ४ ॥ हे इन्द्र त्वया युजा सहायेन वृतम् वृणोति अक्षैः संरुणद्धीति वृत् प्रतिकितवः । 3. वृणोतेः किप्ः । तादृशं कितवं वयं जयेम । किं च तथा भरेभरे संग्रामेसंग्रामे द्यूतलक्षणे अस्माकं जिगीषूणाम अंशम् ज- यलक्षणम् उद् अव उद्गमय । 2. अव रक्षणादिषुः । अस्मभ्यं वरीयः उरुतरं धनं सुगम सुगमनं कृधि कुरु । ब्दाद् ईयसुनि "प्रियस्थिर” इति वर् आदेश: ४ उरुश- हे मघवन् वी- धनवन् इन्द्र शत्रूणाम शातयितॄणां प्रतिकितवानां वृष्ण्या वृष्ण्यानि वृ- ष्णि भवानि | हु“भवे छन्दसि” इति यत् । टिलोपः ४ । र्याणि जयलक्षणानि प्र रुज निवारय । X रुजो भङ्गे । तौदादि- यथा प्रतिकितवा अस्मान् न जयेयुः यथा तान् वयं ज- येम जयेन च तेभ्यो धनं स्वीकुर्याम तथा कुर्विति इन्द्रः प्रार्थ्यते || पञ्चमी ॥ ८८ अजैषं त्वा संलिखित॒मजैषमु॒त सं॒रुध॑म् । १ B व्रत. २ P मघवन्. ३९८ अथर्वसंहिताभाष्ये . अवं वृको यथा मच॑दे॒वा म॑घ्नामि ते कृतम् अजैषम् | त्वा । समऽलिखितम् । अजैषम् । उ॒त । सम्ऽरुध॑म् । । अवि॑म् । वृक॑ः । यथा॑ । मध॑त् । ए॒व । म॒ामि॒ । ते । कृतम् ॥ ५ ॥ । लोके हि कितवा: अस्मिन् पदे प्रतिकितवम् अक्षशलाकादिभिः सं- रोत्स्यामीति अङ्कान् कुर्वन्ति तत्रैव च संरुन्धन्ति | तादृशः प्रतिकित- वो संबोध्यते । हे कितव संलिखितम् पदेषु सम्यग् अङ्कान् लिखि- तवन्तमपि त्वा त्वाम् अजैषम अहमेव जयामि । उत अप्यर्थे । संरु- धम । हु रुधेः किप् हु । संरोद्धारमपि त्वाम् अजैषम् जया- मि । यहा संलिखितम् सम्यग् लिखितं चिह्नितं पदम् अभिलक्ष्य त्वां जयामि । उत अपि च संरुधम् । संरुन्धन्ति अत्रेति । अधि- करणे कप्रत्ययः 1 ताशं स्थानम् अभिलक्ष्य त्वां जयामि । किं च वृक: अरण्यश्वा अविम् अजं यथा मधत् मनाति एव एवं ते तव कृतं कृतशब्दवाच्यं लाभहेतुम् अयं मनामि विनाशयामि ॥ घष्ठी ॥ उ॒त म॒हामति॑दीवा जयति कृतमि॑िव श्व॒घ्नी वि चि॑िनोति काले । यो दे॒वता॑मो॒ न धनं॑ रु॒णद्धि समित् तं रा॒यः सृ॑जति स्व॒धाभि॑ः ॥ ६ ॥ उ॒त । प्र॒ऽहाम् । अति॑ऽदीवा । ज॒य॒ति॒ । कृ॒तमऽइ॑व । व॒ऽनी । वि । चि॒- नोति । काले । यः । दे॒वऽका॑मः । न । धन॑म् | रु॒णधि॑ । सम् । इत् । तम् । रा॒यः । सॄ- जति | स्व॒धाः ॥ ६ ॥ उत अपि च अतिदीवा अतिशयेन दीव्यन् पुरुषः । कनिन युवृषितक्षिराजिधन्विद्युप्रतिदिवः इति [उ०१.१५४] अतिपूर्वाद् दीव्य- तेः कनिन् । कित्त्वादेव गुणाभावः महाम् अक्षैः महन्तारं म
- श्वघ्नी कितवो भवति स्वं
हन्ति स्वं पुनराहृतं भवतीति यास्क: [ नि०५.२२]४ । परस्वस्य । तिकितवं जयाँति । यतः [[[श्वप्नी] | [अ० ४. सू० ५२.]३६७ सप्तमं काण्डम् | ३९९ हन्ता कितवः काले द्यूतकाले कृतमिव | इवशब्द एवार्थे । कृतशब्दवाच्यं लाभहेतुम् अयमेव वि चिनोति मृगयते । हस्तस्थेष्वक्षेषु प्रागेव निधानात् कृतत्वम् अक्षाणां लाभाये अन्विष्यते अतो जयाँतीति संबन्धः ॥ यो देवकाम: देवान् कामयमानः दीव्यन् पुरुष: धनं न रुणडि द्यूतलव्धं धनं न व्यर्थ स्थापयति किं तु देवतार्थं विनियु तं राय धनेन स्व- धाभिः अन्नैर्बलैर्वा सं सृजत्येव संयोजयत्येव । इन्द्र इति देवता गम्य- ते । इत् अवधारणे ॥ सप्तमी ॥ गोभि॑ष्टरे॒माम॑ति॑ दु॒रेव॒ यवे॑न वा॒ दा॒धं पुरुहूत॒ विश्वे॑ । व॒यं राज॑सु प्रथ॒मा धना॒न्यरि॑ष्टासो वृज॒नीभि॑र्जयेम ॥ ७ ॥ गोभिः । त॒रेम॒ । अम॑तिम् । दु॒ऽए॒वा॑म् । यवे॑ वा॒ । क्षुध॑म् । पुरु॒ऽहूत। विश्वे॑ । 1 व॒यम् । राज॑ऽसु । प्र॒थ॒माः । धना॑नि । अरि॑ष्टासः । वृज॒नीभि॑ः । ज॒ये॒म॒ ॥ ७ ॥ । हे इन्द्र दुरेवाम दुष्टगमनां दारिद्याद् आगताम् अमतिम दुर्बुद्धिं गोभिः पशुभिः तरेम । हे पुरुहूत बहुभिराहूत इन्द्र विश्वे सर्वे वयं यवेन वा । यवशब्दो धान्योपलक्षणम् । धान्येन वा क्षुधम् बुभुक्षां त- रेम निवारयेम | राजसु नृपेषु राजमानेषु दीव्यत्सु वा पुरुषेषु । स्थि- तानीति शेषः । प्रथम प्रथमानि मुख्यानि प्रकृष्टतमानि धनानि वयम् अरिष्टास: अहिंसिताः प्रांतंकितवैरपराजिताः सन्तः वृजनीभिः बलका- रिणीभिरक्षशलाकाभि: जयेम साधयेम ॥ अष्टमी | कृ॒तं मे॒ दक्षि॑णे॒ हस्ते्॑यो मे॑ स॒व्य आहि॑तः । गोजिद् भू॑यासमव॒जिद् ध॑न॑ज॒यो ह॑रण्य॒जित् ॥ ८ ॥ कृ॒तम् । मे॒ । दक्षि॑णे । हस्ते॑ । ज॒यः । मे॒ । स॒व्ये । आऽर्हितः । गोऽजित् । भूयासम् । अ॒श्वजित् । धनमऽजयः । हिर॒ण्य॒ऽजित् ॥ ७ ॥ 1 S' अक्षांनृणांलाभाय. The emendation is comjeetural. . ४०० अथर्वसंहिताभाष्ये मे मम दक्षिणे हस्ते पाणौ कृतम् कृतशब्दवाच्यो लाभहेतुः अयः अस्ति । कृतायलाभो हि महान् द्यूतजयः । तद् उक्तं द्यूतक्रियाम अधिकृत्य आपस्तम्बेन । 'कृतं यजमानो विजिनाति" इति [ आप● ५.२०.१] । तथा मे मम सव्ये हस्ते जय आहितः कृतायसाध्यो जयो निहितोस्ति । अतः अहं गोजित परकीयानां गवां जेता भूया- सम् । अश्वजित् प्रतिकित्तवसंबन्धिनाम् अश्वानां जेता । धनंजयः । ध- नशब्द: सामान्यवाची । दासीभूम्यादिधनस्य जेता । "संज्ञायां भृतृवृजिधारिसहितपिदमः" इति जयते: खच् प्रत्ययः । “अरुर्विषदज- न्तस्य मुम्" इति मुम् । हिरण्यजित सुवर्णस्य जेता भूयासम् । लोके हि कितवा द्यूतकर्मणि गवादिधनं शुल्कं कृत्वा दीव्यन्ति तत्र ये जयन्ति ते तद्धनं स्वीकुर्वन्ति । अत्र जयस्य पूर्वार्धेन उक्तत्वाद् गवादि- धनजयलाभ: उत्तरार्धेन प्रार्थ्यते ॥ · नवमी ॥ अक्षाः फलवत द्यु॒वं॑ द॒त्त गां क्षीरिणीमिव । सं मां कृतस्य धार॑या धनुः स्नान्नैव नत ॥ ९ ॥ अक्षः । फलंऽवतीम् । द्यु॒व॑म् । द॒त्त | गाम् । वी॒रिणी॑म॒ऽइव | सम् । मा॒ । कृ॒तस्य॑ । धार॑या । धनु॑ः । स्नान्ना॑ऽइव | न॒द्य॒त् ॥ ९ ॥ अनया देवनसाधनभूतान् अक्षान् जयाय प्रार्थयते । हे अक्षाः यु- वम् द्यूतक्रियाम् । दीव्यते: संपदादिलक्षणो भावे किप् । “च्छोः शूडनुनासिके च" इति ऊठ् । तदन्ताद् द्वितीयैकवचने अभि उवङ् आ- देश: द्यूतक्रियां फलवतीं फलोपेतां दत्त प्रयच्छत । यथा धू- तेन धनलाभो भवति तथा कुरुतेत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः क्षीरिणीं गा- मिवेति । फलं कस्माद् भवति तम् आह । कृतस्य कृतशब्दवाच्यस्य चतुःसंख्यायुक्ताक्षविषयस्य लाभहेतोः अयस्य धारया संतत्या उपर्युपरि लाभहेतुकृतायप्रवाहेण मा मां सं नात संयोजयत । तत्र दृष्टान्तः ध- नुः स्नानेवेति । यथा धनुः कार्मुकं स्नाना स्नावनिर्मितया मौर्व्या सं- 1S यथा संतांमिति o संनह्यन्ति. सप्तमं काण्डम् | ४०१ नह्यन्ति । यथा मौर्वीसंनद्धं कार्मुकं जयकारि भवति एवं मां कृतायप- रंपरया जयिनं कुरुतेत्यर्थः ॥ [अ० ४. सू० ५४.] ३६९ + दशमी ॥ बृह॒स्पति॑र्नः परि॑ पातु पश्चादुतोत्त॑रस्मा॒दध॑राघा॒योः । इन्द्र॑ पु॒रस्ता॑दु॒त म॑ध्य॒तो नः सखा सर्व॑भ्यो॒ वरी॑यः कृणोतु ॥ १ ॥ बृह॒स्पति॑ । न । परि॑ । पा॒तु । पश्चात् । उत । उत्त॑रस्मात् । अर्धरात् । अघऽयोः । इन्द्र॑ । पु॒रस्ता॑त् । उ॒त । म॒ध्य॒तः । नः॒ । सखा॑ । सखा॑ऽभ्यः । वरी॑यः । कृणोतु ॥ १ ॥ बृहस्पतिः बृहतां देवानां पाता हितकारित्वेन पालयिता एतन्नामा दे- वः नः अस्मान् परि पातु परितः सर्वतो रक्षतु । सर्वत इत्युक्तम् क- स्माद् इति तद् आह । पश्चात् प्रतीच्या दिशः । “पश्चात् " इति अस्तात्यर्थे निपातितः 66 त्ययः । उत अपि च उत्तरस्मात् ऊर्ध्वा- लोकात् अधरात् अधस्तनालोकात् अधायोः अघं हिंसालक्षणं परेषाम् इच्छतीति अधायु: । हु अघशब्दात् " छन्दसि परेच्छायाम्" इति क्यच् । “ अश्वाघस्यात् ” इति आचम् । “क्याच्छन्दसि ” इति उम्र- अभिजिघांसतः पुरुषात् । परि पात्विति संबन्धः । तथा इन्द्रः पुरस्तात् प्राच्या दिश: उत अपि च मध्यतः मध्यात् प्रदेशात् नः अस्मान् परि पाविति । सर्वाभ्यो दिग्भ्यो योऽघायुरागच्छति ततो- स्मान् इन्द्राबृहस्पती परिपालयताम् इत्यर्थः । अपि च सखा सखिभू- त इन्द्रः सखिभ्यः समानख्यानेभ्यः स्तोतृभ्यः अस्मभ्यं वरीयः उरुतरं धनं कृणोतु करोतु ॥ तृतीयं सूक्तम् | समाप्तश्चतुर्थोनुवाकः ॥ पञ्चमेनुवाके त्रीणि सूतानि । तत्र “संज्ञानं नः " इति आद्यं सूतं बृहद्धणे पठितम् । तस्य शान्त्युदकाभिमन्त्रणादौ विनियोगः ॥ ४०२ अथर्वसंहिताभाष्ये तथा सांमनस्यकर्मणि "संज्ञानं नः" इति ब्यूचेन उदकुम्भं सुराकुम्भं वा संपात्य अभिमन्य ग्रामं परिभ्राम्य ग्राममध्ये निनयेत् ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि अनेन ड्यूचेन त्रिहायण्या वत्सतर्या: शुत्यांनि मांसानि संपात्य अभिमन्त्र्य भक्षयेत् ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि अन्नं सुरां प्रपां वा अनेन यूचेन संपात्य अभिमन्त्र्य यथायोगं भक्षणं पानं वा कुर्यात् ॥ 66 66 सूत्रितं हि । “सं वो मनांसिं[ ६. ९४] संज्ञानं नः [७. ५४] इति 'सांमनस्यानि | उदकुलिजं संपातवन्तं ग्रामं परिहृत्य मध्ये निनयति । “एवं सुराकुलिजम् । त्रिहायण्या वत्सतर्या: शुक्त्यानि पिशितान्याशय- 'ति । भक्तं सुरां प्रपां संपातवत् करोति" इति [को०२.३] ॥ उपनयने आचार्यो माणवकस्य नाभि संस्पृश्य “ अमुत्रभूयात्” इति पळूचं जपेत् । दक्षिणेन पाणिना नाभिदेशे संस्तभ्य जपति । आ यातु मित्रः [३.८] अमुत्रभूयात् ” [७.५५] इति हि सूत्रम् [ कौ॰७.६] ॥ 6८ " तथा बार्हस्पत्यां राज्यश्रीब्रह्मवर्चसकामस्य " इति [न०क० १७] वि- हितायां बार्हस्पत्याख्यायां महाशान्तो अमुत्रभूयात्" इति आवपेत् । उक्तं नक्षत्रकल्पे | 'बृहस्पतिर्नः परि पातु पश्चात् [ ७. ५३] अमुत्रभूयात् [७.५५] इति बार्हस्पत्यायाम " इति [ न°क°१७] ॥ " पुष्ट्यर्थे आग्रहायणीकर्मणि अग्निसमीपात् प्रातरुत्थिते उद्वयम् ति उकामेत् । “उदायुषा [ ३.३१.१०] इत्युपोत्तिष्ठति । उड्डयम् [७. ५५.७] इत्युत्क्रामति ” इति हि [ कौ०३०७] सूत्रम् ॥ " 66 66 66 "" अन्नप्राशन कर्मणि भूमौ उपवेशितं बालम् 'उद्वयम्" इत्यनया आ- दिव्यं प्रदर्शयेत् ॥ तथा सोमयागे अवभृथस्नानानन्तरम् “[ उद्ययम् ]" इत्यनया जलाद् उत्क्रामेत् । 'संप्रोक्षति | अपां सूतैरित्याद्युपस्पर्शनान्तम् । उवयम् इ- न्युत्क्रामति" इति वैताने सूत्रितम [वै०३.१४] ॥ अध्यापकानाम अर्थार्जनविघ्नशमनार्थम् "ऋचं साम इत्यनया आ- 1 So S. See Sáyana on V1. 61. 2S पाश्रयं for पानं. 3S' मनांसीति 4S सं- प्रोक्ष्यापां for संप्राक्षति । अपां. [अ० ५. सू° ५४.] ३६९ सप्तमं काण्डम् | ४०३ ज्यं जुहुयात् । “ऋचं सामेत्यनुप्रवचनीयस्य जुहोति" इति हि [ कौ० ५. ६] सूत्रम् ॥ तत्र प्रथमा ॥ संज्ञानं॑ नः स्वेभिः सं॒ज्ञान॒मर॑णेभिः । सं॒ज्ञान॑म॒श्विना यु॒वमि॒हास्मासु नि य॑च्छतम् ॥ १ ॥ स॒मऽज्ञान॑म् । नः॒ । स्वेभि॑ः । स॒मऽज्ञान॑म् । अर॑णेभिः । स॒मऽज्ञान॑म् । अ॒श्वा॒ना । यु॒वम् । इ॒ह । अ॒स्मासु॑ । नि । य॒च्छ॒तम् ॥ १ ॥ स्वेभिः स्वकीयैः पुरुषैः नः अस्माकं संज्ञानम् संगतं ज्ञानम् ऐकम- त्यम् । भवत्विति शेषः । तथा अरणेभिः अरणै: अरमणैः अनुकूलम् अवदद्भिः । रणतिः शब्दार्थः । प्रतिकूलैः पुरुषैः । य- अर्ते: अरणशब्दः । अशतिभिः सह संज्ञानम् स- मानज्ञानं भवतु । ए॒ स्वेभिः अरणेभिः इत्युभयत्र “बहुलं छन्दसि” इति भिस ऐसोऽभावः । 'बहुवचने झल्येत्” इति एत्त्वम् । हे अश्विना अश्विनौ युवम् युवाम् इह अस्मिन् विषये इह इदानीं वा अ- स्मासु संज्ञानम् समानज्ञानं स्वीयैः परैश्च सह ऐकमत्यं नि यच्छतम् नियमयतम् । स्थापयतम् इत्यर्थः ॥ द्वा। 66 द्वितीया ॥ सं जा॑नामहै॒ मन॑सा सं चिकित्वा मा यु॑ष्म॑हि॒ मन॑सा॒ दैव्ये॑न । मा घोषा उत् स्यु॑र्बहुले वि॒िनिहि॑ते॒ मेषु॑ पत॒दिन्द्र॒स्याह॒न्याग॑ते ॥ २ ॥ सम् । जा॒ना॒ाम॒मै॒ । मन॑सा । सम् | च॒क॒त्वा । मा । युष्म॑हि॒ | मन॑सा । दैव्ये॑न । । मा । घोषा॑ः । उत् । स्थुः । बहुले । वि॒ऽर्नहि॑ते । मा । इषु॑ः । प॒प्त॒त् । इ- न्द्र॑स्य । अर्हनि । अऽगते ॥ २ ॥ १ ADC यु॑त्स्महि॒. V यु॑क्रमह. S यु॑महि Corrected to यु॑महि PP J युद्धमहि. We with BKKR CP. २DKC. उत्युं. We with ABKKSV So all our Mss. and vaidikas. ४०४ अथर्वसंहिताभाष्ये मनसा अन्यदीयेन सं जानामहै समानज्ञाना भवाम । यद्वा मनः कर्म । परकीयं मनः संयोजयामः । यथा अस्मद्विषयेऽनुकूलं भवति त था कुर्म इत्यर्थः । “संप्रतिभ्याम् अनाध्याने इति जानातेरा- " चि- 66 66 66 66 मनेपदम् । 'संज्ञोन्यतरस्यां कर्मणि" इति मनसस्तृतीयाङ्क । किवा ज्ञात्वा । सम् | उपसर्ग श्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः । संगतकार्यकारि णो भवाम । यहा पूर्व मनसा संगतिरुक्ता । इदानीं निश्चयात्मकज्ञाने- न संगतिः मार्थ्यते । चिकित्वा चिकित्वना । ज्ञानेनेत्यर्थः । सं जानाम- है इत्यनुषङ्गः । स्वेषां परेषां च मनसा ज्ञानेन च संगता भवामेत्य- र्थः । चिकित्वेति । कित ज्ञाने । समानकर्तृकयोः पूर्वकाले " इति त्वाप्रत्ययः । छान्दसं द्विवचनम् । 'एकाच: " इति इग्निषेधः । यह्वा “अन्येभ्योपि दृश्यन्ते” इति कनिपि पूर्ववद् द्विवचनम् | तृतीयाया डादेश: X । किं च दैव्येन देवसंबन्धिना देवताविषयेण | वाद् यञञौ ” इति यञ् प्रत्ययः । तादृशेन मनसा मा युप्महि मा वियुक्ता भूम । प्रतिकूलजनितविक्षेपराहित्येन स्वकीयं मनः सर्वदा दे- वताविषयं भववित्यर्थः । ॐ यु मिश्रणामिश्रणयोः । “माङि लुङ्” । सिच् । “संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः” इति गुणाभावः । च बहुले अधिके विनिहुँते 66 अपि कौटिल्ये । “हु हरेश्छन्द- सि” इति निष्ठायां हु इत्यादेशः । कौटिल्ये निमित्ते घोषा: वै- मनस्यनिवन्धनाः शब्दा: मा उत्स्युः उत्थिता मा भूवन् । यड्डा ब- हुलशब्देन तमो विवक्ष्यते । विनिते विशेषेण स्तैन्यादिकौटित्यनिमित्ते बहुले तमसि | रात्रावित्यर्थः । घोषाः वैमनस्यनिबन्धना: शब्दा उ- त्थिता मा भूवन् । उत्पूर्वात तिष्ठते: “माङि लुङ्” | वचनस्य ऊर्ध्वकर्मत्वं विवक्षिता आत्मनेपदाभावः । सरे आगते च इन्द्रस्य इषुः । ऐन्द्या वाचः शत्रुनिवारकत्वाद् इषुत्वेन रूपणम् । “वाग् अस्यैन्द्री सपत्नक्षयणी” इति तैत्तिरीयश्रुतेः [तै० सं० १. ६.२.२]। यद्वा इन्द्रस्य इषुः अशनिः अशनिरूपा मर्मभेदिनी पर कीया वाक् मा पतत् अस्मासु मा पतनु । अहोरात्रोपलक्षितेषु सर्वेषु तथा अहनि अह्नि वा[अ० ५. सू० ५५.]३७० सप्तमं काण्डम् । ४०५ दिवसेष्वपि वैमनस्यनिबन्धनाः परेषां वाचः अस्मासु मा पतन्तु किं नु अनुकूला एव भवन्तु इत्यर्थः ॥ तृतीया || अ॒मुत्रभूयादधि यद् य॒मस्य॒ बृह॑स्पतेर॑भिश॑स्तेरमुञ्चः । प्रत्यो॑हताम॒श्विना॑ मृ॒त्युम॒स्मद् दे॒वाना॑मग्ने भि॒षजा॒ शची॑भिः ॥ १ ॥ अ॒मु॒त्र॒ऽभूया॑त् । अधि॑ । यत् । यम॒स्य॑ । बृह॑स्पते । अ॒भिऽश॑स्तेः । अ- मु॒ञ्च॒ः । प्रति॑ । आ॒ह॒ताम् । अ॒श्विना॑ । मृ॒त्यु॒म् । अ॒स्मत् । दे॒वाना॑म् । अ॒ग्ने॒ । भि॒ष- । जो | शचीभिः ॥ १ ॥ 66 यः । हे बृहस्पतेः । & संबुद्धौ सोलोपाभावश्छान्दसः ४ । बृहतां म हतां देवानां पते हवि:मदानेन पालयितरने अमुत्रभूयात् परलोके भव- नम् अमुत्रभूयम् । “भुवो भावे” इति भावे क्यप् प्रत्य- परलोकभवनरूपाद् यमस्य पितृपतेः संबन्धिनः अभिशस्ते: अभिशंसनाद् मरणहेतोः यत् यस्मात् अमुञ्चः मोचयसि । इमं माणव- कम इति शेषः । अधिशब्द: अनर्थकः । यद्वा । अमुत्रभूयाद् इति परलोकभवनम् अभिलक्ष्य क्रियमाणाद् यम- कर्तृकाद् अभिशंसनाद् भोचयसि तस्मात् कारणात् हे अमे त्वयि एवं कुर्वाणे त्वत्प्रसादादेव देवानां भिषजा भिषजौ वैद्यौ अश्विना अश्वि- नौ शचीभिः क्रियाभिः अस्मत् अस्मत्तः अस्मदीयात् । माणवकाद् इत्य- र्थ: । मृत्युम् मरणकारणं प्रत्यौहताम् । निवारयताम् इत्यर्थः । मुञ्च: औहताम् इत्युभयत्र हान्दसो लङ् ॥ त्यबोपे पञ्चमी X । M ॥ सं क्रम मा ज॑हीतं शरीरं प्राणापानौ ते॑ स॒युजविह स्तम् BBKKV C» बृह॑स्पते अ॒भिस्तरमुञ्च: C- बृह॑स्पते अ॒भिस्तैरमु॑चः corrected to बृह॑स्पतेर॒भिश॑स्तेरमु॑चः, We with AR SPPJCs. None of our authoritics read ॰रमु॑ञ्चः. १ ४०६ अथर्वसंहिताभाष्ये शतं जीव शरदो वर्धमानोमिष्टे गोपा अधिपा वसिष्ठः ॥ २॥ सम् । कामतम् । मा। जहीतम् । शरीरम् । प्राणापानौ । ते । सऽयुजौ। इह । स्ताम्। शतम् । जीव । शरदः । वर्धमानः । अग्निः । ते । गोपाः । अधिऽपाः । वसिष्ठः ॥२॥ हे प्राणापानौ सं कामतम् आयुष्कामस्य शरीरे संक्रान्तौ भवतम् । तथा शरीरम् आयुष्कामस्य देहं मा जहीतम् मा त्यजतम् । सर्वदा शरीरे तिष्ठतम् इत्यर्थः । ४ ओहाक् त्यागे । लोटि “ईहल्यघोः' इति ईवम् ॥ प्राणापानौ संबोध्य तयोः शरीरेऽवस्थानं संग्रा- खं आयुष्कामं प्रत्याह उत्तरेण पादत्रयेण । हे आयुष्काम ते तव इह अस्मिन शरीरे प्राणापानौ प्राणितीति प्राणः नासिकाविवराद् बहिनि- गच्छन वायुः । अपानितीति अपानः हृदयस्य अधोभागे संचरन वा- युः । तौ सयुजौ संयुक्तौ परस्परसंयुक्तौ स्ताम् भवताम् । यावनं का- लं प्राणापानौ परस्परसंबद्धौ देहे वर्तेते तावन्तम् आयुर्भवतीति तयोः साहित्यं प्रार्थितम् । अनन्तरम हे आयुप्काम शतं शरदः शतवर्षपर्यन्तं जीव प्राणान धारय । तथा जीवतस्ते तव वर्धमानः हविरादिना समृद्धि गच्छन अग्निः गोपाः गोपायिता भवतु । गुपू रक्षणे । किपि "गुपूधूपविच्छि” इति आयमत्ययः । “लोपो व्योर्वलि" इति यका- रलोपः । अधिपाः अधिकं पाता मदीयोयम् इति आदरातिशयेन अग्निः पालयिता भवतु । वसिष्ठः वासयितृतमश्चास्तु वसुमतमो वा भ- ड. वासयितृशब्दाद् इष्ठनि “तुरिष्ठेमेयःसु" इति तृचो लोपः । वसुमच्छब्दाद् इष्ठनि मतोलुंकि टेलोपः ४४. ॥ पञ्चमी ॥ आयुर्यत ते अतिहितं पराचैरपानः माणः पुनरा ताविताम् । अग्निष्टदाहानिएतेरुपस्थात् तदात्मनि पुनरा वेशयामि ते ॥३॥ वतु । १J जहि. [अ० ४. सू० ५५.] ३७० सप्तमं काण्डम् | ४०७ आयु॑ः । यत् । ते॒ । अति॑ऽहितम् । पराचैः । अ॒पानः । प्रा॒णः । पुन॑ः । आ तौ । इताम् । 1 अ॒ग्निः । तत् । आ । अहा॑ । निःऽॠतेः । उ॒पस्था॑त् । तत् । आ॒त्मनि॑ । पुन॑ः । आ । वे॒शयामि॒ । ते॒ ॥ ३ ॥ हे आयुष्काम ते तव यद् आयुः जीवनं पराचैः पराङ्मुखम् अति- हितम अतिक्रम्य गतम् । हि गतौ इत्यस्माद् निष्ठायां रूपं हि- यहा अतिहितम् अतिक्रम्य अन्यत्र निहितम् । मृत्यु - हु“दधातेर्हिः” इति निष्ठायां हिभावः । तद् आयुरिति उत्तरवाक्येन संबन्ध: । आयुष: प्राणापानागमन निमित्तत्वाद् वाक्यमध्ये तयोरागमनं प्रार्थयते प्राणोपान इति । तौ वायू देहधारको पुनः एताम् आगच्छताम् । ॐ. इण् गतो | लोटि प्रथमपुरुषवि चने रूपम् । तद् आयु: अतिहितं जीवनम् अग्निः निरृतेः नि- कृष्टगमनस्य मृत्योः उपस्थात् अन्तिकाद् आहा: आहार्षीत आहरतु आ- ॐ हरतेश्छान्दसो लुङ् । सिचि वृद्धिः । “ अनित्यम् आ- गमशासनम् इति इडभाव: । “झलो झलि ” इति सिचो लोपः । हल्ड्या" इत्यादिना तिपो लोपः । तद् अग्निना आनीतम् आयु: हे आयुष्काम ते तव आत्मनि शरीरे पुनः आ वेशयामि मन्त्र- सामर्थेन आस्थापयामि । विश प्रवेशने ॥ नयतु । "" " तम इति । नेति शेषः । 66 षष्ठी ॥ मेम॑ प्रा॒णो हा॑सी॒न्मो अ॑पा॒नो वि॒हाय॒ परा॑ गात् । सप्तर्षभ्य एनं परि॑ ददामि त एन॑ स्व॒स्ति ज॒रसे वहन्तु ॥ ४ ॥ मा । इ॒मम् । प्राणः । हासीत् । मो इति॑ । अ॒पानः । अव॒ऽहाय॑ । परा॑ । गात् । १ P अहः. २AR अनोहाय. C. अपानांवि॰ [clhanged 10 अंपानांव: We with B DKK SV ३DKR ऋषिभ्य॑ C- ॠषिर्य changed to स॒प्त॒भ्य॑. We with ABK ŠV. 1 S' प्राणापान इति. अथर्वसंहिताभाष्ये सप्तर्षऽभ्यः॑ । ए॒न॒म् । परि॑ । द॒ामि॒ । ते । ए॒न॒म् । स्व॒स्ति । ज॒रमे॑ । व॒- ॥ ४॥ ४०८ इमम् आयुष्कामं प्राण: मा हासीत् मा त्यजतु । ४ ओहाक त्यागे । लुङि रूपम ४ । अपान: अवहाय अस्माच्छरीराद् नि- क्रम्य परित्यज्य वा मा परा गात् मैव परागच्छतु । अवहाये- ति । जिहीतेर्जहातेर्वा त्यपि रूपम् । सप्तर्षिभ्यः । ऋषिशब्देन प्राणा उच्यन्ते । “के त ऋषय इति । प्राणा वा ऋषयः ” इति वाज- सनेयश्रुतेः [श° ब्रा॰ ६.१.१.१] । सप्तसंख्याकेभ्यः प्राणेभ्यः । वै शीर्षण्याः प्राणा: आयुष्कामम् । " सप्त 99 इति [तै ब्रा० १.२.३.३] श्रुतेः । तेभ्य: एनम् g" इदमोन्वादेशे” एनादेशः । परि ददा मि । रक्षार्थ दानं परिदानम् । रक्षितुं प्रयच्छामि । अथ ते सप्त प्राणा एनम् आयुष्कामं जरसे । ताद चतुर्थी । जरार्थ स्वस्ति क्षेमेण वहन्तु प्रापयन्तु । जरापर्यन्तं स्थापयन्तु इत्यर्थः । जराया जरस् आदेशः । अत्र प्राणापानयोः शरीरे चिरकालम् अवस्थानं सर्वेन्द्रियाणां च प्राबल्यं बहुकालं प्रार्थितम् ॥ सप्तमी ॥ प्र विशतं प्राणापानावनड्वाहा॑विव व्र॒जम् । अ॒यं ज॑रि॒म्ण शैव॒धिररि॑िष्ट इ॒ह व॑र्धताम् ॥ ५ ॥ प्र । विशतम् । प्राणापानौ । अनड्डाहौऽइव | व्र॒जम् । अ॒यम् । ज॒र॒म्णः । शेव॒ऽधिः । अरि॑ष्टः । इ॒ह । वर्धताम् ॥ ५ ॥ आयुष: प्राणापानावस्थाननिबन्धनत्वात् पुनःपुन: प्राणापानयोः शरी- रे प्रवेश: प्रार्थ्यते । हे प्राणापानौ प्रविशतम् आयुष्कामस्य शरीरम् । प्रवेशमात्रे दृष्टान्तः । अनड्वाही अनोवहनशक्तौ बलीवर्दों यथा व्रजम् गोष्ठं प्रविशतः तहत् | [ अयम् ] आयुष्काम: जरिम्णः जराया: शेव- धिः निधिर्भवतु । शेवं सुखं धीयतेऽत्रेति “कर्मण्यधिकरणे च " इति घो: किप्रत्ययः । किं च अरिष्ट: अहिंसितः मृत्युबाधारहि- " [अ० ५. सू० ५५.] ३७० सप्तमं काण्डम् । ४०९ तः सर्वेन्द्रियैरहीनो वा इह अस्मिन् लोके वर्धताम समृद्धो भवतु ॥ अष्टमी ॥ आते॑ प्र॒ाणं सु॑वामसि॒ परा॒ यक्ष्म॑ सुवामि ते । आयु॑नो॑ वि॒श्वतो॑ द॒यम॒ग्निर्वरेण्यः ॥ ६ ॥ - हे 66 आ । ते॒ । प्रा॒णम् । सु॒वाम॒सि॒ । परा॑ । यक्ष्म॑म् । सु॒वामि॒ । ते । आयु॑ः । नः॒ । वि॒श्वत॑ः । दु॒धत् । अ॒यम् । अ॒ग्निः । वरे॑ण्यः ॥ ६ ॥ आयुष्काम ते तव प्राणम् आ सुवामसि आगमयामः । प्रेरणे । तौदादिकः । 'इदन्तो मसिः ” ॥ तथा ते तव यक्ष्मम् आयुः प्रतिबन्धकं रोगं मृत्युं वा परा सुवामि पराङ्मुखं प्रेरयामि ॥ किं च वरेण्यः वरणीयः संभजनीयः अयं हूयमानः अग्निः नः अस्मदीयस्य आयुष्कामस्य आयु: शतसंवत्सरपरिमितं जीवनं विश्वतः सर्वतः दधत विदधातु । करोत्वित्यर्थः 1 दधातेर्लेटि “घोर्लोपो लेटि वा " इ- ति लोपः । “लेटोडाटौ” इति अडागमः ॥ नवमी ॥ 66 उद् व॒यं तम॑स॒स्परि॒ रोह॑न्तो॒ नाक॑मु॒त्त॒मम् । दे॒वं दे॑व॒त्रा सूर्य॒मग॑न्म॒ ज्योति॑रुत्त॒मम् ॥ ७ ॥ उत् । वयम् । तम॑सः । परि॑ । रोह॑न्तः । नाक॑म् | उत्तमम् । दे॒वम् । दे॒व॒ऽत्रा । सूर्य॑म् । अग॑न्म । ज्योति॑ । उत्तमम् ॥ ७ ॥ 66 तमसः । पाप्मा वै नमः" इति हि श्रुतिः [तै० सं० ५.१.४.६] । पाप्मनः परि उपरि वयम् उत्क्रान्ताः । & उदुपसर्गः ससाधनां क्रि- याम् आह । 'पञ्चम्याः परग्वध्यर्थे” इति सकार: । किं कुर्व- न्तः । उत्तमम् उत्कृष्टं नाकम् दुःखसंस्पर्शरहितं स्वर्ग रोहन्तः आरो- हन्तः । ततश्च देवत्रा देवेषु । उ“देवमनुष्य" इति सप्तम्यर्थे त्रा उद्गततमं ज्योतिः ज्योतीरूपं द्योतमानं सूर्य X गमेर्लुङि “मन्त्रे घस” इति हेर्लुक् । प्रत्ययः । उत्तमम् देवम् अगन्म गच्छेम | " म्वोश्च " इति मकारस्य नकारः ॥ 66 ४१० अथर्वसंहिताभाष्ये दशमी ॥ ऋच॑ साम॑ यजामहे॒ याभ्यां॒ कर्म॑णि कुर्वते॑ । ए॒ते सद॑सि राजतो य॒ज्ञं दे॒वेषु॑ य॑च्छतः ॥ १ ॥ ऋ॒च॑म् । साम॑ । य॒जा॒म॒हे॒ । याभ्या॑म् । कर्माणि । कुर्वते॑ । ए॒ते इति॑ । सद॑सि । राजतः । य॒ज्ञम् । दे॒वेषु॑ । य॒च्छतः ॥ १ ॥ ऋचम् ऋग्वेदं साम सामवेदम् अधीतं यजामहे हविषा पूजयाम: । याभ्याम् ऋक्सामाभ्यां कर्माणि यज्ञरूपाणि कुर्वते ऋत्विग्यजमानाः । एते ऋक्सामे सदसि सीदन्त्यत्रेति सदः एतन्नामके मण्डपे राजतः दी- प्येते । ऋक्सामयोस्तत्रैव प्रयोगात् । तथा देवेषु यज्ञं यच्छतः प्रयच्छ- तः । स्तुतशस्त्राभ्यां यज्ञनिप्पत्तेः ॥ इति पञ्चमेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ 66 अध्यापकानाम् अर्थार्जनविघ्नशमनार्थम् 'ऋचं साम यद् अप्राक्षम् " इति ऋचा केवलया “ऋचं साम यजामहे” इति पूर्वमन्त्रसहितया च आज्यं जुहुयात् । “ऋचं सामेत्यनुप्रवचनीयस्य जुहोति । युक्ताभ्यां तृती- याम्” इति हि [ कौ० ५. ६] सूत्रितम् ॥ मार्गस्वस्ययनकर्मणि “ ये ते पन्थान : ” इत्येनाम् ऋचं जपन् प्रथ- मं दक्षिणपादप्रक्षेपपुरःसरं गच्छेत् ॥ तथा सर्वस्वस्ययनकर्मणि असंख्याताः शर्करास्तृणानि वा अनया अ- भिमन्य गृहक्षेत्रादिषु प्रक्षिपेद् इन्द्रम् उपतिष्ठेत वा ॥ ८८ सूत्रितं हि । 'स्वस्तिदाः[१.२१] ये ते पन्थान: [७. ५७,२] इ. “त्यध्वानं दक्षिणेन प्रक्रामति । असंख्याताः शर्करास्तृणानि क्षिप्वोपति- ‘ठते ” इति [ कौ॰ ७,१] ॥ 66 वृश्चिकमशकपिपीलिकाशकर्कोटकादिविषभैषज्यार्थं "तिरश्चिराजे: " इत्य- ष्टर्चेन मधुकम् अभिमन्य वृश्चिकादिदष्टं पायगेत् ॥ १ s गच्छतः corrected from यच्छतः, २ Pऋचम्. IS मंटप. 22 S ' irnserts प्रदिषु after क्षेत्रादिपु. 3SoS. Kausika: व्युदस्यत्यसं- ख्या 1NS Kusika: छित्वाप 5S' शर्कोटिकादिविषय. [अ० ५. सू० ५७.]३७२ सप्तमं काण्डम् । तथा तत्रैव कर्मणि क्षेत्रमृत्तिकां वल्मीकमृत्तिकां वा सजीवपशुचर्मावे- ष्टिताम् अनेन अष्टर्चेन संपात्य अभिमन्य बनीयात् । केवलां मृत्तिकाम् अभिमन्य उदकेन पाययेत् ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि अनेनैव उदपात्रं हरिद्रामिश्रम आज्यं वा संपात्य अभिमन्य पाययेत् ॥ ४११ सूत्रितं हि । “तिरश्चिराजेरिति मन्त्रोक्तम् । आकृतिलोष्टवल्मीको प रिवेष्ट्य | पायनानि ” इति [ कौ० ४.७] ॥ ,, तथा उपाकर्मणि 'अरसस्य शर्कोटस्य इत्यनया आज्यं जुहुयात् । अरसस्य शंटस्य [ ७ ५७,५] इन्द्रस्य प्रथमो रथ: ” [१०.४] इति हि सूचितम् [ कौ०१४.३] ॥ तत्र प्रथमा ॥ ऋच॑ साम॒ यदप्रा॑क्षं ह॒विरोजो॒ यजुर्बल॑म् । ए॒ष मा॒ तस्मा॒न्मा हि॑सी॒द् वेद॑ः पृ॒ष्टंः श॑चीपते ॥ १ ॥ ऋच॑म् । साम॑ । यत् । अमा॑क्षम् । ह॒विः । ओज॑ः । यजु॑ः । बल॑म् । ए॒ष । मा॒ । तस्मा॑त् । मा । हि॑सी॒ीत् । वेद॑ । पृ॒ष्टंः । श॒चीऽप॒ते ॥ १ ॥ ऋचम् ऋग्वेदं हविः अमाक्षम पृच्छामि स्म । साम सामवेदम् ओ- जः । शरीरधारकोष्टमो धानुरोज इत्युच्यते । तद् अमाक्षम । यजुः य- जुर्वेदं बलम् बाह्यं वीर्यम अप्राक्षम् । ऋचा याज्यारूपया हवियत इति ऋग्वेदं प्रति हविःप्रश्नः । माध्यन्दिनसवने गीयमानानां पृष्ठस्तोत्राणां यज्ञप्राणत्वेन ताण्डकब्राह्मणे संस्तवात सामवेदं प्रति आन्तरबलरूपौज:म- नः । यजुषा यज्ञशरीरनिर्वृत्तेर्यजुर्वेदं प्रति बलमश्नः । “अकथितं 3. च" इति ऋगादेः कर्मता अप्राक्षम् इति । पृच्छतेर्लुङि “एकाच इति इनिषेधे "वज इति हलन्तलक्षणा वृद्धिः । यच्छब्दो हेर्थे । यत् यस्मात् ऋगादीन प्रति हविरादिकम् अमाक्षं तस्मात् का- १ AK K S V C पृष्ठ: We with BDRP. २ P ओजः ३PJ Cr पृष्टः W. with 1. 1S शर्कोटिकस्य 2S' निवृत्त. "" " ४१२ अथर्वसंहिताभाष्ये रणात् तत्तदसाधारणधर्मप्रश्नाद्धेतो हे शचीपते इन्द्राणीपते इन्द्र । वा- ग्व्याकरणकर्तृत्वाद् इन्द्रः संबोध्यते । तथा च तैत्तिरीयकम् । " ताम् इन्द्रो मध्यतोवक्रम्य व्याकरोत् । तस्माद् इयं व्याकृता वाग् उद्यते” इति [तै० सं० ६. ४. ७.३]। हे वागनुशासनकर्तः इन्द्र पृष्टः इत्थं विचारित एष: मया सम्यग् अधीतो वेदः ऋक्सामयजुरात्मकः मा माम् अध्या- पकं मा हिंसीत् मा हिनस्तु । अध्यापननिबन्धनं प्रत्यवायं मा करोतु अपि तु फलम् अभिमतं प्रयच्छत्वित्यर्थः ॥ द्वितीया ये ते पन्थानोव॑ दि॒वो येभिर्विश्वमैर॑यः । तेभिः सुम्या धेहि नो वसो ॥ २ ॥ ये । ते॒ । पन्था॑नः । अव॑ । दि॒वः । येभि॑ः । विश्व॑म् । ऐर॑यः । तेभि॑ः । सु॒म्न॒ऽया । आ । धे॒हि॒ । नः॒ | व॒सो॒ इति॑ ॥ २ ॥ हे वसो वासयित: वसुमन् वसुप्रद वा इन्द्र ते तव ये पन्थान: मा- र्गा दिवः धुलोकस्य अव अवस्ताद् अधोदेशे वर्तन्ते येभिः पथिभिः वि- श्वम् जगद् ऐरय: प्रेरयसि स्वस्वकर्मसु । ईर गतौ । छान्द- सो लङ् । तेभिः तैर्विश्वप्रेरणसाधनैर्मा: नः अस्मान् सुम्न- या । सप्तम्या याजादेशः । सुने सुखे आ धेहि स्थापय ॥ तृतीया || तिर॑श्विराजेरसि॒तात् पृदा॑नो॒ परि॒ संभृ॑तम् । तत् क॒ङ्कप॑र्वणो वि॒षमि॒यं वी॒रुद॑नीनशत् ॥ १ ॥ तिर॑श्चिऽराजे: । असितत् । पृदा॑कोः । परि॑ि । समा॒ऽभृ॑तम् । तत् । क॒ङ्कऽप॑र्वणः । वि॒िषम् । इ॒यम् । वीरुत् । अनीनशत् ॥ १ ॥ तिरविराजे: तिरयः तिर्यग्भूता राजयो रेखा यस्य स तिरश्चिराजि: सर्पविशेषः तिरः शब्दोपपदाद् अञ्चतेः किन्नन्ताद् “अञ्चतेश्योप- संख्यानम्” इति ङीपि “अचः” इति अकारलोप: । पुंवद्भावाभावश्छा- 66 ४१३ [अ० ५. सू० ५६.] ३७३ सप्तमं काण्डम् | न्दसः । “ड्यापोः संज्ञाहन्दसोर्बहुलम्” इति ङीपो इस्ववम् । ति- रवीननानारेखोपेतात् सर्पविशेषात् असितात् सितः श्वेतः न सित: अ- सितः तस्मात् कालोरगात प्रदाकोः । पर्द कुत्सिते शब्दे । “पर्देः संप्रसारणं चं” इति [उ०३.४०] आकुप्रत्ययः । तत्संनियोगेन संघ- सारणम् । पर्दयति कुत्सितं शब्दयति स्वेन दष्टान् प्राणिन इति पृदाकुः 5: सर्पविशेषः । तस्मात् । परिः पञ्चम्यर्थानुवादी ति- रश्चिराजिमभृतेः सर्पविशेषात् संभृतम् संपादितं विषम् । तथा कङ्कपर्वणः एतन्नामकाद् दंशकविशेषात् संभृतं तद् विषम् इयं प्रयुज्यमाना वीरुत विशेषेण रोहन्ती मधुकाख्या ओषधिः अनीनशत् नाशयतु ॥ चतुर्थी ॥ । इ॒यं वी॒रुन्मधु॑जातां मधुश्रुन्म॑धुला मधूः । सा विहु॑तस्य भेष॒ज्यथो॑ मशक॒जम्भ॑नी ॥ २ ॥ इ॒यम् । वी॒रुत् । मधु॑ऽजाता | मधुश्चत् । मधुला । मधूः । सा | विऽहु॑तस्य | भेष॒जी । अथो॒ इति॑ । म॒शक॒ऽजम्भ॑नी ॥ २ ॥ इयं प्रयुज्यमाना वीरुत् ओषधि : मधुजाता मधुनो निप्पन्ना अत एव मधुयुत् मधुरं र ऋयोति क्षरतीति मधुयुत् मधुररसस्राविणी मधु- ला मधुमती । * “सिध्मादिभ्यश्च ” इति लो मत्वर्थीयः । मधूः नामतः । सा एतत्संज्ञः उक्तविधगुणोपेता मधुकाख्या ओषधिः विहुत- स्य विशेषेण कौटिल्यकारिणो विषस्य भेषजी प्रतिकर्त्री । हृ कौ- टिल्ये । “हु ह्वरेश्छन्दसि ” इति निष्ठायां हु इत्यादेशः । अथो अपि च मशकजम्भनी । जभतिर्हिसाकर्मा ४ | मशकानां दं- शकानां हिंसिनी ॥ पञ्चमी ॥ यतो॑ द॒ष्टं यतो॑ धा॒तं तत॑स्ते॒ निदे॑यामसि । १ BBK K जाता. C °जाता changed to °जाता. We with ADR SP P J V. २ B °जंभनी:. 1 So S'. अथर्वसंहिताभाष्ये अर्भस्य॑ तृप्रद॒शिनो॑ म॒शक॑स्यार॒सं विषम् ॥ ३ ॥ । यत॑ः । द॒ष्टम् । यत॑ः । धी॒तम् । तत॑ः । ते॒ । निः । ह्वयामसि । अ॒र्भस्य॑ । तृ॒म॒ऽद॒शिन॑ः । म॒शक॑स्य । अ॒र॒सम् । वि॒षम् ॥ ३ ॥ सप्तम्यर्थे तसिः । विषदष्टं संबोध्य उच्यते । यतः । य- त- स्मिन् प्रदेशे दष्टम् । सर्पादिनेति शेषः । भावे निष्ठा छ । था यत: यस्मिन् प्रदेशे धीतम् पीतं सर्पादिना । धेट् पाने । भा- वे निष्ठा । 66 'घुमास्था" इति ईत्वम् । हे सर्पदष्ट पुरुष ते तव अय वय ततः तस्माद् अवयवाद् निर्वयामसि विषं निर्गमयामः । पय मय चय तय गतौ । अन्तर्भावितण्यर्थः । तथा त्रिप्रदंशिनः त्रिभिर्मुखपुच्छपादरूपैरङ्गैः प्रकर्षेण दशतीति त्रिप्रदंशी । "बहु- लम् आभीक्ष्ण्ये” इति दंशेर्णिनिः ४ । मुखपुच्छाभ्यां पादेन च दष्टवतः अर्भस्य अर्भकस्य अल्पस्य अल्पसामर्थ्यस्य वा मशकस्य विषम् अरसम् निर्वीर्यम् । ४१४ शृङ्गारादौ रसे वीर्ये गुणे रागे द्रवे रसः । इति वचनाद् रसशब्दो वीर्यवाची । निर्वीर्य निर्वयामसीति संबन्धः । विषं मूर्च्छनादिविकारानुत्पादकं कुर्म इत्यर्थः || षष्ठीं ॥ अयं यो व॒क्रो विप॑रु॒र्व्यो मुखनि वृ॒क्रा वृ॑जि॒ना कृणोषि॑ि । तानि॒ त्वं ब्र॑ह्मणस्पतं इ॒षीका॑मिव॒ सं न॑मः ॥ ४ ॥ अ॒यम् । यः । व॒क्र । विऽप॑रुः । विऽअ॑ङ्गः । मुखा॑नि । व॒क्रा । वृज॒ना । कृणोषि॑ि । तानि॑ । त्वम् । ब्रह्म॒णः । पते॒ । इ॒षीमऽइव | सम् । नमः ॥ ४ ॥ योयं सर्पादिना दष्टः पुरुषः वऋः कुटिलावयवः संकोचितावयवः विपरुः । परुः पर्व । विश्लिष्टपर्वा विगतसंधिः व्यङ्गः विवशावयवः । २'S °स्पते इ 3BDKK १ ABDKK SVC- Cr त्रिप्र° We with RPP J V Cs न॑म. We with ARŚPPJ. १ [अ० ५. सू° ५६.] ३७३ सप्तमं काण्डम् । ४१५ त्ययः । एवंभूतः सन् मुखानि । आदिशब्दाध्याहारः । मुखादीनि अङ्गानि । मुखगतावयवापेक्षया वा बहुवचनम् | वक्रा वक्राणि कुटिलानि अत- एव वृजिना वृजिनानि कष्टानि अनवस्थितानि । अङ्गानां यथासंनिवे- शम् अनवस्थानाद् वृजिनवम् । तथाविधानि कृणोषि । पुरुषव्य- कृणोति करोति हे ब्रह्मणस्पते ब्रह्मणो मन्त्रस्य पालक विषनिर्हरणमन्त्रसामर्थ्यप्रद एतन्नामक देव त्वं तानि दष्टपुरुषसंबन्धी नि वक्रत्वाद्यवस्थापन्नानि अङ्गानि सं नमः संनमय ऋजूकुरु । तत्र ह- ष्टान्तः इषीकामिवेति । यथा इषीकाम पूर्वम् ऋजुं दीर्घा बलात् कौ- टिल्यं प्रापितां पश्चात् कौटिल्यपरिहारेण सहजम् आर्जवं प्रापयन्ति त इत् । एनं सर्पादिविषेण कौटिल्यं गतं विषनिर्हरणेन यथावस्थितम् ॠ- जुं कुर्वित्यर्थः । नमेः अन्तर्णीतण्यर्थात् पञ्चमलकारे अडागमः ४ ॥ सप्तमी ॥ अर॒सस्य॑ श॒स्य नी॒चीन॑स्योप॒सर्प॑तः । वि॒षं ह्य॑स्यादि॒ष्यथो॑ ए॒नमजीजंभम् ॥ ५ ॥ अ॒रसस्य॑ । शर्कोट॑स्य | नीचीन॑स्य । उपऽसपैतः । । विषम् । हि । अस्य | आ॒ऽअदि॑षि । अथो॒ इति॑ । ए॒नम् | अजीजभम् ॥ ५ ॥ अरसस्य निर्वीर्यस्य विषसामर्थ्यरहितस्य नीचीनस्य न्यग्भूतस्य अवा- ड्युखस्य उपसर्पतः समीप गच्छतः अस्य शर्कोटस्य एतन्नामधेयस्य स - र्पविशेषस्य विषम अदिषि खण्डितवान् अस्मि । हिः अवधारणे । वि षम् अनीनशमेव । ४दो अवखण्डने । अस्मात् लुङि व्यत्ययेन आ- त्मनेपदम् । “स्थाघ्वोरिच्च” इति धातोः इत्त्वम् । सिच: कित्वम् ॥ थो अपि च एनं विषिणं टम् अजीजभम् अनीनशम् । शर्कोट- नामकं सर्प तद्विषं च मन्त्रसामर्थेन अहं प्रयोक्ता अहंसिषम् इत्यर्थः ॥ अ- अष्टमी | न ते बाह्वोर्बल॑मस्ति न शीर्षे नोत मध्यतः । १ BR ३ for १. We with BK KŚv K जीगमम्. २ ४१६ अथर्वसंहिताभाष्ये अथ॒ किं पा॒पया॑मु॒या पुच्छे बिभर्ष्यर्भूकम् ॥ ६ ॥ न । ते । बाह्वोः । बल॑म् । अस्ति । न । शीर्षे । न । उ॒त । मध्य॒तः । अथ॑ । किम् । पा॒पया॑ । अ॒मु॒या । पुच्छे । वि॒भषि॑ । अर्भकम् ॥ ६ ॥ अत्र पुच्छेन दंशी वृश्चिकः संबोध्यते । हे वृश्चिक ते तव बाह्रोः हस्तयोः बलं परपीडाकारि सामर्थ्य नास्ति । तथा शीर्षे शिरसि बलं नास्ति । उत अपि च मध्यतः । सप्तम्यर्थे तसिः ४ । मध्ये अदः- पा- अर्ते: औणा- मध्यावयवे बलं नास्ति । अथेति प्रश्ने । अमुया अनया । शब्दात तृतीयैकवचने “अदसोसेर्दादु दो मः” इति उत्तमत्वे छ । पया पापिष्ठया परपीडाकारिण्या बुद्ध्या अर्भकम् । दिके भन्प्रत्यये अर्भः । सः अल्पार्थवाची । तस्माद् “अल्पे च” इति अल्पार्थे कन् प्रत्ययः । अत्यल्पं विषं पुच्छे किं बिभर्षि किमर्थ धारयसि । बाह्वादिस्थानेषु विषं नास्ति । पुच्छेपि वर्तमानम् अत्यल्प - मेव । तदपि परपीडायै वहसि । तेनापि परपीडा न भवतीत्यर्थः ॥ नवमी ॥ अदन्ति वा पि॒पीलंका वि वृ॑श्वन्ति म॑यूर्यः । सर्वे भल ब्रवाथ शार्केटमर॒सं वि॒षम् ॥ ७ ॥ अ॒दन्त । त्वा॒ । पि॒पील॑ः । वि । वृश्च॒न्ति॒ । म॒यूर्य॒ः । सर्वे । भल॒ | ब्रुवाथ॒ | शार्केटम् । अर॒सम् । वि॒िषम् ॥ ७ ॥ अत्र पूर्वार्धे सर्पः संबोध्यते । उत्तरार्धे विषनिर्हरणक्षमाः संबोध्यन्ते । हे सर्प त्वा त्वां पिपीलिका अदन्ति भक्षयन्ति । मयूर्यः मयूरस्त्रि- “जातेरस्त्रीविषयाद् अयोपधात्" इति ङीष् वृश्चन्ति विशेषेण छिन्दन्ति सर्पम् । ४ ओवश्व छेदने । “ग्रहिज्या" इत्यादिना संप्रसारणम् यः । । वि ॥ हे सर्वे सर्पविषनिर्हरणक्षमा यूयं शा- कर्कोटम् । शर्कोटो नाम सर्पविशेषः । तस्य संबन्धि । 'तस्ये- १ B मयूर्य: २ PPJ Cr onmit the visarga. " [अ० ५. सू॰ ५९.] ३७४ सप्तमं काण्डम् । ४१७ ८6 'दम्” इति अण् । विषम अरसम् निर्वीर्य भलब्रवाथ साधु भल भल्ल परिभाषणहिंसादानेषु । अस्मात् पचाद्यचि भल इति भवति । स साध्वर्थवाची | क्रियाविशेषणम् एतत् । सह इति यो गविभागात तिङन्तेन समासः । ब्रूतेः पञ्चमलकारे "लेटोडाटौ” इति ब्रूत । आडागमः ॥ दशमी ॥ य उ॒भाभ्यो॑ म॒हर॑सि॒ पुच्छेन च॒स्येन च । आ॒स् न ते॑ वि॒षं किमु॑ ते पुच्छ॒धाव॑सत् ॥ ८ ॥ यः । उ॒भाभ्या॑म् । प्र॒ऽहर॑सि । पुच्छैन । च॒ । आ॒स्येन । । आ॒स्ये । न । ते । वि॒षम् । किम् । ऊ॒ इति॑ । ते॒ । पु॒च्छ॒ऽधौ । अ॒स॒त् ॥ ८ ॥ अत्र वृश्चिकः संबोध्यते । हे वृश्चिक यस्त्वं पुच्छेन आस्थेन उभा- भ्याम् । *परस्परसमुच्चयार्थौ चकारौ । ताभ्यां प्रहरसि अ- न्यान् बाधसे तथापि आस्यपुच्छ्योर्मध्ये ते तव आस्ये मुखे विषं न । अस्तीति शेषः । ते तव पुच्छधौ । पुच्छं धीयतेत्रेति पुच्छधिः । पु- च्छशब्देन तद्गतरोमाणि विवक्ष्यन्ते । पुच्छधिशब्देन रोमवान् अवयवः । उशब्द: अप्यर्थे । तत्र पुच्छेपि किम् असत् विषं किं स्यात् । न भ- वेद् इत्यर्थः । अतो मुखपुच्छ्योर्विषाभावाद् वृश्चिको न बाधत इत्य- अस्तेर्लेटि अडागमःहु ॥ र्थः । [ इति ] पञ्चमेनुवाके द्वितीयं सूक्तम् ॥ याचकानाम् अभिलषितार्थप्राप्तये "यद् आशसा ." इति द्वाभ्यां सरू- पवत्साया गोर्दुग्धेन शृतं पायसं संपात्य अभिमन्य अनीयात् । “यं या- चामि [ ५.७, ५ ] यद् आशसा [७. ५९] इति याचिष्यन् मन्त्रोक्तानि इति हि सूत्रितम [ कौ० ५.१०] ॥ 29 उक्थ्यकतौ मैत्रावरुणयाज्याहोमानुमन्त्रणम् “इन्द्रावरुणा सुतपौ" इ- १ BDKRVCs & fior ३. We witli K S. 1$' सुविति for संहति. ५३ ४१८ अथर्वसंहिताभाष्ये 66 त्यनया कुर्यात् । उक्तं वैताने । एतेषां याज्याहोमान् इन्द्रावरुणा सुतपौ[७. ६०] बृहस्पतिर्नः [ ७. ५३] उभा जिग्यथु: ” [७.४५ ] इति [वै॰४.१] ॥ अभिचारकर्मणि “यो नः शपात्" इत्यनया अशनिहतवृक्षसमिध आ- 66 दध्यात् ॥ तत्र प्रथमा ॥ यशसा॒ वद॑तो मे विषु॒भे यद् याच॑मानस्य॒ चर॑तो॒ जनां॒ अनु॑ । य॑द॒ात्मनि॑ त॒न्वा॑ मे॒ वरि॑ष्टं सर॑स्वती॒ तदा पृ॑णद् घृ॒तेन॑ ॥ १ ॥ यत् । आ॒ऽशसः॑ । वद॑तः । मे॒ । वि॒ऽचुक्षुभे । यत् । याच॑मानस्य । चर॑तः जना॑न् । अनु॑ । यत् । आ॒त्मनि॑ । त॒न्वा॒ः । मे॒ । वि॒िऽरि॑ष्टम् । सर॑स्वती । तत् । आ । पृण॒त् । घृ॒तेन॑ ॥ १ ॥ आ- वदतः याचितुं दातृन व्यक्तं भाषमाणस्य मे मम यद् अङ्गम् आश- सा । * शसु हिंसायाम् | संपदादिलक्षणो भावे किप् । शसनेन दातृभिः कृतेन यात्राप्रतिघातेन भर्त्सनमहरणादिरूपेण हिंसनेन वा विचुक्षुभे विशेषेण क्षुभितं याच्यमानवस्वलाभेन विक्षिप्तम् आसीत् । तथा याचमानस्य । * “लक्षणहेत्वोः क्रियायाः ” इति हेत्वर्थे शानच् प्रत्ययः । याचनाद्धेतोः जनान् दातॄन् अनु अनुलक्ष्य | छु " अ- नुर्लक्षणे” इति [अनु: ] कर्मप्रवचनीयः । वीप्सार्थे वा अनुः कर्मप्रवचनीयः । जनान्जनान् चरतः गच्छतः परिभ्राम्यतो मम यद् अङ्गं विचुक्षुभे इष्टफलमात्यभावेन पर्याकुलम् आसीत् मे मम तन्वः शरीरस्य विरिष्टम् । हरिषेहिसार्थानिष्ठा । विशेषेण बा- 66 धितं किष्टं तत् अङ्गम् आत्मनि मय्येव क्षोभरहितं सरस्वती । स्थाप- यविति शेषः । यद्वा आत्मशब्द: स्वभाववाची । याज्जाया: पूर्व यथा क्षोभरहितं तथा स्वभावे स्थापयतु । न केवलं क्षोभराहित्यम् अपि तु १ ABKR तात्मने॑ २ A तददा॑वृण° ३PPJ सरस्वति. We with Cr. 66 [अ० ५. सू° ५९.] ३७४ सप्तमं काण्डम् | ४१९ सरस्वती वाग्देवता तद् अङ्गं घृतेन घृतवत्सारभूतेन फलेन आ पृणत् आपूरयनु । पृण प्रीणने । लेटि अडागमः ॥ द्वितीया || स॒प्त क्ष॑रन्ति॒ शिश॑वे म॒रुत्व॑ते पि॒त्रे पु॒त्रासो॒ अप्य॑वीवृतन्नृ॒तानि॑ । उभे इद॑स्योभे अ॑स्य राजत उ॒भे येतेते उभे अ॑स्य पुष्यतः ॥ २ ॥ स॒प्त । स॒र॒न्ति॒ । शिश॑वे । म॒रुत्व॑ते । पि॒त्रे । पु॒त्रास॑ः । अपि॑ । अ॒वी॒वृत॒न् । ऋ॒तानि॑ । उ॒भे इति॑ । इत् । अ॒स्य॒ । उ॒भे इति । अस्य | राजतः । उभे इति । यतेते इति॑ । उभे इति॑ । अ॒स्य॒ । पुष्यतः ॥ २ ॥ 66 "" • मरुत्वते मरुद्भिर्युक्ताय शिशवे अपां पुत्रभूताय वरुणाय सप्त नद्यः क्ष- रन्ति स्रवन्ति । 'सुदेवो असि वरुण यस्य ते सप्त सिन्धवः” इति हि दाशतय्याम आम्नायते [ऋ°४.६९.१२] । “अपां शिशुर्मातृतमास्वन्तः इति मन्त्रान्तरम् [तै० सं० १.६.१२.१] । यद्वा मरुत्वत्पदसामर्थ्याद् इन्द्र उच्यते । मरुत्वते मरुद्भिस्तद्वते शिशवे । * शो तनूकरणे इत्य- स्माद् उत्पन्न: शिशुशब्दः । शत्रूणां शातयित्रे इन्द्राय । ष्ठ्यर्थे चतुर्थी । तस्याज्ञया सप्त सर्पणशीला: स्रवणशीला: सप्त- संख्याका वा नद्यः क्षरन्ति प्रवहन्ति । तथा च दाशतय्यां नदीवाक्य- त्वेन अयं मन्त्र आम्नायत । इन्द्रो अस्माँ अरदद् वज्रबाहुरपाहन वृत्रं परिधिं नदीनाम् । देवोनयत् सविता सुपाणिस्तस्य वयं प्रसवे याम उर्वीः ॥ इति ते । 66
- ता-
[ ऋ० सं० ३.३३.६] ॥ किं च पित्रे । पितृशब्देन द्युलोक उच्य- द्यौः पिता पृथिवी माता" इति [ तै० ब्रा० ३. ७. ५.५] मन्त्रव- र्णात् । धुलोकस्थिताय इन्द्राय इन्द्रप्रमुखाय देवगणाय वा । स्थ्यात् ताच्छन्द्यम् । पुत्रासः । * पुत्रः पुरु त्रायते इति नि- रुक्तम् [ नि०२ ११] । हवि:प्रदानादिना पोषकाः पुत्रभूता वा मनुष्याः । अपिशब्दः चार्थे । ऋतानि सत्यभूतानि यज्ञादिरूपाणि क- .. अथर्वसंहिताभाष्ये ४२० र्माणि अवीवृतन वर्तयन्ति अनुतिष्ठन्ति । वर्ततेर्ण्यन्तात् लुङि चङि 66 उॠत्" इति ऋकारादेशः ॥ उभे द्विवचनसामर्थ्याद् द्यावा- पृथिव्यावुच्येते । इत् 'अवधारणे । ते एव अस्य पितृपुत्रशब्दव्यवहृत्तस्य देवमनुष्यात्मकस्य संघस्य | निवासस्थाने भवत इति शेषः । तथा उभे द्यावापृथिव्यौ अस्य देवमनुष्यसंघस्य राजत: ईश्वर्यौ भवतः । रा- जतिः ऐश्वर्यकर्मा X । तेषाम् आश्रयत्वेन तयोः स्वामित्वम् । उभे द्यावापृथिव्यौ यतेते प्रयत्नं कुरुतः देवमनुष्यार्थम् । यती प्रय- ले । तथा उभे द्यावापृथिव्यौ अस्य । कर्मणः संप्रदान- त्वात् चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । इमं देवमनुष्यसंघ पुष्यतः अन्नोदकैः · पो- षयतः । “भूमिं पर्जन्या जिन्वन्ति दिवं जिन्वन्त्यमयः” इति [ ऋ० १. १६४. ५१] श्रुत्यन्तरात् । द्यावापृथिवीकर्तृकपोषणलिङ्गाद् याचकाभिल- षितप्राप्तौ अस्य मन्त्रस्य विनियोगोऽभिहितः ॥ तृतीया || इन्द्रवरुणा सुतपावि॒मं सुतं सोमं पिवतं मद्यं धृतवतौ । यु॒वो रथो॑ अध्व॒रो दे॒ववी॑तये॒ प्रति॒ स्वस॑र॒मुप॑ यातु पी॒तये॑ ॥ १ ॥ इन्द्रा॑वरुणा । सु॒त॒ऽपी॒ौ। इ॒मम् । सु॒तम् । सोम॑म् । पि॒ब॒त॒म् । मद्य॑म् । धृत॒ऽव॒तौ । यु॒वोः । रथ॑ः । अ॒ध्व॒रः । दे॒वऽवी॑तये । प्रति॑ । स्व॑स॑र॒म् । उप॑ । धा॒तु । पी- तये ॥ १ ॥ हे सुतपौ सुतस्य अभिषुतस्य सोमस्य पातारौ हे धृतवती विधृतक- र्माणौ हे इन्द्रावरुणा इन्द्रावरुणौ मद्यम् मदाई मदकरं तृप्तिकरम् इ- मम् अस्मदीयं सुतम् अभिषुतं सोमं पिबतम् । तदर्थं युवोः युवयोः अध्वरः हिंसारहितः शत्रुभिरपराजितो रथः पीतये युवयोः सोमपीताय देववीतये देवकामाय । X षष्ठ्यर्थे चतुर्थी यजमानस्य स्वस- । रम गृहं प्रति उप यातु समीपे आगच्छतु ॥ १ K अध्व॒रं. मै अध्व॒रा corrected from अध्व॒रं. We witli ABDRS C. सांर. We wilh JCP. २P स्वसप्तमं काण्डम् । चतुर्थी ॥ इन्द्रवरुणा मधु॑मत्तमस्य॒ वृष्णः सोम॑स्य वृषा॒णा वृ॑षेथाम् । इ॒दं वा॒मन्धः परि॑षिक्तमासद्यास्मिन् बर्हिषि मादयेथाम् ॥ २ ॥ इन्द्रा॑वरुणा । मधु॑मत्ऽतमस्य । वृष्ण॑ः । सोम॑स्य । वृषणा । आ । वृषे- थाम् । इ॒दम् । वा॒म् । अन्ध॑ । परि॑िऽसिक्तम् । आ॒ऽसहा॑ । अ॒स्मिन् । ब॒र्हिषि॑ ।. मायेथाम् ॥ २ ॥ [अ० ५. सू० ६१.] ३७६ ४२१ 66 हे वृषणा वृषणौ अभिमतफलस्य वर्षको हे इन्द्रावरुणा इन्द्रावरुणौ युवां मधुमत्तमस्य अतिशयेन माधुर्योपेतस्य वृष्ण: वर्षितुः अभिमतस्य से- तुः सोमस्य | भागम् इति शेषः । सोमं वा आ वृषेथाम् । आश्नी- नम् इत्यर्थः 1 यथाभागम आवृषायध्वमिति यथाभागम् अश्नीतेत्येवैत- दाह" इति [ श°ब्रा० २.४.२.२०] वाजसनेयश्रुतेः । वाम युवयोरर्थाय इदम् अन्ध: अन्नं सोमलक्षणं परिषिक्तम् ग्रहचमसपात्रेषु अस्माभिः प- रितः सिक्तम् । अतः अस्मिन् स्तीर्णे बर्हिषि आसद्य उपविश्य माद - येथाम् सोमपानेन तृप्तौ भवतम् ॥ पञ्चमी ॥ यो न: शादर्श शप॑तो॒ यश्च॑ नः शर्पात् । वृक्ष इ॑व वि॒द्युता॑ ह॒त आ मूल॒ादनु॑ शृ॒ष्यतु ॥ १ ॥ यः । नः । शर्पात् । अर्शपतः । शर्पतः । यः । च । नः । शपा॑त् । वृक्षऽइ॑व । वि॒ऽद्युता॑ । ह॒त्तः । आ । मूला॑त् । अनु॑ । शु॒ष्य॒तु॒ ॥ १ ॥ यः शत्रुः अशपतः सनिन्दम् उपालम्भम् अकुर्वाणान नः अस्मान शपात् निन्दावाक्यैर्भर्त्सयेत् । यश्च शपतः परुषवाक्यप्रयोक्तॄन् नः अ- स्मान् शपात् पुनर्निन्देत् स शत्रुः विद्युता अशन्या हतः भस्मीकृतो वृक्ष अभिवि- इव स यथा मूलसहितः शुष्यति एवम् आ मूलात् । धावाकारः । पितृपुत्रादिभिः सहितः अनु शुष्पतु अनुक्रमेण विअथर्वसंहिताभाष्ये शुष शोषे । दिवादिः ४ ॥ तृतीयं सूक्तम | [ इति ] सप्तमे काण्डे पञ्चमोनुवाकः ॥ 66 66 षष्ठेनुवाके चत्वारि सूतानि । तत्र 'ऊर्जे बिभ्रत्" इति आद्ये सू- ते आदितः षडूचं देशान्तराद् आगतः स्वगृहं दृष्ट्वा समिधो गृहीत्वा प्रजपन स्वगृहम् आगत्य हस्तस्याः समिधो वामेन हस्तेन धृत्वा वली- कतृणानि दक्षिणेन हस्तेन स्पृष्ट्वा षड्डूचं जपित्वा गृहं प्रविश्य आहितेऽसौ अनेन षट्टचेन ताः समिधः पुष्ट्यर्थम् आदध्यात् । सूत्रितं हि । “ऊर्ज "बिभ्रद् इति गृहसंकाशे जपति । सव्येन समिधो दक्षिणेन शालावलीकं “ संस्तभ्य जपति । अतिव्रज्य समिध आधाय' इति [ कौ०३.७] ॥ स्वगृहे वर्तमानानां सर्वेषां सांमनस्यार्थं च समिध आनीय ऊर्जे बिभ्रत्" इति सूक्तं जपित्वा ताः समिधः सकृद् आदध्यात् । तद् उ- तं संहिताविधौ । समिध आदाय ऊर्जे बिभ्रद् इति असंकल्पयन्त्रेत्य सकृद् आदधाति ” इति [कौ० ५. ६ ] ॥ "" ८८ (6 तथा ऋव्याद्विसर्जनानन्तरं सर्वेपि एतत् सूक्तं जपन्तो यजमानगृहं प्र विशेयुः । 'नि:सालाम्[ २.१४] इति शालानिवेशनं संप्रोक्ष्य ऊर्ज बि- भ्रत् [ ७.६२ ] इति प्रपादयति" इति हि कौशिकं सूत्रम [ कौ॰ ९.४] ॥ तथा अन्त्येष्टौ शवदहनानन्तरं संस्कर्ता 'ऊर्जे बिभ्रत्" इति षड्चं जपन स्वकीयान् स्वगृहं प्रवेशयेत् ॥ (6 ४२२ नश्यतु । {" "" 66 'इहैव स्त इत्यनया प्रवास करिष्यन् स्वकीयान् गृहान् पुत्रादीं- वे । “इहैव स्तेति प्रवत्स्यन्नवेक्षते” इति हि [ कौ०३.७] सूत्रम् ॥ आग्रहायण्यां "यद् अग्ने तपसा " इति द्वाभ्याम् ऋग्भ्यां क्षीरौदन- पुरोडाशरसानाम अन्यतमं संपात्य अभिमन्य मेधाकाम: अनीयाद् अ ग्निम् उपतिष्ठेत वा । “यद् अग्ने तपसेत्याग्रहायण्यां भक्षयति । अग्निम् उपतिष्ठते" इति [ कौ०२,१] सूत्रितत्वात् ॥ तथा उपनयने अग्निकार्ये आभ्याम् ॠग्भ्याम् अनि परिसमूहेत | 1its अ°in असंकल्प and reads एताः for एत्य. [अ० ६. सू° ६२.] ३७७ सप्तमं काण्डम् । ४२३ " “सं मा सिञ्चन्तु [ ७.३४] इति त्रिः पर्युक्षति | यद् अ तपसा तपः अग्ने तपस्तप्यामहे[७, ६३] इति द्वाभ्यां परिसमूहति" इति [कौ॰७. ७ ] ॥ आवसथ्याधाने “ अयम् अग्निः इत्येषा महाशान्तिगणे आवपनी- या। 'पित्र्यम् अग्निं शमयिष्यन्” इति प्रक्रम्य " अयम् अग्निः स- “त्पतिः [ ७. ६४] नलैम आ रोह [१२.२] इत्यनुवाकं महाशान्ति च 'शान्त्युदक आवपति" इति कौशिकसूत्रात् [कौ०९.१] ॥ तथा अग्निचयने आतिच्छन्दसीष्टकानुमन्त्रणानन्तरम् अनया गार्हपत्ये “चीयमानाम् इष्टकां ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । तद् उक्तं वैताने । “अ- 'ग्निं होतारं मन्ये [१. १२७.१] इत्यातिच्छन्दसी: । गार्हपत्य उक्तम् । अयम् अग्निः सत्पति: [७. ६४] येना सहस्रम् ” [९. ५. १७] इंति [वै॰ ५.२] ॥ 66 66 ८८ तत्र प्रथमा || ऊर्जै बिन॑द् वसु॒वने॑ सु॒मे॒धा अयो॑रेण॒ चक्षु॑षा मि॒त्रये॑ण । गृ॒हानेभि॑ सु॒मना॒ वन्द॑मानो॒ रम॑ध्व॒ मा वि॑भीत॒ मत् ॥ १ ॥ ऊंने॑म् । बिन॑त् । व॒सु॒ऽवने॑ । सु॒ऽमे॒धाः । अथो॑रेण । चक्षु॑षा | मि॒त्रये॑ण । गृ॒हान् । आ । ए॒मि॒ि । सु॒मना॑ । वन्द॑मानः । रम॑ध्वम् । मा । वि॒भीत॒ । 1 मत् ॥ १ ॥ 66 ऊर्जम् अन्नं विभ्रत् धारयन् वसुवनिः अन्नादिसाधनस्य वसुनो धनस्य संभक्ता । Z“छन्दसि वनसनरक्षिमणाम्" इति वनतेः कर्मोपप- दाद् इन् प्रत्ययः । सुमेधाः शोभनमेधायुक्तः । असिच् प्रजामेधयोः” इति असिच् समासान्तः ४ । भयंकरेण न केवलम् अप्रति लेन किं तु मित्रियेण मित्रं सुहृत् तदर्हेण अनुकूलेन स्निग्धेन चक्षुषा । पश्यन्त्रिति शेषः । सुमना: शोभनमनस्कः धनादिसाहित्येन प्राप्तसौमनस्य: वन्दमानः स्तुवन् गृहान् ऐमि आग- च्छामि । “गृहां: पुंभूम्नि” इति वचनाद् गृहशब्दः पुंलिङ्गो १ P ऊर्जम्. 1s गार्हपत्यो. 2S उख्ययमग्निः We with the Taiting. 3S' 'कूलं 450 S 66 ऋ“ नित्यम् अघोरेण अअथर्वसंहिताभाष्ये बहुवचनान्तश्च । हे गृहा: यूयं रमध्वम् क्रीडत सुखिनः स्यात । मयाधिपतिनेति शेषः । अतः मत् मत्तः । ११ “पञ्च॑म्या अत्" इति अत् आदेशः । देशान्तराद् आगच्छतो मत्तः मा बिभीत अ- न्यो गृहस्वामी सन् अस्मान् प्रविशतीति भयं मा प्राप्नुत । “भी- त्रार्थानां भयहेतुः” इति मत् इत्यंत्र अपादानसंज्ञायां पञ्चमी ॥ द्वितीया ॥ ४२४ इ॒मे गृ॒हा म॑यो॒ोभुव॒ ऊर्ज॑न्त॒ पय॑स्वन्तः । पूर्णा वामेन॒ तिष्ठ॑न्त॒स्ते नो॑ जान॒न्त्वाय॒तः ॥ २ ॥ इ॒मे । गृहाः : । म॒यः॒ऽभुवः॑ । ऊर्ज॑स्व॒न्तः । पर्यस्वन्तः । पू॒र्णाः । वा॒मेन॑ । तिष्ठ॑न्तः । ते । नः । जा॒नन्तु । आ॒ऽय॒तः ॥ २ ॥ मयोभुवः । मय इति सुखनाम । सुखस्य भावयितार: ऊर्जस्वन्तः अन्नरसवन्तः पयस्वन्तः क्षीरादिसमृद्धाः वामेन वननीयेन धनेन पूर्णा : संपूर्णा: समृद्धास्तिष्ठन्तः ते इमे पुरतो दृश्यमाना अस्मदीया गृहा: आ- यतः प्रवासाद् आगच्छतो नः अस्मान् जानन्तु स्वामित्वेन अवबुध्य- 2 आयत इति । आङ्पूर्वाद् एते: शतरि “इणो यण् ” " न्ताम् । इति यण् ॥ तृतीया ॥ येषमध्येति॑ प्र॒वस॒न्॒ येषु॑ सौमन॒सो ब॒हुः । गृ॒हानुप॑ ह्वयामहे॒ ते नो॑ जान॒न्त्वाय॒तः ॥ ३ ॥ येषा॑म् । अधऽएति॑ । प्र॒ऽवस॑न्॑ । येषु॑ । सौ॒म॒न॒सः । ब॒हुः । गृहान 1 उप॑ । ह्वया॒ाम॒द्दे॒ । है । नः । जा॒नन्तु । आ॒ऽय॒तः ॥ ३ ॥ प्रवसन् प्रवासं कुर्वन् देशान्तरे वसन पुरुषो येषाम् यान् गृहान् अ- ध्येति स्मरति । इक् स्मरणे । “अधीगर्थदयेशां कर्मणि" इति येषाम् इत्यत्र षष्ठी । येषु गृहेषु सौमनसः सौमनस्यवान् बहु: अ- प्र॒वस॒न्त्येषु॑ R ए॒वस॒न्ने॑षु॑. We with ABDKK SVC. १ B clhange- प्र॒वस॒न्येषु॑ 1NS 2S' 'त्यस्य for 'त्यत्र. सप्तमं काण्डम् । ४२५ [अ० ६. सू० ६२.] ३७७ धिक: पदार्थो वर्तते । 66 सुमन:शब्दाद् भावे अण् द्रष्टव्यः । सौ- मनसम् अस्यास्तीति अर्शआदित्वाद् अच् प्रत्ययो मत्वर्थीयः । सुमनसो- ऽयम् इति वा । 'तस्येदम्” इति अण् । तान् गृहान् उक्त- विशेषणान् उप हृयामहे प्राप्तुं प्रार्थयामहे । अनुज्ञास्वीकाराय यत् प्रा- र्थनं तद् उपहव इत्युच्यते । “निसमुपविभ्यो ह्वः” इति आत्म- नेपदम् । ते नो जाननत्वायत इति पादो व्याख्यातः ॥ चतुर्थी ॥ उप॑ह॒ता भूरि॑धना॒ सखा॑यः स्व॒दुस॑मु॒दः । अक्षुध्या अ॑नु॒ष्या स्त॒ गृ॒ा मास्मद् वि॑िभीतन ॥ ४ ॥ उप॑ऽहूताः । भूरि॑ऽधनाः । सखा॑यः । स्व॒दुऽस॑मु॒दः । अ॒क्षुध्याः । अतृष्याः । स्तु॒ । गृ॒हा॑ । म अ॒स्मत् । बिभीतन ॥ ४ ॥ - हे गृहा उपहूता: अनुज्ञार्थ प्रार्थिता यूयं भूरिधनाः प्रभूतधनोपे- ताः स्त भवत | सखायः समानख्याना मित्रभूता भवत । स्वादुसंमुदः स्वादुभिर्मधुरैः पदार्थैः संमोदमाना भवत । अक्षुध्याः क्षुधं बुभुक्षाम अर्हन्तीति क्षुध्याः न क्षुध्या अक्षुध्या: । अतृष्या: तृषं पिपासाम् अ- र्हन्तीति तृष्या: न तृष्णा [ अतृष्या: ] | क्षुतृष्णोपेतैर्जनैर्युक्ता मा भूत अ- पि तु धनादिसमृद्ध्या सर्वदा तृप्तैर्जनैर्युक्ता भवतेत्यर्थः । क्षुत्तृष्णा- शब्दाभ्यां " तद् अर्हति" इत्यर्थे “छन्दसि च” इति यप्रत्ययः । अ- स्तेर्लोटि मध्यमबहुवचने रूपं स्तेति हे गृहाः अस्मत् अस्मत्तः 66 । देशान्तराद् आगच्छद्भ्यो मा बिभीतन भयं मा प्राप्नुत । भये । लोटि तस्य तनादेशः ४. ॥ ञिभी पञ्चमी ॥ उप॑हूता इ॒ह गाव॒ उप॑हूता अज॒वय॑ः । अथो॒ अन्न॑स्य क॒लाल॒ उप॑ह॒तो गृहेषु॑ नः॑ः ॥ ५ ॥ उप॑ऽहूताः । इ॒ह । गाव॑ः । उप॑ऽहूताः । अज॒ऽअ॒वय॑ः । १BDKRŚVCs णः. We with A K. ५४ ४२६ अथर्वसंहिताभाष्ये अथो इति॑ । अन्न॑स्य । क॒ीलालः । उप॑ऽहूतः । गृहेषु॑ । नः॑ ॥ ५ ॥ इह एषु अस्मदीयेषु गृहेषु गावः धेनव उपहूता: अनुज्ञार्थं प्रा- चिंता भवन्तु | अजावय: अजाश्च अवयश्च उपहूताः सन्तु । अथो अ- पि च नः अस्माकं गृहेषु अन्नस्य कीलाल: सारभूतोंश: उपहूतो भ- वतु । एतद् उपलक्षणम् । यद्यद् गृहे भोग्यं वर्तते तत् सर्वम् अनु- ज्ञायै प्रार्थितं भवत्वित्यर्थः ॥ षष्ठी ॥ सू॒नृता॑वन्तः सुभगा॒ इरा॑वन्तो हसामु॒दाः । अतृप्या अक्षुध्या स्त॒ गृहा मास्मद् बिभीतन ॥ ६ ॥ सू॒नृता॑ऽवन्तः । सु॒ऽभगा॑ः । इरा॑ऽवन्तः । ह॒सा॒ामु॑दाः । अतृष्याः । अक्षुध्याः । स्तु॒ । गृ॒हा॑ । मा । अ॒स्मत् । बिभीतन ॥ ६ ॥ " हे गृहा: सूनृतावन्तः । प्रियसत्यात्मिका वाक् सूनृतेत्युच्यते । तद्वन्तः स्त भवत । अरिष्टादिनिमित्तवाग्राहित्येन पुत्रभित्रादिसंपत्तिनिमित्तवाक्स- हिता भवतेत्यर्थः । प्रवसति यजमाने गृहे जातमप्यरिष्टं पुनरागच्छति गृहस्वामिनि तद्दिवसे न ज्ञापनीयम् इत्याश्वलायनेनोक्तम् । “विदितम- प्पलीकं न तद् अहर्ज्ञापयेयु: ” इति [ आश्व ०२५.१४] | सर्वदापि अ- रिष्टराहित्यम् अनेन पदेन प्रार्थ्यते । सुभगा: शोभनभाग्योपेता भवत । इरावन्तः इरा अन्नं तद्वन्तः स्त | हसामुदाः । हसे हसने । भा- वे किए । तदन्तात् तृतीया हसेति । मोदते: इगुपधलक्षणः कः । “त- त्पुरुषे कृति बहुलम्" इति बहुलग्रहणात् तृतीयाया अलुक् हा- सेन मोदमानाः | गृहस्थितानां हासेन तदीय: संतोषोभिव्यज्यते । हा- साभिव्यक्तसंतोषा भवत । अतृष्या अक्षुध्या इत्यर्धर्वो व्याख्यातः ॥ सप्तमी ॥ इ॒हैव स्त॒ मानु॑ गात॒ विश्वा॑ रूपाणि पुष्यत । १ So P P J Cr. The word occurs again in XIV. 2 43 where also the MSs. do not read an avagralm. 1S' ससर्वदापि for सर्वदापि, सप्तमं काण्डम् | ऐर्ष्यामि भ॒द्रेणा॑ स॒ह भूयसो भवता॒ मया॑ ॥ ७ ॥ इ॒ह । ए॒व । स्त॒ । मा । अनु॑ । गा॒त॒ । विश्वा॑ । रू॒पाणि॑ । पु॒ष्य । आ । ए॒ष्या॒ामि॒ । भ॒द्रेण॑ । स॒ह । भूयो॑सः । भ॒व । मया॑ ॥ ७ ॥ [अ० ६. सू० ६३.] ३७४ ४२७ अ एते: “मा- 66 विश्वा विश्वानि हे गृहाः इहैव अस्मिन् प्रदेश एव स्त भवत सुखिनो वर्तध्वम् । मा अनु गात प्रवसन्तं मां गृहस्वामिनं मानुगच्छत । ङि लुङ्” । 'इणो गा लुङि” इति गादेशः । सर्वाणि रूपाणि रूपवन्ति निरूप्यमाणानि वा पुत्रादीनि वस्तूनि पुष्यत समृद्धानि कुरुत । भद्रेण भन्दनीयेन धनेन सह ऐष्यामि पुनरागमि- प्यामि । ततः मया देशान्तरात पुनरागतेन अर्जितधनेन भूयांस: अ- तिमभूता भवत । ॐ भद्रेणा सह भवता मया इत्युभयत्र छान्दस : सांहितिको दीर्घः ॥ अष्टमी ॥ यद॑ने तप॑सा तप॑ उपत॒प्याम॑ह॒ तप॑ः । प्रियः श्रुतस्य॑ भू॒यास्मायु॑ष्मन्तः सु॒मे॒धसः॑ ॥ १ ॥ यत् । अ॒ग्ने॒ । तप॑सा । तप॑ः । उप॒ऽत॒प्याम॑हे । तप॑ । । प्रि॒यः । श्रु॒तस्य॑ । भू॒य॒स्मा॒ । आयु॑ष्मन्तः । सु॒ऽमे॒धस॑ः ॥ १ ॥ हे अग्ने तपसा तब संबन्धिना पर्युक्षणपरिसमूहनसमिदाधानादिरूपेण कर्मणा यत् तपो निर्वर्तयितव्यम् अस्ति तत् तपः उप त्वत्समीपे तप्या- महे आर्जयामः । या तपसा कृच्छ्रचान्द्रायणादिरूपेण यत् तपः तपनं शरीरक्लेशनम् । तप: क्लेशसहिष्णुत्वम्” इति हि तद्विदः । कृच्छ्रादिच- रणेन यच्छरीरशोषणं तत् तप उपतप्यामहे । तव समीपे परिचरणेन आर्जयाम इत्यर्थः । यद्वा तपसा । तप पर्यालोचने इत्यस्माद् अ सुन् । पर्यालोचनेन देवताविषयज्ञानेन । “मनसश्चेन्द्रियाणां चैकाय्यं तप उच्यते” इति हि तद्विदः । सहार्थे तृतीया । तेन त- पसा सहितं तपः कृच्छ्रचान्द्रायणादिरूपो नियमः । 'शौच संतोषतप:- १ AÊKKRVomit the visarga. We winl DSC. २PPJCr omit the visarga. 66 अथर्वसंहिताभाष्ये स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः इति हि पातञ्जलं सूत्रम् [ पा° सू° २. ३२] । तत् तपः हे अग्ने त्वत्समीपे परिचरणेन तप्यामहे आर्जया- मः । * “तपस्तपः कर्मकस्यै” इति कर्मकर्तरि यगात्मनेपदे । तेन तपसा श्रुतस्य सम्यग् अधीतस्य वेदशास्त्रादेः प्रियाः प्रियतमाः सुहृदः निवासस्थानत्वेन प्रीणयितार: आयुष्मन्तः दीर्घकालजीविनः सुमेधसः शो- भनधारणाशक्तिसहिता भूयास्म ॥ नवमी ॥ ४२t " अग्ने॒ तप॑स्तय्यामह॒ उप॑ तप्यामहे॒ तर्पः । श्रु॒तानि॑ शृ॒ण्वन्तो॑ व॒यमायु॑ष्मन्तः सु॒मे॒धस॑ ॥ २ ॥ अग्ने॑ । तप॑ः । त॒प्या॒महे॒ । उप॑ । त॒प्या॒महे॒ । तप॑ । श्रु॒तानि॑ । शृ॒ण्वन्त॑ । व॒यम् । आयु॑ष्मन्तः । सु॒ऽमे॒धस॑ः ॥ २ ॥ तेन त- हे अग्ने तपस्तप्यामहे शरीरशोषणरूपं नियमम् आर्जयामः । किम् अन्यत्र | नेत्याह । उप तप्यामहे | तव समीप एव तादृशं तपः सा- धयाम इत्यर्थः । * पूर्ववत् कर्मकर्तरि यगात्मनेपदे । पसा श्रुतानि सम्यग् अधीतानि वेदशास्त्रादीनि शृण्वन्तः । त्वर्थे शतृप्रत्ययः । वेदशास्त्रश्रवणाडेतोः वयम् आयुष्मन्तः दीर्घका- लजीवनवन्तः सुमेधसः समीचीनधारणाशक्तियुक्ताश्च । भूयास्मेति शेषः ॥ दशमी ॥ अ॒यम॒ग्निः सत्प॑तिर्वृद्धवृ॑ष्णो र॒थीव॑ प॒तीन॑जयत् पु॒रोहि॑तः । नामा॑ पृथि॒व्या॑ां निहि॑तो॒ दवि॑द्युतदधस्प॒दं कृ॑णुतां ये पृ॑त॒न्यव॑ ॥ १ ॥ । अ॒यम् । अ॒ग्निः । सऽप॑तिः । वृद्धऽवृ॑ष्णः । र॒थीऽइ॑व । पि॒तीन् । अ॒जयत् । पुरःऽहितः । नामा॑ । पृथि॒व्याम् । निऽहि॑तः । विद्युतत् । अ॒धःऽप॒दम् । कृणुताम् । ये । घृ॒त॒न्यवः॑ ॥ १ ॥ ? A K प॒त्नीन॑° changead 10 पत्तीन॑ DRP JC प॒त्नीन॑° P पत्न॰. We witle BK . V Cs. [अ० ६. सू० ६५.]३४० सप्तमं काण्डम् | ४२९ सत्पतिः सतां महतां देवानां हविःप्रदानेन पालयिता सतो विद्यमा- नस्य स्थावरजङ्गमादेर्जगतः स्वामी [ वा] वृद्धवृष्ण्य वृष्णि भवं वृष्ण्यं बलं प्रवृद्धबलः पुरोहितः पुरतो होमार्थम् ऋत्विग्भिर्निहितः पुरोभावि- हितकारी वा । अयं पुरोवर्ती अग्नि: गार्हपत्यरूप: पत्नीम पालयित्रीं प्रजाम | पत्नीवत् पत्नी । पत्नीभूताम् इष्टकां वा अजयत् जयति स्वा- धीनां करोति । तत्र दृष्टान्तः | रथी रथवान् पुरुष: पत्नीम् प्रजाम् अ न्यदीयां स्वीयां वा नारीं यथा जयति स्वाधीनां करोति एवम् अग्नि- रिति । किं च पृथिव्याम देवयजनलक्षणायां भूमौ तत्रापि नाभा नाभौ नाभिस्थानीयायाम् उत्तरवेद्याम् । “ यद् उत्तरवेदीनाभिः” इति ऐतरे- यश्रुतेः [ऐ॰ब्रा॰ १.२४] । तत्र निहितः स्थापित: दविद्युत् अत्यर्थं दी-
- द्योततेर्यङ्लुकि “दाधर्ति०” इति सूत्रे निपातनाद्
ताहशोग्नि: : अधस्पदम् पादस्याधोदेशे कृणुताम् कु.. पृतन्यवः पृतनां संग्रामम् इच्छव: श- प्यमानः 1 रूपसिद्धिः रुताम् । कान् इति तत्राह । त्रवस्तान् मदीयपादस्याधोदेशे निधत्तादिति ॥ [ इति ] षष्ठेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ आवसथ्याधाने मथनार्थ यजमानः अरण्यां पृतनाजितम् ' इति ऋचा अग्निम् आह्वयेत् । 'मूलत उत्तरारणिम् उपसंधाय पृतनाजितम् इत्याह्वयति" इति हि [ कौ०९. १ ] सूत्रम् ॥ 66 शरीरे काकाभिघातदोषशान्त्यर्थम् " इदं यत् कृष्ण: " इति द्वाभ्याम ऋग्भ्याम् उदकम् अभिमन्य काकोपहतशरीरं प्रक्षालयेत् || तथा काकावंदंशनदोषशान्तये आभ्याम् ऋग्भ्याम् उल्मुकम् अभिमन्य काकावमृष्टं शरीरं परिभ्रामयेत् ॥ काकस्पर्शनदोषशान्त्यर्थं "श्यावदता" इति मन्त्रोक्तरोगशान्तये च "प्र. तीचीनफल: ” इति त्रिभिः अपामार्गसमिध आध्यात् ॥ 66 तद् उक्तं संहिताविधौ । “ इदं यत् कृष्ण : [७. ६६] इति कृष्णशकुने- “नाधिंक्षिप्तं प्रक्षालयति । अपमृष्टं पर्यग्नि करोति । प्रतीचीनफल: [७. 1S' काकादंशन'. 25' 'नाविक्षिप्तं क्षालयति. We with Kausila. ८८ ४३० अथर्वसंहिताभाष्ये “६७] इत्यपामार्गेध्म आपामार्गीरादधाति" इति [कौ० ५.१०] ॥ विवाहे कुमार्या: स्नापनानन्तरं "यद् दुष्कृतम्" इति द्वाभ्याम् ऋ- ग्भ्याम् अङ्गानि वाससा प्रमार्जयेत् । “यद् दुष्कृतम् इति वाससाङ्गानि प्रमृज्य” इति हि [ कौ०१०,२] सूत्रम् ॥ 66 66 'यद्यन्तरिक्षे " 66 'पुनर्मैत्विन्द्रियम्” इति व्यचस्य बृहद्गणे पाठात् शा- न्त्युदकाभिमन्त्रणादौ विनियोगः । सूचितं हि । “यद्यन्तरिक्षे [ ७. ६४ ] पुनर्मैत्विन्द्रियम [ ७, ६९] शिवा नः ” [७,७१] इति [कौ०१.९]॥ [ तथा "पुनर्मैत्विन्द्रियम्" इत्यनया प्रतिग्रहदोषशान्तये प्रतिग्राह्यं व- स्वभिमन्त्र्य गृह्णीयात् ॥ तथा नित्यनैमित्तिककाम्येषु कर्मसु पाकयज्ञतन्त्रे च कर्मसमापनानन्तरं न्यूनातिरेकदोषशान्तये अनया आत्मानम् अनुमन्त्रयेत ॥ सूत्रितं हि । “यद् अन्नम् [ ६.७१] पुनर्मैत्विन्द्रियम् [७. ६९] इति प्रतिगृह्णाति । उत्तमा सर्वकर्मा । वर्शया पाकयज्ञा व्याख्याताः” इति [ कौ॰ ५,९] ॥ तथा गोदानाख्ये संस्कारकर्मणि वपनार्थम् अनया क्षुरं संमार्ज्य ना- पिताय प्रयच्छेत् । “पुन: प्राण: [ ६. ५३.२] पुनमैलिन्द्रियम [७.६९ ] इति त्रिर्निमृज्य” इति हि [ कौ०७. ५ ] सूत्रम् ॥ सवयज्ञेषु “पुनमैत्विन्द्रियम्" इत्यनया इन्द्रियाणाम् अभिमर्शनम् अ नुमन्त्रणं च कुर्यात् । सूत्रितं हि । “वाङ्म आसन्" [१९.६०] इति मन्त्रोक्तान्यभिमन्त्रयते बृहता [ ५.१०.७] द्यौच [ ६. ५३] पुनमैत्विन्द्रि- यम् [ ७. ६९ ] इति प्रतिमन्त्रयते इति [को॰ ] ॥ 66 "> ८८ 66 · तथा ब्रह्मचारिणो दण्डभङ्गे अनया अन्यं दण्डम् अभिमन्त्य ब्रह्मचारी गृह्णीयात् 'यद्यस्य दण्डो भिद्येत" इति प्रक्रम्य सूत्रितम् | ' शीर्णे भने नष्टेऽन्यं कृत्वा पुनमैत्विन्द्रियम् इत्याददीत ” इति [को॰ ७८ ४] ॥ अग्निष्टोमे तृतीयसवने हौत्रादिधिष्ण्येषु विहतान् अग्नीन् “पुनर्मैत्वि- न्द्रियम्" इति ऋचा ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । “विहृतान् अनुमन्त्रयते । उ- 1 S' 'वसायपाकयज्ञाय. व्याख्यातेति. SoS. Kansit निर्मृज्य :BS' 'भिमृशतं. We with Kaus it. ८८ [अ० ६. सू० ६५.]३० सप्तमं काण्डम् | ४३१ “तरयोः सवनयोः पुन: प्रोण: [ ६.५३.२] पुनमैत्विन्द्रियम्" [७.६९ ] इति हि वैतानं सूत्रम् [वै०३.८] ॥ आहिताग्ने: प्रेतसंस्कारे "ओ चित् सखायम्" इति काण्डजपानन्तरं सारस्वतहोमेषु “सरस्वति व्रतेषु" इति वृचेन आज्यं जुहुयात् || तथा चातुर्मास्ये वैश्वदेवपर्वणि सारस्वतयागं “सरस्वति व्रतेषु ” इति ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । “सविता प्रसवानाम् [ ५.२४] सरस्वति व्रतेषु [७. ७० ] प्रपथे पथाम्” [७.१०] इति हि वैतानं सूत्रम् [वै०२.४] ॥ तथा अन्वारम्भणीयेष्ठौ सारस्वतचरुयागम् अनया अनुमन्त्रयेत । उ- क्तं वैताने । सरस्वत्यै च सरस्वते द्वादशकपालं सरस्वति व्रतेषु [ ७. ७०] यस्य व्रतम् ” [७.४१] इति [वै०२, ४] ॥ 66 तत्र प्रथमा ॥ 66 पृत॒नाजितं॒ सह॑मानम॒ग्निमु॒क्थैह॑वामहे पर॒मात् स॒धस्या॑त् । स नः पर्षदति दुर्गाणि॒ विश्वा॒ा शाम॑द् दे॒वोति॑ दुरि॒तान्य॒ग्निः ॥ १ ॥ घृ॒त॑ना॒ऽजित॑म् | सह॑मानम् । अ॒ग्निम् । उ॒क्थैः । ह॒वामहे । परमात् । स- धऽस्या॑त् । । स । नः॒ । प॒र्षत् । अति॑ । दु॒ऽगनि॑ । वि॒श्वा॑ । क्षम॑त् । दे॒वः । अति॑ । दु॒ऽइ॒- तानि॑ । अ॒ग्निः ॥ १ ॥ पृतनाजितम् शत्रुसंग्राम जेतारं तदेवाह सहमानम् अभिभवन्तम् । ह अभिभवने इति नैरुक्तो धातुः । यद्वा । षह मर्ष- देवतागणार्थं यजमानादिभिर्दीयमानं हविर्भारं तितिक्षमाणम् अग्निम् मध्यमानं परमात् उत्कृष्टात् सधस्थात् सहस्यानाद् अरणिलक्ष - णात् । X“सध मादस्ययोर छन्दसि" इति सहस्य सधादेशः । स- स्माल्लोकात उत्कृष्टाद् देवतानां सहनिवासस्थानाद् धुलोकाद् वा उ- क्थैर्वक्तव्यैः स्तोत्रैः हवामहे आह्वयामः । * ह्वयते: “बहुलं छन्द- १ J परिष°. 10 S The Vaitdna (ed. (Garbe, and my two Mss. nd the commentary of Somaditya) omit the words ga: gro:. ४३२ अथर्वसंहिताभाष्ये 66 "सि” इति संप्रसारणम् । अ- स आहूतग्निः नः अस्माकं विश्वा वि श्वानि दुर्गाणि दुर्गमनानि कष्टानि अरिष्टानि अति पर्षत् अतिपारयनु । यथा अस्माकम आपदो न भवन्ति तथा करोविति । *प पालनपूर- णयोः इत्यस्मात् लेटि " सिबहुलम्" इति सिप् । अडागमः ४ । रिष्टहेतुपापनिवारणम् आशास्ते चतुर्थपादेन | देवः दीप्यमानोग्निः मथ्य- मान: दुरितानि दुर्गमनानि पापानि अति क्षामत अत्यर्थ क्षामाणि दग्धा- नि करोतु । अरिष्टहेतुभूतं पापसंघ निःशेषेण विनाशयत्वित्यर्थः । मत् इति । क्षै दाये । अस्मानिष्ठायां 'क्षायो मः " इति निष्ठातकारस्य मकारादेशः । क्षामशब्दात् तत् करोतीत्यर्थे णिच् । तस्मात् लेटि तिप Shree "इतश्च लोप:० इति लोपः । 'लेटोडाटौ” इति अडाग- छन्दस्युभयथा” इति तिप आर्धधानुकत्वात् “णेरनिटि” इति ऋक्षा- 66 66 गिलोपः " द्वितीया ॥ इ॒दं यत् कृष्णः शकुर्निरभनि॒ष्यन्त्रपपतत् । आपो॑ मा॒ तस्मा॒त् सर्व॑स्माद् दुरि॒तात् प॒न्त्वंह॑सः ॥ १ ॥ इ॒दम् । यत् । कृ॒ष्णः । श॒कुनि॑ । अ॒भि॒ऽनि॒ष्पत॑न् । अपपतत् । आप॑ः । मा॒ । तस्मा॑त् । सर्व॑स्मात् । दुःऽतात् । पा॒न्तु॒ । अंह॑सः ॥ १ ॥ 1 कृष्णः कृष्णवर्णः शकुनिः पक्षी । काक इत्यर्थः । अभिनिष्पतन् अ- भितः सर्वतः अभिमुखं वा आकाशमार्गाद् अवपतन् इदं मदीयम् अ- ङ्गम् अपीपतत् पातयामास पक्षाभ्याम् अभिजघानेति यत् तस्मात् अ- भिहननजनितात सर्वस्माद् दुरिताद् दुष्टगमनाद् अंहसः पापाद् मा माम् अभिहतावयवम् आपः अभिमन्त्रितां: पान्तु रक्षन्तु ॥ तृतीया || इ॒दं यत् कृष्णः शकुनि॑िर॒वामृ॑क्षन्निरृते ते॒ मुखैन । १ DKK पात्वंहसः, We with ABRŚVC. २ P नि॒ष्पत॑त्. We with P J Cr. ३ P पातु. J पांतु॒ corrected to पातु. We with P Ce. 1$' आहुती.. सप्तमं काण्डम् | अ॒ग्निर्मा॒ तस्मा॒देन॑सो॒ो गार्हपत्य॒: म मु॑ञ्चतु ॥ २ ॥ इ॒दम् । यत् । कृ॒ष्णः । श॒कुनि॑िः । अ॒व॒ऽअमृ॑क्षत् । नि॒ऽऋ॒ते॒ । ते॒ । मुखैन । अ॒ग्निः । मा॒ा । तस्मा॑त् । एन॑सः । गार्हऽपत्यः । प्र । मुञ्चतु ॥ २ ॥ [अ ०६. सू० ६७ . ]३७२ ४३३ हे निरृ मृत्युदेवते ते तव मुखेन कृष्णः शकुनिः काकः इदं म दीयम् अङ्गम अवामृक्षत् अवमृष्टवान् । काक: स्वचञ्चुपुटेन मदीयम् अङ्गं नोपहतवान् किं तु मृत्युमुखेनेति काकस्पर्शनदोष: अतिकष्ट इति ज्ञापयितुं नितिमुखेन अभिमर्शनवचनम् । X मृश आमर्शने । लुङि 'शल इगुपधाद् अनिट क्स: इति क्सः छु । काक: अङ्गं मुखेन अवमृष्टवान् इति यत् तस्माद् एनस: पापाद् गार्हपत्य: गृहपतिना मया होमार्थं निहितोग्निः एतत्संज्ञको वा मा मां प्र मुञ्चतु प्रकर्षेण मोचयतु । काकावमर्शनजनितदोषरहितं करोतु ॥ 66 चतुर्थी || " प्रतीचीन॑फलो हि त्वम॑पामार्ग रुरोहि॑िथ । सर्वान् मच्छुपयाँ अधि॒ि वरी॑यो यावया इतः ॥ १ ॥ प्र॒ती॒चीन॑ऽफलः । हि । त्वम् । अपा॑मार्ग | रु॒रोहिथ । सर्वान् । मत् । श॒पथा॑न् । अधि॑ि । वरी॑यः । य॒वयाः । इतः ॥ १ ॥ हे अपामार्ग पापापमार्जनसाधन एतत्संज्ञक इध्मप्रकृतिभूत काष्ठविशेष त्वं हि यस्मात् प्रतीचीनफल: प्रत्यङ्मुखानि फलानि यस्य । अग्राद् आ- रम्य फलस्य मूलपर्यन्तम् आत्माभिमुखं स्पर्शने कण्टकराहित्यदर्शनात प्र- तीचीनफलत्वम् । तादृशः रुरोहिथ रूढवान् असि तस्मात् सर्वान् श पथान दोषान् मत् मत्तः सफाशात् । ४ अधिः पञ्चम्यर्थानुवा- दी । इतः अस्माद् वरीयः । क्रियाविशेषणम् एतत् । रुतरम् अत्यर्थं यावयः पृथक्कुरु । इतः इति मत् इत्यस्य विशेषणम् । १ ABDKK SPPJVC- Cr त्वम॑पा° J once read त्वमप. We with R. २P PCr अपामार्ग. Jonce read अपमार्ग but has subseqnently thanged to अपामार्ग So P PJ CP. 1 $' यावय for यावयाः. ४३४ अथर्वसंहिताभाष्ये अस्मात् काकाभिहतावयवाद् मत् इति । यद्वा इतः अस्मात् कारणाद् इति व्याख्येयम् । यावयः इति । यु मिश्रणामिश्रणयोः । ण्य- न्तात् लेटि आडागमे रूपम् ॥ ॥ पञ्चमी ॥ यद् दुष्कृ॑तं यच्छम॑लं॒ यद् वा॑ चेर॒म पा॒पया॑ । त्व॑या॒ तद् वि॑श्वतोमुखापा॑मा॒ार्गाप॑ मृ॒ज्महे ॥ २ ॥ यत् । दु॒ऽकृ॒तम् । यत् । शम॑ल॒म् । यत् । वा॒ा । चेर॒म । पा॒पया॑ । त्वया॑ । तत् । वि॒श्वत॒ऽमु॒व॒ । अपा॑मार्ग । अप॑ । मृ॒ज्महे ॥ २ ॥ यद् दुष्कृतम् दुःखफलाय कृतं पापं दुष्टं कृतं [ वा ] दुष्कृतं यच्च शमलम् मलिनम् पापम् । वाशब्दो विकल्पवाची | यत् पापया ।
- डि-
तीयाया याजादेश: X । यत् पापं चेरिम चरितवन्तः स्मः । अथ वा पापया पापप्रवृत्तिहेतुभूतया बुद्ध्या यद् एनश्चेरिम । हैं चरते- लिटि उत्तमबहुवचने रूपम् । तत् पापम् हे विश्वतोमुख सर्वतः प्रसृतशाखायुक्त हे अपामार्ग त्वया साधनेन अप मृज्महे अपमार्जयामः अपसारयामः । मृजूष शुद्धौ । आदादिकः ४ ॥ षष्ठी ॥ श्या॒वद॑ता कुन॒खिना॑ ब॒ण्डेन॒ यत् स॒हासिम । अपा॑मार्ग त्वया॑ व॒यं सर्वं तदप॑ मृ॒ज्महे ॥ ३ ॥ श्या॒वऽद॑ता । कुन॒खिना॑ । ब॒ण्डेन॑ । यत् । स॒ह । आ॒सम । अपा॑मार्ग । त्वया॑ । व॒यम् । सर्व॑म् । तत् । अप॑ मृ॒ज्महे ॥ ३ ॥ श्यावदता श्यावां श्याववर्णा दन्ता यस्य तेन । • “विभाषा श्यावारोकाभ्याम्” इति श्यावपदाद् उत्तरस्य दन्तशब्दस्य दतृ इत्यादे- " १ ABS दुः०. We with DKKRV. २ All our vaidikas and Iss. तया, though they all have Fचय in the next verse. We witle Siyana. ३ ABBDR S Chere and in the next verse as ofien. 1S' यावयति l याचया इनि. The reading in Sayana's te: यावया इति. 2 S' तत् पापम् inserted again after साधनेन 5 दयावा fio) श्याचाः. [अ० ६. सू० ६४.] ३६३ सप्तमं काण्डम् | ४३५ शः । श्यावदन्तयुक्तेन पुरुषेण कुनखिना कुत्सितानि नखानि कु- नखानि तद्वता च वॅण्डेन । निर्वीर्य: पण्डो वण्ड इत्युच्यते । नपुंसकेन वा सह आर्शिम भुक्तवन्तः स्मः । अश भोजने । तस्य लिटि उत्तमबहुवचने रूपम् । अशनं व्यवहारमात्रोपलक्षणम् । एतैः सह व्यवहृतवन्तः स्म इति यद् अस्ति हे अपामार्ग त्वया साधनेन सर्वे तत् पापं वयम् अप मृज्महे अपमार्जयाम: निवारयामः ॥ सप्तमी ॥ यद्य॒न्तरि॑दो॒ यदि॒ वात॒ आस॒ यदि॑ वृक्षेषु॒ यदि॒ वोल॑पेषु । यद॑वन् पशवं उद्यमा॑नं तद् ब्राह्म॑णं पुन॑र॒स्मानुपैनु॑ ॥ १ ॥ यदि॑ । अ॒न्तरि॑क्षे । यदि॑ । वा॒ते॑ । आस॑ । यदि॑ । वृ॒क्षेषु॑ । यदि॑ । वा॒ा। उल॑पेषु । यत् । अश्र॑वन् । प॒शवः॑ । उ॒द्यमा॑नम् । तत् । ब्राह्म॑णम् । पुन॑ः । अ॒स्मान् । उ॒पऽऐनु॑ ॥ १ ॥ 1 । “ना- ८८ मन्त्रब्राह्मणात्मको हि वेदो मेघे वाताधिक्ये वृक्षच्छायायां हरितसस्य- संनिधौ पशोश्च समीपे नाध्येतव्यः । तथाध्ययने सम्यक् पठितोपि वेदो निर्वीर्यो भवति । तद् उक्तम् आपस्तम्बेन स्वाध्यायधर्मप्रकरणे । 'भ्रे न च्छायायां न पर्यावृत्त आदित्ये न हरितयवान् प्रेक्षमाणो न "ग्राम्यस्य पशोरन्ते नारण्यस्य नापाम अन्ते" [ आप ०१५.२१.६] इ- ति । अत्र तादृशकालस्थलेषु अधीतस्यापि वेदस्य वीर्यवत्त्वम् अनेन प्रा- ते । अन्तरिक्षे । मेघाच्छन्ने इति विशेषणसाहित्यं द्रष्टव्यम् । तादृशे अन्तरिक्षे यदि ब्राह्मणम् आस । कर्मविधायकं वाक्यं ब्राह्मणम् इत्यु- च्यते । एतद् मन्त्रस्यापि उपलक्षणम् । मन्त्रब्राह्मणात्मको वेदो यदि तत्राधीत आसीत् । मन्त्र (ह्मणयोर्वेदनामधेयम्” इति हि आपस्तम्बव- चनम् । यद्वा ब्राह्मणम् ब्रह्मणो ब्राह्मणस्य अध्येतव्यत्वेन संबन्धि । वेद- वाक्यम् इत्यर्थः । वाते वायौ । प्रभूते सतीति विशेषणं द्रष्टव्यम् । यदि आस ब्राह्मणम् अधीतम् आसीत् । अस्तेर्लिंटि भूभावाभावश्छा- 66 १ B यद॑सो॒ ° ABDKKRSVCSCr यदस्रं. We with gP J ४३६ अथर्वसंहिताभाष्ये न्दसः । ण्वन् । यदि ब्राह्मणं वृक्षेषु वृक्षच्छायायाम आस । वाशब्दो विकल्पवाची । उलपेषु । उलपशब्दः सस्यमात्रोपलक्षणम् । यदि उल- पेषु ब्राह्मणम् अधीतम् आसीत् । तथा पशव: ग्राम्या आरण्याश्च उ- द्यमानम् अभिधीयमानम् अधीयमानं यद् ब्राह्मणम् अश्रवन् अशृ-
- शृणोतेर्लङि सामान्यविहितः शबेब छन्दोविषयत्वाद् अव
स्थितः । उद्यमानम् इति । वद व्यक्तायां वाचि । कर्मणि यकि य जादित्वात् संप्रसारणम् । तत् तादृशेषु निमित्तेषु अधीतं ब्राह्म- णम् अस्मान् अधीतवतः पुनरुपैतु निषिद्धकालस्थलेषु अध्ययनेन अस्म- तो निक्रान्तं ब्राह्मणं पुनः वीर्यवत्वेन फलमदं सत् आगच्छतु ॥ अष्टमी ॥ पुन॒र्वैति॑न्द्रि॒यं पुन॑रा॒त्मा द्रवि॑ण॒ ब्रह्म॑णं च । पुन॑र॒ग्नयो॒ धिष्ण्या॑ यथास्था॒ाम क॑ल्पयन्तामि॒हैव ॥ १ ॥ पुन॑ः । मा॒ा । आ । ए॒तु । इ॒न्द्रि॒यम् । पुन॑ः । आ॒त्मा | द्रवि॑णम् । ब्रा- ह्म॑णम् । च । पुन॑ः । अ॒ग्नय॑ | धिण्या॑ । य॒था॒ऽस्या॒ाम । क॒ल्पयन्ताम् । इ॒ह । ए॒व ॥ १ ॥ 1 इन्द्रियम् इन्द्रेण दत्तं वीर्यम् । “इन्द्रियम् इन्द्रलिङ्गम्" इ- ति सूत्रेण इन्द्रियशब्दो निपातितः । यद्वा । * इन्द्रियम् इति जातावेकवचनम् । चक्षुरादीन्द्रियाणि | मा मां पुनरैतु पुनराग- च्छतु । आत्मा देहाभिमानी । पुनरैतु इत्यनुषङ्गः । द्रविणम प्रतिग्राह्यं धनम् । माम् ऐतु इत्यनुषङ्गः । तथा ब्राह्मणम् मन्त्रब्राह्मणात्मको वे- दश्च । पुनरैतु इति संबन्ध: तथा भिष्टया होत्रादिधिष्ण्येषु विहृता इहैव अस्मिन्नेव विहृतप्रदेशे यथास्थाम | यथास्थानम् इत्य- ॐ तिष्ठतेः आतो मनिन्”ु। अग्नयः र्थः । पुनः कल्पयन्ताम् स- मर्था: प्रवृद्धा भवन्तु ॥ नवमी ॥ सर॑स्वति व्र॒तेषु॑ ते दि॒व्येषु॑ देव॒ धाम॑सु॒ । सप्तमं काण्डम् | जु॒षस्व॑ ह॒व्यमाहु॑तं प्र॒जां दे॑वि ररास्व नः ॥ १ ॥ सर॑स्वति । व्र॒तेषु॑ । ते॒ । दि॒व्येषु॑ । दे॒व । धाम॑ऽसु । जुषस्व॑ । ह॒व्यम् । आऽहु॑तम् । प्र॒ऽजाम् । दे॒व । र॒र्य॑स्व॒ । नः॒ः ॥ १ ॥ हे सरस्वति वर्णपदादिरूपेण प्रसरणवति हे देवि ते तब संबन्धिषु व्रतेषु कर्मसु दिव्येषु दिवि भवेषु देवार्हेषु वा धामसु स्थानेषु गार्हपत्या- दिरूपेषु । ऋधामानि त्रयाणि भवन्ति स्थानानि नामानि जन्मानि इति हि यास्क: [नि०९.२] । तेषु स्थानेषु आहुतम् अभि- मुखं प्रक्षिप्तं हव्यम् होतव्यं हवि: जुषस्त्र सेवस्व । किं च हे देवि स रस्वति नः अस्मभ्यं प्रजाम प्रकर्षण जायमानां पुत्रादिरूपां ररास्त्र दे- हि । राते: “बहुलं छन्दसि इति शप: : । व्यत्ययेन आ- त्मनेपदम् ॥ अ० ६. सू. ७०.]३४५ दशमी ॥ इ॒दं ते॑ ह॒व्यं घृ॒तव॑त् सरस्वती॒दं पि॑तॄणां ह॒विरा॒स्य॑षु॒ यत् । इ॒मानि॑ त उदि॒ता शंत॑मानि॒ तेभि॑र्व॒यं मधु॑मन्तः स्याम ॥ २ ॥ ४३७ - इ॒दम् । ते॒ । ह॒व्यम् । घृ॒तऽव॑त् । स॒रस्व॒ति॒ । इ॒दम् । पि॒तॄणाम् । ह॒विः । आ- स्युम । यत् । इ॒मानि॑ ते॒ । उता | शम्ऽत॑मानि | तेभिः । व॒यम् । मधु॑ऽमन्तः । ' स्याम ॥ २ ॥ हे सरस्वति ते त्वदर्थे हूयमानं घृतवत् घृतोपेतं यद् इदं हव्यम् ह- विः । पितृणाम् । अर्थायेति शेषः । आस्यम क्षेपणीयम् । क्षेपणे असु ‘ऋहलोर्ण्यत्" । पित्रर्थे हूयमानं यद् इदं हविः । शं- तमानि अस्माकम् अत्यर्थ सुखकराणि यानि इमानि हवींषि हे सरस्वति ते त्वदर्थम् उदिता उदितानि उक्तानि । ॐ वद व्यक्तायां वाचि । अस्मात् कर्मणि निष्ठा । यजादित्वात् संप्रसारणम ४ । त्वदर्थम् उ क्तानि शंतमानि यानि इमानि हवींषि इति वा योज्यम् । एकत्र श्रुतो ४३७ अथर्वसंहिताभाष्ये यच्छन्दः सर्वत्र संवध्यते । तृतीयपादे विभक्तिविपरिणामेन योज्यः । ते- भिस्तैः त्वदर्थं हुतैर्हविर्भिर्वयं मधुमन्तः मधुररसोपेतान्नवन्तः स्याम भवेम || [ इति ] षष्ठेनुवाके द्वितीयं सूकम् ॥ ८८ (C 'शिवा नः ” “ शं नो वातो वातु" इत्यनयोबृहद्गणे पाठात् शान्त्यु- दकाभिमन्त्रणादौ विनियोगः । शिवा नः [७.७१] शं नो वातो वातु [७.७२ ] अग्निं ब्रूमो वनस्पतीन्” [११.६] इति हि [कौ० १.९] सूत्रम् ॥ अभिचारकर्मणि 'यत् किं चासौ' इति पञ्चर्चेन मध्यमपलाशेन फ- "" लाकरणान् जुहुयात् ॥ • दर्शपूर्णमासयो: “परि लाग्ने पुरं वयम्" इत्यनया तण्डुलानां पर्य- झिकरणं कुर्यात् ॥ “ब्रह्मणा शुद्धाः [११.१.१६] इति तण्डुलान् परि लाग्ने पुरं वयम् [७. ७४ ] इति त्रिः पर्यनि करोति" इति हि कौशिकं सूत्रम् [ कौ ०१.२] ॥ सोमयागे माध्यन्दिनसवने धिष्ण्याग्निम् अवलोकयन् “परि लाग्ने पुरं वयम्” इति ब्रह्मा यजमानश्च जपेत् । धिष्ण्यम अवेक्ष्य परि त्वान इति जपति ब्रह्मा च” इति [वै०३.११] ॥ 66 66 तथा अग्निचयने उखार्थ परिलिख्यमानं मृत्पिण्डम् अनया ब्रह्मा अ नुमन्त्रयेत । “ परि त्वान इति मृत्पिण्डं परिलिख्यमानम्” इति वै- तानं सूत्रम् [वै० ५.१] ॥ सोमयागे प्रवर्ग्यं धर्मधुंग्दोहार्थम् उत्तिष्ठतः अध्वर्वादीन् “उत्तिष्ठताव घर्मदुग्दोहायोत्तिष्ठत उत्तिष्ठताव "" पश्यत इत्यनया ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । पश्यत्त इति वैतानं सूत्रम् [वै॰३.४] ॥ " 66 तत्र थमा ॥ शि॒वा नः शंत॑मा भव सुमृडीका सरस्वति । मा युयोम संहर्शः ॥ १ ॥ शि॒वा । नः॒ । शम्ऽत॑मा । भव । सु॒ऽमृडीका । स॒रस्व॒त । 1S' धर्मदुग्दाहा. 2So S. The aut Satra (od. Garhe and our own MSss. of it and the eomuneutary of Somàditya) has : घर्मदुग्धोहायो.. सप्तमं काण्डम् । मा । ते॒ । युयोम॒ । स॒मऽदृश॑ः ॥ १ ॥ हे सरस्वति वर्णपदादिरूपेण प्रसरणवति वाग्देवते शिवा सर्वसुखरूपा त्वं नः अस्माकं शंतमा अत्यर्थे रोगनिर्हरणक्षमा भव ।
- शं यो-
रित्यत्र यास्केन शमनं च रोगाणां यावनं च भयानाम् [नि०४.२१] इत्युक्तम् । यहा अत्यर्थं सुखप्रदा भव । सुमृळीका | "मृ- ळीकम्" इति सुखनाम X । शोभनसुखप्रदा भव । शंतमेति सु- मृळीकेति पदद्वयेन फलविशेषेण सुखदाने तारतम्यम् उक्तम् इति मन्त- व्यम् । हे सरस्वति ते तव संदृश: समीचीनाद् दर्शनाद् यथार्थ स्वरू पज्ञानाद् मा युयोम पृथग्भूता मा भवेम | ४ यौतेलोंटि उत्तम- बहुवचने शप: : । “अनित्यम् आगमशासनम्” इति आडभावः । व्यत्ययेन गुणः ॥ [अ० ६. सू०७२. ]३४७ ★ ४३९ द्वितीया ॥ शं नो॒ वा वातु॒ शं न॑स्त॒पतु॒ सूर्य॑ः । अहा॑नि॒ शं भ॑वन्तु नः॒ शं रात्री प्रति॑ि धीयतां शमु॒षा नो व्युच्छतु ॥ १॥ शम् । नः॒ । वात॑ः । वा॒ातु॒ | शम् । नः । त॒पतु । सूर्यः । अहा॑नि । शम् । भ॒व॒न्तु॒ । नः॒ 1 । । शम् । रा॒त्रा॑ । प्रति॑ । धी॒यम् । शम् । उषाः । नः । वि । उच्छत ॥ १ ॥ वातः बहिः संचरन वायुः नः अस्माकं शं वातु सुखकर: सन् च- रतु । तथा सूर्य: सुष्ठु सर्वस्य प्रेरक आदित्यः नः अस्माकं शम् सुखं तपतु संतापकारी मा भवतु । अहानि दिनानि च नः अस्माकं शं सुखं भवन्तु | अहस्सु सुखम् अस्माकं भवत्वित्यर्थः । रात्री । त्रेश्चाजसौ ” इति ङीप् । जातावेकवचनम् । " “रा- शम् सुखं प्रति धी-
- दधातेर्व्यत्ययेन क-
र्तरि कर्मप्रत्ययः । यद्वा । * धीङ् आधारे इति दिवादौ प- यताम् प्रतिदधातु संदधातु । न इत्यनुषङ्गः । ख्यते । रात्री शम् सुखं यथा भवति तथा प्रति धीयताम् । प्रति- तिष्ठत्वित्यर्थः । तथा उषा: उष:कालः । ॐ जातावे कवचनम् । Mis ४४० अथर्वसंहिताभाष्ये षसः नः अस्माकं शम् सुखं यथा भवति तथा व्युच्छतु विवासिता: प्र- काशिता भवन्तु | उद्दी त्रिवासे ॥ तृतीया ॥ यत् किं चासौ मन॑सा॒ यच्च॑ वा॒ाचा य॒ज्ञैर्जुहोति॑ ह॒विषा॒ यजु॑षा । तन्मृत्युना नितिः संविदाना पुरा स॒त्यादाहु॑तं हन्त्वस्य ॥ १॥ यत् । किम् । च॒ । अ॒सौ । मन॑सा । यत् । च॒ । वा॒ाचा । य॒ज्ञैः । जु॒होति॑ । ह॒विषा॑ । यजु॑षा । तत् । मृत्युना॑ । निःऽत्र॑ति । स॒मऽवि॒द॒ाना । पु॒रा । स॒त्यात् । आऽहु॑तिम् । .. हुन्तु । अस्य ॥ १ ॥ । असौ । अदःशब्दो विप्रकृष्टवाची । दूरस्थः शत्रुः यत् किं च कर्म शत्रुहननरूपं मनसा । कर्तुं ध्यायतीत्यध्याहारः । यच्च कर्म वाचा । क- रोमीति वदतीत्यध्याहारः । तथा यज्ञैः अभिचारकर्मभिः हविषा तदु- चितेन द्रव्येण यजुषा मन्त्रेण जुहोति होमं करोति । अस्य प्रतिपक्षनि- वारणार्थं मनोवाक्कायैरुपायं कुर्वतः शत्रोः तत् मनसा ध्यातं वाचा उ- तं कर्म आहुतिम क्रियया निष्पाद्यमानं होमकर्म सत्यात् सत्यभूतात् कर्मफलात पुरा पूर्वमेव निरृतिः पापदेवता मृत्युना संविदाना ऐकमत्यं प्राप्ता सती हन्तु विनाशयतु । शत्रुणा करणत्रयेण अस्मद्विषये क्रियमा- णम् अभिचारकर्म यावत् फलप्रदं भवति तस्मात् पूर्वमेव मृत्युसहिता पा- पदेवता तं शत्रु विनाशयत्वित्यर्थः । Xसंविदानेति । संपूर्वाद् वेत्तेः 'समो गम्यृच्छि' ' इति आत्मनेपदम् ८८ ॥ चतुर्थी ॥ यातु॒धाना निति॒रा रस॒स्ते अ॑स्य प्र॒न्त्वनृ॒तेन॑ स॒त्यम् । इन्द्रेषिता दे॒वा आज्य॑म॒स्य मनन्तु मा तत् सं पा॑दि॒ यद॒सौ जु॒होति॑ ॥ २ ॥ या॒तु॒ऽधाना॑ । निऽत्र॑तिः । आत् । ऊ॒ इति॑ । रक्ष॑ः । ते । अ॒स्य॒ । प्र॒न्तु । अनु॑तेन | सत्यम् । [अ० ६. सू° ७३.]३८७ सप्तमं काण्डम् | ४४१ इन्द्र॑ऽइषिताः । दे॒वाः । आज्य॑म् । अ॒स्य॒ । म॒च॒न्तु । मा । तत् । सम् । पा- दि॒ । यत् । अ॒सौ । जु॒होति॑ ॥ २ ॥ यातुधाँना । यातवो यातनाः पीडास्तासां धानं निधानं यस्याम् अ स्तीति सा यातुधाना परपीडाकारिणी निरृतिः निकृष्टगमना पापराक्ष- सी । आदु । अपि चेत्यर्थः । रक्षः राक्षसः । ते निरृतिराक्षसा: अ- स्य शत्रो: सत्यम् यथार्थ कर्मफलम् अनृतेन असत्येन फलेन भन्तु वि- नाशयन्तु । यथा शत्रुणा अस्मद्विषये क्रियमाणम् अभिचारकर्म स्वोचि- तफलप्रदं न भवति किं नु वपरीतफलप्रदं भवति तथा कुर्वन्तु इत्यर्थ: । फलप्रतिबन्धं प्रार्थ्य तदीयकर्मणो बाधां प्रार्थयते । इन्द्रेषिताः इन्द्रेण मे- रिता देवाः अस्य शत्रो: [ आज्यम् ] आज्यसाधनं होमकर्म मनन्तु वि नाशयन्तु । ॐ मन्थ विलोडने । त्र्यादिः । असौ शत्रुः यः जुहोति अस्मद्वाधार्थ यत् कर्म करोति तत् कर्म मा सं पादि मा सं- पन्नं भवतु | फलमदं न भवत्वित्यर्थः । यद्वा अङ्गविकलं भवतु । चिण् ते पदः" इति कर्तरि लेश्चिण आदेशः ॥ पञ्चमी ॥ पद गतो । अ॒जिराधिराजौ श्ये॒नौ स॑प॒तिना॑विव । आज्यं॑ पृतन्य॒तो ह॑तां यो नः कश्वा॑भ्यघा॒यति॑ ॥ ३ ॥ अ॒जिरऽअधिराजौ । श्ये॒नौ । संपतिनो॑ऽइव । आज्य॑म् । घृ॒त॒न्य॒तः । ह॒ताम् । यः । नः । कः । च । अ॒भि॒ऽअ॒घा॒यति॑ ॥ ३ ॥ अजिराधिराजौ । अज गतिक्षेपणयोः इत्यस्माद् अजिरशिशिर [उ०१. ५३] इति सूत्रेण अजिंरशब्दो निपातितः ॐ । मर्थः अजिरः । अधिको राजा अधिराजः । शत्रुक्षेपणस- हु“राजाहः सखिभ्य टच्” इति टच् समासान्तः । एतनामानौ मृत्युदूतौ संपातिनी आकाशमार्गाद् द्वेष्यस्य पक्षिण उपरि निष्पतनशीलौ श्येनौ एतन्नामधेयौ १ S ह॑ता. BD ह॑तान्. We with AKKRPPJVC. 3ABKKDREPP JVCs C+ 'घायंति! We with Sayana. ४४२ अथर्वसंहिताभाष्ये पक्षिणाविव पृतन्यतः संग्रामेच्छो: पुरुषस्य आज्यम् घृतसाधनकं होमकर्म हताम् हिंस्ताम् । Xहन हिंसागत्योः । लोटि तसस्ताम् आदे- पृतन्यच्छब्दार्थम् आह । यः कश्च शत्रुः नः अस्माकम् अभ्यघायति अभिमुखं हिंसारूपं पापं कर्तुम् इच्छति तस्य आज्यं हताम् इति संबन्धः । अ अघशब्दात् " छन्दसि परेच्छायाम्" इति क्यचि अश्वाघस्यात्” इति आवम् ॥ षष्ठी ॥ अपा॑ञ्चौ त उ॒भौ ब॒ाहू अपि॑ नह्याम्या॒स्य॒मं । अ॒ग्नेर्दे॒वस्य॑ म॒न्युना तेन॑ तेवधिषं ह॒विः ॥ ४ ॥ अपा॑ञ्चौ । ते । उ॒भौ । बाहू इति॑ । अपि॑ । न॒ह्यामि॒ । आ॒स्यम् । अ॒ग्ने । दे॒वस्य॑ । म॒न्युना॑ । तेन॑ । ते॒ । अव॒धि॒षम् । ह॒विः ॥ ४ ॥ । अनेन द्व्यूचेन शत्रुं संबोध्य ब्रूते । हे अस्मद्विषये अभिचारकर्त: ते तव उभौ बाहू होमकर्मणि व्याप्तौ पाणी अपाञ्चौ अपाञ्चनौ पृष्ठभागसं- बड़ौ अपि नह्यामि बनामि । यथा होमकरणशक्तौ न भवतः तथा क रोमि । तथा आस्यम् मन्त्रोच्चारणसमर्थ मुखम् अपि नह्यामि यथा व- दनात होमसाधनभूतमन्त्रा नोद्गच्छन्ति तथा करोमि । तेन बाह्वास्यबन्ध- नेन कारणेन देवस्य । * दीव्यतेर्विजिगीषार्थात् पचाद्यच् । देवस् विजयमानस्य अग्नेः मन्युना तेजसा क्रोधेन वा ते तव हविः होतव्यं द्र- व्यं तत्साधनकं कर्म अवधिषम् हनिष्यामि । X हन्तेश्छान्दसो लुङ् ॥ सप्तमी ॥ अपि नह्यामि ते बाहू अपि॑ नग़म्या॒स्य॑म् । अ॒ग्नेर्वो॒रस्य॑ म॒न्युना॒ तेन॑ तेवधिषं ह॒जिः ॥ ५ ॥ अपि॑ । नह्यामि । ते । बाहू इति । अपि॑ । नह्यामि । आस्यम् । अग्ने । घोरस्य॑ । म॒न्युना॑ । तेन॑ । ते | अवधिषम् । ह॒विः ॥ ५ ॥ १९ स्य॑न्. २ A B अपि corrected from अपं. Cr अर्पि changed to अपं. BDKK V Cs अपं. We with ABRPPJ. [अ० ६. सू०७५.]३९० सप्तमं काण्डम् | ४४३ पूर्वमन्त्रसमानार्थत्वात् पूर्वेण व्याख्यातकल्पोयं मन्त्रः । घोरस्य भयंक- रस्य इति विशेषः ॥ अष्टमी ॥ परिवाने पुरं वयं विञं सहस्य धीमहि । घृ॒षद्व॑णे॑ दि॒वेदि॑वे ह॒न्तरि॑ भङ्गुराव॑तः ॥ १ ॥ नत्वात् । परि॑ वा॒ । अ॒ग्ने॒ । पुर॑म् । व॒यम् । विम॑म् । स॒ह॒स्य॒ । धीमहि । घृ॒षत्ऽव॑र्णम् । दि॒वेऽदि॑वे । ह॒न्तार॑म् । अ॒ङ्गुरऽव॑तः ॥ १ ॥ हे सहस्य । सह इति बलनाम । तस्मै हित । हु“तस्मै हि- तम्” इति यत् । सहसो बलाद् वा जात । मथनेन निष्प- “ भवे छन्दसि " इति यत् प्रत्ययः । तादृश हे अग्ने पुरम पूरकं कर्मफलानां विप्रम् | मेधाविनामैतत् । मेधाविनं त्वां वयं परि धीमहि रक्षसाम् अपहननाय परितो धारयामः प रिधिं वा कुर्मः । दधातेलिंङि द्विवेचनाभावश्छान्दसः । शपो वा लुक्छ । अग्निं विशिष्टि | धृषवर्णम् धर्षकरूपं भङ्गुरावत: भङ्गशीलकर्मवतो रक्षसः दिवेदिवे अन्वहं हन्तारम् विनाशयितारम् ॥ नवमी ॥ उत् ति॑ष्ठ॒ताव॑ पश्य॒तेन्द्र॑स्य भा॒गमृत्विय॑म् । यदि॑ ऋ॒तं जु॒होत॑न॒ यद्यऋ॒तं म॒मत्त॑न ॥ १ ॥ उत् । ति॒ष्ठ । अव॑ । प॒श्य । इन्द्र॑स्य | भागम् । ऋत्विय॑म् । यदि॑ । ऋ॒तम् । जु॒होत॑न । यदि॑ । अना॑तम् । म॒मत्त॑न ॥ १ ॥ हे ऋविज: उत्तिष्ठत आसनाद् ऊर्ध्व तिष्ठत नोपविशन | र्ध्वकर्मवाद आत्मनेपदाभावः । उत्थाय च ऋत्वियम् ऋतौ व सन्तादिकाले भवम् इन्द्रस्य भागम भजनीयं धर्म पच्यमानम् अव प श्यत निरीक्षध्वम् । ऋतुशब्दाद् भवार्थे “छन्दसि घस्” । “सि- 1S लुग्वा. -EX ४४४ अथर्वसंहिताभाष्ये " त- "" ति च” इति पदसंज्ञया भसंज्ञाया बाधाद् ओर्गुणाभावः । भजेः कर्म- णि घञन्तो भागशब्दः । वातम् | हविःपरतया नपुंसकत्वम् । यदि स भागः श्रातः पक्कस्तर्हि जुहोतन इन्द्रार्थम् अग्नौ जुहुन । मनतनथनाश्च इति तस्य तनबादेशः । पित्त्वाद् गुण: तम् । अत्रापि हवि:परतया नपुंसकत्वम् । यदि अतः अपकस्त- हिं ममत्तन पचत | तप्तानाम् अपां मदन्तीशब्दव्यवहारदर्शनाद् अत्र ममत्तनेति शब्दस्य तप्तं कुरुतेत्यर्थो युक्तः । यद्वा यदि अपक्कस्तर्हि पाकप- र्यन्तं ममतन इन्द्रं स्तुतिभिर्मदयतेति । * श्रीज् पाके इत्यस्माद् नि- । Bा [ याम] ] "अपस्पृधेथाम् आनृचु : " इति सूत्रे श्राभावो निपात्यते ४ ॥ ० दशमी | ऋ॒तं ह॒विरो वि॑िन्द्र॒ प्र या॑हि ज॒गाम॒ सूरो अव॑नो॒ वि मध्य॑म् । परि॑ त्वास नि॒धिभिः॒ सखा॑यः कुल॒पा न वा॑जति चर॑न्तम् ॥ २ ॥ ऋ॒तम् । ह॒विः । ओ इति॑ । सु । इ॒न्द्र॒ । म | गृ॒हि॒ । ज॒गाम॑ । सूर॑ । अ- ध्व॑नः । वि । मध्य॑म् । । परि॑ त्वा । आसते॒ । नि॒धऽभिः॑ । सखा॑यः । कुलऽपाः । न । ब्राजऽप- तिम् । चर॑न्तम् ॥ २ ॥ हे इन्द्र हवि: दधिघर्माख्यं त्वदीयं श्रातम् पकम् । ओ आ उ सु सुष्ठु प्रा याहि प्रकर्षेण शीघ्रम् आगच्छ । सूरः सूर्य: अध्वनः गन्त- व्यस्य मार्गस्य वि मध्यम् विकलं मध्यम ईषद् ऊनं मध्यभागं जगाम गतवान् । तव यागार्थं मध्याहो जात इत्यर्थः । सखायः समानख्याना ऋत्विजश्च निधिभिः निहितैः अभिषुत्य आसादितैः सोमैः सार्धं त्वा त् पर्यासते पर्युपासते । तत्र दृष्टान्तः । कुलपा न । कुलस्य वंशस्य र क्षकाः पुत्रा यथा ब्राजपतिम् ब्राजा गन्तव्या गृहास्तेषां पतिं चरन्तम् गच्छन्तम उपासते तथेत्यर्थः । व्रज गतौ । अस्मात् कर्मणि घञ् 1 “अजिव्रज्योश्च ” इति कुत्वनिषेधः ॐ ॥ [ इति ] षष्ठेनुवाके तृतीयं सूक्तम् ॥ [अ० ६. सू° ७६.] ३९१ सप्तमं काण्डम् | ४४५ अग्निष्टोमे प्रवर्म्ये हूयमानम् आज्यं 'श्रातं मन्ये” इति सूक्तेन ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । उप ह्वये [७. ७७.७] इति घर्मदुघाम् । घर्मसूक्तेन [७. ७७] धर्म हूयमानम्" इति हि वैतानं सूत्रम [ वै०३.४] ॥ 66 अग्निष्टोमे माध्यन्दिनसवने दधिघर्महोमं “श्रतं मन्ये” इति ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । “श्रातं मन्य इति दधिघर्महोमम । धर्मबद्धक्ष : ” इति वे- तानसूत्रात् [वे० ३.११] ॥ ० प्रवर्म्ये होतृकर्तृकं वषट्कारम् अनुवषट्कारं च “स्वाहाकृतः” इति द्वाभ्या ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । “स्वाहाकृत इति द्वाभ्यां धर्मस् वषद्रुतेनुवषट्टते” इति हि वैतानं सूत्रम [ वै०३.४] ॥ 66 66 प्रवर्ये दुह्यमानां धर्मदुधाम् उप ह्वये " इति ब्रह्मा अनुमन्त्रयेतं । वैताने सूचितम् । उप ह्वय इति धर्मदुघाम्” इति [ वै॰ ३. ४] ॥ प्रवासं करिष्यन् “सूयवसात्" इत्यनया स्वकीयान् पशून अभिमन- 'सूयवसाद् इति सूयवसे पशून् अभिमन्त्रयते” इति हि कौशिक सूत्रम् [कौ०३.७] ॥ येत । 66 मधुपर्के उत्सृष्टां गाम् अनया अभ्यागतोनुमन्त्रयेत । “सूयवसाद् इति प्रतिष्ठमानाम्” इति हि कौशिकं सूत्रम [ कौ० १२.३] ॥ तत्र प्रथमा ॥ ऋ॒तं म॑न्य॒ ऊध॑नि ऋ॒तमझौ सुशृ॒तं मन्ये॒ तह॒तं नवी॑यः । माध्य॑न्दिनस्य॒ सव॑नस्य द॒भः पिवे॑न्द्र वज्रिन् पुरु॒कृज्जु॑षा॒णः ॥ १ ॥ श्र॒तम् । म॒न्ये॒ । ऊध॑नि । ऋ॒तम् । अ॒ग्नौ । सु॒ऽशृ॒तम् । म॒न्ये॒ । तत् । ॠ- तम् । नवी॑यः । माध्य॑न्दिन॒स्य॒ । सव॑न॒स्य । द॒भः । पिब॑ । इ॒न्द्र॒ । व॒ज्रिन् । पुरु॒ऽकृत् । जु- षाणः ॥ १ ॥ ऊधनि गोरूधसि एतद् दधिघर्माख्यं हविः पयोरूपेण श्रातम पक्कम् इति मन्ये जाने । पुनश्च दुग्धं पयः अग्नावपि श्रातम पक्कम । इदा- नीं दध्यवस्थमपि अग्नौ पच्यते । ४ श्रीज्ञ् प.के इत्यस्मात् निष्ठा४४६ अथर्वसंहिताभाष्ये अतः श्रा पाके इत्यस्माद् आदा- । अत याम "अपस्पृधेथाम् इति सूत्रे श्राभावो निपात्यते । सुश्रुतम् सुपकम् इति मन्ये जाने । दिकान्निष्ठायां कर्मकर्तरि “शृतं पाके” इति निपात्यते एव तत् हवि: ऋतम् सत्यभूतं नवीय: नवतरं प्रत्यग्रतरं भवति । हे वज्रिन वज्रवन् हे पुरुकृत् बहुकर्मकृद् इन्द्र जुषाण : प्रीयमाणस्त्वं मा- ध्यन्दिनस्य मध्यन्दिने भवस्य सवनस्य सूयमानस्य सोमस्य संबन्धिनो दभः । X कर्मणि षष्ठी X । दधि दधिधर्माख्यं हविः पिब || द्वितीय समि॑द्धो अ॒ग्निर्वृषणा र॒थ दि॒वस्त॒प्नो धर्मो दु॑ह्यते वामि॒षे मधु॑ । व॒यं हि वौ पुरु॒दमा॑सो अश्विना॒ा हवा॑महे सध॒मादे॑षु का॒रव॑ः ॥ १ ॥ सम्ऽइ॑द्धः । अ॒ग्निः । वृषणा । र॒थी । दि॒वः । त॒प्तः । धर्मः । दु॒ह्यते । वा॒म् । इ॒षे । मधु॑ । वयम् । हि । वाम् । पुरु॒ऽदमा॑सः । अश्विना । ह॒वा॑महे । स॒ध॒ऽमादे॑षु । कारवः॑ः ॥ १ ॥ 66 एतदादीनाम् ऋचां प्रवर्ग्य एव लिङ्गानुसाराद् आश्वलायनेन विनि- योग उक्तः । तत्र इयम् उत्तरा च दुह्यते इति लिङ्गेन घर्मदुघादोहन- समये विनियुक्ते । हे वृषणा वृषणौ अभिमतफलस्य वर्षितारौ हे अ- श्विनौ दिवः धुलोकस्य । तात्स्थ्यात् नाच्छन्द्यम् छु । धुलो- कस्थितस्य देवगणस्य रथी रथिकः । नेतेत्यर्थः । 'अग्निमुखा वै दे- वा: ” इति श्रुतेः । तादृशोग्नि: समिद्ध: सम्यग् दीप्तः । तेनाग्निना घ- र्मः महावीरपात्रस्थम् आज्यं तप्तः सम्यक् पक्कम् । अनन्तरं वाम यु- वयोः । "युप्मच्छब्दस्य षष्ठीद्विवचने वाम् इत्यादेशः ॐ । यु- वयोः इषे अन्नाय मधु मधुररसोपेतं मधुवत् प्रीणनकारि वा पयः दु- ह्यते । गौरध्वर्युभिः इति शेष: । दुहेर्द्विकर्मकत्वाद् “अकथितं च ” इति अश्विना अश्विनौ वाम युवाम् । दुह प्रपूरणे । कर्मणि यक् । मधुनः कर्मत्वे द्वितीया X । हे X युष्मदो द्वितीयाद्विवचने वाम सप्तमं काण्डम् । ४४७ [अ० ६. सू° ७७.] ३९२ आदेशः । पुरुदमास: । दम इति गृहनाम। बहुगृहा: । पृणाते: पुरुशब्द: । हविःपूर्णगृहा वा । कारदः स्तोतृनामैतत् । 2 करोतेः कृवापाजिमि इति [ उ०१.१] उण् प्रत्ययः । स्तुतिकर्तारो वयं हि वयं खलु होतार: सधमादेषु । सह माद्यन्ति देवा अत्रेति सधमा- दा यज्ञाः । माद्यते: अधिकरणे घञ् । 'सध मादस्ययोश्छन्द - सि” इति सहस्य सधादेश: । यज्ञेषु हवामहे आह्वयामः ॥ तृतीया ॥ 66 भ्याम् । 66 समि॑द्धो अ॒ग्निर॑श्विना त॒प्तो वा॑ घ॒र्म आ ग॑तम् । दु॒ह्यन्ते॑ नूनं वृ॑षणे॒ह धे॒नवो॒ दसा॒ मद॑न्ति वे॒धस॑ः ॥ २ ॥ सम्ऽइ॑द्धः | अग्निः | अश्विना | ततः । वाम् | धर्मः । आ । गतम् । दु॒ह्यन्ते॑ । नूनम् । वृषणा॒ । इ॒ह । धे॒नव॑ः । । मद॑न्ति । वे॒धस॑ः ॥ २ ॥ हे अश्विना अश्विनौ अग्निः समिद्ध: संदीप्तः । तेन वाम युवा- Xxयुप्मच्छब्दस्य चतुर्थीडिवचने वाम् इति आदेशः । यु- वयोरर्थाय धर्मः महावीरस्थितम् आज्यं तप्तः सम्यग्दीप्तम् । अतः आ गतम् आगच्छतम् । घर्मरूपं हविर्भोक्तुम् इति शेषः । ॐ गमेश्छा- न्दसे लुङि “मन्त्रे घस" इति लेलुकि “अनुदात्तोपदेश ” इति अ नुनासिकलोपे रूपम् । लोटि वा विकरणस्य लुक् । हे वृषणा वृषणौ अभिमतफलस्य वतारौ युवयोरर्थाय इह प्रवर्ग्याख्ये कर्मणि धे- नवः प्रीणयित्र्यो गावो नूनम् अत्यर्थ दुह्यन्ते पयः । * दुहेर्द्विकर्म- कत्वात् पय इति कर्मणा अन्येन भाव्यम् । अतः दस्रा दस्रौ श- त्रूणाम् उपक्षपयितारौ अश्विनौ वेधसः । अविध विधाने इत्यस्माद् असुन् । स्तुत्या परिचरन्तो होतार: मदन्ति मदयन्ति । स्तुति- भिरिति होतॄणां परोक्षेण अभिधानम् | * माद्यतेर्णिचि “मदी ह- र्षग्लपनयो: " इति मिचेन स्वत्वम् । “छन्दस्युभयथा” इति झे: आ- र्धधानुकत्वेन णिलोपः ॥ चतुर्थी ॥ स्वाहा॑कृतः शुचिर्दे॒वेषु॑ य॒ज्ञो यो अ॒श्विनो॑श्चम॒सो दे॑व॒पाः । अथर्वसंहिताभाष्ये तमु॒ विश्वे॑ अ॒मृता॑सो जुषा॒णा ग॑न्धर्वस्य॒ प्रत्या॒ास्ना रि॑िहन्ति ॥ ३ ॥ स्वाहा॑ऽकृ॒तः । शुचिः । दे॒वेषु॑ । य॒ज्ञः । यः । अ॒श्विनो॑ः । च॒म॒सः । दे॒व॒ऽपान॑ः । तम् । ऊ॒ इति॑ । विश्वे॑ । अ॒मृता॑सः । जुषा॒णाः । ग॒न्ध॒र्वस्य॑ | प्रति॑ । आ॒स्त्रा | रिहन्त ॥ ३ ॥ ४४८ स्वाहाकृतः इति लिङ्गाद् धर्मयागानन्तरम् इयं पठनीयेति आश्वलाय- नेनोक्ता | शुचिः दीप्तो यज्ञः प्रवर्ग्याख्यो देवेषु अश्विप्रभृतिषु । अथ वा देवशब्देन अश्विनावुच्येते । प्रवर्ग्यं तयोरेव यष्टव्यत्वात् । ॐ बहुवचनं नु पूजायाम् | विषयसप्तमी । देवविषये स्वाहाकृतः । स्वाहाशब्दो दानवाचकः । दत्त इत्यर्थः । न चात्र स्वाहाकारेण हविहूयते किं तु वषट्कारेण | देवपान: देवौ अश्विनौ पिवतः अत्रेति देवपानः | अ- तादृशः अश्विनोश्चमसः । चमतेर्भक्षणार्थाद धिकरणे युद्ध | औणादिक: असप्रत्ययः । भक्षणसाधनो य उपयमनाख्यः पात्रवि- शेषोस्ति तमु तमेव चमसं विश्वे सर्वे अमृतास: अमृता: अमरणधर्माणो देवा अन्यादयो जुषाणा: प्रीयमाणाः । X हेत्वर्थे जुषेः शानच् प्र- त्ययः । प्रीतो: गन्धर्वस्य । गां वेदरूपां वाचं धारयतीति ग- न्धर्वः आदित्यः । तथा च तैत्तिरीयके आदित्यस्य वेदसाहित्यं श्रूयते । 'ऋग्भिः पूर्वाले दिवि देव ईयते । यजुर्वेदे तिष्ठति मध्ये अद्भुः । सा- मवेदेनास्तमये महीयते । वेदैरशून्यस्त्रिभिरेति सूर्यः” इति [तै० ब्रा० ३. १२.९.१] । X गोशब्दोपपदाद् धृञो “गवि गं धृञो वः इति वप्रत्ययः गोशब्दस्य गम इत्यादेशः । तस्यादित्यस्य | रात्रावादि- 66 "" त्यस्य अनावनुप्रवेशात् तदभेदेन अग्निर्वा गन्धर्वः । तस्य आस्ना आ- “पद्दन्न : ० " इत्यादिना आस्यशब्दस्य आसन आदेशः । प्र- स्थेन । ति रिहन्ति प्रत्येकं लिहन्ति आस्वादयन्ति । " त्वामन आदित्यास आ- स्यम्” इति हि [ ऋ० २.१.१३] मन्त्रवर्णे अग्निरूपेण आस्येन देवा हविर्भक्षयन्तीति स्पष्टम् आम्नातम् ॥ १ P अम्ना. 1 S inserts उपय after चमसः. [अ० ६. सू' ७७.]३९२ सप्तमं काण्डम् | पञ्चमी । यदु॒स्त्रिया॒स्वाहु॑तं घृ॒तं पयो॒यं स वा॑भश्विना भाग आ ग॑तम् । माध्वी॑ धर्तारा विदयस्य सत्पती तप्तं धर्म पिबतं रोच॒ने दिवः ॥ ४ ॥ यत् । उ॒स्त्रिया॑सु । आऽहु॑तम् । घृ॒तम् । पर्यः । अ॒यम् । सः । वाम् । अ॒- । श्विना । भागः । आ । गतम् । माध्वी॒ इति॑ । धरा॒ । वि॒द॒स्य॒ | स॒त्पती इत सतऽपती । त॒प्तम् । घ- र्मम् । पिबतम् । रोचने । दि॒िवः ॥ ४ ॥ ८८ ४४९ 66 एषा ऋक् पिबतम् इति लिङ्गाद् धर्मयागे याज्यात्वेन आश्वलायनेन विनियुक्ता । उस्रियासु । गोनामैतत् । पयोनिवासस्थानभूतासु गोषु व- र्तमानं घृतम् घृतवत् क्षरणशीलं घृतोत्पादकं वा यत् पयः क्षीरम आहु- तम् महावीरपात्रे अभिमुखं प्रक्षिप्तम् । 2 हु दानादानयोः । क- र्मणि निष्ठा । हे अश्विना अश्विनौ सोयं तद् इदं प्रक्षिप्तं प यः । प्रभागविशेषणत्वात् तदिदंशब्दयोः पुंलिङ्गता । निर्दिश्यमा- 'नप्रतिनिर्दिश्यमानयोरेकत्वम् आपादयन्ति सर्वनामानि पर्यायेण तलिङ्ग- “ताम् उपाददते” इति वचनात् । इदं तत् पयः वाम् युवयोर्भा- गः भजनीयोंशः । अतः आ गतम् आगच्छतम् । आगत्य च हे मा- ध्वी । मधुशव्दाद् अणि स्त्रियाम् ॠत्व्यवास्त्व्य वास्त्वमाध्वीहिर- ण्ययानि च्छन्दसि” इति यणांदेशो निपात्यते । मधुसंबन्धिनी वि द्या माध्वी । विद्यावेदित्रोरभेदोपचाराद् अश्विनावपि माध्वीशब्देन उच्ये- ते । अत एव प्रगृह्यता । 'माध्वी मम श्रुतं हवम्" इति हि मन्त्रा- न्तरम् [ऋ° ५.७५.१] । अश्विनोर्मधुविद्यावेदितृत्वं दाशतय्याम आम्ना- आथर्वणायाश्विना दधीचेश्व्यं शिरः प्रत्यैरयतम् । स वां मधु प्र वोचद् ऋतायन्” इति [ऋ० १.११७.२२] | हे माध्वी मधुविद्या- वेदितारौ विदयस्य । यज्ञनामैतत् । विदन्ति जानन्ति अनेन फलम् इति विदयो यज्ञः । तस्य धर्तारा धर्तारौ धारयितारौ ।' यज्ञस्वरूपनिर्वर्तका- 1S' उकर्ण (for उवर्ण?) लोपो for यणांदेशो, which is conjeetaral emendation. 66 66 यते । ४५० अथर्वसंहिताभाष्ये वित्यर्थः । द्रव्यदेवते हि यागस्य स्वरूपम् इति हि तडिदः | हे सत्पती सतां महतां देवानां पालयितारौ आपत्रिर्हरणत्वेन रक्षकौ । ‘अश्विनौ हि देवानां भिषजौ” इति [ ऐ० ब्रा० १.१६] श्रुतेः । तादृशौ युवां दिवः धुलोकस्य रोचने रोचके प्रकाशके अग्नौ तप्तम् शृतं घर्मम् आज्यं पि- बतम् ॥ षष्ठी ॥ त॒प्तो वो॑ घ॒र्मों न॑स॒तु॒ स्वहो॑ता॒ म वा॑मध्व॒र्युश्च॑तु॒ पय॑स्वान् । मधो॑र्दुग्धस्या॑श्विना त॒नाया॑ वी॒तं पा॒ातं पय॑स उ॒स्त्रिया॑याः ॥ ५ ॥ त॒प्तः । वा॒ाम् । घ॒र्मः । न॒क्ष॒तु । स्वऽहो॑ता । प्र । वा॒म् । अध्व॒र्युः । चरतु । पर्यस्वान् । मध । दु॒ग्धस्य॑ । अ॒श्वि॑ना॒ । त॒नाया॑ । वी॒तम् । पा॒तम् । पय॑सः । उ॒स्रि- ययाः ॥ ५ ॥ इयमपि वीतं पातम् इति लिङ्गाद् घर्मयाज्यात्वेन विनियुक्ता । हे [ अश्विना ] अश्विनौ वाम युवां स्वहोता स्वाधीनहोतृकः । होत्रा सम्यग् अभिष्टुत इत्यर्थः । “ऋतश्छन्दसि” इति कप्रत्ययनिषेधः ऋ । स्य वाम आदेशः । यस्वान् । नः सम्यग् रुचितः घर्म: महावीरपात्रस्थम् आज्यं नक्षतु । ॠ न- क्षतिर्व्याप्तिकर्मा इति यास्क: [ निघ०२१६] । नक्ष गतौ इति धा- व्याप्नोतु । तथा वाम युवाभ्याम् । ४ चतुर्थी द्विवचन- युवयोरर्थाय अध्वर्यु: एतन्नामा ऋत्विक् मैं-
- प्रीणते: असुनि प्रयः ४ । प्रीणनकारिपयोयुक्तः सन्
म चरतु यजतु । हविर्ददात्वित्यर्थः । अय अनन्तरम् हे अश्विना अश्वि- नौ तनायाः । तनोतेः पचाद्यजन्तात् स्त्रियां टापि तनेति भव- तिX । पयोदध्याज्यरूपहविः प्रदानेन यज्ञं विस्तारयन्त्या उस्रियायाः । गोनामैतत् । घर्मदुघाया दुग्धस्य मधोः मधुररसोपेतस्य मधुवामीणनका- 1S' नक्षयति° This also proves that Sayana strictly adhered to his text He could casily have improved upon his प्रयस्वान् if he ladainind to do so. With difficulty he makes it mean the same thing as घयस्वान्. . [अ० ६. सु० ७७.]३९२ रिणो वा पयसः । पातम् पिबतं च । सप्तमं काण्डम् | ४५१ कर्मार्थे षष्ठी । पयः वीतम् भक्षयतं xवी गतिप्रजननकान्त्यशनखादनेषु । अस्मात् 'बहुलं छन्दसि" इति लोटि अदादित्वात् शपो लुक् | पा पाने । शपो लुक् है ॥ सप्तमी ॥ उप॑ द्रव॒ पय॑सा गोधुगा॒ोषमा घ॒र्मे ति॑िञ्च॒ पय॑ उ॒स्त्रिया॑याः । वि नाक॑मख्यत् सवि॒ता वरे॑ण्योनुम॒याण॑मु॒षसो॒ वि रा॑जति ॥ ६ ॥ उप॑ । ए॒व॒ । पय॑सा । गा॒गो॒ऽयु॑क् । आ॒षम् । आ । घ॒र्मे । स॒ञ्च॒ । पय॑ः । उ॒स्रिया॑याः । । वि । नाक॑म् । अ॒ख्य॒त् । स॒वि॒ता । वरे॑ण्यः । अनु॑ऽम॒यान॑म् । उ॒षस॑ः । वि । राजति ॥ ६ ॥ गच्छ । एषा ऋक् पयसा उप द्रवेति लिङ्गाद् घर्मदुघापयसि आहियमाणे होत्रा पठनीयेति आश्वलायनेनोक्तम् । हे गोधुक् धर्मदुघादोग्धरध्वर्यो त्वम् ओषम् तप्तं घर्मम् । उष सुष दाहे । अस्मात् कर्मणि घञ् । रुचितं धर्म पयसा दुग्धेन सह उप द्रव निकटम् आ- द्रु गतौ । भौवादिकः । आगत्य च उस्त्रियायाः घर्मदुघाया धेनोः पयः क्षीरं घर्मे तप्ते आज्ये आ सिञ्च आक्षारय । यतः वरेण्यः वरणीय: रुवेता सर्वस्य प्रेरक आदित्य नाकम् दुःखेन असंभिन्नं सुखरूपं स्वर्ग व्यख्यत् । प्रकाशयतीत्यर्थः । ४ चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि । अस्मात् लुङि ख्याञादेशे “अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योङ्” इति ले: अङ् आदेश: । ख्या प्रकथने इत्यस्माद् वा लुङि पूर्ववत् अङ् । स आदित्य: वस: प्रयाणम् प्रकृष्टं गमनम् अनुलक्ष्य वि ₹ ABPPCS गोधुगोष° We with D KKRJV. २ B वरेण्यनु. DR वरे॑ण्यानु॑ clhanged to वरे॑ण्योनु॒. We waab ADKKR SVC.. ३ PP गोऽधुक्. We with J Cr. ४P अनु॑ऽप्रि॒यान॑म् probably meant for अनु॑ । प्र॒ऽथान॑म् II's the samhita onght to be वरे॑ण्योनु॑ प्र॒या॰ which Bactually reals. Ch" अनु॒ऽप्र॒याण॑म्. We with J 1S' आक्षारयतः for आक्षारय । यतः. ४५२ अथर्वसंहिताभाष्ये राजति विशेषेण दीप्यते । उपसोनन्तरं सूर्यः प्रादुर्भवतीत्यर्थः । तथा च आम्नातम् अन्यत्र । 'सूर्यो देवीम् उषसं रोचमानां मर्यो न योषाम अभ्येति पश्चात्” इति [ऋ०१,११५.२] । यस्माद् उदितः सूर्यः यु- लोकं स्वतेजसा प्रकाशयति अतः पयसा सह आगच्छ । आगत्य तत् पय: घर्मे आसिञ्च इति होता अध्वर्यु ब्रूते ॥ अष्टमी ॥ उप॑ ह्वये सु॒दुर्घौ धे॒नुमे॒तां सु॒हस्त गोधुगुत ददा॑हदेनाम् । श्रेष्ठ॑ स॒वं स॑वि॒ता सा॑विषन्ना॑नो॒भीडो घ॒र्मस्तदु॒ षु प्र॑ वो॑चत् ॥ ७ ॥ उप॑ । हृये॒ । सु॒ऽदुया॑म् । धे॒नुम् । ए॒ताम् । सु॒ऽहस्त॑ः । गो॑णो॒ऽधुक् । उ॒त । दोह॒त् । ए॒नाम् । श्रेष्ठ॑म् । स॒वम् । स॒वि॒ता । साविषत् | नः । अ॒भिऽइ॑द्धः । घ॒र्मः । तत् । ऊं इति॑ । सु । प्र । वोचत् ॥ ७ ॥ 66 एषा ऋक् उप ह्वये इति लिङ्गाद् दोहार्थं धर्मदुघाह्वाने विनियुक्ता । सुदुघाम दोग्धुं सुशकाम् । & दोग्धेः “ईषद्दुःसुषु” इति खल् प्रत्य- यः । हंकारस्य धकारोपजनश्छान्दसः । एतां पुरोवर्तिनीं धेनुम् उप ह्वये आह्वयामि । ह्वयते: “निसमुपविभ्यो ह्वः” इति आ- त्मनेपदम् । उत अपि च एनाम आहूतां धेनुं सुहस्त: कल्या- णहस्त: गोधुक् गोर्दोग्धा अध्वर्यु: दोहन दोग्धु । * दुहेः पञ्चमलकारे “लेटोडाटौ” इति अडागमः । श्रेष्ठम् प्रशस्यतमम् । स्यस्य श्रः" इति श्रादेशः ८८ "प्रश- । सवम् । सूयते प्रेर्यत इति सवः प यः । X एष हि श्रेष्ठः [ सर्वेषां ] सवानां यद् उदकं यद् वा पय इ- ति हि यास्क: [नि०११.४३] षू प्रेरणे इत्यस्मात् “जवसवौ छन्दसि” इति अच् प्रत्ययः । तं सवं सविता सर्वस्य प्रेरको देवः नः अ- स्माकं साविषत् प्रेरयतु । 99 षू प्रेरणे | अस्मात् लेटि "सिबहुलम्' १ Sप्र वो. २P°हस्ताः 1S' खकारस्य. ८ [अ० ६. सु० ७७.]३९२ सप्तमं काण्डम् | ४५३ 66 इति सिप् । इडागमः । 'सिब्बहुलं छन्दसि णित्" इति णिहद्भा- वाद् वृद्धिः । वृद्धौ आवादेशः दीप्तः अभिरुचितः । तत् । । धर्मः प्रवर्ग्य: अभीद्धः अभि- सुपो लुक्छ । उ इति अव- धारणे । तमेव दीप्तं धर्म सु सुठु प्र वोचत् प्रत्रवीति अभिष्टौति । अथ वा यस्माद् अभीद्धो घर्म: तत् तस्माद् घर्मे पय आसेचयितुं सुष्ठु प्र- ब्रवीति धेनुम् इति होतुः परोक्षेण अभिधानम् । लुङ् । ““अमाड्योगेपि” इति अडभाव: ४ ॥ नवमी ॥ X ब्रूञश्छन्दसो कृ॒ण्व॒ती म॑सु॒पत्ती॒ वसू॑नां व॒त्समच्छन्ती मन॑सा॒ा न्याग॑न् । हाम॒श्विभ्यां पर्यो अध्येयं सा व॑र्धतां मह॒ते सौभ॑गाय ॥ ८ ॥ हि॒ऽकृ॒ण्व॒ती । व॒सु॒ऽपत्नी॑ । वसू॑नाम् । व॒सम् । इ॒च्छन् । मन॑सा । नि॒ऽ- आगन् । दु॒हाम् । अ॒श्विऽभ्या॑म् । पय॑ | अ॒घ्या | इ॒यम् । सा । वर्धताम् । मह॒ते । सौभ॑गाय ॥ ८ ॥ एषा ऋक् न्यागन्नित्यागमनलिङ्गाद् धेनौ आगच्छन्त्यां पठनीयेति आ श्वलायनेनोक्तम् । हिङ्कण्वती [हिं इति ] शब्दानुकृतिः । हिं कुर्वन्ति हि वसं प्रति गाव: । हिङ्कारं कुर्वती वसूनाम् धनानां वसुपत्नी वसूनां पालयित्री । 3. वसूनां वसुपत्नीत्यत्र वृत्त्यवृत्तिभ्यां स्वामित्वं बहुत्वं च विवक्ष्यते । एतादृशी धेनु: मनसा वत्सम् इच्छन्ती कामयमाना नि नितराम आगन् आगच्छतु । * गमेश्छान्दसे लुङि “मन्त्रे घस० इति लेलुकि “मो तो धातो: " इति नत्वम् ८८ । आग- ता च इयम् अड्या । गोन्नामैतत् । अहन्तव्या गौः अश्विभ्याम् देव- ताभ्याम् । प्रवर्म्ये अश्विनावेव यष्टव्यौ । तयोरर्थाय पयः क्षीरं दुहाम् दुग्धाम् । " ॐ दुहेलोटि "लोपस्त आत्मनेपदेषु ” इति तकारलो- सा धेनु: स्वयं च अस्माकं महते प्रभूताय सौभगाय सौ- भाग्याय सुधनत्वाय वर्धताम् समृद्धा भवतु || पः । "" अथर्वसंहिताभाष्ये दशमी ॥ जुष्ट॑ो दमू॑ना॒ अति॑थिर्दुरोण इ॒मं नो॑ य॒ज्ञमुप॑ याहि वि॒द्वान् । विश्वा॑ अग्ने अभियुजो॑ वि॒त्य॑ शत्रूयतामा भ॑रा भोज॑नानि ॥ ९ ॥ जुष्ट॑ः । दमू॑नाः । अति॑थिः । दु॒रोणे । इ॒मम् । नः॒ः । य॒ज्ञम् । उप॑ । य॒हि॒ । विद्वान् । विश्वा॑ः । अ॒ग्ने॒ । अ॒भि॒ऽयुज॑ः । वि॒ऽह॑त्य॑ । शत्रुऽय॒ताम् । आ । भर । भो- ज॑नानि ॥ ९ ॥ ४५४ द- हे अग्ने जुष्टः प्रीतः सर्वैः सेव्यमानो वा दमूना: दान्त[मनाः ] । ममना वा दानमना वा [ दान्तमना वा ] इति यास्क: ४] ४ । [नि० ४. तादृशः अतिथि: अतिथिवत् पूज्य: । यद्वा दुरोणे अ- तिथिरिति संबन्धः । दुरोण इति गृहनाम दुरवा भवन्ति दु- स्तर्पाः इति हि निरुक्तम् [नि०४, ५]४ । सर्वेषु यज्वगृहेषु अ- तिथि: अतनशीलः विद्वान् जानन् मदीयां त्वद्विषयभक्तिं जानन् नः अस्मदीयम् इमं यज्ञम् उप याहि समीपे आगच्छ । आगत्य च हे अग्ने विश्वाः सर्वाः अभियुजः अभियोक्त्रीः परसेना विहत्य विशेषेण हत्वा शत्रूयताम शत्रून् आत्मन इच्छतां परेषां भोजनानि भुज्यमानानि ध- नानि आ भर आहर । अस्मभ्यम् इति शेषः । ४“हृग्रहोर्भः इति हरतेर्हकारस्य भकार: । शत्रूयताम् इति । शत्रुशब्दात क्यचि “अ- कृत्सार्वधातुकयो: ० " इति दीर्घः ॐ ॥ एकादशी ॥ "" अग्ने॒ शर्म॑ मह॒ते सौभ॑गाय॒ तव॑ द्यु॒म्नान्यु॑त॒मानि॑ सन्तु । ' सं जा॑स्पत्यं सु॒यम॒मा कृ॑णुष्व शत्रूय॒ताम॒भि ति॑िष्ठ॒ा महो॑सि ॥ १० ॥ अग्ने॑ । शर्म॑ । मह॒ते । सौभ॑गाय । तव॑ । द्यु॒म्नानि॑ । उ॒त॑ऽत॒मानि॑ । स॒न्तु॒ । सम् । जा॒ऽप॒त्यम् । सु॒ऽयम॑म् । आ । कृ॒णुष्व॒ । श॒त्रुऽय॒ताम् । अ॒भि । - छ । महाँसि ॥ १० ॥ १ °हन्यं. २ उत्तं. We with P J Cr. [अ॰ ६. सू° ७७.]३९२ सप्तमं काण्डम् | ४५५ शृ-
हे अग्ने त्वम् अस्माकं महते सौभगाय सुधनवाय शर्ध | आर्द्रहृद- यो भवेत्यर्थः । अस्मभ्यं धनं दातुं सुमना भवेति यावत् । धु मृधु उन्दे । भौवादिकः । आमन्त्रितस्य अविद्यमानवत्त्वेन पादादि- त्वाद् अनिघातः । तव द्युम्नानि द्योतमानानि तेजांसि उत्तमानि उहततमानि सन्तु भवन्तु । किं च जास्पत्यम् । जाया च पतिश्च जा- स्पती तयोः कर्म जास्पत्यम् । Y“पत्यन्तपुरोहितादिभ्यो यक्” इ- ति यक् है । त्य सुखयमम् अनन्यश्लिष्टं समा कृणुष्व स- म्यक्कुरु । यथा आवां जायापती त्वदेकपरिचरणवन्तौ भवाव तथा अनु- गृहाणेत्यर्थः । ४ सुयमम् इति । यमे: खल् प्रत्ययः घश्च प्रत्ययो अपि च शत्रूयताम शत्रून आत्मन इच्छतां परेषां महां- सि तेजांसि अभि तिष्ठ आक्राम । अभिभवेत्यर्थः ॥ वा । द्वादशी | सूयवसाद् भगवती हि भूया अधा॑ व॒यं भग॑वन्तः स्याम । अद्धि तृणमध्ये विश्वदानीं पिव॑ शुद्धमु॑द॒कमाचर॑न्ती ॥ ११ ॥ ॥ सु॑य॒वस॒ऽअत् । भग॑ऽवती । हि । भू॒यः । अधि॑ व॒यम् । भग॑ऽवन्तः । स्या॒म् । अ॒द्धि । तृण॑म् । अ॒घ्न्ये॒ । वि॒श्व॒ऽदानी॑म् | पिब॑ शु॒द्धम् । उ॒द॒कम् । आ॒ऽ- चरन्ती ॥ ११ ॥ भ- एषा ऋक् प्रवर्म्ये परिधानीयात्वेन आश्वलायनेन विनियुक्ता । हे घ- र्मदुघे सुयवसात शोभनतृणानि अदन्ती । अद भक्षणे इत्यस्मात् कर्मोपपदात् “अदोनन्ने” इति विट् प्रत्ययः । शोभनं यवसम् अ- दन्ती त्वं भगवती धनवती भाग्यवती वा भूया: । हीति पूरणः । वते: आशीलिंङि रूपम् । अध अनन्तरं वयं भगवन्तः धनवन्तः स्याम भूयास्म । हे अध्ये अहिंस्ये गौ: विश्वदानीम् सर्वदा । लायें "दानीं च” इति तदिदंशब्दाभ्यां विहितः छन्दोविषयत्वाद् विश्व- १ P J सूय॰. We will PCr. 1S' मृदु. 2S सुखंयमम्. काअथर्वसंहिताभाष्ये ४५६ शब्दादपि उत्पन्न: । सर्वदा तृणं घासम् अद्धि भक्षय । द भक्षणे | लोटि “हुझल्भ्यो हेर्धि: "। तथा आचरन्ती सर्व- तश्चरन्ती त्वं शुद्धम निर्मलम् उदकं पिब च ॥ चतुर्थ सूक्तम ॥ इत्यथर्वसंहिताभाष्ये वेदार्थप्रकाशे सप्तमकाण्डे षष्ठोनुवाकः ॥ सप्तमेनुवाके त्रीणि सूक्तानि । तत्र “अपचिताम्" इति आद्ये सू- क्ते प्रथमाभ्याम् ऋग्भ्यां प्रत्यृचं गण्डमालाभैषज्यार्थं सूत्रोक्तलक्षणेन ध- नुषा शरेण च गण्डमालां विध्येत् ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि कृष्णोर्णास्तुकावज्वालितम् उदकम् आभ्याम् अभिमन्त्र्य उषःकाले व्याधितम् अवसिञ्चेत् ॥ 66 सूत्रितं हि । “अपचिताम् इति वैणवेन दार्भूषेण कृष्णोर्णाज्येन" इ- त्यादि [ कौ॰४, ४] ॥ ईर्ष्याविनाशकर्मणि “वाणाहम्" इत्येनाम् ईर्ष्यावन्तं दृष्ट्वा जपेत् ॥ तथा ईर्ष्यावते अनया सक्कुमन्थम अभिमन्य दद्याद् ईर्ष्यावन्तं स्पृष्ट्वा वा जपेत् ॥ तद् उक्तं संहिताविधौ । “वाणाहम् इति प्रतिजापमदानाभिमर्श- नानि ” इति [ कौ० ४.१२] ॥ 66 66 दर्शपूर्णमासयोः व्रतोपायने “व्रतेन त्वं व्रतपते " इत्येषा विनियुक्ता | 'व्रतम् उपैति व्रतेन त्वं व्रतपते” इति हि कौशिकं सूत्रम् [ कौ०१.१]॥ 'प्रजावती: " इति द्व्यचस्य गोपुष्टिकर्मणि विनियोग उक्तः ॥ “आ सुखस: ” इति द्वाभ्यां गण्डमालाभैषज्यकर्मणि शङ्खं घृष्ट्वा अ- भिमन्त्र्य शुनकलालां वा अभिमन्य गण्डमालां प्रलिम्पेत् || तथा तत्रैव कर्मणि अनेन ब्यूचेन जलूकां गृहगोधिकां वा अभिमन्य रुधिरमोक्षार्थ गण्डमालास्थाने संश्लेषयेत् ॥ तथा तत्रैव कर्मणि सैन्धवलवणं चूर्णयित्वा अनेन व्यचेन अभिमन्य गण्डमालास्थाने विकीर्य तूष्णीं निष्ठीवेत् ॥ 1$' दाभूषेण वा. Kunsika: दायूषेण कृष्णा. [अ॰ ७. सू" ७६.] ३९३ सप्तमं काण्डम् | ४५७ ० 66 सूचितं हि । “अपचिताम् [ ७. ७७] आ सुखसः [७.४०] इति किं- स्त्यादीनि लोहितलवणं संक्षुद्याभिनिष्ठीतति" इति [ कौ० ४.७] ॥ तथा गण्डमालाभैषज्यकर्मण्येव 'अपचितां लोहिनीनाम्" इत्यत्रोक्ता- नि कर्माण्यपि अनेन ड्यूचेन कुर्यात् । सूत्रमपि तत्रैवोदाहृतम् ॥ राजयक्ष्मभैषज्यार्थ “य: कीकसा: ” इति तृचेन वीणातन्त्रीखण्डं वा- द्यखण्डं शङ्खखण्डं वा संपात्य अभिमन्य बनीयात् । सूत्रितं हि । कीकसा इति वीणातन्त्रीं बभाति" इत्यादि [ कौ० ४. 8 ] ॥ यः तत्र प्रथमा ॥ अपचितां लोहिनीनां कृष्णा मा॒तेति॑ शुश्रुम । ८८ र्णाः । मुर्देवस्य मूलेन सर्वो विध्यामि ता अहम् ॥ १ ॥ अ॒प॒ऽचिता॑म् । लोहि॑नीनाम् । कृष्णा | भा॒ता । इति॑ । शु॒श्रु॒म॒ । मुने॑ । दे॒वस्य॑ । मूल॒न । सर्वा॑ । वि॒ध्या॒ामि॒ । ताः । अ॒हम् ॥ १ ॥ दोषवशाद् अपाक् चीयमाना गलाद् आरभ्य अधस्तात् कक्षादिसं- धिस्थानेषु प्रसृता गण्डमाला: अपचितः । यद्वा अपचिन्वन्ति पुरुषस्य वीर्यम इति अपचितः । X अपपूर्वात् चिनोतेः कर्तरि कर्मणि वा क्विप् । स्वस्य पिति कृति तुक्” । ताश्च लोहिन्यः लोहितव- X लोहितशब्दाद् "वर्णाद् अनुदात्तात् तोपधात् तो नः” इति ङीप् । तत्संनियोगेन तकारस्य नकारः । वर्णभेदविशिष्टा गण्डमा- लामभेदाः षष्ठकाण्डे "अपचितः म पतत इति [ ६. ७३ ] सूक्ते स्पष्टम् उक्ताः । लोहितवर्णानाम् अपचितां कृष्णा कृष्णवर्णा रोगनिदानभूता पि- शाची माता जननी उत्पादयित्रीति शुश्रुम श्रुतवन्तः स्मः । णोतेर्लिटि उत्तमबहुवचने “कृसभृवृस्तुद्रुस्रुश्रुवो लिटि” इति इण्निषे- मातृकीर्तनेन अपचितः रोगान्तरवत् साधारणौषधादिना परि- हरणीया न भवन्तीति प्रोह्यते । ताः पुर्वोक्तदुःसाधा: सर्वा अपचित: मु- ने: मननीयस्य देवस्य द्योतमानस्य | अथर्वण इत्यर्थः । मूलेन । ल प्रतिष्ठायाम् इति धातुजोयं शब्दः । अथवेसंबन्धिना सर्वका- "" शृ- T www ५८ अथर्वसंहिताभाष्ये रणभूतसामर्थेन । तदात्मना भावितेन शरेणेत्यर्थः । तेन शरेण अहं प्र- योक्ता विध्यामि विदारयामि । यद्वा मुनेर्देवस्य इति पदइयेन शरप्रकृति- भूतो वृक्षविशेष उच्यते । मुनेर्मननीयस्य स्तुत्यस्य देवस्य देवरूपस्य वन- स्पतेः । तस्य देवतात्मकत्वम् 'अञ्जन्ति त्वाम् अध्वरे देवयन्तः " [ ऋ० 66 ४५७ ३.४.१] इत्यादिषु स्पष्टम् अवगम्यते । तस्य मूलेन मूलवत् सारभूतो यो वृक्षस्यांशस्तनिर्मितेन मूलप्रदेशनिर्मितेन वा शरेण विध्यामि । अथ वा मुनेर्देवस्य इति पदइयेन धनुःप्रकृतिभूतो वेणुदार्भूषसंज्ञको वृक्ष उ च्यते । तस्य मूलेन सामर्थ्याधायकेन शरेण विध्यामीति संबन्धः । अ- धिज्यस्य हि धनुषः सामर्थ्यम् इषुविसर्जनेन गम्यते इति तस्य मूलभूतः शर इत्युक्तम् । केचिद् आहुः । मुनेः मन्युमतः देवस्य । व्यतेर्विजिगीषार्थात् पचाद्यच् । विजयमानस्य क्रोधवतः क्रूरस्य । दी- रुद्रस्य इत्यर्थः । तस्य मूलेन प्रधानभूतवीर्यरूपेण शत्रून्मूलनसाधनेन वा शरेण विध्यामि । गण्डमालावेधनसाधनभूतोयं शरः लौकिकः शरो न भवति किं तु असुरपुरनिर्भेदकस्य रुद्रस्य संबन्धी शरोयम् इति लौकि- कशरस्य रुद्रशरात्मना भावनम् इति । रुद्रस्य पुरनिर्भेदनार्थम् इषुवि- सर्जनं तैत्तिरीये समाम्नायते । “त इषुं समस्कुर्वत । अग्निम् अनीकं “सोमं शल्यं विष्णुं तेजनम् । तेब्रुवन् क इमाम असिष्यतीति । रुद्र इत्यब्रुवन् । रुद्रो वै क्रूरः । सोस्यनु” इति [तै० सं० ६.२.३.१] । एतद् उक्तं भवति । पापदेवतानिष्पादिता गण्डमाला अहं भैषज्यकर्ता लौकिकेन शरेण न विध्यामि किं तु रुद्रस्य शरेणेति ॥ द्वितीया ॥ विध्या॑म्यास प्रथ॒मा॑ विध्या॑म्युत म॑ध्य॒माम् । इ॒दं ज॑ष॒न्या मासामा च्छिा स्तुकमिव ॥ २ ॥ विध्या॑मि । आ॒सम् । प्र॒थ॒माम् । विध्या॑मि । उ॒त । मध्यमाम् । इ॒दम् । जघन्याम् । आ॒साम् । आ । द्वि॒िन॒द्म । स्तु॒म्ऽइव ॥ २ ॥ दोषमकर्षसाम्याल्पवभेदेन गण्डमालास्त्रिविधाः | तासाम् अपसारणम् 66 1S' अंजति. [अ० ७. सू° ७६.]३९३ सप्तमं काण्डम् । ४५९ अनया उच्यते । आसाम अपचितां मध्ये प्रथमाम मुख्यां दोषप्रकर्षेण उद्भूतां दुश्चिकित्सामपि गण्डमालां विध्यामि । मुनेर्देवस्य मूलेनेति सं- बन्धः अस्या अपि ऋचः शरेण वेधने विनियुक्तत्वात् । उत अपि च मध्यमाम् दोषसाम्येन उद्भूतां ना॑तिदुःसाधाम् । सुसाधाम् इत्यर्थः । ताहशीम अपचितं विध्यामि शरेण । तथा इदम् इदानीम् आसाम् अपचितां मध्ये जघन्याम् अल्पदोषसमुद्भूताम् ईषत्प्रयत्नेन निर्हरणीया गण्डमालाम् आ च्छिनझि सर्वतो विदारयामि । हुछिदिर् द्वैधी- करणे । रुधादिः छु । छेदने दृष्टान्त: स्तुकाम इवेति । यथा ऊ- र्णास्तुका अनायासेन च्छिद्यते तथेति ॥ तृतीया ॥ वा॒ष्णा॒ वच॑सा॒ वि त॑ इ॒र्ष्याम॑मीमदम् । 66 अथो॒ यो म॑न्युष्टि॑ पते॒ तमु॑ ते शमयामसि ॥ ३ ॥ वा॒ष्ट्रेण॑ । अ॒हम् । वच॑सा । वि । ते॒ । ईर्ष्याम् । अ॒मीमदम् । अथो॒ इति॑ । यः । म॒न्युः । ते॒ । पते॒ । तम् । ऊ॒ इति॑ । ते॒ । श॒म॒याम॒सि॒ ॥ ३ ॥ हे ईर्ष्यात पुरुष ते तव ईर्ष्याम क्रोधं स्त्रीविषये क्रियमाणं त्वाष्ट्रे- ण । अवयवविभागकर्ता त्वष्टा | श्रूयते हि । 'यावच्छो वै रेतसः सि तस्य त्वष्टा रूपाणि विकरोति तावच्छो वै तत् प्रजायते” इति [तै ० सं० १. ५.९.२ ] । तत्संबन्धि वाष्टम् । तेन वचसा वाक्येन मन्त्रेण अ- हं प्रयोक्ता स्त्री वा व्यमीमदम विगतमदां करोमि । निवारयामीत्यर्थः । ईर्ष्याया मदो नाम उद्रेक: । ईर्ष्याम उद्रेकरहितां करोमीति यावत् । न केवलम् ईर्ष्याद्रेकशमनम् । अथो अपि तु हे पते वल्लभ ते तव यो मन्युः क्रोध: मडिषयः तव तं क्रोधं शमयामसि शमयामः । उ इत्यवधारणे । अत्रापि वाण वचसा इति संबध्यते । यथा लोके दुर्वृत्ताः पुत्राः पितुराज्ञ दुर्व्यसनाद् निवर्तन्ते एवं पुरुषगतेर्याविनाश- ने सर्वोत्पादकस्य त्वष्टुरुक्ति: करणवेनोक्ता ॥ १ A म॒न्युट्टै orted to म॒न्युस्ते॑ R म॒न्यु॒स्ते॑ 1S' नातिदुःसाधात्मनि सुसाधा. अथर्वसंहिताभाष्ये चतुर्थीीं ॥ व्र॒तेन॒ त्वं व॑तपते॒ सम॑क्तो वि॒श्वाहा॑ सु॒मना॑ दीदि॑िह॒ह ।
तं त्वा॑ व॒यं जा॑तवेद॒ समि॑द्धं प्र॒जाव॑न्त॒ उप॑ सदेम॒ सर्वे ॥ ४ ॥ व्र॒तेन॑ । त्वम॑ । व्र॒त॒ऽप॒ते॒ । सम्ऽअ॑क्त । वि॒श्वाहा॑ । सु॒ऽमना॑ः । दु॑दि॒ह । इ॒ह । तम् । त्वा॒ । व॒यम् । जा॒त॒ऽवे॒दुः । सम्ऽइ॑द्धम् । प्र॒जाऽव॑न्तः । उप॑ । स॒दे॒- म॒ । सर्वे॑ ॥ ४ ॥ ४६० हे व्रतपते व्रतस्य कर्मणः पालयितः । कर्मफलमदातृत्वाद् व्रतपतित्वम् अग्नेः । “त्वं व्रतानां व्रतपतिरसि” इति [तै० सं० १.२.११.१] मन्त्रा- न्तरम् । व्रतेन अनुष्ठीयमानेन दर्शपूर्णमासादिकर्मणा समक्त: संस्कृत: संभावितः । सम्यग् इष्ट इत्यर्थः । ॐ अञ्जेः कर्मणि निष्ठा । ए- वंविधस्त्वं विश्वाहा विश्वेषु अहस्सु सर्वदा सुमना: शोभनमनस्कः अस्म- द्विषये अनुग्रहबुद्धियुक्तः सन् इह अस्मिन् अस्मदीये गृहे दीदिहि । देतिर्दीप्तिकर्मेति यास्क:::: दी- 1 दीप्यस्व । हे जातवेदः जातानां भू- तानां वेदितः जातैर्विद्यमान ज्ञायमान वा जातप्रज्ञ जानधन वा हे अ झे समिद्धम् सम्यग्दीप्नं तं पूर्वोक्तगुणं त्वा त्वां प्रजावन्तः प्रजायन्त इति प्रजाः पुत्रपौत्रादिसमेताः सर्वे वयम् उप सदेम उपसद्यास्म तव परि- चरणं क्रियास्म । सदे: “लिड्याशिष्यङ्” इति अङ् प्रत्ययः ॥ पञ्चमी ॥ प्र॒जाव॑तीः सू॒यव॑से रु॒शन्तीः शुद्धा अपः सु॑पा॒ाणे पिव॑न्तीः । मा व॑स्ते॒न ई॑शत॒ माघश॑स॒ परि॑ वो रु॒द्रस्य॑ ह॒तिवृ॑णक्तु ॥ १ ॥ प्र॒जाऽव॑तीः । सु॒ऽयव॑से । रु॒शन्त शुद्धा । अ॒पः । सु॒ऽप्र॒पा॒ाने । पिब॑न्तीः । मा । वः॒ः । स्ते॒नः । ईशत॒ | मा । अ॒घशंसः । परि॑ । वः॒ । रु॒द॒स्य॑ । ह॒तिः । वृणक्तु ॥ १ ॥ प्रजावतीरित्येषा पञ्चमी व्याख्याता [४.२१.७] ॥ ₹ BBKKRSV ChCr त्वां. We willh APP J सप्तमं काण्डम् | षष्ठी ॥ पद॒ज्ञ स्थ॒ रम॑तयः संहि॑ता वि॒िश्वना॑म्नीः । उप॑ मा देवीदे॒वेभि॒रेत॑ । इमं गोष्ठमिदं सौ घृतेना॒स्मान्त्समु॑शत ॥ २ ॥ प॒द॒ऽज्ञाः । स्थ | रम॑तयः । सम्ऽहि॑ताः । विश्वना॑म्नी । उप॑ । मा॒ा । दे॒वीः । दे॒वेभि॑ः । आ । इ॒त । इ॒मम् । ग॒णो॒ऽस्थम् । इ॒दम । सद॑ । घृ॒तेन॑ । अ॒स्मान् । सम् । उ॒क्षत ॥ २ ॥ [अ॰ ७. सू°७९.] ३९४ ४६१ 66 " मनुष्यगवी : " हे रमतयः । गोनामैतत् । तद् उक्तम् आपस्तम्बेन । 'चिद् असि मनासि धीरसि रन्ती रमतिः सूनुः सूनरीत्युच्चैरुपहवे सप्त [ आप० ४.१०.४] इति पयःप्रदानादिना रमयित्र्यो धेनवः । मु क्रीडायाम् । औणादिक: अतिप्रत्यय: । पदज्ञा: सहचरीणां गवां पदानि जानत्यः स्थ भवथ । यद्वा पद्यते गम्यत इति पदं गृहं तज्जानत्यः स्थ | गोसंचरस्थाने चरित्वा पुनरस्मदीयमेव गृहं ज्ञावा आ- गच्छन्त्यो भवतेत्यर्थः । गा विशिनष्टि | संहिताः वत्सैः सहिताः अन्य- गवीभिर्वा सहिताः परस्परम् आनुकूल्यं प्राप्ताः । विश्वनाम्नी: व्याप्तना- मधेयाः । * “ वा छन्दसि” इति जसः पूर्वसवर्णदीर्घः । स- र्वत्र प्रसिद्धसंज्ञाः बहुविधनामधेया वा । एकस्या गोरनेकसंज्ञासद्भाव- स्तैत्तिरीये समाम्नायते । “इडे रन्ते दिते सरस्वति प्रिये प्रेयसि महि विश्रुतानि ते अनिये नामानि ” इति [ तै॰सं॰७॰ १. ६॰ ४ ] । यद्वा विश्वं जगत् नमयन्ति स्वात्माभिमुखं कुर्वन्तीति विश्वनामयः । क्षीरादिला- भाय हि सर्वे धेनू: प्रार्थयते । अत एव हे देवी देव्य: दीव्यन्त्यो गा- वो यूयं देवेभिः देवेदींव्यद्भिः स्वकीयवासादिभिः सह मा मां पुष्टिकामम् उपैत समीपम् आगच्छन । ४ इण् गतौ । लोटि मध्यमबहुवचने आगत्य च इमम् अस्मदीयं गोष्ठम् गावस्तिष्ठन्ति अत्रे- & गोशब्दोपपदात् तिष्ठते: अधिकरणे रूपम् । ति गोष्ठ: गोनिवासस्थानम् । १ B पदशाः स्थ. २ P रमतयाः ३P omits the visarga. ४ Pदेवी: ४६२ अथर्वसंहिताभाष्ये इदम कः । 'अम्बाम्बगोभूमि” इति सकारस्य मूर्धन्यादेशः । अस्मदीयं सदः सीदन्त्यत्रेति सदो गृहम् अस्मान् गोष्ठगृहस्वामिनश्च घृ- तेन घृतोत्पादकेन पयसा घृतेन वा समुक्षत सम्यक् सिञ्चत | क्ष सेचने । द्धा भवतेत्यर्थः ॥ यथा गव्यसमृद्धिर्भवति तथा यूयम् अस्मद्गृहेषु समृ- 66 सप्तमी ॥ आ सुखस॑: सुस्रो अस॑तीभ्यो अस॑त्तराः । सेहोरर॒सत॑रा लव॒णाद् विसः ॥ १ ॥ आ । सु॒ऽस्रस॑ः । सु॒ऽस्रस॑ः । अस॑तीभ्यः । अस॑ऽतराः । सेहो॑ । अ॒र॒सऽत॑रो॑ः । ल॒वणात् । विऽक्लैदीयसीः ॥ १ ॥ सुपू- या ग्रैव्या अपचित इत्युत्तरमन्त्रेऽभिधानाद् अत्रापि अपचित एवोच्य - ते । सुस्रसः अत्यर्थं स्रवन्त्यः सर्वदा पूयादिस्रवणशीलाः । र्वात् स्रंसतेः विप् 'अनिदितां हल उपधाया: कृिति" इति नकार- लोपः । अत एव असतीभ्यः सतीविरुद्धा असत्यः बाधिका रोग- व्यक्तयस्ताभ्योपि असत्तराः अत्यर्थम् असत्यो बाधिका एवंविधा अपचिन्ना- मिका गण्डमाला: आँसुस्रसः आ समन्ताद् निरवशेषं स्रवणशीला भ- वन्तु । मन्त्रौषधप्रयोगेण निःशेषं स्रवणेन विनश्यन्तु इत्यर्थः । अपचितो विशिनष्टि । शेंहो: शेहुर्नाम विप्रकीर्णावयवः अत्यन्तं निःसारस्तूलादिरूपः पदार्थ: तस्मादपि अरसतरा: निःसारतरा: । अपचितो हि पाकावस्था- तः पूर्वम् अबाधिका इव दृश्यन्ते । पश्चात् कक्षादिसंधिप्रदेशेषु व्याप्ता व्रणरूपेण बाधन्ते । रोगप्रादुर्भावकाले स्वरूपापरिज्ञानेन अरसत्वम् उ- कम् । पाकोत्तरकालं कृत्स्नावयवव्यायनन्तरं लवणात् सर्वदा स्रवणशी- लत्वेन प्रसिंद्धात् एतन्नामधेयात् पदार्थादपि विदीयसी: अतिशयेन वि विधं क्लेदनवत्यः । यथा लवणो यत्रकुत्रापि निहितोपि सर्वदा स्रवति त- स्मादपि पाकावस्थोत्तरकालं सर्वाङ्गसंधिषु पूयादिस्रवणशीला भवन्ति । ए- १ This is the reading of all our authorities. २ P °àर: We with PJCr. 1 S' प्रासद्धायदतनाम - 66 [अ॰ ७. सू° ४०.]३९५ सप्तमं काण्डम् । ४६३ तादृश्योऽपचितः आसुखसो भवन्विति संबन्धः । ४ विक्छेदीयसीरि- ति । विविध: क्लेदो यासां ता विक्लेदाः अतिशयेन विक्लेदा विकेदीय- 'डिवचनविभज्योपपदे” इति ईयसुन् प्रत्ययः । “टे:” इति । “ वा छन्दसि” इति जस: पूर्वसवर्णदीर्घः अष्टमी ॥ टिलोपः 17. ५ या ग्रैव्या॑ अपचितोथो या उपपक्ष्याः । वि॒जाम्नि॒ या अ॑प॒चित॑ स्वयंत्रस॑ः ॥ २ ॥ याः । ग्रैव्या॑ः । अपऽचित॑ः । अथो॒ इति॑ । या वि॒ऽजान । याः । अपऽचित॑ः । स्व॒यम्ऽस्रसः॑ः ॥ २ ॥ । । उपपक्ष्यां । 66 ग्रैव्या: ग्रीवायां भवाः गलप्रदेशे उत्पन्नाः । * ग्रीवाशब्दात् “ज्य प्रकरणे परिमुखादिभ्य उपसंख्यानम्” इति तत्र भवः” इत्यर्थे ज्य- प्रत्ययः । 'ग्रीवाभ्योण च” इति अण्प्रत्यये तु ङीपि यणादेशे च कृते ग्रैव्य इति भवति । ग्रीवाभवा या अपचितः । अथो अपि च उपपक्ष्याः उपपक्षे पक्षसमीपे उपकक्षे भवा या अपचितः । विजानि विशेषेण जायते अपत्यम् अत्रेति विजामा गुह्यप्रदेशः । जायते: “अन्येभ्योपि दृश्यन्ते” इति मनिन् । “विडनोरनुनासिकस्यात्" इति प्रत्ययविशेषे विहितम् आवं छन्दोविषयत्वाद् अस्मिन्नपि भवति । वि- जाम्नि गुह्यप्रदेशे तदुपलक्षिते ऊरुसंधौ या अपचितः दोषवशाद् अपाक् चीयमाना गण्डमालास्ताः सर्वाः स्वयंस्रसः स्वयं स्रवणशीला: मन्त्रौष- धप्रयोगेण निरवशेषं सवन्त्यो भवन्तु इति तच्छब्दाध्याहारेण वाक्यं पू- रणीयम् । यद्वा स्वयंस्रसः द्वाराद्यौषधप्रक्षेपाभावेपि दोषातिरेकवशाद् ग्रीवोपपक्षोरुसंधिस्थानेषु व्रणरूपेण पूयादिस्रवणशीला या अपचितः स न्ति ताः सर्वाः आसुखसो भवन्तु इति पूर्वमन्त्रेण संबन्धः | या ग्रैव्या इत्युत्तरमन्त्रे यच्छन्दश्रुतेः आसुस्रस इति पूर्वमन्त्रे तच्छदं विनापि वा- क्यं पूर्यते ॥ १ B ग्रैव्या अ॑प॒° २P J° पक्ष्या We with P Cr. ४६४ अथर्वसंहिताभाष्ये नवमी ॥ य: कीक॑सः मशृ॒णाति॑ तल॒द्यमव॒तिष्ठ॑ति । निस्तं सर्वे॑ जा॒ायान्यं यः कश्च॑ क॒कुदि॑ ऋ॒तः ॥ ३ ॥ यः । कीक॑सा । प्र॒ऽशृ॒णाति॑ । त॒द्यु॒म् । अ॒व॒ऽतिष्ठ॑ति । निः । हाँः । त॑म् । सर्व॑म् । जायन्य॑म् । यः । कः । च॒ । क॒कुदि॑ । श्रितः ॥ ३ ॥ यो राजयक्ष्माख्यो रोग: कीकसा: अस्थीनि प्रसृणाति प्रसरति व्या- नोति । अस्थिपर्यन्तं व्याप्नोतीत्यर्थः । सरतेर्विकरणव्यत्ययः ४ । य- 66 द्यम । श्री रोग: तलीद्यम् | तलिद् इति अन्तिकनाम । अन्तिके भवं तली-
- “ भवे छन्दसि ” इति यत् । इकारस्य दीर्घश्छान्दसः ४ । अ-
स्थिसमीपगतं मांसम् अवतिष्ठति अवकृष्य तिष्ठति । मांसं शोषयतीत्य- र्थः यः कश्चिंत दुःसाधो राजयक्ष्माख्यो रोगः ककुदि ककुन्नाम ग्रीवा- परभागः तस्मिन् श्रितः संश्रितः ककुत्स्थानं तनूकुर्वन् यो रोगोस्ति तं सर्व शरीरगतसर्वधातुशोषकं जायान्यम् निरन्तरजायासंभोगेन जायमानं क्षयरोगं निर्हाः निर्हरतु । मन्त्रसंस्कृतम् औषधम् अभ्यादिसंज्ञको वा देवः विनाशयतु । * हरतेश्छन्दसे लुङि रूपम् । जायान्यशब्दो रोगविशेषपरः । स जायासंबन्धेन प्राप्नोतीति तैत्तिरीयके समाम्नाय ते । “प्रजापतेस्त्रयस्त्रिंशद् दुहितर आसन् । ताः सोमाय राज्ञेददात् । तासां रोहिणीम् उपत्" इति प्रक्रम्य समाम्नायते । “तासां रोहिणीम् 'एवोपैत् । तं यक्ष्म आईत् । तद् राजयक्ष्मस्य जन्म । यत् पापीयान् “अभवत् तत् पापयक्ष्मस्य | यज्जायाभ्योविन्दत् तज्जायेन्यस्य । य एवम् एतेषां जन्म वेद नैनम एते यक्ष्मा विन्दन्ति" इति [तै० सं० २.३.५. २] । तत्र जायेन्य इति पठ्यते अत्र तु जायान्य इति आकारवत्वेन इ- ति विशेषः ॥ 66 ४ १ BR omit tle visarget. २DJC- प्रसू ३ B तीधर्म. ABBDKKR S V C- निरास्तं. P निः । आ॒स्तम्. PJCr निः । आस्त॑म् I. We with Sàyana, who has doubtless preserved the genuine reading ५P जायान्यम्. [अ० ७. सू° ४१.]३९६ सप्तमं काण्डम् । दशमी | पक्षी जायान्य॑ः पति॒ स आ वि॑शति॒ पूरु॑षम् । तदक्षतस्य भेष॒जमु॒भयो॒ोः सुक्ष॑तस्य च ॥ ४ ॥ प॒क्षी । जा॒यान्य॑ । पत॒ति॒ । सः । आ । वि॒श॒ति॒ । पुरु॑षम् । तत् । अक्षितस्य । भेषजम् । उ॒भयो॑ः । सु॒ऽक्ष॑तस्य । च॒ ॥ ४ ॥ ४६५ जायान्य: क्षयरोग: पक्षी पक्षवान् पतत्री भूत्वा पतति सर्वत्र चरति । स रोग: पूरुषम् पुरुषम् आ विशति सर्वतः प्रविशति । पुरुषस्य कृत्स्नं शरीरं व्याप्नोतीत्यर्थः । अक्षितस्य । अक्षि निवासगन्योः । यद्वा । अ- रीरे चिरकालावस्थानरहितस्य । सुक्षितस्य चिरकालम् अवस्थितस्य । Y क्षणु हिंसायाम् इति धातुः इकारोपजनश्छान्दसः ४ । क्षितस्य अहिंसकस्य शरीरम् अशोषयतः सुक्षितस्य शरीरगतसर्वधातून सुष्ठु निःशेषं शोषयतः । चशब्दः समुच्चये । उभयो: अ- क्षितसुक्षितयोः क्षयरोगयोः तत् प्रसिद्धं मन्त्राभिमन्त्रितं वीणातन्त्रीखण्डा- दिरूपं भेषजम् निवर्तनौषधं भवति ॥ [ इति ] सप्तमेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ ८८ 'विद्म वै ते” इत्यस्या ऋचो राजयक्ष्मभैषज्ये ‘य: कीकसा: ” [७. to ] इति व्यचेन सह उक्तो विनियोगः ॥ 66 सोमयागे माध्यन्दिनसक्ने " धृषत् पिब" इत्यनया द्रोणकलशस्थं सो- मं ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । 'द्रोणकलशस्थम् अनुमन्त्रयते धृषत् पिबेति माध्यन्दिने” इति हि वैतानं सूत्रम् [ वै०३.६] ॥ अभिचारकर्मणि " सांतपनाः इति तृचेन विद्युद्धतवृक्षसमिध आद- 66 ध्यात् ॥ तथा चातुर्मास्येषु साकमेधपर्वणि मध्यन्दिने काले सांतपनमरुद्यागं "सांतपना : ” इति ब्रह्मः अनुमन्त्रयेत । तद् उक्तं वैताने । मध्य- न्दिने सांतपनानां मरुतां सातपनाः" इति [ वै०२, ५ ] ॥ 1S' अक्षतस्य, though its text las: अक्षितस्य, and though स.क्षतस्य is what it reads at the beginning of the commentary. अथर्वसंहिताभाष्ये सर्वव्याधिभैषज्यकर्मणि 66 “वि ते मुखामि” इत्यनया उदकघटं संपात्य अभिमन्त्र्य सूत्रोक्तमकारेण व्याधिनम् आसावयेद् अवसिञ्चेद् वा । सू- त्रितं हि । “सिनीवालि [७.४६] वि ते मुञ्चामि [ ७.४३] शुम्भनी [७.११७] इति मौजैः पर्वसु बड्डा पिञ्जुलीभिरामावयत्यवसिञ्चति” इ- ति [को० ४.८ ] ॥ पूर्ण यमानयोक्कां पत्नीम अनया ब्रह्मा अनुम- न्त्रयेत । तद् उक्तं वैताने । “वि ते मुञ्चामि [ ७.८३] अहं वि ष्या- “मि [१४.१. ५७] प्र त्वा मुञ्चामि [१४.१.१९] इति पत्नीं योकेण वि- "मुच्यमानाम् अनुमन्त्रयते” इति [वै॰ १. ४] ॥ दर्शपूर्णमासयो: “अस्मै क्षत्राणि " इत्यनया हविरासादनानन्तरम् इ- ध्मम् उपसमाध्यात् । “अग्निर्भूम्याम् [१२, १.१९] इति तिसृभिरुपस- मादधाति अस्मै क्षत्राणि [ ७.८३] एतम् इष्मम् ” [१०. ६.३५] इति [ कौ०१.२] सूत्रात् ॥ 'यत् ते देवा अकृण्वन्" इति चतसृभिः स्वाभिलषितफलकामः अ- मावास्यां यजेत उपतिष्ठेत वा । 'बृहस्पतिर्नः [ ७. ५३ ] यत् ते देवा अकृण्वन् [ ७. ६४] पूर्णा पश्चात् ”[७.७५] इति हि कौशिकं सूत्रम् [ कौ॰७.१०] ॥ 66 तथा दर्शयागे पार्वणहोमं " यत् ते देवा अकृण्वन्" इत्यनया कु- र्यात् । “यत् ते देवा अकृण्वन् भागधेयम् इत्यमावास्यायाम्' इति कौशिकसूत्रात [कौ० १.५] ॥ 66 तथा श्रदर्शयागे " यत् ते देवा अकृण्वन्” इति कुहूदेवतां परि- गृह्णीयात् । कुहूं देवीं यत् ते देवा अकृण्वन् भागधेयम् इत्यमावा- स्यायाम्” इति वैतानं सूत्रम् [वै॰१.१] ॥ तत्र प्रथमा ॥ वि॒द्म वै ते जायान्य जानं॒ यतो॑ जायान्य॒ जाय॑से । क॒थं ह॒ तत्र॒ त्वं ह॑नो॒ यस्य॑ कृ॒ण्मो ह॒विगृ॒हे ॥ १ ॥ १ विद्या, 66 सप्तमं काण्डम् । वि॒द्म । वै । ते॒ । जा॒या॒ान्य॒ । जान॑म् । यत॑ । जा॑य॒ान्य॒ । जाय॑से । कथम् । ह॒ । तत्र॑ । त्वम् । ह॒न॑ः । यस्य॑ । कृ॒ण्मः । ह॒विः । गृहे ॥ १ ॥ [अ॰ ७. सू° ४१.] ३९६ ४६७ हं जायान्य जायाभ्य आगत राजयक्ष्माख्य रोग तं तव जानम् जन्म उत्पत्तिनिदानं वा विद्म वै जानीमः खलु | वैशब्दः श्रुत्यन्तरप्रसिद्धिद्यो- तनार्थ: । “यज्जायाभ्योविन्दत् तज्जायेन्यस्य ” इति तैत्तिरीयश्रुतिः [तै ० सं० २.३.५.२] उदाहृता । हे जायान्य जायासंबन्धाद् आगत रोग यत: यस्मान्निदानात् जायसे उत्पद्यसे तन्निदानं जानीम इति संबन्धः । एवं तवोत्पत्तिं जानाना वयं यस्य यजमानस्य गृहे हवि: रोगनिहरणक्ष- मेन्द्रादिदेवतासंबन्धि आज्यादिरूपं कृण्मः कुर्मः देवतोद्देशेन तदुचितं ह- विः प्रक्षिपामंः तत्र तस्मिन् यजमाने | विषयसप्तमी X । द्विषये हे क्षयरोग त्वं कथं ह हनः केन प्रकारेण हन्याः । यद्रोगनि- र्हरणार्थं यत्र देवता इज्यते तत्र स रोगो न बाधत इत्यर्थः । ॐ हन इति । हन्तेः पञ्चमलकारे अडागमः । कृण्म इति । “लोपश्चास्यान्य- तरस्यां स्वो: " इति उप्रत्ययलोपः टु ॥ द्वितीया ॥ घृ॒षत् पि॑िब क॒लशे॒ सोम॑मिन्द्र वृत्र॒हा शूर सम॒रे वसू॑नाम् । माध्य॑न्दिने॒ सव॑न॒ आ वृ॑षस्व रयि॒ष्ठानो॑ र॒यिम॒स्मासु॑ धेहि ॥ २ ॥ घृ॒षत् । पि॒व॒ । क॒लशे । सोम॑म् । इ॒न्द्र॒ । वृ॒त्र॒ऽहा । शू॒र॒ । स॒मऽअ॒रे । व- सू॑नाम् । माध्य॑न्दिने । सव॑ने । आ । वृष॒स्व॒ । र॒यि॒ऽस्थान॑ः । र॒यिम् । अ॒स्मासु॑ । धेहि॒ि ॥ २ ॥ हे इन्द्र धृषत धृष्ट: धर्षको वा शत्रूणाम् । Xजिघृषा प्रागल्भ्ये । शतरि व्यत्ययेन शः । कलशे द्रोणकलशाख्ये स्थितं सोमं पिव । किंनिमित्तम् । हे शूर विक्रान्त वृत्रहा वृत्रं हतवान् त्वं वसूनाम् ध- १ PJ CP हर्न: 07e witle P 1S' प्रक्षिपामतः for प्रक्षिपामः ४६ अथर्वसंहिताभाष्ये सं- नाना समरे संगमे निमित्ते । अस्मान् धनं संयोजयितुं पिबेत्यर्थः । पूर्वाद् अर्ते: “ऋदोरप्” । थाथ" इत्यादिस्वरेण अन्तोदात्तः । सो- मपानस्य कालम् आह । माध्यन्दिने मध्यन्दिनसंबन्धिनि सवने । सूयते अभिषूयते सोमः अत्रेति सवनः कालः । तत्र आ वृषस्व सर्वतः सि- च । जठरे सोमम् इति शेषः । यद्वा । & आवृषतिर्भक्षणकर्मा इति भक्ष च । सोमम् इति शेषः । ततः रथिस्थानः ति अधिकरणे ल्युट् प्रत्य- धननिवासस्थानभूतः स त्वं रयिम् धनम् अस्मासु धेहि यास्कः ४ । छन्ति अस्मिन् धनानि इति स्थान: । यः । धारय ॥ तृतीया ॥ सांत॑पना इ॒दं ह॒विर्मरु॑त॒स्तज्जु॑जुष्टन । अ॒स्माकोती रि॑िशादसः ॥ १ ॥ 1 साम्ऽत॑पनाः । इ॒दम् । ह॒विः | मरु॑तः । तत् | जुजुष्टन । अ॒स्माक॑ । ऊ॒ती | रशाद॒सः ॥ १ ॥ हे सांतपना: संतापकारी संतपन: सूर्य: तत्संबन्धिनः । मध्यन्दिने हि सूर्य: संतपति | संतपनस्य इमे इति "तस्येदम्" इति अण् । “आमन्त्रितस्य च " इति षाष्टिकम् आधुदात्तत्वम् । यद्वा संतपनं सं- तापः । तस्येमे इति पूर्ववद् अण्ड । उभयत्रापि मध्यन्दिनकाले यष्टव्या इत्यर्थः । हे मरुतः इदं हविः । युप्मभ्यं कल्पितम् इति शे- षः । हे मरुतः तत् हवि: जुजुष्टन सेवध्वम् । ४ जुषतेर्व्यत्ययेन अस्माक अस्माकम् ऊती । " हु“ सुपां सुलुक " इति चतुर्थ्या: पूर्वसवर्णदीर्घः । ऊतये अस्मद्रशणार्थम् हे रिशादस: रि- शन्ति हिंसन्तीति रिशाः । तेषाम उपक्षपयितारः । Xदस्यते: अ- न्तर्णीतण्यर्थात् किप्छ । यद्वा रिशानाम अत्तारः । भक्षणे । इत्यस्माद् असुन् । दस्यतेरत्तेर्वा रूपम् इति अनवग्रहः । अपादादिवाद् आष्टमिक सर्वानुदात्तत्वम् रक्षितुं शत्रूणां बाधका यूयं हविः सेवध्वम् इति संबन्धः अद अनवधारणाद् । अस्मान् [अ० ७. सू: ८२.]३९७ सप्तमं काण्डम् । चतुर्थी ॥ यो नो मनो॑ मरुतो दुर्हणा॒ायुस्ति॒रश्चि॒तानि॑ वसवो॒ो जिघसति । द्रुहः पाशान् प्रति॑ि मुञ्चतां सस्त॑पि॑ष्ठेन॒ तप॑सा हन्तना तम् ॥ २ ॥ य । नः॒ । मते॑ । म॒रु॒तः । दुःऽहृणायुः । ति॒रः । चि॒त्तानि॑ । व॒स॒वः॑ । जिघांसति । ४६९ द्रुहः । पाशा॑न् । प्रति॑ । मुञ्च॑ता॒म् । सः । तपि॑ष्ठेन । तप॑सा । ह॒न्त॒न॒ । तम् ॥ २ ॥ हे वसवः वासकाः । प्रशस्या इत्यर्थः । वसुप्रदा वा हे मरुतः यो मर्त: मरणधर्मा मनुष्य: दुर्हणायु: दुष्टं क्रुध्यन् तिरः तिरोभूतः अन्त- र्हितः दृष्टिविषयम् अमाप्तः सन् नः अस्माकं चित्तानि जिघांसति ह- तुम इच्छति । क्षोभयतीत्यर्थः । स शत्रुः द्रुहः पापानां द्रोग्धुर्वरुण- स्य पाशान् प्रति मुञ्चताम् धारयतु । वरुणपाशैर्बद्धो भववित्यर्थः । तं जिघांसन्तं जनं तपिष्ठेन तापयितृतमेन तपसा तापकेन आयुधेन हन्तन हिंस्त हे मरुतः । हन्तेर्लोटि तस्य तनबादेश: | पिचाद् अनु- नासिकलोपाभावः ४ ॥ पञ्चमी ॥ संवत्सरीण मरुतः स्वर्का उरुदा॑याः सर्गणा मानु॑षासः । 1 ते अस्मत् पाशान् म मु॑ञ्चन्त्वेन॑सः सांतप॒ना म॑त्स॒रा मा॑यि॒ष्णवः॑ः ॥ ३ ॥ स॒ऽव॒स॒रीणा॑ः । म॒रुत॑ः । सु॒ऽअर्का: । उ॒रुऽव॑याः । सर्गणाः । मानु॑षासः । । अ॒स्मत् । पाशा॑न । शं । मु॒ञ्च॒न्तु । एन॑सः । स॒मऽत॒प॒ना । म॒त्स॒राः । मायष्णवः ॥ ३ ॥ ÷ ते तम् संवत्सरीणा: संवत्सरं आविनः वर्षेवर्षे प्रादुर्भविष्यन्तः । अधीष्टो भृतो भूतो भावी" इत्यर्थे "संपरिपूर्वात् ख च” इति सं १ ÊDšcs and says test सत (i) सस्त', We with A KKR V. ता॒म् ३ P प्रति॑ ए॒ प्र । तिमु॑चंतु J प्रति॑ि | Corrected to प्र 1. We with J Cr. २P मृच४७० अथर्वसंहिताभाष्ये स्वर्काः । . पूर्वाद् वत्सरात खप्रत्ययः । ४ अर्कशब्दं यास्को Thi बहुधा निरुवाच । अर्को मन्त्रो भवति यद् अनेनार्चन्ति अर्को दे- वो भवति यद् एनम् अर्चन्ति अर्कम् अन्नं भवति इत्यादि [ नि० ५. ४] । सुमन्त्राः मन्त्रैः सम्यक् स्तूयमाना इत्यर्थः । सूर्यरूपदे- वसंवन्धिनो वा अन्नप्रदत्वेन शोभनान्ना वा । उरुक्षयाः । क्षयशब्दो नि- वासवाची । उरुर्विस्तीर्णः क्षयः अन्तरिक्षरूपो निवासो येषां ते । अ- न्तरिक्षसंचारिण इत्यर्थः । सगणाः । "सप्तगणा वै मरुतः” इति [ तै० सं० २.२.५.७] श्रुतेः स्वीयस्वीयसंघयुक्ताः । मानुषासः वृष्टिनिमित्त- वेन मनुष्य हितकारिणः । सांतपना: शत्रूणां संतापकारिणः । मत्सराः माद्यन्तः मादयिष्णवः सर्वस्य संतोषकरणशीलाः । ते एवंगुणविशिष्टा मरुतः अस्मत् अस्मत्तः सकाशाद् एनस: पापकारिण: पाशान् बाध- कान् प्र मुञ्चन्तु प्रमोचयन्तु ॥ षष्ठी ॥ विते॑ मुञ्चामि रश॒नां वि योक्तं॒ वि नि॒योज॑नम् । इ॒हैव त्वम॒ज॑स्र एध्यग्ने ॥ १ ॥ वि । ते । मुञ्चामि । र॒श॒नाम् । वि । योक॑म् । वि । नि॒ऽयोज॑नम् । इ॒ह । ए॒व । त्वम् । अज॑स्रः । ए॒धि॒ । अग्ने॒ ॥ १॥ हे अग्ने ते तव त्वंत्कर्तृकां रशनाम व्यापिकां रज्जुम् । ४ अशेरश च [ उ०२.७५] इति युच् प्रत्ययः । त्वत्कर्तृकां रुग्णविषयां क- क्ष्यावस्थितां कण्ठबन्धनसाधनभूतां वा बाधिकां रज्जुं वि मुञ्चामि विमो- चयामि प्रयोक्ता अहम् । तथा योक्तम् योजनोपयुक्तं रज्जुविशेषं मध्यप्रदे- शबन्धनसाधनम् । वि मुञ्चामीति क्रियानुषङ्गः । तथा नियोजनम् नित- रां योजनसाधनं नीचीनं वा बन्धनसाधनं सर्वावयवबन्धकं रज्जुविशेषम् । वि मुजामीत्यनुषङ्गः । सर्वत्र क्रियानुषङ्गं द्योतयितुं वीत्युपसर्गश्रुतिः । अतः बन्धनमोचनातू हे अग्ने लम इहैव अस्मिन्नेव रोगातें । षयसप्तमी । 1S' अंतरिक्ष. 25' तत्कर्तृ. छवि- रुग्णविषये अजस्रः । जसु हिंसायाम् इति [अ० ७. सू° ४३.] ३९४ सप्तमं काण्डम् । 66 धातुः । 'नमिकम्पिस्म्यजसकमहिंसदीपो र: त्ययः । अबाधनशील: एधि भव । 66 ध्वसोरेडो” इति एकारादेशः ॥ यहा रोगार्त एव संबोध्यते । हे रोगार्त ते तव संबन्धिनी रशनाम् हननसाधनभूतं मृत्युपाशं वि मु ञ्चामि । एवं योनियोजनशब्दौ व्याख्येयौ । अतो रशनादिविमोकात् हे अग्ने । अग्निषद् अग्निः । अग्निवद् दीप्यमान रोगान्मुक्त पुरुष त्वम् इहैव अस्मिन्नेव लोके अजस्रः परैर्मृत्युना वा अबाधितः एधि भ- अस्मिन् पक्षे कर्मणि रमत्ययो द्रष्टव्यः ॥ पत्नी वा व। संबोध्यते ॥ ४७१ इति ताच्छीलिको रम-
- अस्तेर्लोटि हेर्धिभावे
सप्तमी ॥ अ॒स्मै क्ष॒त्राणि॑ धा॒रय॑न्तमग्ने यु॒नज्म त्वा॒ा ब्रह्म॑णा॒ दैव्ये॑न । दी॑दि॒ह्य॑स्मभ्यं॑ द्रवि॑णे॒ह भ॒द्रं प्रेमं वचो हवि॒ि दे॒वता॑सु ॥ २ ॥ अ॒स्मै । क्ष॒त्राणि॑ । धा॒रय॑न्तम् । अ॒ग्ने॒ । यु॒नजि॑म । वा॒ । ब्रह्म॑णा॒ । दैव्ये॑ । दी॑दि॒हि । अ॒स्मभ्य॑म् । द्रवि॑णा | इ॒ह । भ॒द्रम् | म । इ॒मम् । वोच॒ । ह॒- वि॒ऽदाम् । दे॒वता॑सु ॥ २ ॥ हे अग्ने अस्मै यजमानाय क्षत्राणि । बलनामैतत् । बलानि धारय- न्तम् । प्रयच्छन्तम् इत्यर्थ । तादृशं त्वा त्वां दैव्येन देवसंवन्धिना ब्रह्मणा मन्त्रेण युनज्मि हविर्वहनार्थे योजयामि । अथ अस्मभ्यं [ द्रविणा ] द्रवि- णानि धनानि भद्रम् भन्दनीयं सुखं पुत्रादिलाभादिनिमित्तं च इह इदा- नीं दीदिहि । देहीति यावत् । ददातेश्छान्दसं रूपम् । थवा । दीदेतिदीप्तिकर्म इति यास्क: [ निघ० १.१६]४ । स्मभ्यं धनादिकं संदीपय | समर्धयेत्यर्थः । यहा धनं सुखं च अस्मभ्यं दातुम् इह इदानीं दीदिहि । इध्मेन दीप्यस्वेत्यर्थः । ततः हविर्दाम चरुपुरोडाशादिरूपं हविः प्रयच्छन्तम् । ४ददाते; किप् । ता- १ABforg 1S' योक्तृ॰. ४७२ अथर्वसंहिताभाष्ये दृशम् इमं यजमानं देवतासु अग्नीन्द्रादिषु म वोचः प्रब्रूहि । अ- सौ यजमानो हविषा देवता यजत इति तस्यै तस्यै यष्टव्यदेवतायै कथ- येत्यर्थः ॥ अष्टमी ॥ यत् ते॑ दे॒वा अकृण्वनं भागधेयममा॑वास्ये संवस॑न्तो महि॒त्वा । तेना॑ नो॑नो॒ य॒ज्ञं पि॑पृह विश्ववारे र॒यिं नो॑ो धेहि सुभगे सु॒वीर॑म् ॥ १ ॥ यत् । ते॒ । दे॒वाः । अकृ॑ण्वन् । भागऽधेय॑म् । अमा॑ऽवास्ये । सम्ऽवस॑न्तः । महित्वा । तेन॑ । नः॒ । य॒ज्ञम् । पि॒पृ॑हि॒ | वि॒श्व॒ऽवारे । र॒यिम् । नः॒ । धे॒हि॒ । सु॒ऽभ- नो॒ । सु॒ऽवीर॑म् ॥ १ ॥ अमा- त- अमा सह वसतः सूर्यचन्द्रावस्याम् इति अमावास्या | वस्यदन्यतरस्याम्” इति पक्षे ण्यत् प्रत्ययः । णित्त्वाद् उपधावृद्धिः । स्याः संबुद्धि: । हे अमावास्ये ते तव महित्वा महत्त्वेन । तीयाया आकारादेशः । यद्वा महित्वा महत्त्वे । नृ- सप्तम्या आकार: 1 कर्मकालव्याप्तिपर्यन्तं संवसन्तः सम्यग्वसन्तः । हविर- पेक्षया तिष्ठन्तो देवा: अग्नीन्द्रसोमादयः भागधेयम हविषो भागम अ- कृण्वन् अकुर्वन् । स्वीकृतवन्त इति यत् । “यत् ते देवा अदधुर्भागधे- यम्” इति तैत्तिरीये श्रूयते [तै० सं० ३. ५.१.१] । यहा हे अमावास्ये ते तुभ्यं यद् भागधेयं हविषो भागम् अमावास्यायां यष्टव्यलेन संवसन्तो देवा अकृण्वन् अकुर्वन् प्रायच्छन् । दर्शे अमावास्याया अपि हविषो भागोस्ति । भागधेयम् इति । " रूपनामभागेभ्यो” धेयप्रत्य- 66 यः । तेन हविर्भागस्वीकरणेन नः अस्मदीयं यज्ञं पिपृहि पूरय साङ्गं कुरु हे विश्ववारे विश्वैः सर्वैर्वरणीये । किं च हे सुभगे शोभन - भाग्ययुक्ते अमावास्ये नः अस्मभ्यं सुवीरम् । वीराः कर्मणि कुशलाः पुत्रादयः । शोभनपुत्रादियुक्तं रयिम् धनं धेहि प्रयच्छ ॥ १ BK V अकृ॑ण्वद्भा. We with AD KR SCs. सप्तमं काण्डम् । नवमी ॥ अ॒हमे॒वास्म्य॑मावा॒स्या॒ मामा व॑सन्ति सु॒कृतो॒ मयो॒ीमे । मयि॑ दे॒वा उभये साध्याश्वेन्द्र॑ज्येष्ठ॒ा सम॑गच्छन्त॒ सर्वे ॥ २ ॥ [अ० ७. सू°४४.]३९९ ४७३ अ॒हम् । ए॒व । अ॒स्मि॒ । अमावास्या | माम् । आ । व॒स॒न्ति॒ । सु॒ऽकृत॑ः । मयि॑ । इ॒मे । मयि॑ । दे॒वाः । उ॒भये॑ । सा॒ाध्याः । च॒ । इन्द्र॑ऽज्येष्ठाः । सम् । अगच्छन् । सर्वे ॥ २ ॥ अत्र देवतावासस्थानभूतत्वेन अमावास्याशब्दनिप्पत्तिरिति देवता स्वय- मेव स्वनाम निर्वक्ति । अहमेव अमावास्याभिमानिनी देवता अमावा- स्या अस्मि । न केवलं शब्दतः अपि तु अर्थतोपि एतन्नामिका भवा- मि । तद् दर्शयति पादत्रयेण | सुकृतः सुकर्माणो देवा मां मयि आ वसन्ति निवसन्ति यष्टव्यत्वेन अवतिष्ठन्ते । "उपान्वध्याङ्कसः " इ- ति आङ्पूर्ववसिप्रयोगे माम इत्यस्य कर्मता । आ मा वसन्ति देवा इ- ति अमावास्याशब्दनिरुक्ति: । आङ्गसत्योर्मध्ये मा इति अस्मदो द्विती- यैकवचनस्य प्रयोगः । आपसर्गस्य स्वत्वम् । इति अमावास्याशब्द- निष्पत्तिः प्रदर्शिता । प्रत्ययस्तु पूर्वमेव उक्तः त्रु । माम् इति डि- तीयार्थमेव विवृणोति मयीमे इति । इमे देवाः मयि निवसन्ति इ- ति आवासपदस्य अर्थकथनद्वारेणापि अमावास्याशब्दो निरुच्यते । सा- ध्या: । चशब्दः अनुक्तसमुच्चयार्थः । सिद्धाश्च साध्यसिद्धनामका उभये द्विमकारा इन्द्रज्येष्ठाः इन्द्रप्रमुखाः सर्वे देवाः मयि समगच्छन्त संगच्छ- न्ते यष्टव्यत्वेन मिलिता भवन्ति । एतद् उक्तं भवति । माम् आ व सन्ति देवा मयि निवसन्ति यष्टव्यत्वेन मयि संगच्छन्ते इति अन्वर्थम् अमावास्याशब्दवाच्या भवामीति | अमा सह वसुरूप इन्द्रो वसति अ- स्यां तिथौ इति अमा. स्याशब्दनिरुक्तिरिति तैत्तिरीये श्रूयते । “अ- “मा वै नोद्य वसु वसतीति । इन्द्रो हि देवानां वसु । तद् अ- १DKKRŚVC- १ for ३. We with A B. ६० ४७४ अथर्वसंहिताभाष्ये "मावास्याया अमावास्यत्वम्” इति [ नै ० सं० २.५.३.६] ॥ दशमी ॥ आगन् रात्र संगम॑नी॒ी वसू॑नामूज पुष्टं वस्वा॑वे॒शय॑न्ती । अमावास्या यै ह॒विषा॑ विधेमोर्ज दुहा॑ना पय॑सा न आग॑न् ॥ ३ ॥ आ । अ॒ग॒न् । रा॒त्रा॑ । स॒म॒ऽगम॑नी | वसू॑नाम् । ऊर्ज॑म् । पु॒ष्टम् । वसु॑ । आऽवेशयन्ती । अमाऽव॒स्या॒ये । ह॒विषा॑ । वि॒धेम॒ । ऊर्ज॑म् । दुहा॑ना । पय॑सा । नः । आ । अगन् ॥ ३ ॥ रात्री अमावास्याकालयुक्ता तिथि: वसूनाम् धनानां संगमनी संयो- जयित्री । ॐ विधेयविशेषणम् एतत् है । अस्मान धनं संयोज- यितुम् आगन् आगच्छतु । X गमेश्छन्दसे लुङि “मन्त्रे घस " इति हेर्लुक् । “मो नो धातोः " इति नत्वम् । तथा ऊर्जम अन्नरसं पुष्टम् पोषं वसु धनं च आवेशयन्ती अस्मदभिमुखं प्रयच्छ- न्ती आगन्निति संबन्धः । अमावास्यां गोरूपेणाह । नः अस्माकम् ऊ- र्जम् अन्नरसं पयसा क्षीरेण सह दुहाना आगन् आगच्छतु । “अ- मावास्या सुभगा सुशेवा धेनुरिव भूय आप्यायमाना" इति शाखान्तरे श्रूयते [तै ब्रा० ३.७.५.१३] | तादृश्यै अमावास्याये तदर्थम् । य- कर्मण: संमदानत्वाञ्चतुर्थी । अमावास्यां देवतां ह- द्वा। विषा आज्यादिरूपेण विधेम परिचरेम ॥ [ इति ] सप्तमेनुवाके द्वितीयं सूक्तम् ॥ अमावास्ये न ” इत्यस्याः सर्वाभिलषितकर्मणि कृण्वन्" इत्यत्र विनियोग उक्तः ॥ सर्वफलकाम: "पूर्णा पश्चात्" इति डाभ्याम् पौर्णमासी प्रथमा यज्ञियासीत्" इत्यनया च पौर्णमासीं यजेत उपतिष्ठेत वा ॥ तस्मिन्नेव कर्मणि "प्रजापते न त्वत्" इत्यनया प्रजापति यजेत उ पतिष्ठेत वा ॥ 66 “यत् ते देवा अ [अ॰ ७. सू° ४४.]३९९ सप्तमं काण्डम् | ४७५ 66 " यत् ते देवा अकृण्वन् [७.४४] पूर्णा पश्चात् [ ७.४५] प्रजापते [७.४५.३] इति [ कौ० ७.१०] सूत्रात् ॥ 66 ८८ " पूर्णमासयागे "पूर्णा पश्चात्" इति पूर्णमासी देवतां परिगृह्णीयात् । 'राकाम् अहम् [ ७. ५०] पूर्णा पश्चात् [७.४५] इति पौर्णमास्याम्' इति [वै० १.१] वैतानसूत्रात ॥ 66 तत्रैव कर्मणि 'पूर्णा पश्चात्” इति पार्वणहोमं जुहुयात् । पूर्णा पश्चाद् इति पौर्णमास्याम्” इति हि कौशिकं सूत्रम् [ कौ० १. ५.] ॥ दर्शपूर्णमासयोः संन॑तोमानन्तरं “प्रजापते न त्वत्" इत्यनया आ- ज्यं जुहुयात् । 'पृथिव्याम् अनये समनमन् [ ४.३९] इति संनतिभिश्च प्रजापते न वद् एतान्यन्यः [७.४५.३] इति च” इति [ कौ० १. ५ ] 66 सूत्रात् ॥ " ८८ तथा सर्वेषु श्रौतकर्मसु अनुमन्त्रणमन्त्रानादेशे "प्रजापते न त्वत् " इत्यनया अनुमन्त्रणं कुर्यात् । तद् उक्तं वैताने । मन्त्रानादेशे लिङ्ग- 'वतेति भागलि: । प्रजापते न त्वद् एतान्यन्य इति युवा कौशिकः । 'यथादेवतम् इति माठरः इति [वै० १.१] ॥ 39 तथा दर्शपूर्णमासयो: प्राजापत्यम् आघारम् अनया ब्रह्मा अनुमन्त्र- येत । 'प्रजापते न लद् एतान्यन्य इति प्राजापत्यम् आघारम्" इति [वै०१.२] सूत्रात् ॥ तथा “मारुद्गणीं बलकामस्य " इति [ न०क० १७] विहितायां म- हाशान्तौ “प्रजापते न त्वत्" इत्येनाम् ऋचम आवपेत् । तद् उक्तं नक्षत्रकल्पे । “मरुतां मन्वे [ ४.२७] प्रजापते न वद् एतान्यन्य: [७. ४५.३] इति मारुद्गण्याम्" इति [ न॰ क° १७ ] ॥ विवाहे "पूर्वापरम्" इति ज्यूचेन आज्यसमित्पुरोडाशादीनि जुहुयात् । सूत्रितं हि । “सत्येनोत्तभिता [ १४.१] पूर्वापरम् [ ७.८६] इत्युपदधी- त" इति [ कौ० १०.१].॥ महाशान्तौ ग्रहयज्ञे “सोमस्यांशो युधां पते” इति चतुर्ऋचेन हवि- - राज्यहोमसमिदाधानोपस्थानानि बुधाय कुर्यात् । तद् उक्तं शान्तिकल्पे । 1S' संनिति° 2S संनतिभ्यश्च. We with Kausika. "" ८८ अथर्वसंहिताभाष्ये "यद् राजानः [३.२९] सोमस्यांशो युधां पते [ ७.४६.३-६] इति बुधाय " " इति [ न० क° १५ ] ॥ तत्र प्रथमा || अमा॑वास्ये॒ न त्वदे॒तान्य॒न्यो विश्व रूपाणि परिभूज॑ज्ञान । यत्का॑मस्ते जुहु॒मस्तन्नो॑ अस्तु व॒यं स्या॑म॒ पत॑यो रयी॒णाम् ॥ ४ ॥ अमा॑ऽवास्ये । न । त्वत् । ए॒तानि॑ । अ॒न्यः । विश्वा॑ । रू॒पाणि॑ प॒रि॒ऽभूः । जजान । यतका॑माः । ते॒ । जुहु॒मः । तत् । नः । अस्तु । व॒यम् । स्या॒म॒ पत॑यः । रयीणाम् ॥ ४ ॥ हे अमावास्ये त्वत् त्वत्तः अन्यः कश्चिद् देवः एतानि इदानीं वर्त- मानानि विश्वा विश्वानि सर्वाणि । “शेश्छन्दसि बहुलम्" इति शे- भूतजातानि परिभूः | कृ- लोपः छु । रूपाणि रूप्यमाणानि द्योगलक्षणषष्ठ्यभावश्छान्दसः । यद्वा ए- परिभूः | परिपूर्वो भवतिः प रिग्रहार्थ: । परिग्राहको व्यापको न जजान नोत्पन्नः । त्वमेव एतानि परिगृहासीत्यर्थः । हुजन जनने । लिटि रूपम् छु । तानि भूतजातानि वत्तः अन्यो देवः परिभू: व्यापक: सन् न जजान नोत्पादयामास । त्वमेव एतानि परिगृह्य स्रष्टुं शक्नोषीति भावः । नी प्रादुर्भावे । ण्यन्तस्य लिटि मन्त्रविषयत्वाद् आमभावः । 'णेरनि- टि” इति णिलोपः छु । वयं च यत्कामाः यत्फलं कामयमानास्ते तुभ्यं जुहुम: हवींषि प्रयच्छामः तत् फलं नः अस्माकम् अस्तु भव- नु । तथा वयं च रयीणाम् धनानां पतयः ईश्वराः स्याम भवेम ॥ द्वितीया ॥ ● पूर्णा पश्चात पूर्णा पुरस्तादुन्म॑ध्य॒तः पौर्णमासी जंगाय तस्यो॑ दे॒वैः सं॒वस॑न्तो महि॒त्वा नाक॑स्य पृष्ठे समि॒षा म॑देम ॥ १ ॥ पूर्णा । पश्चात् उत। पूर्णा। पु॒रस्ता॑त् । उत्। मध्य॒तः । पौर्णमासी । जिगाय । 1$' भूःपरि for परिभूः [अ॰ ७. सू° ४५.]४०० सप्तमं काण्डम् | ४७७ तस्या॑म् । दे॒वैः । स॒मऽवस॑न्तः । म॒हि॒ऽत्वा । नाक॑स्य । पृ॒ष्ठे । सम । इ॒षा । म॑दे॒म् ॥ १ ॥ ८८ थिः । पातितः ॐ । पूर्णा पूर्णचन्द्रोपेता पौर्णमासी पश्चात् मतीच्यां दिशि जिगाय जयति सर्वोत्कर्षेण वर्तते । उत अपि च पूर्णा पौर्णमासी पुरस्तात् पूर्वस्यां दि- शि जिगाय । तथा मध्यतः प्राक्मतीच्योर्दिशोर्मध्ये आकाशमध्ये पौ- र्णमासी । पूर्ण: संपूर्णो माश्चन्द्र अस्मिन् पर्वणीति पौर्णमासी ति- “सास्मिन् पौर्णमासीति संज्ञायाम्" इति अणन्तलेन नि- उज्जिगाय उज्जयति । पूर्णकलचन्द्रोपेता पौर्णमासी प्रा- च्यां प्रतीच्यां च दिशि मध्ये च प्रकाशयुक्ता वर्तत इत्यर्थः । अत्र जे- तव्यस्याश्रवणाज्जयतिः उत्कर्षवाची । साद् उत्तरस्य जयतेः कवर्गादेशः । रनीषोमादिभिः सह महित्वा महत्त्वेन संवसन्तः संभूय निवसन्तो व यम् । यष्टृयष्टव्ययोः एकप्रदेशावस्थानात संवसन्त इत्युक्तम् । नाकस्य दुःखरहितस्य स्वर्गस्य पृष्ठे उपरि भागे इषा अन्नेन सं मदेम संमाद्ये- म । xमाद्यतेः लिड्याशिष्यङ्” । पौर्णमास्याम् अग्नीषो- मादियागेन स्वर्गभोगप्राप्तिर्भवतीत्यर्थः ॥
- "सन्लिटोर्जेः” इति अभ्या-
तस्यां पौर्णमास्यां देवैः यष्टव्यै- ८८ तृतीया ॥ वृष॒भं वा॒जिनं॑ वयं पौर्णमासं य॑जामहे । स नो॑नो॒ त्वक्षित र॒यिमनु॑पदस्वतीम् ॥ २ ॥ वृष॒भम् । वाजिन॑म् । वयम् । पौर्णमासम् | यजामहे । सः । नः॒ । द॒ातु॒ । अक्षिताम् । र॒यिम् । अनु॑पऽदस्वतीम् ॥ २ ॥ वृषभम् वर्षितारम् अभिमतफलानां प्रधानभूतं वा वाजिनम् अन्न- वन्तम् अन्नसाधनत्वात् हविर्भिर्वा युक्तं पौर्णमासम् । & पूर्णो मा- श्चन्द्रः अस्मिन्निति पूर्णनाः । प्रज्ञादित्वात् स्वार्थिकः अण्ः । पौ- र्णमासं पर्व वयं यजामहे आहुत्या । स च अस्माभिरिष्टः पौर्णमासः नः अस्माकम् अक्षिताम् अविनाशितां परैरबाधिताम् अनुपदस्वतीम् उ४७८ अथर्वसंहिताभाष्ये पभोगेपि क्षयरहितां रयिम् रायं धनं दतु । अक्षिताम इत्यनेन पर कृतः क्षयो निरस्यते । अनुपदस्वतीम् इत्यनेन उपभोगेन व्ययेपि क्षय- राहित्यम् उच्यते । हु अक्षिताम इति । क्षि क्षये । कर्मणि : । निष्ठायाम् अण्यदर्थे” इति पर्युदासाद् दीर्घाभावः । अत एव यो दीर्घात्” इति निष्ठानत्वाभावश्च । अनुपदस्वतीम् इति । दसु क्षये । संपदादिलक्षणो भावे किप् | तदन्तान्मनुप् । 'मादुपधाया." इति वत्वम् । “तसौ मत्वर्थे” इति भसंज्ञायां पदसंज्ञानिबन्धनरुत्वा- भावः । अनुपदस्वतीम् इति । "नञ्” इति तत्पुरुषसमासः । “त- त्पुरुषे तुल्यार्थ” इति अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ चतुर्थी ॥ प्र॒जा॑पते॒ न वदे॒तान्यन्यो विश्वा॑ रूपाणि परिभूर्जेजान । 66 यत्का॑मस्ते जुहु॒मस्तन्नो॑ अस्तु व॒यं स्या॑म॒ पत॑यो रयी॒णाम् ॥ ३ ॥ प्र॒जा॑ऽपते । न । त्वत् । ए॒तानि॑ । अ॒न्यः । विश्वा॑ रू॒पाणि॑ प॒रि॒ऽभूः । ज॒जा॒ान् । यन्ऽका॑माः । ते॒ । जु॒हु॒मः । तत् । नः । अ॒स्तु । व॒यम् । स्या॒ाम॒ । पत॑यः । रयीणाम् ॥ ३ ॥ एषा ऋक् “अमावास्ये न त्वदेतानि ” [७.६४.४] इत्यनेन व्या- ख्याता । अमावास्यापदस्थाने प्रजापतिपदं विशिष्यते ॥ पञ्चमी ॥ पौर्णमासी प्र॑थ॒मा य॒ज्ञिया॑सीदां रात्रणामतशर्व॒रेषु॑ । ये त्वां य॒ज्ञैर्य॑ज्ञिये अ॒र्धय॑न्त्य॒मी ते नाके॑ सु॒कृत प्रवि॑ष्टाः ॥ ४ ॥ पौर्णमासी । प्रथमा । य॒ज्ञिया॑ । आ॒स॒त । अहा॑म् | रात्रीणाम् । अ- ति॒ऽशर्वरेषु॑ । ये । त्वाम्। य॒ज्ञैः । य॒ज्ञिये॒ । अ॒र्धय॑न्ति । अ॒मी इति॑ । ते' । नाके॑ । सु॒ऽकृत॑ः । प्रवि॑िष्टाः ॥ ४ ॥ १ D Pà. We with ABBKKR SPJ V C. CP. [अ॰ ७. तू° ४६.] ४०१ सप्तमं काण्डम् | ४७९ वति । णि । पौर्णमासी पूर्णचन्द्रवती एतनामिका तिथि: अह्नां रात्रीणाम अहो- रात्राणां मध्ये प्रथमा आदिभूता मुख्या वा यज्ञिया यज्ञार्हा आसीत् भ- “यज्ञविंग्भ्यां घखजौ " इति घप्रत्ययः । विषय इति तद् आह । अतिशर्वरेषु । अतिक्रान्तानि शर्वरीम् “अत्यादयः कान्ताद्यर्थे द्वितीयया" इति समासः । रा- त्रिम अतीत्य वर्तमानेषु सोमादिहविष्षु । यद्वा अतिशयिता शर्वरी येषु हविष्षु इति अतिशर्वराणि । तृतीयसवनव्यापिषु हविष्षु । यज्ञियासीद् इति संबन्ध: । अयम् अर्थ: । इष्टिपशुसोमानां दर्शपूर्णमासौ प्रकृतिभूतौ । तत्रापि पूर्णमासयागः प्रथमानुष्ठेयः । स च पौर्णमास्यामेव तिथौ कि- यत इति सर्वेषाम अहोरात्राणां प्रथमत्वेन यज्ञार्हेति ॥ हे यज्ञिये यज्ञा पौर्णमासि त्वां ये ऋत्विग्यजमाना यज्ञैः दर्शपूर्णमासादिभिः अंर्दयन्ति अभिमतफलं याचन्ते । अर्द गतौ याचने च । अभी इष्ट- वन्तस्ते सुकृतः सुकर्माणो यजमानाः नाके दुःखरहिते स्वर्गलोके प्रविष्टाः स्थिता भवन्ति ॥ कस्मिन् अतिशर्वरा- षष्ठी ॥ पूर्वापरं च॑रतो मा॒ययै॒तौ शिशू क्रीड॑न्तो॒ परि॑ यातोर्ण॒वम् । विश्वा॒न्यो भुव॑ना वि॒चष्ट॑ ऋ॒ते॑र॒न्यो वि॒दध॑ज्जायसे॒ नव॑ः ॥ १ ॥ पूर्व॒ऽअपरम् । च॒रः : मा॒यया॑ । ए॒तौ । शिशू॒ इति॑ । क्रीड॑न्तौ । परि॑ । यातः । अर्णवम् । विश्वा॑ । अ॒न्यः । भुव॑ना । वि॒ऽचष्टै । ऋ॒तून अन्यः । विऽदध॑त् । जायसे । नव॑ः ॥ १ ॥ कश्चित् पूर्वो गच्छति सूर्य: । अन्यस्तम् अनुचरति चन्द्रमाः । एवम् एतौ सूर्यचन्द्रौ पूर्वापरम । क्रियाविशेषणम् एतत् । पौर्वापर्येण माय- या सह चरतः धुलोके गच्छतः । तौ शिशुवद् भ्रमणात् जायमान- त्वाद् वा शिशू इत्युच्येते | शिशू सन्तौ क्रीडन्तौ विहरन्तौ अर्णवम् । अ- १ R यातां अर्ण° २ AB र॒ण्यो. R तूरन्या. ३D S 'यत. We with A BKKRVC४४० अथर्वसंहिताभाष्ये न्तरिक्षनामैतत् । अणसि उदकानि अस्मिन् सन्तीति अर्णवः । र्णस: सलोपश्च" इति वप्रत्ययः सकारलोपश्च । "अ- अन्तरिक्षं परि यातः परि गच्छतः । तयोरन्यः आदित्यो [ विश्वा] विश्वानि भुवना भुवनानि भूतजातानि विचष्टे पश्यति । हु“एकान्याभ्यां समर्था- 66 भ्याम्" इति निघातनिषेधः । तिङि चोदात्तवति" इति गतेर्निधा- अन्यश्चन्द्रमाः ऋतून् वसन्तादीन् तदवयवभूतान् मासान् अर्धमासांच विधत् कुर्वन् नव: नूतनः जायतें उत्पद्यते । यद्यपि उ भयोर्जनिरस्ति तथापि सूर्यस्य सर्वदा प्रवृद्धेः उदयो नाभिप्रेतः । चन्द्र- स्य तु कलाहासवृद्धिसद्भावाद् नवो जायत इत्युक्तिर्युक्ता । 'चन्द्रमा वै जायते पुनः" इत्यादिश्रुतेश्च [ वा० सं० २३.१०] ॥ सप्तमी ॥ · नवनवो भवसि जाय॑मा॒ानो के॒तुरु॒षसा॑मे॒ण्यय॑म् । भागं दे॒वेभ्यो वि द॑धास्या॒ायन प्र च॑न्द्रमस्तिरसे दी॒र्घमायु॑ः ॥ २ ॥ नव॑ऽनवः । भव॒सि॒ । जाय॑मानः । अहा॑म् | के॒तुः । उ॒षसा॑म् । ए॒ष । अग्र॑म् । भा॒गम् । दे॒वेभ्य॑ः । वि । धासि॒ । आऽयन् | म । च॒न्द्रुमः । तिरसे । दी- र्धम् । आयु॑ः ॥ २ ॥ 66 सि । हे चन्द्रमः त्वं जायमानः शुक्लपक्षप्रतिपदादिषु एकैककलाधिक्येन उत्प- द्यमानः सन् नवोनवः पुनः पुनरभिनवो भवसि प्रतिदिनं नूतन एव भव- “ अनुदात्तं च ” इति द्वितीयो नवशब्दः अनुदात्तः । किं च अहाम तिथीनां केतुः केतुवत् केतयिता ज्ञापयिता प्रतिपदादीनां तिथीनां चन्द्रकलाहासवृद्ध्यधीनत्वात् । तादृशस्वम् उषसाम् रात्रीणाम् अग्रम एषि अग्रणीर्भवसि । रात्रीणां कर्तृत्वात् । यहा अहां केतुः अ हरवसाने शुक्लपक्षे प्रतीच्यां दिशि दृश्यसे कृष्णपक्षे तु उषसाम् रात्री- णाम् अग्रम् अवसानम् एषि । प्राच्यां दिशि दृश्यस इत्यर्थ: । केचन एतं पादम् आदित्यदेवत्यम् आहुः । तस्मिन् पक्षे अहां केतुत्वम् उष- साम अग्रगतिश्च सूर्यस्य प्रसिद्धे । एवम् आयन् आगच्छन् प्रतिदिनं [अ॰ ७. सू० ६ ६.] ४०१ सप्तमं काण्डम् | ४८१ हासवृद्धिभ्यां पक्षान्तम् अभिंगच्छन् हे चन्द्रमः त्वं देवेभ्यो भागम हवि- र्भागं वि दधासि करोषि । तिथिविशेषरूपपर्वनिबन्धनत्वात् सर्वयागा- नाम् । एवमुक्तलक्षण हे चन्द्रमः त्वं दीर्घम् आयुः प्र तिरसे । पूर्वस्तिरतिर्वर्धनार्थः ४ । प्रवर्धयसि । प्रम- अ अत्र निरुक्तम् । नवो- नवो भवसिं जायमान इति पूर्वपक्षादिम अभिप्रेत्य | अहां केतुरुषसाम् एत्यग्रम् इति अपरपक्षान्तम् अभिप्रेत्य | आदित्यदैवतो द्वितीयः पाद इ- त्येके । भागं देवेभ्यो विदधात्यायन्निति अर्धमासेज्याम् अभिप्रेत्य । प्रवर्ध- यते चन्द्रमा दीर्घम आयुः इति [ नि०११.६]४ ॥ अष्टमी ॥ सोम॑स्यांशो यु॒धः॑ प॒तेन॑नो॒ नाम॒ वा अ॑सि । अनूनं दर्श मा कृधि प्र॒जया॑ च॒ धने॑न च ॥ ३ ॥ सोम॑स्य । अ॑श॒शो॒ इति॑ । यु॒धा॒म् । पते॒ अनु॑नः । नाम॑ । वै । अ॒सि॒ । अनू॑नम् । दश॑ । मा॒ा । कृ॒धि॒ । प्र॒ऽजया॑ । च॒ । धने॑न । च॒ ॥ ३ ॥ ह सोमस्यांशो सोमस्य चन्द्रमस: अंशभूत सोमपुत्र हे बुध हे यु- धां पते युद्धानां योधानां वा पालक । बुधग्रहबलेन हि युद्धजयो भ- वतीति प्रसिद्धम् । ए आमन्त्रितद्वयेपि “सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्व- रे” इति सोमस्येति युवाम् इति च पदवयस्य आमन्त्रितानुप्रवेशः । तत्र सोमस्यांशो इत्यत्र 'आमन्त्रितस्य च " इति षाठिकम आधुदात्त- त्वम् । युधां पते इत्यस्य " नामन्त्रिते समानाधिकरणे सामान्यवचनम् इति पूर्वामन्त्रितस्य अविद्यमानवत्त्वनिषेधात् 'आमन्त्रितस्य च” इति आष्टमिकं सर्वानुदात्तत्वम् ' एवंगुणविशिष्ट सोमपुत्र हे बुध त्वम् अनून: संपूर्णो नाम असि वे भवसि खलु । सर्वदा तेजस्वित्वेन अनू- नत्वम् । अतः हे दर्श द्रष्टव्य बुध मा मां हविरादिना त्वां प्रीणयन्तं मजया पुत्रादिकया धनेन । परस्परसमुच्चयार्थी चशब्दौ । अनूनम् संपूर्ण समृद्धं कृधि कुरु ॥ एवं विनियोगानुसारेण बुधग्रहपंरतया व्याख्यातः । A 1S' अनिग" 2SoS. BS' समृद्धिं. ६१ 22 अथर्वसंहिताभाष्ये मन्त्रार्थपर्यालोचनया सोम एव प्रतीयते । तस्मिन् पक्षे अयम् अर्थः । हे सोमस्यांशो सोमस्य संपूर्णकलस्य चन्द्रस्य अंशो अंशंभूत एककलावच्छि- न शुक्ल प्रतिपदि दृश्यमान चन्द्र हे युधां पते त्वं नाम नाम्ना अनूनो- सि संपूर्णकल इति प्रसिद्धोसि । चन्द्रस्य संपूर्णकलत्वमेव सहजो धर्मः । तत्र कलाहासवृद्धी सूर्यमरीचिसमाश्लेषतारतम्येनेति ज्योतिःशास्त्रविद आ- हुः । यतः संपूर्णकल: अतो हे दर्श द्रष्टव्य सर्वैरभिनन्दनीय त्वं मा मां तुभ्यं हविः प्रयच्छन्तम् । प्रजाधनाभ्यां संपूर्ण कुरु इति । सोम- देवत्योपि मन्त्रो जन्यजनकयोरभेदोपचाराद् बुधग्रहविषयहविर्दानादिषु वि- नियुज्यते । * कृधीति । डुकृञ् करणे | लोटि हे: “श्रुशृणुष्कृवृ- भ्यश्छन्दसि” इति धिरादेशः । विकरणस्य लुक् छान्दसः ॥ ॥ नवमी ॥ ४६२ 66 दर्शोसि दर्शतो सि सम॑ग्रोसि॒ सम॑न्तः । सम॑ग्र सम॑न्तो भूयासं॒ गोभि॒रश्वैः प्र॒जया॑ प॒शुभि॑र्गृहेर्धने॑न ॥ ४ ॥ द॒र्शः । अ॒सि॒ । दुर्शतः । अ॒सि॒ । समऽअ॑ग्र । अ॒सि॒ । सम्ऽअ॑न्तः । समा॒ऽअंग्रः । सम्ऽअ॑न्तः । भूया॒ास॒म् । गोभि॑ः । अश्वे॑ । प्र॒ऽजया॑ । प॒- शु॒ऽभि॑िः । गृ॒हैः । धने॑न॒ ॥ ४ ॥ हे सोम त्वं दर्शोसि सूर्येण सहैव द्रष्टव्यो भवसि । अमावास्यायां सूर्येण सह चन्द्रमा दृश्यते इति सा तिथिदर्शशब्देन उच्यते । यद्वा द- शोंसि शुक्लप्रतिपदि एककलात्मना द्रष्टव्यो भवसि । अनन्तरं दर्शतः तू- दोस्फुटं दर्शनीयो भवसि । अथ समग्र : अष्टम्यादिषु ततोपि स्फुटतरं कलासमृद्धो भवसि । अनन्तरं समन्तः पौर्णमास्यां सं- गतान्तप्रदेश: सर्वकलापूर्णमण्डलो भवसि । यत एवम् अतोहं गवादि- भिः समग्रः समृद्धः समन्तः संपूर्णश्च भूयासम् ॥ १ ADRADR दर्शतोसि. 1S' अंशु° 2S' rads the passage from this word in the following manner: मा मां सोमदेवत्यापि मंत्रा जन्मजनकयोरभदोपचाराधग्रहविषयविर्दानादिषु विनियुज्यते । प्रजा- धनाभ्यां संपूर्ण कुरु इति । कृधीति | डुकृञ् छांदसः तुभ्यं हविः प्रयच्छंतम्. सप्तमं काण्डम् | दशमी ॥ योस्मान् द्वेष्ट यं व॒यं द्वि॒प्मस्तस्य॒ त्वं प्रा॒ाणेना प्या॑य आ व॒यं प्या॑शिषीमहि॒ गोभि॒रश्वैः प्र॒जया॑ प॒शुभि॑र्गृहेर्धने॑न ॥ ५ ॥ यः । अ॒स्मान् । द्वेष्टि॑ । यम् । व॒यम् । द्वि॒िप्मः । तस्य॑ । त्वम् । प्रा॒णेन॑ । आ। प्यायस्व । आ । व॒यम् । प्या॒शिषीम॒हि॒ । गोभि॑ः । अवे॑ः । प्र॒ऽजया॑ । प॒शुऽभिः । गृ- है: । धने॑न ॥ ५ ॥ [अ० ७. सू० ६.] ४०१ ४७३ यः शत्रुः अस्मान् द्वेष्टि प्रातिकूल्यम आचरति यं वा शत्रुं वयं द्वि- प्यम: तस्य प्राणेन हे सोम त्वम् आ प्यायस्व आप्यायितो भव । शत्रोः प्राणम् अपहरेत्यर्थः । वयं च गवादिभिः आ प्यासिषीमहि आप्याग्रि ता भूयास्म । स्फायी ओप्यायी वृद्धौ । आशिषि लिङि 'सि- व्बहुलम्" इति बहुलवचनाद् अलेट्यपि सिप् । लोपो व्योवेलि" इ- ति यकारलोपः । “लिङ: सीयुट् | इडागमः ॥ 66 एकादशी ॥ यं दे॒वा अंशुमा॑प्या॒यय॑न्ति॒ यमक्षत॒मक्षता भ॒क्षय॑न्ति । तेना॒ास्मानिन्द्रद्रो॒ वरु॑णो बृह॒स्पति॒रा प्या॑ययन्तु॒ भुव॑नस्य गो॒पाः ॥ ६ ॥ । यम् । दे॒वाः । अंशुम् । आ॒ऽप्या॒यय॑न्ति । यम् । अक्षितम् । अक्षिताः । भ क्षय॑न्ति । तेन॑ । अ॒स्मान् । इन्द्र॑ः । वरु॑णः । बृह॒स्पति॑ः । आ । प्या॒ायय॒न्तु । भुव॑नस्य | गोपाः ॥ ६ ॥ यम् अंशुम एककलात्मकं सोमं देवा आप्याययन्ति शुक्लपक्षे प्रतिदिनम् १ ADS Cs have no kamia. KRVhave १ for ३. We with BK. So all our MSS. and vaidikas except which has ciferit. 1 Scarferfrafe. The reading in the text of $' also is erferfrafe. But see the grammatical note which follows. अथर्वसंहिताभाष्ये एकैककलामदानेन वर्धयन्ति यं च सोमम् अक्षितम् अविच्छिन्नं सर्वेष्वपि अहस्सु क्षयरहितं यं सोमम् अक्षिताः अक्षीणाः पित्रादयः भक्षयन्ति पि- बन्ति ।
- “ वा ऋोशदैन्ययो: " इति पक्षे दीर्घाभावः ॐ । ते-
66 " न सोमेन सह इन्द्रः परमैश्वर्यसंपन्नो देवानाम् अधिपतिः वरुणः पाप- निवारको देवः बृहस्पतिः बृहतां महतां देवानां हितकारित्वेन पतिः पा- लयिता च देवः भुवनस्य भूतजातस्य गोपाः गोपायितारः प्रवृद्धिप्रदा इन्द्रादयः अन्ये वा विश्वे देवाः अस्मान् हविरादिना मीणयितॄन् आ प्याययन्तु वर्धयन्तु ॥ ४६४ सप्तमेनुवाके तृतीयं सूक्तम् ॥ श्रीमद्राजाधिराजराजपरमेश्वर श्रीवीर हरि]हरमहाराजप्रवर्तिते अथर्वसंहिताभाष्ये सप्तमकाण्डे सप्तमोनुवाकः ॥ अष्टमेनुवाके हे सूक्ते । तत्र "अभ्यर्चत इति आद्ये सूक्ते आद्येन षडूचेन संपत्काम: सर्वफलकामो वा अग्निं यजेत उपतिष्ठेत वा । “स- मास्त्वाम्मे [२.६] अभ्यर्चत [ ७.४७] इत्यग्निं संपत्काम: इति अभ्य- र्चत [७. ८७] को अस्या नः ” [७. १०६] इति च कौशिकं सूत्रम् [ कौ॰ ७.१०] ॥ 99 66 " अग्निचयने समिदाधानानन्तरम् “अभ्यर्चत " इति ब्रह्मा जपेत् । तद् उक्तं वैताने । 'उदेनम् उत्तरं नय[ ६. ५] इति समिध आधीयमा- नाः । चत्वारि शृङ्गा [ ऋ० ४ ५४.३] अभ्यर्चत [ ७.४७] इति जपति इति [वै० ५.२] ॥ >> तथा आग्नेयम् अग्निभये सर्वकामस्य च” इति [ न० क° १७] वि- हितायां महाशान्तौ " अभ्यर्चत" इति आवपेत् ॥ 66 तथा वास्तोष्पत्याख्यायां महाशान्तौ "अभ्यर्चत" इत्यनेन औदुम्बर- मणि बनीयात् ॥ 66 तद् उक्तं नक्षत्रकल्पे । अभ्यर्चतेत्याग्नेय्याम्” इति [ न० क° १७] ॥ “अभ्यर्चतेत्यौदुम्बरम्" इति च [न० क° १९ ] ॥ ब्रह्मचारिणः स्वान्निनाशप्रायश्चित्तार्थ “मय्यग्रे" इति पञ्चर्चेन पञ्च स- ८८ [अ॰८. सृ. ८७.] ४०२ सप्तमं काण्डम् । ४८५ 66 मिध आध्यात् । सूत्रितं हि । 'मय्यग्र इति पञ्चमश्नेनादधाति ” इति [ कौ॰७.४ ] ॥ तथा आधाने मथितानिं 'मय्यग्रे" इत्यनेन आज्येनाक्तं कुर्यात् । 'मय्यग्र इत्येतयानक्ति' इति वैतानं सूत्रम् [वै०२.१] ॥ दर्शपूर्णमासयो: “घृतं ते अग्ने" इत्यनया आज्यनिर्वापकाले अग्निं ” ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । 'घृतं ते अग्न इत्याज्ये निरुप्यमाणेग्निम्” इति वैतानं सूत्रम् [ वै० १.२] ॥ 66 जलोदर भैषज्यार्थी नद्यो: संगमे मण्डपं कृत्वा “अप्सु ते राजन्” इ- ति चतुर्ऋचेन उष्णोदकं संपात्य अभिमन्य पिञ्जलीभिस्तस्मिन् मण्डपे व्याधितम् आमावयेत् ॥ तथा अनेन चतुर्ऋचेन अभिमन्त्रितशीतोदकेन तस्मिन् मण्डपे व्या- धितं पिञ्जलीभिः सह अवसिञ्चेद् वा ॥ << सूत्रितं हि । अप्सु त इति वहन्त्योर्मध्ये विमिते पिञ्जलीभिरालाव- यति । अवसिञ्चति । अत्युष्णा: संपातवतीरसंपाता : ” इति [ कौ०४.६] ॥ तथा धूमकेतुदर्शनलक्षणाद्भुतप्रायश्चिार्थ वारुणपशोरवदानानि “अप्सु ते राजन्” इति चतुर्ऋचेन प्रत्यूचं जुहुयात् । तद् उक्तं कौशिकेन । "अप्सु ते राजनिति चतसृभिर्वारुणस्य जुहुयात्" इति [ कौ० १३.३५] ॥ पशुतन्त्रे हृदयशूलोहासनानन्तरम् “अप्सु ते राजन्" इत्यस्य जपे विनियोगः । 'अप्सु ते राजन्त्रिति जपन्ति इति वैतानं सूत्रम् [ वै० २.६] ॥ 6८ 66 तथा अद्भुतमहाशान्तौ " अप्सु ते राजन्” इति वरुणं यजेत । तद् उक्तं नक्षत्रकल्पे । “ इन्द्रेमं प्रतरं कृधि [ ६. ५.२] इति इन्द्रस्य अप्सु ते राजन् [७.४६] इति वरुणस्य " इति [ न० क० १४] ॥ तथा शवसंस्कारानन्तरम् उदकसमीपे ब्रह्मा “उदुत्तमम्" इति जंपेत् || अन्त्येष्ट्यादिषु स्वस्त्ययनार्थं "प्रास्मत् पाशान् ” इति जपेत् ॥ तत्र प्रथमा ॥ अ॒भ्यर्चत सुष्टुतिं गव्य॑मा॒जिम॒स्मासु॑ भ॒द्रा द्रवि॑णानि धत्त । 1S' मंट° After this S has a blank space of about twenty-four letters. ४८६ अथर्वसंहिताभाष्ये इ॒मं य॒ज्ञं न॑यत दे॒वता॑ नो घृ॒तस्य॒ धारा॒ मधु॑मत् पवन्ताम् ॥ १ ॥ अ॒भि । अर्चत | सुऽस्तुतिम् । गव्य॑म् । आ॒जिम् । अ॒स्मासु॑ । भ॒द्रा । द्रवि॑ णानि | धन | इ॒मम् । य॒ज्ञम् । न॒य॒त । दे॒वता॑ । नः॒ । घृ॒तस्य॑ । धारा॑ । मधु॑ऽमत् । प॒व- नाम् ॥ १ ॥ सुष्टुतिम् सुस्तोत्रम् अग्निम् । दान्तोदात्तत्वम् । अभ्यर्चत । "नञ्सुभ्याम्" इति उत्तरप- अर्चतिः स्तुतिकर्मा । अ- भिष्टुत । आयो गावो वा संबोध्यन्ते । कीदृशम् । गव्यम् गोसंबन्धि- अभिलक्ष्य सुस्तुतिम् । गोसंघादिलाभार्थं स्तूय- x “गोरंजादौ तद्धिते यद्वक्तव्यः' इति यत् प्र- प्रत्यये” इति वान्तादेशः । नम् आजिम संघम मानम् इत्यर्थः । ध्ययः । “वान्तो यि आद्युदात्तत्वम् यत् । "" 66 “यतोनावः” इति मगृ॑ह्णामि करने यद्वा गव्यम् गोभ्यो हितम् । हितार्थे आजिम अभिगन्तव्यं यज्ञैः । अथवा आजिशब्देन वि जिगीषूणां लक्ष्यदेशगमनम् उच्यते । आजिम आजिधावनं प्रति सुस्तु- तिम् इति संबन्ध: । सर्वेभ्यो देवेभ्यः पूर्वम् अग्नेरेव निर्दिष्टदेशगमनात् । तथा च ऐतरेयके श्रूयते । “तासां वै देवतानाम् आजि धावन्तीनाम् अभिसृष्टानाम् अग्निर्मुखं प्रथमः प्रत्यपद्यत" [ इति ] [ऐ॰ब्रा॰ ४, t ] । किं च भद्रा भद्राणि भन्दनीयानि द्रविणानि धनानि अस्मासु धन निधत्त । तथा नः अस्मदीयम इमं यज्ञं देवतां: अझ्यादिका: नयत प्रापयत । अत एव घृतस्य क्षरणशीलस्य आज्यस्य धारा: प्रवाहा मधु- मत् । क्रियाविशेषणम् एतत् । मधुररसोपेतं यथा तथा पवन्ताम् । वतिर्गतिकर्मा X । धुमत्यो धारा इति । गच्छन्तु यष्टत्या देवता इति । यद्वा मधुमत् म ङीजसोर्लुक् शन्दसः ॥ द्वितीया || स॒ह स॒त्रेण वर्च॑सा॒ा बलैन । १ BK मय्य. 1 S' गोरुत्क्षा for गोरजादौ. 6८ सप्तमं काण्डम् । मयि॑ प्र॒जां मय्यायु॑र्दधामि॒ स्वाहा मय्य॒ग्निम् ॥ २ ॥ मयि॑ । अग्ने॑ । अ॒ग्निम् । गृ॒ह्णामि॒ । स॒ह । क्ष॒त्रेण॑ । वर्च॑सा । बलेन 1 मयि॑ प्र॒ऽजाम् । मयि॑ । आयु॑ । दु॒धा॒मि॒ । स्वाहा॑ । मयि॑ । अ॒ग्निम् ॥ २ ॥ [अ०४. सू° ८७.]४०२ ४८७ अग्रे प्रथमम् अग्निम् आहुताधारं मथ्यमानम् अग्निं मयि गृह्णामि धारयामि । मदधीनं करोमीत्यर्थः । केन सहेति तद् आह । क्षत्रेण बलेन वर्चसा तेजसा । यद्वा क्षत्रेण क्षतात् त्रायकेण वर्चसा बलेन शा- रीरेण सामर्थ्येन सह अग्निं गृह्णामि । क्षत्रतेजोबलार्थम् अग्निं स्वाधीनं करोमीत्यर्थः । तथा अग्निस्वाधीनीकरणेन प्रजाम् पुत्रादिलक्षणां मयि दधामि । पुत्रादिकं लभेयेत्यर्थः । आयुः जीवनं मयि दधामि । आयुष्मान् भूयासम् इति यावत् । तथा अग्निम जाठरं वैश्वानरम् अग्निं मयि द- धामि अन्नपाकादिजनितारोग्यार्थम् अग्निं धारयामि । स्वाहा इदं समि- दादिरूपम अनौ वाहुतम् अस्तु ॥ तृतीया ॥ इ॒हैवाने॒ अधि॑ धारया र॒यिं मा त्वा नि ॠन् पूर्वचित्ता निका॒रिः । क्ष॒त्रेणा॑ग्ने॒ सु॒यम॑मस्तु तु॒भ्य॑मु॒पस॒त्ता व॑र्धतां ते॒ अनि॑ष्टृतः ॥ ३ ॥ इ॒ह । ए॒व । अ॒ग्ने॒ । अधि॑ । धा॒रय॒ । र॒यिम् । मा । त्वा॒ । नि । ऋ॒न् । पूर्व॑ऽ- चित्ताः । निsकारिणः । क्ष॒त्रेण॑ । अ॒ग्ने॒ । सु॒ऽयम॑म् । अ॒स्तु॒ । तु॒भ्य॑म् । उप॒ऽस॒त्ता । वर्धताम् । ते । अनि॑ऽस्तृतः ॥ ३ ॥ हे असे इहैव अस्मास्त्रेव त्वां परिचरत्सु रयिम् धनम् अधि धारय अधिकं स्थापय । हु“अन्येषाम् अपि दृश्यते” इति दीर्घः । ये पूर्वचित्ता: अस्मत्तः पूर्व त्वंद्विषयमनस्का निकारिणः अस्मदपकारिणः ते त्वां मा नि ऋन् स्वाधीनं मा कार्षुः । एवं वा योजना । निका- रिणः अस्मदपकारिणः पूर्वचित्ताः अस्मत्तः पूर्वमपि त्वविषययागकरणम- १ P Þ J Cr all give the visarga after अनं० 1S' तद्विषय°. ४७८ अथर्वसंहिताभाष्ये 66 ४ करोते: “मन्त्रे घ र षष्ठ्यर्थे चतु- 66 नसोपि त्वां यागेन स्वाधीनं मा कार्पुरिति । स" इति हेर्लुक् । हे अग्ने तुभ्यं तव । थीं । क्षत्रेण बलेन सह । स्वरूपम् इति शेषः । सुयमम् अस्तु सुस्मितम् अस्तु येन अस्मान् अनुगृह्णासि । यमेः खलि “लि- ति" इति प्रत्ययात्पूर्वस्य उदात्तत्वम् । “तुभ्यमयौ ङयि " इति [ तुभ्या- देशे " ङयि च” इति ] आद्युदात्तत्वम् । अपि च ते तव उप- सत्ता उपसदनशील: परिचारकोयं यजमानः वर्धताम् पूर्यतां कामैः । अनिस्तृतः केनचिदपि अहिंसित: अतिरस्कृतप्रभावः । स्तृणाति- हिंसाकर्मा छादनकर्मा वा उपसत्तेति । षट्ट विशरणगत्यवसादनेषु । अस्मात् तृचि “एकाच : ०" इति इग्निषेधः ॐ ॥ चतुर्थी ॥ अन्व॒ग्निरु॒षसा॒मन॑मख्य॒दन्वहा॑नि प्रथ॒मो जा॒तवे॑दाः । अनु॒ सूर्य॑ उ॒षसो॒ अनु॑ र॒श्मीननु॒ द्यावा॑पृथि॒वी आ वि॑वेश ॥ ४ ॥ अनु॑ । अ॒ग्निः । उ॒षसा॑म् । अग्र॑म् । अ॒ख्य॒त् । अनु॑ । अहा॑नि । प्र॒थ॒मः । जातऽवे॑दाः । अनु॑ । सूर्य॑ः । उ॒षस॑ः । अनु॑ । र॒श्मीन् । अनु॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । आ । विवेश ॥ ४ ॥ अग्निः अङ्गनादिगुणयुक्तो देवः उषसाम अग्रम् प्रादुर्भावम् अनु अ- ख्यत् ख्याति प्रकाशते । दृश्यत इति यावत् । प्रथमं तावद् उषसां मु- खे अग्निः प्रकाशते । "लक्षणेत्थंभूत" इत्यादिना अनोः कर्म- लुङ्लङ्लिट " इति ख्यातेर्लुङ् । ११ 66 अस्यति- प्रवचनीयत्वम् । “इन्दसि वक्तिख्यातिभ्योङ्”़। अहानि च । अन्वख्यत् इति क्रियानुषङ्गः । अहान्यनु प्रतिप्रकाशते । प्रथमो मुख्यः । प्रथमानो वा ।
- प्रथेर-
मच् प्रत्ययः । महान् जातवेदाः जातानि वस्तूनि वेदयतीति जात- वेदाः जातानां वेदिता जातप्रज्ञो वा प्रकाशते । गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च [उ०४.२२६] इति वेत्तेरसुन् । सूर्यात्मना अ [अ॰. सू. ८७.] ४०२ सप्तमं काण्डम् । ४८९ ग्निः उत्तरार्धेन स्तूयते । सूर्यः सूर्यात्मक | श्रूयते हि तैत्तिरीयके । “उ- “द्यन्तं वावादित्यम् अग्निरनुसमारोहति । तस्माद् धूम एवानेर्दिवा दह- "शे ” इति [तै ० ब्रा०२ १.२.१०] । सूर्यात्मकोग्नि: उषसोऽनु प्रकाश- ते । ततो रश्मीन् व्यापनशीलान् किरणान् अनु प्रकाशते । इत्यम् अनेन क्रमेण द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ अन्वा विवेश सर्वत्र द्यावाट थिव्योराविष्टः प्रकाशत इति । “दिवसश्च पृथिव्याम्" इति द्या- वादेशः । द्वितीयाद्विवचनस्य वा छन्दसि ” इति पूर्वसवर्णदीर्घः । “दे- बताद्वन्द्वे च " इति पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत प्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ८८ पञ्चमी ॥ प्रत्य॒ग्निरु॒षसा॒मन॑म॒ख्यत् प्रत्यहा॑नि प्रथमो जातवे॑दाः । प्रति॒ सूर्य॑स्य पुरु॒धा च॑ र॒श्मीन् प्रति॒ि द्यावा॑पृथिवी आ त॑तान ॥ ५ ॥ प्रति॑ि । अग्निः । उ॒षसा॑म् । अग्र॑म् | अख्यत् । प्रति॑ । अहा॑नि । प्रथमः । । जातवे॑दाः । प्रति॑ । सूर्य॑स्य । पुरु॒ऽधा । च॒ । र॒श्मीन् । प्रति॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । आ । ततान् ॥ ५ ॥ ते । । किं " पूर्वार्ध पूर्वमन्त्रेण व्याख्यातम् । अनोः स्थाने प्रति पदं विशिष्य- " लक्षण इत्यादिना प्रतेः कर्मप्रवचनीयत्वम् च पुरुत्रों पुरून् बहुरूपत्वाद् बहुधा प्रवृत्तान् । " " देवमनुष्य इत्यादिना त्राप्रत्ययः । सूर्यस्य रश्मींश्च प्रति अख्यत् प्रकाशते सू- र्यस्य रश्मीन् प्रति स्वयमेव प्रकाशते अग्निसूर्ययोः अत्यन्तभेदाभावात् । इत्यम् अनेन क्रमेण द्यावापृथिवी प्रत्या ततान सर्वत्र द्यावापृथिव्योरात- तो भवति । प्रकाशम आत्मीयम आतनोतीति यावत् ॥ "" षष्ठी ॥ घृ॒तं ते॑ अग्ने॑ दि॒व्ये स॒धस्ये॑ घृ॒तेन॒ त्वां मनु॑र॒द्या समि॑न्धे । 1S' देवमनुष्येभ्य इत्यादिना. ६२ अथर्वसंहिताभाष्ये घृतं ते॑ दे॒वीने॒भ्य॑षु॒ आ व॑ह॒न्तु घृतं तुभ्यं॑ दु॒हा गावो॑ अग्ने ॥ ६ ॥ घृ॒तम् । ते । अ॒ग्ने॒ । दि॒व्ये । स॒धस्थे॑ । घृ॒तेन॑ । लाम् । मनु॑ः । अ॒द्य । सम् । इन्धे । ४९० घृ॒तम् । ते॒ । दे॒वीः । न॒श्यः॑ । आ । बृ॒ह॒न्तु । घृ॒तम् । तु॒भ्य॑म् । दु॒ह॒ताम् । गावः । अग्ने ॥ ६ ॥ हे अग्ने ते तव संबन्धि घृतम् आज्यं दिव्ये दिवि भवे सधस्ये स- हस्थाने देवै: सह निवासस्थाने । वर्तत इति शेषः । अद्य इदानीं म नुः एतत्संज्ञकः त्वां घृतेन क्षरणशीलेन दीपकेन वा आज्येन समिन्धे सम्यग् दीपयति । मनुर्नाम राजर्षि: इदानीमपि अग्निम आज्याहुतिभिः समर्धयतीत्यर्थः । हे अग्ने ते तुभ्यं देवी: द्योतमाना: नत्र्यैः न पातयि- त्र्यः नप्तृसंज्ञापत्यभूता वा । आप इत्यर्थ: । घृतम् आज्यम् आ अभिमुखं प्रापयन्तु । उदकैरेव ओषध्यादिवृद्ध्या अपां न पातयितृत्वम् । 'अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यग् आदित्यम् उपतिष्ठते । आदित्याज्जायते वृ- प्ष्टि: ” इति [ म॰ स्मृ॰ ३.७६] स्मृतेः अपां नप्मृसंज्ञकापत्यभूतत्वम् । किं च हे अग्ने तुभ्यं त्वदर्थं गावः धेनवः घृतं दुहताम दुहताम् । हुलं छन्दसि " इति रुडागमः ४ ॥ वहन्तु 66
- "ब-
" सप्तमी ॥ अ॒प्सु ते॑ राजन् वरुण गृहो हि॑र॒ण्ययो॑ मि॒धः॑ । तो॑ घृ॒तव॑तो॒ राजा॒ सर्वा॑ धमा॑नि मुञ्चतु ॥ १ ॥ अ॒प्ऽसु । ते॒ । रा॑ज॒न् । व॒रुण | गृ॒हः । हि॒र॒ण्यय॑ः । मि॒थः । तत॑ । घृ॒तऽव॑तः । राजा॑ । सर्वा॑ । धाना॑नि । मु॒ञ्च॒तु ॥ १ ॥ । हे राजन सर्वेषां देवानां स्वामिन् वरुण पापनिवारक देव ते तव अप्सु उदकेषु उदकमध्ये मिथः अनन्यसाधारणः परेषाम् अनभिगम्यो वा हिरण्ययः हिरण्मयः । ४“ऋत्व्यवास्त्व्यवास्त्वमाध्वी हिरण्ययानि १ ABBDSC. ३ for १ . Blms no kampa. We with K K V. २ So all our an- thorities. See Rw. ३ So all our authorities. Sec Rw. [अ°४. सू°t.] ४०३ सप्तमं काण्डम् । ४९१ 'च्छन्दसि” इति मयटो मकारलोपो निपात्यते । सुवर्णमयो गृहः निवासस्थानम् अस्ति यतः ततः तस्मात् कारणाद् धृतव्रतः | व्रतम् इति कर्मनाम । नियतकर्मा सत्यकर्मा राजा वरुणः सर्वा सर्वाणि धामानि स्थानानि अस्मदीयानि मुञ्चतु त्यजतु । धामानि त्रयाणि भवन्ति 1 ज- स्थानानि नामानि जन्मानीति हि यास्क: [नि०९.२] । लोदरादयो रोगा हि वरुणकर्तृकाः | तस्य हि जलमध्ये निवासस्थानम अस्ति । अतः स्वेन गृहीतानि अस्मदीयावयवरूपाणि स्थानानि utar स्वगृहे निवसत्वित्यर्थः ॥ 66 अष्टमी | धधम्मो राजन्नतो व॑रुण मुञ्च नः । यदापो॑ अ॒घ्या इति॒ वरु॒णेति॒ यचि॒ष ततो॑ वरुण मुञ्च नः ॥ २ ॥ धाम्न॑ ऽधाम्नः । रा॑ज॒न् । इतः । वरुण । मुञ्च॒ । नः । यत् । आर्पः । अध्या: । इति । वरु॑ण । इति । यत् । ऊचिम । तत॑ः । वरुण | मुञ्च | नः ॥ २ ॥ हे राजन् हे वरुण इतः अस्माद् धाम्नोधाम्न: सर्वस्माद् रोगस्थानात् नः अस्मान् मुञ्च मोचय । धाम्रोधान इति । वीप्तायां द्विर्व- 66 चनम् । अनुदात्तं च " इति आम्रेडितस्य अनुदात्तत्वम् । किं च हे वरुण ततोपि पाधात् नः अस्मान् मुञ्च मोचय | हे आप: इ- ति हे अया: इति हे वरुण इति यद् ऊचिम यच्छापवाक्यम् अवो- चाम । यच्छापवाक्यवचनेन पापम् आर्जितं तस्मादपि मुञ्चेति संवन्धः | शापो हि प्रशस्तदेवतानामसंकीर्तनेन परेषाम् अनर्थाशंसनम् । यद्वा स- त्यसति वा विषये आपो वे सर्वा देवता: ” [ ऐ॰ब्रा०२, १६] इति सर्वदेवतात्मिकानाम् अपां साक्षित्वेन प्रमाणीकरणम् हविराधारभूताया 66 . गोर्वा जलाधिपतेर्वरुणस्य वा । उपलक्षणम् एतत् प्रशस्तदेवतानाम् अ- न्यासामपि । हे आप: यूयम् अस्मिन् सत्ये असले वा विषये साक्षि - .. So all our authorities. See Rw. The reading in As'valávana (Sranta, III. 6. 21 ) is also धानोधान: २PPJ वरु॑णः, We with Cr. ४९२ अथर्वसंहिताभाष्ये भूता भवष हे आपः युष्मभ्यं शपामहे इदम् इत्थम् इत्येवंविधं प्रशस्त- देवतानामधेयपुरःसरं यद् वाक्यं तेन पापम् आर्ज्यते । सत्येपि हि वि- षये शपथकरणेन धर्मस्यार्धं वैवस्वतो निकृन्तति किल असत्ये किमु व- क्तव्यम् । अतो देवतानामधेयकीर्तनरूपशपथकरणजनितपापाद् अस्मान् मोचयेत्यर्थः । अत्र ऊचिमेति पदेन वचनमात्रं न विवक्षितं किं नु शप- थरूपमेव । अत एव तैत्तिरीये “यदापो अघ्निया इति वरुणेति शपाम- हे" [तै॰ ब्रा० २. ६. ६. २] इति समाम्नायते । आपो अझ्या व- ० रुति श्रुतादातानां मन्त्रपदानाम् इदम् अनुकरणम् । ततश्च सत्यपि पदात् परत्वे आमन्त्रितनिघातो न प्रवर्तते । अझ्याशब्दो यमत्ययान्तः अ न्तोदात्र: । यथा “दुहाम् अश्विभ्यां पयो अध्येयम् ” [ ऋ० १.१६४. २७] इति । तस्य आमन्त्रिता धुँदात्तत्वम् । वरुणेति । षाष्टिकम् आ- धुदात्तलम् । ऊचिमेति । ब्रूञो लिटि वच्यादेशः । यजादित्वात् संप्र- सारणम् । “लिट्यभ्यासस्योभयेषाम्" इति अभ्यासस्य संप्रसारणम् ४ ॥ नवमी ॥ उदु॑त्त॒मं व॑रुण पाश॑म॒स्मदवा॑ध॒मं वि म॑ध्य॒मं श्रंथाय । अर्धा व॒यमा॑दित्य व्र॒ते तवाना॑गसो॒ अदि॑तये स्याम ॥ ३ ॥ उत् । उत्त॒मम् । वरुण । पाश॑म् । अ॒स्मत् । अव॑ । अ॒ध॒मम् । वि । म- ध्यमम् । श्रथय । अधि॑ । व॒यम् । आदि॒त्य । व्र॒ते । तव॑ । अना॑गसः । अदि॑तये । स्या॒म॒ ॥३॥ हे वरुण उत्तमम् ऊर्ध्वकायस्थितं पाशम् अस्मत् अस्मत्तः सकाशाद् उच्छ्रथय ऊर्ध्वम् उत्कृष्य नाशय । अधमस् अध:कायस्थितं पाशम् अव श्रथय अधस्ताद् अवकृष्य नाशय । मध्यमम् मध्यदेहस्थितं पाशं वि श्रय विकृष्य नाशय । Xथ दौर्बल्ये | चुरादिरदन्तः । वर्णव्याय- येन उपान्त्यस्य दीर्घतम् । यद्वा श्रन्थ मतिहर्षमोचनयोः । अस्मात् लोदि 'शायच्छन्दसि सर्वत्र ” इति नाप्रत्ययस्य शायजादेशः । “अतो हे १ BK अर्था. We witlh ABDRSPP JVC. २K अर्थ । " "" सप्तमं काण्डम् | ४९३ [अ°४. सू०४९.]४०४ इति हेर्लक्छ । "दि- अर्थं अनन्तरम् हे आदित्य अदितेः पुत्र | त्यदित्यादित्य” इति ण्यमत्ययः । हे आदित्य वरुण तव व्रते क- र्मणि । विषयसप्तमी । कर्मार्थ यागयोग्यतासिद्ध्यर्थमं अना- गसं: विमुक्तसर्वपाशा वयम् अदितये अखण्डितत्वाय अनभिशस्तये स्या- म भवेम । ॠ अनागस इति । बहुव्रीहौ " नञसुभ्याम्” इत्येष ८८ खरो व्यत्ययेन न प्रवर्तते ॥ दशमी ॥ प्रास्मत् पाशा॑न् वरुण मुञ्च॒ सर्वान् य उत्त॒मा अ॑ध॒मा वा॑रु॒णा ये | दु॒ष्वप्न्यै दुरि॒तं नि प्वा॒स्मदर्थ गच्छेम सुकृ॒तस्य॑ लो॒कम् ॥ ४॥ प्र । अ॒स्मत् । पाशा॑न् । व॒रुण॒ | मुञ्च॒ | सर्वा॑न् । ये । उत्तमाः । अधमाः । वारुणाः । ये । । । दुःऽस्व॒न्य॑म् । दु॒ऽइ॒तम् । निः । स्व॒ । अ॒स्मत् । अथ॑ । ग॒च्छ॑म॒ । सु॒ऽकृ॒तस्य॑ । लोकम् ॥ ४ ॥ हे वरुण अस्मत् अस्मत्तः सर्वान् पाशान् प्र मुञ्च | ये वारुणा: व- रुणस्य भवतः संबन्धिनः उत्तमा अधमाश्च ये पाशा: सन्ति । उद्भूता- भिभूतशक्तिभेदाद् अधर्मपाशानां वैविध्यम् । “उत्तमशश्वत्तमौ स- र्वत्र” इति उञ्छादिषु पाठाद् उत्तमशब्दः अन्तोदात्तः । दुवयमं दुष्टे स्वप्ने भवं दुरितम् पापम् अरिष्टम् अस्मत् अस्मत्तः निः व निस्सुव । निर्गमयेत्यर्थः । किं च त्वात् शः । यणादेशो व्यत्ययेन छु । सुकृतस्य सुष्ठु कृतस्य पुण्यस्य लोकं गच्छेम प्राप्नुयाम ॥ [ इति ] अटमेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ 'अनाधृष्यो जातवेदाः" इति प्रथमाया ऋचः अयुपस्थाने लैङ्गिको विनियोगः ॥ 66 -
- षू प्रेरणे । अस्मात् लोटि तुदादि-
अथ पाशदुरितविमोचनानन्तरं १Bदः°. 15' 'सिद्धयर्थमित्थमनागस: 25 दुष्वनियं. अथर्वसंहिताभाष्ये ८८ " इन्द्र · इन्द्रमहाख्य उत्सवे इन्द्र क्षत्रम्" इत्यनया हविर्जुहुयात् । क्षत्रम इति हविषो हुवा " इति हि [ कौ॰ १४. ४] सूत्रम् ॥ अग्निचयने पुरीषाच्छन्नां चितिं “मृगो न भीम : ” इति ब्रह्मा अनु- मन्त्रयेत । 'मृगो न भीमः [ ७. ७९.३] वैश्वानरो न ऊतये [ ६.३५ ] इति चितिं पुरीषांच्छनाम्" इति हि वैतानं सूत्रम् [वै० ५.२] ॥ स्वस्त्ययनार्थ “ "त्यमू षु " 'त्रातारम्" इत्याभ्यां प्रत्येकम् इन्द्रं यजे- त उपतिष्ठेत वा । 'त्यमू षु [७. ९०] त्रातारम् [७.९१] आ मन्द्रैः [७.१२२] इति स्वस्त्ययनकाम: " इति हि [कौ॰७.१०] सूत्रम् ॥ " 66 ४९४ तथा ‘त्यमू षु" "त्रातारम्" इत्यनयोः स्वस्त्ययनगणे पाठाद् उपा- कर्मणि आज्यहोमे विनियोगः । स्वस्ययनैराज्यं जुहुयात् " इति [को० १४.३] सूत्रात् ॥ ८८ तथा अन्त्येष्ट्यादिषु स्वस्ययनार्थ “त्यमू षु" "त्रातारम्” इति जपेत् ॥ तथा इन्द्रमहाख्योत्सवे "त्रातारम् इन्द्रम् " इत्यनया आज्यं जुहु- 66 66 यात् । त्रातारम् इन्द्रम् [७.९१] इन्द्रः सुत्रामा [७.९६] इत्याज्यं हुवा ” इति हि [ कौ० १४.४] सूत्रम् ॥ स्वस्त्ययनकामः 'यो अनौ” इति ऋचा रुद्रान् यजेत उपतिष्ठेत वा । “यो अनाविति रुद्रान् स्वस्त्ययनकामः” इति हि [ कौ०७.१०] सूत्रम् ॥ तथा अन्त्येष्ट्यादिषु स्वस्ययनार्थम् एताम् ऋचं जपेत् || तथा दर्शपूर्णमासयो: “यो अनौ” इत्यनया आग्नीध: संमार्गम् अ- नौ निक्षिपेत् । उक्तं वैताने । आग्नीधः संमार्ग प्रहरति यो अग्ना- विति 66 इति [वै० १.४] ॥ 66 तथा चातुर्मास्येषु साकमेधपर्वणि त्रैयंम्बककर्मणि अस्या विनियो- गः । उक्तं वैताने 1 'अथोदञ्चश्चतुष्पथे त्रैर्यम्बकं यो अग्नाविति" इति [वै०२. ५ ] ॥ 1 तथा अग्निष्टोमे मस्कारं कुर्यात् । हि वैतानं सूत्रम् [वै० ३.१४] ॥ To The Tim: चितिंचितिं. 2S पुरीषछन्ना'. 'S' त्रैय्य°. 1S' त्रिय°. 66 शालादहनानन्तरं यो अग़ौ " इत्यनेन अग्नये न- “यो अनाविति नमस्कृत्य तेनैव निकामन्ति” इति [अ॰ ४. सू° ४९.] ४०४ सप्तमं काण्डम् | ४९५ सर्पविषभैषज्यार्थम् “अपेहि " इत्यनया तृणानि प्रज्वाल्य सर्पाभिमु- खं प्रक्षिपेत् । दष्टस्थाने निक्षिपेद् वा । सूत्रितं हि । “अपेहीति तृणा- नि प्रघृत्य अहिम् अभि निरस्यति । यतो दष्ट: " इति [कौ० ४. ५ ] ॥ 'परिमोक्षविधौ " अपो दिव्या : ” इति चतसृभिः शान्त्युदकम् अ- भिमन्त्रयेत ॥ 66 तथा वेदव्रतादिषु “अपो दिव्याः” इति द्व्यूचेन “एधोसि इत्य- नया च तिस्रः समिध आध्यात् ॥ सूत्रितं हि । अपो दिव्या इति पर्यवेत॑व्रत उदकान्ते शान्त्युदकम् अभिमन्त्रयते । अस्तमिते समित्याणिरेत्य तृतीयावर्ज समिध आदधाति " इति [ कौ० ५. ६ ] ॥ तथा आचार्यमरणे तत्संस्कारानन्तरम् “अपो दिव्याः” इति चत- सृभिः ब्रह्मचारी स्त्रायात् । तद् उक्तं कौशिकेन । “त्रिरात्रम् अपर्या- वर्तमानः शयीत | नोपशयीतेति कौशिकः । स्त्रीनीयाभिः स्त्रायात्" इ- ति [को० ५.१०] ॥ "" " तथा दर्शपूर्णमासयो: इडाभागप्राशनानन्तरम् अपो दिव्याः” इति तिसृभिः प्रस्तरे मार्जनं कुर्यात् । तद् उक्तं वैताने । “अपो दिव्या इति तिसृभिः पवित्रवंति मार्जयते” इति [ वै० १.३] ॥ 66 तथा अग्निष्टोमे अवभृथस्नानानन्तरम् अपो दिव्याः" इति आह- वनीयाग्निम उपतिष्ठेत । “अपो दिव्या: ” इत्याहवनीयम् उपतिष्ठते इति हि वैतानं सूत्रम् [वै० ३.१४] ॥ >> अग्निकार्ये ब्रह्मचारी “इदम आप: " इति हस्तौ प्रक्षालयेत् । “इ- दम आपः प्र वहत इति पाणी प्रक्षालयते” इति हि कौशिकं सूत्रम् [ कौ॰७.४] ॥ तथा चातुर्मास्येषु वरणमघासपर्वणि “इदम् आप: " इति मार्जनं कुर्यात् । “आषाढ्यां वरुणप्रघासः इति प्रक्रम्य 'इदम् आपः प्र व- हतेति मार्जयते” इति वैताने सूत्रितम [ वै॰२.४] ॥ 99 2 S ' नोपरि lior नोप' whiclh ve with Kansika. 3S' कौशिकस्त्रा. 1S/ पवित्र इति fi) पवित्रवति. 1 $' वेदव्रत पर्यवतव्रत. We with Kausikin. अथर्वसंहिताभाष्ये 66 दर्शपूर्णमासयो: दक्षिणाप्रतिग्रहानन्तरम् “एधोसि” इति मन्त्रेण आ- नीधः समिधम आदध्यात् । तद् उक्तं वैताने । 'संप्रेषित आनीध एधोसीति समुद्धृत्य समिधम् आधाय” इति [ वै०१.४] ॥ तथा स्मार्तदर्शपूर्णमासयोः संस्रावहोमानन्तरम् “एधोसि” इति म न्त्रेण द्वितीयां “समिदसि " इति मन्त्रेण तृतीयां समिधम आदध्यात् । "तेजोसि” इति मन्त्रेण मुखं विमृज्यात् । सूत्रितं हि । " अग्नये स्वा- 'हेति समिधम आदधाति । एधोसीति द्वितीयां समिदसीति तृतीयां "तेजोसीति मुखं विमार्टि” इति [कौ॰ १. ६] ॥ तथा अग्निकार्ये ब्रह्मचारी "एधोसि” इति हस्तम अग्नौ प्रताप्य उष्मा- णं भायेत् । “एधोसीत्युप्मभक्षं भक्षयति" इति हि [कौ०७.४] सूत्रम् ॥ जारोच्चाटनार्थ “अपि वृश्च” इति तृचेन जारं दृष्ट्वा वदेत् ॥ तथा अनेन पाषाणम् अभिमन्य जारसंगमस्थाने प्रक्षिपेत् ॥ सूत्रितं हि । “ अपि वृश्चेति जायायै जारम् अन्वाह | [क्लीवपदे ] बाधकं धनुर्विष्यति । आशयेश्मानं प्रहरति ” इति [ कौ० ४.१२] ॥ ४९६ तत्र प्रथमा || अनाधृष्यो जा॒तवे॑दा अम॑यो॑ वि॒राद॑ग्ने क्षत्र॒भृद् दी॑दहीह। विश्वा॒ा अमी॑वाः प्रमुञ्चन् मानु॑षीभिः शिवाभि॑िर॒द्य परि॑ि पाहि नो गय॑म् ॥१॥ अ॒नाधृष्य: । जा॒तवे॑दाः । अम॑र्त्यः । वि॒ऽराट् । अ॒ग्ने॒ । क्ष॒त्र॒ऽभृत् । दी॑दि॒- हि । इ॒ह । विश्वा॑ । अमी॑वः । प्र॒ऽमुञ्चन् । मानु॑षीभिः । शि॒वाभ: । अ॒द्य । परि॑ । पा॑हि॒ । नः॒ । गय॑म् ॥ १॥ हे अग्ने अनाधृष्य: ईषदपि धर्षयितुम् अशक्यः । ञिधृषा प्रा- गल्भ्ये । “ऋदुपधाच्चाकूपि चृतेः” इति क्यप् । " कृत्योकेष्णुकु" इत्या- दिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ४ । जातवेदा: जातानां वेदिता जातध- नो वा अमर्त्यः अंमरणधर्मा विराट् विविधं राजमानः क्षत्रभृत् क्षत्रस्य 1S' अशक्यम्. 1S संप्रोषित. 2 So S'. #S' जारायै. We with Kus iht. सप्तमं काण्डम् । ४९७ [अ॰ . सू०४९.] ४०४ बलस्य भर्ता धारयिता . दिहि दीप्यस्व | ईदृश: सन् इह अस्मिन् कर्मणि स्थाने वा दी -
- दीदेतिर्दीप्तिकर्मा इति यास्क: । दीव्यतेर्वा “ब
हुलं छन्दसि " इति शप: श्रुः । तथा दीप्तश्च त्वं विश्वाः सर्वा अमीवा: रोगान् प्रमुञ्चन् प्रकर्षेण मोचयन् विनाशयन् मानुषीभिः मा- नुषहिताभिः । x“मनोजतावञ्यतौर इति अञ्प्रत्ययान्तो मानु- 66 षशब्दः । तस्मात् तस्येदम्" इत्यर्थे अण् । 'टिड्डाणञ्” इत्यादि- ना ङीप् । शिवाभिः कल्याणकारिणीभिः ऊतिभिः अद्य इदानीं नः अस्माकं गयम् गृहं परि पाहि सर्वतो रक्ष ॥ द्वितीया || 66 "" इन्द्र॑ क्ष॒त्रम॒भि वा॒ममोजोजा॑यथा वृषभ चर्षणी॒नाम् । अपा॑नु॒द॒द्रो॒ जन॑ममित्रायन्त॑मुरुं दे॒वेभ्यो॑ अकृणोरु लोकम् ॥ २ ॥ इन्द्र॑ । क्ष॒त्रम् । अ॒भि । वा॒मम् । ओज॑ः । अर्जायथाः । वृषभ । वर्ष- णीनाम् । । अप॑ । अ॒नु॒द॒ः । जन॑म् । अ॒मि॒त्र॒ऽयन्त॑म् । उ॒रुम् । दे॒वेभ्यः॑ । अ॒कृ॒णोः । ऊं इति । लोकम् ॥ २ ॥ हे इन्द्र क्षत्रम् क्षतात त्रायकं वामम् वननीयम् ओजः बलम् अभि- लक्ष्य अजायथाः उत्पन्नोसि । हे वृषभ कामानां वर्षितः चर्षणीनाम मनुष्याणाम् अस्माकम् । “नाम अन्यतरस्याम्" इति नाम उ दात्तत्वम् । उत्पत्त्यनन्तरम् अमित्रयन्तम् अमित्र: शत्रुः स इवा- चरन्तं जनम् अपानुद: अपागमयः । अपगमय्य च देवेभ्यः उरुम् वि स्तीर्ण लोकम् स्वर्गाख्यम् अकृणो: अकार्षी: सुखनिवासाय | शब्द: समुच्चये ॥ तृतीया ॥ मृगो न भीमः कु॑चरो गिरि॒ष्ठाः प॑रावत आ जंगम्यिात् पर॑स्याः । सृकं॑ सं॒शाय॑ प॒विमि॑न्द्र ति॒ग्मं वि शत्रून् ताति॒ वि मृधो॑ नुदस्व ॥ ३ ॥ ४९८ अथर्वसंहिताभाष्ये मृगः । न । भीमः । कुच॒रः । गिरि॒िऽस्याः प॒राऽवत॑ः । आ । ज॒गम्यात् । परस्याः । । सु॒कम् । स॒मऽशाय॑ । प॒विम् । इन्द्र॒ | तिग्मम् । वि । शत्रून् । ताढ़ । वि । मृधः । नु॒द॒स्व॒ ॥ ३ ॥ कुचर: कुत्सितचरण: गिरिष्ठा: पर्वतनिवासी । X तिष्ठतेर्विच् प्र- त्ययः । मृगो न सिंह इव भीमः भयंकरो भवति इन्द्रः । स च परस्याः परावतः अतिशयेन दूराद् धुलोकाद् आ जगम्यात् आग- X गमेर्विधिलिङि व्यत्ययेन शप: शुः ॥ अथ प्रत्य- क्षकृत उत्तरोर्धर्च: । आगत्य च हे इन्द्र सृकम सरणशीलं तिग्मम् ती- छणं पविम् वज्रं संशाय सम्यक् तीक्ष्णीकृत्य । X शो तनूकरणे । ल्यपि रूपम् । शत्रून् अस्मदीयान वैरिणः वि ताळिंह तेन वज्रेण विशेषेण विविधं वा ताडय । विनाशयेत्यर्थः । as आघाते । अस्माण्ण्यन्तात् लोटि "इन्दस्युभयथा" इति हे: आर्धधातुकत्वात् णिलो- पः । तथा मृध: संग्रामोद्युक्तान् युयुत्सून् अन्यानपि शत्रून् वि नुदस्व विशेषेण प्रेरय | तिरस्कुर्वित्यर्थः ॥ 66 चतुर्थी ॥ त्यमू षु वाजिनं॑ दे॒वसू॑तं॒ सहवानं तरु॒तारं रथा॑नाम् । अरिष्टनेमि पृतनाजिमाशुं स्व॒स्तये॒ ताये॑मि॒हा हु॑वेम ॥ १ ॥ । त्यम् । ऊ॒ इति॑ । सु । वा॒जिन॑म् । दे॒वऽनू॑तम् । सह॑ऽवानम् | तरु॒तार॑म् । रथा॑नाम् । । अरि॑ष्टऽनेमिम् । घृ॒त॒ना॒ऽजिम् । आ॒शुम् । स्वस्तये॑ । ताक्ष्ये॑म् । इ॒ह । आ । हुवेम् ॥ १ ॥ त्यमु तं प्रसिद्धमेव तार्क्ष्यम् तृक्षपुत्रं सुपर्णम् । तृक्षशब्दो ग- र्गादिषु पठ्यते । इह अस्मिन् कर्मणि स्वस्तये क्षेमाय सु सुष्ठु आ हुवेम आह्वयेम । “बहुलं इन्दसि” इति ह्वयतेः संप्रसार[ अ° ४. सू° ९१.] ४०६ सप्तमं काण्डम् । ४९९ की- णम् । “लिड्याशिष्यङ्” । यद्वा प्रार्थनायां लिङि व्यत्ययेन शः । दृशम् । वाजिनम् अन्नवन्तं बलवन्तं वा देवजूनम देवै: सोमाहरणाय प्रेरितम् । जु इति गत्यर्थ: सौत्रो धातुः । अस्मात् कर्मणि नि- छा । " तृतीया कर्मणि" इति पूर्वपदमकृतिस्वरत्वम् । प्रीयमाणं तर्ष्यमाणम् । ष्ठा। यडा देवैः ¥यद् आह यास्कः । जूतिर्गतिः प्रीतिर्वा देवजूतं देवगतं देवप्रीतं वेति [ नि० १०.२७]X । सहोवानम् सह- स्वन्तं बलवन्तम् अभिभवनशक्तिमन्तं वा । “छन्दसीवनिपौ" इति वनिप् । अत एव रथानाम् अन्यदीयानां तरुतारम् संग्रामे त रीतारम् । यद्वा रंहणशीला इमे लोका रथाः । तेषां सोमाहरणसमये शीघ्रं तरीतारम् । श्रूयते हि । “एष हीमालोकान्त्सद्यस्तरति" इति [ ऐ० ब्रा० ४.२० ] । तरतेस्तृचि “ग्रसितस्कभित" इत्यादिपत्रे उडागमो निपात्यते । अरिष्टनेमिम् । नेमिशब्देन तद्वान् रथो लक्ष्यते । अहिंसितरथम् । यद्वा नेमिः नमनशीलम् आयुधम स्कृतायुधम् । अथ वा उपचाराज्जनके जन्यशब्दः । अरिष्टनेमेर्मम ऋ- घेर्जनकम् | पृतनाजैम पृतनानां शत्रुसेनानां प्राजितारं प्रगमयितारं जे- तारं वा । ऋ अज गतिक्षेपणयोः । अस्मात् किप् । "वलादावा- धंधानुके विकल्प इष्यते” इति वचनाद् वीभावाभावः । जयतेर्वा डम- आशुं शीघ्रगामिनम् ॥ अतिर- त्ययः पञ्चमी ॥ T.P liy ऋ॒ातार॒मिन्द्र॑मवि॒तार॒मिन्द्रं॒ हवे॑ह॒वे सु॒हवं॑ शूर॒मिन्द्र॑म् । हुवे नु श॒क्रं पु॑रुहूतमिन्द्रं॑ स्व॒स्ति न इन्द्रो॑ म॒घवा॑न् कृणोतु ॥ १ ॥ ऋ॒तार॑म् । इन्द्र॑म् अ॒वि॒तार॑म् । इन्द्र॑म् | हवे॑ऽहवे । सु॒ऽहव॑म् । शूर॑म् । इन्द्र॑म् । हुवे । नु । श॒क्रम् । पुरु॒ऽहूतम् । इन्द्र॑म् । स्व॒स्ति । नः॒ । इन्द्र॑ः । म॒घऽवा॑न् । कृणोतु ॥ १ ॥ 1S' त्वपतान् for तपां. अथर्वसंहिताभाष्ये त्रातारम् रक्षकम् इन्द्रं [ हुवे ] ह्वयामि । अवितारम् इन्द्रम् इति पुनरुक्ति: पोतृतमत्वख्यापनार्था । यद्वा त्राणं नाम उपस्थितेभ्यो भयहे- तुभ्यो रक्षणम् । अवनं तु उदेष्यतां निरोध इति विशेषः । अथ वा पारमैश्वर्यलक्षणम् अवनम् । हवेहवे सर्वेषु ह्वानेषु सुहवम् ह्वानुं सुशकं शूरम् समर्थम् इन्द्रं ह्वयामि । तथा शऋम् शक्तं सर्वत्र पुरुहूतम् इ- न्द्रं नु क्षिमं हुवे ह्वयामि । स च मघवान् धनवान् इन्द्रः स्वस्ति - मम् अविनाशं नः अस्माकं कृणोतु करोतु । कृवि हिंसाकरण- 66 योश्च । 'धिन्विकृण्व्योर च” इति उप्रत्ययः ४ ॥ षष्ठी ॥ ५०० यो अ॒ग्नौ रु॒द्रो यो अ॒प्स्व॑न्तर्य ओष॑धीवी॒रुधं आवि॒वेश॑ । य इ॒मा विश्वा॒ भुव॑नानि चाकृ॒पे तस्मै॑ रु॒द्राय॒ नमो॑ अस्व॒ग्नये॑ ॥ १ ॥ यः । अ॒ग्नौ । रु॒द्रः । यः । अप्ऽसु । अन्तः । यः । ओष॑धीः । वी॒रुधः॑ । आ॒ऽववेश॑ । यः । इ॒मा । विश्वा॑ । भुव॑नानि । च॒कृ॒पे । तस्मै॑ । रु॒द्राय॑ । नमः॑ः । अ॒स्तु । अग्नये॑ ॥ १ ॥ यो रुद्रः रोदयति शत्रून् इति रुद्रः “रोदेर्णिलुक् च” [उ०२.२२ ] इति रक् प्रत्ययः । शेर्लुक् हु । एतन्नामा देवः अग्नौ अन्तः मध्यम् आविवेश यष्टव्यत्वेन अग्निमध्यं प्रविष्टः । यश्च अप्सु अ न्तः आविवेश वरुणात्मना प्रविष्टः । * “ऊडिदम्" इत्यादिना अप्शव्दाद् उत्तरस्या विभक्तेरुदात्तत्वम् । यश्च वीरुधः विशेषेण विविधं वा रोहन्तीः ओषधीः ओषः फलपाको धीयते निधीयते आ- स्विति ताः फलपाकान्ता लताः आविवेश सोमात्मना आविष्टः । वी- रुध इति । विपूर्वाद् रोहतेः किपि “नहिवृति" इत्यादिना उपसर्ग- स्य दीर्घः । हकारस्य धकारोपजनश्छान्दसः । किंबहुना यो १ P P चक्कॢपे. We with J Cr. 1S' ज्ञातृ°. ५०१ [अ॰ ४. सू° ९४.]४०९ सप्तमं काण्डम् | " रुद्रः इमा इमानि नामरूपात्मना परिदृश्यमानानि विश्वां विश्वानि स- र्वाणि भुवनानि भवन्ति भूतानि । स्रष्टुम् इति शेषः । चाकूपे समय भवति ।
- कृपू सामर्थ्ये । लिटि “कृपे रो लः इति लत्वम् ।
अभ्यासस्य छान्दसः सांहितिको दीर्घः । तस्मै सर्वजगत्स्रष्ट्रे सर्वे जगद् अनुमविष्टाय रुद्राय रुद्रात्मने अझये नमः नमस्कारोस्तु । यहा अग्नये अङ्गनादिगुणविशिष्टाय रुद्राय नमोस्तु ॥ सप्तमी ॥ अपेरि॑िर॒स्य॒रिर्वा अ॑सि । वि॒िषे वि॒षम॑टक्या वि॒िषमद् वा अ॑पृक्या: । अहि॑मे॒वाभ्यपे॑हि॒ तं ज॑हि ॥ १ ॥ । अप॑ । इ॒हि॒ । अरि॑ः । अ॒ । अरि॑ । वै । अ॒सि॒ । विषे । वि॒षम् । अ॒क्थः । वि॒षम् । इन् । वै । अपक्याः अहि॑म् । ए॒व । अ॒भिऽअपेहि | तम् । जहि॒ ॥ १ ॥ । अत्र सर्पविषं संबोध्यते । हे विष अपेहि अपगच्छ अस्माद् दष्टात् पुरुषात् । यतस्त्वम् अरिः शत्रुः असि भवसि । न केवलम् अस्यैव अरिरसि वै सर्वस्य शत्रुर्भवसि खलु । अतो विषे विषवति सपें । र्शआदित्वाद् अच् प्रत्ययः । विषम अटक्या: संपर्चय संयोजय । एतदेव पुनराह | विषमित् विषमेव अपृक्याः संयोजय । वैशब्द: अ- वधारणे | विषवति सर्प एव पुनर्विषमेव संयोजयेत्यर्थः । पृची संपर्क | छान्दसे लुङि " एकाच : " इति इनिषेध: । “झलो झलि इति सिचो लोपः ॐ । उक्तार्थमेव विशदयति । हे विष त्वं यस्य विषं भवसि तम् अहम् आहन्तारं सर्पमेव अभ्युँपेहि अभिलक्ष्य समीपं गच्छ । गत्वा च तम् आहे जहि विनाशय ॥ अष्टमी | अपो दिव्या अंचायिषं रसैन सम॑प॒क्ष्महि । पर्यस्वानन आर्गमं तं मा सं सृ॑ज वर्च॑सा ॥ १ ॥ . " अथर्वसंहिताभाष्ये अ॒पः । दि॒व्याः । अचायिष॒म् । रसैन । सम् । अ॒पृ॒क्ष्म॒हि॒ि । पय॑स्वान् । अ॒ग्ने॒ । आ । अ॒गमम् । तम् । मा। सम् । सृज॒ । वर्च॑सा ॥ १ ॥ दिव्याः दिवि भवा अपः उदकानि । “ऊडिदम्" इति शस उदातत्वम् । अचायिषम् पूजयामि । स्नानार्थम् र्थः ।
- चायृ पूजानिशामनयोः । लुङि रूपम्।
रसेन समक्ष्महि संगताः स्मः । रसेन संसिक्ता भवाम इत्यर्थः । व- चनव्यत्ययो वा । समपृक्षि संगतोस्मि । पृची संपर्के । “लि- अभिष्टौमीत्य- तासाम अपां ङ्गिचावात्मनेपदेषु ” इति सिच: कित्त्वम् ॥ हे अग्ने अहं त्वां पय- स्वान् अन्नवान् हविर्भिस्तद्वान् आगमम् आगतोस्मि | हविषा यष्टुं तव समीपम् आगतोस्मीत्यर्थः । * गमेर्लुङि ऌदित्वाद् अङ्ग् । वर्चो वृणक्तेः तं ते- ताशं त्वत्समीपं प्राप्तं मा मां वर्चसा । जोविशेषेण सं सृज संयोजय । “अग्ने यत् ते दिवि वर्चः इति हि निगम: [ ऋ० ३.२२.२] ॥ पृथिव्याम्" नवमी ॥ सं माग्ने वर्च॑सा सृज सं प्र॒जया समायु॑षा । वि॒द्युमे॑ अ॒स्य दे॒वा इन्द्रो विद्यात् स॒ह ऋषि॑भिः ॥ २ ॥ सम् । मा॒ । अ॒ग्ने॒ । वर्च॑सा । सृज॒ । सम् । प्र॒ऽजया॑ । सम् । आयु॑षा । वि॒द्युः । मे । अ॒स्य । दे॒वाः | इन्द्र॑ः । वि॒िद्या॑त् । सह | ऋषिऽभिः ॥ २ ॥ हे अग्ने मा मां वर्चसा तेजसा बलेन वां सं सृज संयोजय । प्र- जया पुत्रादिकया सं सृज । आयुषा जीवनेन च सं सृज । किं च ॐ अन्वादेशे इटमः अशादेशोऽनुदात्तः । विभक्तिः सुत्वाद् अनुदात्ता । अतः सर्वानुदात्तं पदम । एनं मे माम् । र्मार्थ षष्ठ्यौ । अस्य एनम् । क- षिभिः देवा विद्युः असौ पूत इति जानीयुः । तथा ऋ- अतीन्द्रियदर्शिभिर्मुनिभिः सह इन्द्रश्च विद्यात् मां पूतं जानी- ५०२ १ PC. विद्यात्. We with P J. 1S' inserts मा मां after वा again. सप्तमं काण्डम् । ५०३ [अ० . सू° ९४.] ४०९ यात् । यह्वा अस्य एतादृशस्य मे अभिमतफलं साधयितुम् इन्द्रादयो विद्युरिति ॥ दशमी ॥ इ॒दमा॑प॒ प्र व॑हताव॒द्यं च॒ मलं च॒ यत् । यच्चभिदुद्रोहानु॑तं॒ यच्च॑ शेषे अभीरु॑णम् ॥ ३ ॥ इ॒दम् । आ॒पः । म । वहुत । अवद्यम् । च । मल॑म् । च । यत् । यत् । च॒ । अ॒भि॒िऽदु॒द्रोह॑ । अनृ॑तम् । यत् । च॒ । शेपे । अ॒भीरु॑णम् ॥ ३ ॥ अ- हे आपः इदं पापं प्र वहत अपनयत । यद् अवद्यम् गर्छौ नि - न्दारूपं यच्च मलम् दुरितं च मयि वर्तते यच्च अनृतम् असत्यम् भिदुद्रोह पित्रादिभ्यः अयथार्थनिर्बन्धेन द्रोहम अकार्षम् यच्च अभी- णम् । उत्तमर्णाय देयं वस्तु रुणम् इत्युच्यते । तद् ऋणम् अभिप्राप्य शेपे अपलापाय शपथं कृतवान् अस्मि । तत् पापम् अपनयतेति सं- & अभिदुद्रोहेति । द्रुह जिघांसायाम् । लिटि उत्तमणलि रूपम् । यद्वृत्तान्नित्यम्" इति निघातनिषेधः 1 'तिङि चोदात्तवति ” इति गतेर्निधातः । शेपे इति । शप आक्रोशे । अस्माल्लिटि उत्तमै- कवचने इटि "शप उपालम्भने ” इति आत्मनेपदम् । वाचा शरीर- स्पर्शनम् उपालम्भ: । यवृत्तयोगाद् अनिघातः ॥ बन्धः । 66 एकादशी | ४ ८८ ए॒धो॑स्ये॒धंधी॒ीय स॒मिद॑सि समे॑धिषीय । तेजोसि तेजो मयि॑ धेहि ॥ ४ ॥ ए: । असि । एधिषीयं सम्ऽइत् । असि | सम् । एधिषीय॒ । तेज॑ः । अ॒सि॒ । तेज॑: । मयि॑ । धे॒हि॒ ॥ ४ ॥ हे अग्ने त्वम् एध: इड: दीप्तः असि भवसि । जिइन्धी दी- १ So all our Mss and vaidikas. २ PJ Cr आप: Wejib P. ३ KK धिषीय. Pp gf. We with J Cr. ५०४ अथर्वसंहिताभाष्ये नौ । घञि “अवोधौझम श्रथ हिमश्रथा : " इति उपधानकारलोपो निपा- त्यते । यतस्त्वं समिदाधानेन दीप्तो भवसि अतः । यद्वा । ध वृद्धौ इत्यस्माद् उत्पन्न एधशब्दः । हविषा प्रवृद्धो भवसि । अतोहम एधिषीय फलेन समृद्धो भूयासम् । ञिइन्धी दीप्तौ । आशीर्लिंङि व्यत्ययेन नकारलोपे गुणे च रूपम् । यद्वा एध वृद्धौ इ- त्यस्मात् आशीलिंङि रूपम् । उभयत्र लिङ: सीयुट् | वलादिलक्षण इट् । 'इटोत्” इति अदादेशः । तथा हे अग्ने समित् समि- द्धः समित्संबन्धिनी वा संदीपनी शक्तिरसि । ॐ इन्धेः कर्मणि क रणे वा किपि उपधानकारलोपः । यतः अग्ने त्वं समिदसि अ- तोहं समेधिषीय फलैः समिद्ध: संपूर्ण भूयासम् । छु' अत्र इन्धेः आशीलिंङि छान्दसं रूपं प्रदर्शितं भवति । हे असे त्वं तेजोसि दीप्ति: तेज:साधनं वा भवसि । अतस्त्वं तेजस्तादृशं मयि धेहि स्थापय ॥ द्वादशी ॥ 66 66 अपि॑ वृश्च पु॒राण॒वद् व्र॒तरिव गुप्तम् । ओजो॑ दा॒सस्य॑ दम्भय ॥ १ ॥ अपि॑ । वृ॑श्च॒ | पु॒रा॑ण॒ऽवत् । व्र॒तते॑ऽइव | गृ॒प्पि॒तम् । ओज॑ः । द॒सस्य॑ । दु॒म्भय ॥ १ ॥ हे अग्ने त्वं पुणवत् । न्धि । 66 "" व्यत्ययेन द्वितीयार्थे वतिः । पु- राणान् पुरातनान् शत्रूनिव इदानींतनमपि जाररूपं शत्रुं वृश्च द्वि- "पुराणमोक्तेषु ब्राह्मणकल्पेषु” इति निपातनात् तुडभा- वः । ओवश्यू छेदने । तुदादित्वात् शः ।, "ग्रहिज्या" इत्यादिना सं- प्रसारणम् । यद्वा । पुराणवदिति 'तत्र तस्येव' इति षष्ठ्यर्थे वतिः । पुराणानां पुरातनानां शत्रूणामिव नूतनस्यापि जाररूपशत्रोर्बलं वृश्च इति बलशब्दाध्याहारेण योजना | छेदने दृष्टान्तः व्रततेरिव गुष्पितम् इति । * गुप्पतिर्गुल्फतिपर्यायो द्रष्टव्यः । था व्रततेलेताया गुल्फं कुजं शाखासमूहं वृश्चन्ति तद्वदिति । तदेवाह य- 66 [ अ°, सू° ९५. ]४१० सप्तमं काण्डम् | ५०५ तृतीयपादेन । दासस्य उपक्षपयितुः शत्रोर्जारस्य ओजः बलं प्रजननस- मर्थ वीर्य वा दम्भय विनाशय । ॐ दम्भयतिर्वधकर्मा इति यास्क: ॥ त्रयोदशी ॥ व॒यं तद॑स्य॒ संभृतं॒ वस्वि॑न्द्रेण॒ वि भ॑जामहे । म्पया॑मि प्र॒जः शि॒िभ्रं वरु॑णस्य व्र॒तेन॑ ते ॥ २ ॥ व॒यम् । तत् । अस्य॒ । सऽभृ॑तम् | वसु॑ । इन्द्रेण । वि । भजामहै । म्लापया॑मि । भ्रजः । शिभ्रम | वरु॑णस्य | व्र॒तेन॑ । ते ॥ २ ॥ अस्य पुरोवर्तिनो जारस्य शत्रो: संभृतम् एकत्र संपादितं तद् वसु धनम् इन्द्रेण सहायभूतेन वयं वि भजामहै विभक्तम् अपगतं करवाम- है । यद्धा तस्य धनं वयं विशेषेण भजाभहै । तस्य धनस्य वयं भा गिनो भवाम इत्यर्थः ॥ उत्तरार्धे जारः संबोध्यते । हे जार ते त व शुभ्रम श्वेतवर्ण भ्रज: दीप्तम् अपत्यप्रजननसमर्थ रेतः वरुणस्य वा रकस्य देवस्य व्रतेन कर्मणा म्लापयामि क्षीणं करोमि । म्लै हर्षाये । ण्यन्तात् पुगागमः । भ्रजतेत्यर्थाद् असुनि रूपं भ्रज इति ॥ चतुर्दशी | यथा॒ा शेयो॑ अ॒पाया॑ते॒ स्वी॒ीषु चास॒दना॑वयाः । अव॒स्यस्य॑ दीव॑तः शाङ्कुरस्य॑ निनो॒दिन॑ः । यात॑त॒मव॒ तत् त॑नु॒ यदुत्त॑तं॒ नि तत् त॑नु॒ ॥ ३ ॥ यथा॑ । शेप॑ । अ॒प॒ऽअया॑तै । त्रि॒षु । च॒ । अस॑त् । अना॑वयाः । अ॒व॒स्यस्य॑ । ब्र॒दिऽव॑तः । शा॒ङ्कुरस्य॑ । नि॒ऽतो॒दिन॑ । यत् । आऽत॑तम् । अव॑ । तत् । त॒नु । यत् । उत्त॑तम् । नि । तत् । तनु ॥ ३ ॥ १ The word वसु may not improbably he an ancient intery fation, though all our Mss and vaidikas have it. २ So all our MSs and vaidil - ३ So all our MSS. and vaidikas. See Rw. ६४ ५०६ अथर्वसंहिताभाष्ये शेप: पुंस्प्रजननस्य नाम । [ उ० पा० ४.२००] इति असुन् । पुडागमः ४ । रेण शेप जारस्य व्यञ्जनम् अपायातै अपगच्छेत् । भोग्यायाः पतिव- ल्या नार्याः सकाशाद् अपगतं भवेत् । * अय पय गतौ । लेटि “लेटोडाटौ” इति आडागम: । “वैतोन्यत्र” इति एकारस्य ऐकारा- देशः । च यथा च स्त्रीषु भोग्यासु अनावयाः | * वेतेर्ग- यद् असुन् । लिङ्गव्यत्ययः ४ । अनागच्छद् असत् भवेत् । य- था जारस्य व्यञ्जनं संसक्तं न भवेदित्यर्थः । छु असत् इति । अस्तेर्लेटि रूपम् । यद्वा । आवयतिः अतिकर्मा । पूर्वाद् वेतेर्भक्षणार्थाद् असुन् ४ । अत्र भक्षणं भोगमात्रोपलक्षणम् । यथा च जार: स्त्रीषु परकीयासु अनावयाः अभोक्ता संभोगरहित: अ- सत् भवेत् । अयम् अर्थः । यथा जारस्य शेपो भोग्यायाः स्त्रिया: सका- शाद् अपगच्छेत् भोक्तुं न क्षमेत यथा च स्त्रीव्यञ्जने संसक्तं जारो वा संभोक्ता न भवेत् तथा कुर्विति देवः प्रार्थ्यते । कस्य शेष इति तम् आह उत्तरेणार्धेन । अवस्थस्य स्त्रीसमीपे अवतिष्ठमानस्य । आङ्- 28 अ- ४ वृङ्शीभ्यां रूपस्वाङ्गयोः पुक् च यथा येन प्रका- वपूर्वात् तिष्ठते: “स्थः क च” इति कप्रत्ययः । अथ वा अवः अवस्तात् स्त्रिया अध:प्रदेशे संभोगाय तिष्ठतः । * “पूर्वापराधरा- णाम असिपुरधवश्चैषाम्” इति अधरशब्दस्य असिप्रत्यये अव् आदेशः । अवोपसृष्टात् तिष्ठतेः असिप्रत्ययान्ताधरशब्दपूर्वाद् वा तिष्ठते रूपम् इति व्युत्पत्त्यनवधारणाद् अनवग्रहः । स्त्रीसमीपे संभोगाय तिष्ठतः क्र- दिवतः । * ऋदेः आह्वानार्थाद् औणादिको भावे इप्रत्ययः । रे- फस्य नकारोपजनश्छान्दस: हु । संभोगार्थम् आह्वानवतः शाङ्कुरस्य • शङ्कुरिव शङ्कुः पुंव्यञ्जनं तडान् शङ्कुरः । ४ रो मत्वर्थीयः कुर एव शाकुरः ॥ X मज्ञादित्वाद् अण् ४ । तोदिन: नितरां संभोगेन नारी व्यथयतः । स्माद् बहुलम् आभीक्ष्ण्ये” इति णिनिः ४ । स्य आततम् आयामवत् यत् शेपोऽस्ति तत् ' । श- पुंव्यञ्जनवतः नि- तुद व्यथने इत्य- एतादृशस्य जार- शेप: अव तनु अवततं [अ० ९. सू° ९६.] ४११ सप्तमं काण्डम् । ५०७ दैर्ध्यरहितं कुरु । तथा उत्ततम् ऊर्ध्वं विस्तृतम् उन्नतं यत् शेषः तत् नि तनु नितनं नीचीनं कुरु ॥ अष्टमेनुवाके द्वितीयं सूक्तम् ॥ श्रीमद्राजाधिराजराज परमेश्वरश्री वीर महाराजराज्यधुरंधरसाय- णार्यविरचिते माधवीये अथर्वसंहिताभाष्ये वेदार्थप्रकाशे सप्तमकाण्डे अष्टमोनुवाकः ॥ 66 " नवमेनुवाके द्वे सूते । तत्र 'इन्द्रः सुत्रामा " इत्याद्ये सूक्ते आद्ये- न तृचेन ग्रामकामः इन्द्रं यजेत उपतिष्ठेत वा ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि उदुम्बरपलाशकर्कन्धूनां समिदाधानसभोपस्त- रणहोमादीनि कर्माणि अनेन कुर्यात् ॥ “इन्द्र: सुत्रामेति ग्रामकामो ग्रामसांपदानामप्ययः सूत्रितं हि । इति [ कौ० ७.१०] ॥ 66 तथा इन्द्रमहाख्ये उत्सवे "इन्द्रः सुत्रामा " इत्यनया आज्यं जुहुयात् । सूत्रितं हि । 'अर्वाञ्चम इन्द्रम[ ५.३.११] त्रातारम् [ इन्द्रम][७. ९१ ] इन्द्र सुत्रामा [७.९६] इत्याज्यं हुत्वा” इति [ कौ० १४.४] ॥ 66 अग्निष्टोमे [“ ध्रुवं ध्रुवेण" इति ऋचा ] आसन्दीं नीयमानं सोमरा- जम् [ अनुमन्त्रयेत । उक्तं वैताने । ] “ भुवं ध्रुवेणेति राजानं राजवह- नाद् आसन्यां नीयमानम् अनुमन्त्रयते” इति [वै०३.३] ॥ 66 " तथा अग्निष्टोमे आग्निमारुतशस्त्रावसाने अवनीयमानं ध्रुवपात्रस्यसो- मम् अनया ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । “ध्रुवं ध्रुवेणेति ध्रुवम् अवनीयमानम् अनुमन्त्रयते” इति हि [ वै०३.१३] सूत्रम् ॥ " आभिचारिके कर्मणि “ उदस्य श्यावौ " इति तृचेन आज्यं जुहुयात् ॥ तथा तस्मिन्नेव कर्मणि सूत्रोक्तरीत्या अनेन तृचेन मण्डूकमुखम् अपनुदेत् ॥ अभिचारकर्मणि " असदन गाव : ” इति ऋचा रक्तशालितण्डुलै: क्षी- रौदनं कृत्वा संपात्य अभिमन्त्र्य द्वेष्याय दद्यात् ॥ 66 दर्शपूर्णमासयोः 'यद् अद्य त्वा प्रयति" इत्यष्टर्चेन संस्थितहोमान् 1S' आसंदी. 2S क्षीरोदनं. ५०४ अथर्वसंहिताभाष्ये जुहुयात् । “यद् अद्य त्वा प्रयति [ ७.१०२] इत्यष्टर्चेन संस्थितहोमाः । मनसस्पते [७.१०२.४] इत्युत्तमं चतुर्गृहीतेन” इति [ कौ० १.६] सूत्रात् ॥ उपनयनकर्मणि ब्रह्मचारिणं “समिन्द्र : " इत्यनया अटर्चेनाभिम- न्त्रितम् उदपात्रम् अवेक्षयेत् । “उपनयनं प्रक्रम्य सूचितम् | “ उद- पात्रं समवेक्षयेत् समिन्द्र णं : ” इति [ कौ॰७,६] ॥ "" तत्र प्रथमा ॥ इन्द्र॑ सु॒त्रामा॒ स्व॑वाँ अवभिः सु॒मृडीको भ॑वतु वि॒श्ववे॑दाः । बाध॑ां द्वेषो॒ अभ॑यं नः कृणोतु सु॒वीर्य॑स्य॒ पत॑यः स्याम ॥ १ ॥ इन्द्र॑ः । सु॒ऽत्रमा॑ । स्वऽवा॑न् । अव॑ ऽभिः । सु॒ऽमृडीकः । भवतु । वि॒श्वऽवे॑दाः । बाध॑ताम् । द्वेष॑ः । अभ॑यम् । नः॒ः । कृ॒णोतु । सु॒ऽवीर्य॑स्य । पत॑यः । स्या॒ाम॒॥१॥ “आतो मनिनकनिव्वनिपश्च” इति म 66 सुत्रामा सुष्ठु त्राता । निन् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् १ । स्ववान् धनवान् हितात्मा वा इन्द्रः अवोभिः रक्षणैः सुमृळीकं: सुसुख: सुष्ठु सुखयिता भवतु । की- दृशः । विश्ववेदाः बहुधनः विश्वं विद्वान् वा । द्वेषः । ऋद्विष अ- प्रीतौ । असुन् । शेर्लुक् । द्वेषांसि द्वेन बाधताम् हिनस्तु । अभयं च नः अस्माकं कृणोतु करोतु । वयं सुवीर्यस्य शोभनवीर्योपे- तस्य धनादिकस्य पतय: स्वामिनः स्याम भूयास्म । ॐ सुवीर्यस्येति । “वीरवीय च” इति उत्तरपदायुदात्तत्वम् ॥ 66 द्वितीया || स सु॒त्रामा॒ स्वा॒ इन्द्रो॑ अ॒स्मद॒ाराञ्चि॒द् द्वेष॑ः सनु॒तये॑योतु । तस्य॑ व॒यं सु॑म॒तौ य॒ज्ञिय॒स्यापि॑ भ॒द्रे सौमन॒से स्या॑म ॥ १ ॥ सः । सु॒ऽत्रामा॑ । स्व॒ऽवा॑न् । इन्द्र॑ । अस्मत् । आरात् । चित् । द्वेषः । स- नुतः । युयोतु । १ BDCs and Siyana's test: स्ववे॒ $ स्वच॑ clhanged to स्वव. We with AKKR V. २ P सृ॒त्रा॰. ३ A °वं॑ clhanged to 'वॉ. DSC: स्व. Sayama's text: स्ववं. We wilh B KKRV. [अ० ९. सू० ९९.] ४१४ सप्तमं काण्डम् । ५०९ तस्य॑ । व॒यम् । सु॒ऽम॒तौ । य॒ज्ञिय॑स्य । अपि॑ । भ॒द्रे । सौ॒म॒न॒से॑ । स्याम् ॥ १॥ सुत्रामा सुष्ठु त्राता स्ववान् धनवान् से प्रसिद्ध इन्द्रः अस्मत् अ- स्मत्तः आराच्चित् दूरादेव द्वेष: द्वेष्टृन् । द्विषतेर्व्यत्ययेन विच् प्रत्यये गुण: । द्वितीयाबहुवचनं शस् । सनुतः । अन्तर्हितना मैतत् । तिरोहितान् गूढान् युयोतु पृथक् करोतु । & यु मिश्रणामिश्रणयोः । बहुलं छन्दसि" इति शप: क्षुः । यज्ञियस्य यज्ञार्हस्य तस्य सौ- इन्द्रस्य सुमतौ शोभनायाम् अनुग्रहबुद्धौ वर्तमाना वयं तस्यैव भद्रे क- त्याणे सौमनसे सुमनसो भावे अपि स्याम विषयभूता भवेम | मनस इति । सुमन:शब्दाद् भावे अण् प्रत्ययः ॥ तृतीया || ८८ इन्द्रेण म॒न्युना॑ व॒यम॒भि प्या॑म पृतन्य॒तः । घ्नन्तो॑ वृ॒त्राण्य॑म॒ति ॥ १ ॥ इन्द्रे॑ण । म॒न्युना॑ । व॒यम् । अ॒भि । स्याम् । पृत॑न्य॒तः । घ्नन्त॑ः । वृत्राणि॑ । अ॒म॒ति ॥ १ ॥ इन्द्रेण सहायेन मन्युना तदीयेन कोपेन । यद्वा मन्यतिप्तिकर्मा | मन्युमता इन्द्रेण सहायेन वयं पृतन्यतः पृतनां संग्रामम् इच्छतः युयुत्सून् शत्रून् अभि ष्याम अभिभवेम x“ कप्यध्वरपृतनस्यचिलोपः” इ- ति क्यचि पृतनाशब्दस्य अन्त्यलोपः । अभि ष्यामेति । उपसर्गप्रा- दुर्भ्याम् अस्तिर्यपर: ” इति षत्वम् । किं कुर्वन्तः वयम् । वृ- त्राणि आवारकाणि पापानि । शत्रून् इत्यर्थः । अप्रति अप्रतिपक्षं न- न्तः यथा प्रतिपक्षशेषो न भवति तथा मन्तः । निःशेषं हिंसन्त इत्यर्थः ॥ चतुर्थी ॥ ध्रुवं ध्रुवेण॑ ह॒विषाव सोम॑ नयामसि । यथां न इन्द्रः केवलीर्विशः संम॑नसस्कर॑त् ॥ १ ॥ १ ABBK स्यांम. We with D KRSVC. 1S' यत्प्रसिद्ध for स प्रसिद्ध. ८८ ५१० अथर्वसंहिताभाष्ये ध्रु॒वम् । भुवेण॑ । ह॒विषा॑ । अव॑ । सोम॑म् । न॒याम॑सि । यथा॑ । नः॒ । इन्द्र॑ । केव॑ली: | विर्शः । सम्ऽम॑नसः । कर॑त् ॥ १ ॥ । ध्रुवेण स्थिरेण सुप्रतिष्ठितेन हविषा पुरोडाशादिना युक्तं भुवम् ध्रुव- ग्रहस्थं सोमम् अव नयामसि अवाङ्मुखं निनयाम: । यद्वा ध्रुवम् स्थिरं सोमं राजवहनाद् अनसः सकाशाद् आसन्दीं प्रति अवतारयामः । य- था येन प्रकारेण इन्द्रो नः अस्माकं विश: प्रजा: केवली: असाधारणा: संमनसः संगतमनस्का: समानमनस्काश्च करत् करोतु । तथा अव न यामसीति संबन्धः । ॐ“केवलमामकभागधेय " इति केवलशब्दाद् ङीप् | करत् इति । करोतेलेटि अडागमः ॐ ॥ पञ्चमी ॥ उद॑स्य श्यावौ वि॑िथुरौ गृधौ द्याभि॑िव पेततुः । उच्छोचनप्रशोचनावस्योच्छ्रोच॑नौ हृदः ॥ १ ॥ उत् । अ॒स्य॒ । श्या॒वौ । वि॒िथुरौ । गृधौ । द्याऽइ॑व । घृ॒त॒तुः । उच्छोचनऽप्रशोचनौ । अ॒स्य | उतऽशोच॑नौ | हृदः ॥ १ ॥ M व्य- अस्य मण्डूकात्मना भावितस्य शत्रो: संबन्धिनौ विधुरौ । थ भयचलनयोः इत्यस्माद् औणादिकः कुरच् प्रत्ययः । छान्दसं संप्र- सारणम् । संततं चलनशीलौ श्यावौ श्याववर्णो ओष्ठौ उत्पेत- तुः उत्पतताम् उद्गच्छताम् । मण्डूकमुखापनोदनेन शत्रोरोष्ठौ विदारि- तो भवताम् इत्यर्थः । यद्वा । ॐ श्यैङ् गतौ इत्यस्माद् उत्पन्नः श्या- वशब्दः । श्यावौ परस्परसंसक्तौ शत्रुरूपेण भावितस्य मण्डूकस्य प्राणापानौ विधुरौ व्यथनशीलो भयवन्तौ मन्तौ उत्पतताम् इति । श्या- ववर्णो वा प्राणापानौ । तो हि वायोर्वृतिभेदौ । वायोर्हि धूम्रवर्णत्वं मन्त्रशास्त्रप्रसिद्धम् | उद्गमने दृष्टान्तः । गृधौ द्यामिवेति । यथा गृधौ ताय द्याम दिवम उत्पततः । ऋ" औतोमशसो: " इति द्योशब्द- स्य अमि परत आकारादेशः । पेतनुरिति । छान्दसो लिट् ” । च उच्छोचनप्रशोचना । उच्छोचयति ऊर्ध्वम् उत्कृष्य उत्कृष्टं वा शोकं किं [अ० ९ सू°, १००]४१५ सप्तमं काण्डम् | ५११ करोतीति उच्छोचनः । प्रकर्षेण शोचयतीति प्रशोचनः । एतत्संज्ञकौ मृत्युदूतौ अस्य पुरोवर्तिमण्डूकरूपेण भावितस्य शत्रो: हृदः हृदयस्य उ च्छोचनौ उत्कर्षेण शोचयितारौ । भवत इति शेषः । र्नन्द्यादित्वात् त्युः ॥ X शोचयते- षष्ठी ॥ अमे॑ना॒ावुद॑तिष्ठप॑ गावौ श्रान्तसदा॑विव । कुर्कुरावि॑व॒ कूज॑न्तावुदव॑न्तो॒ वृकका॑विव ॥ २ ॥ । अ॒हम् । ए॒नौ । उत् । अ॒ष्ठिम् | गाव । श्रान्तसौऽइव । कुर्कुरौऽइ॑व । कूज॑न्तौ । उ॒ऽअव॑न्तौ । वृकऽइव ॥ २ ॥ अ- एनौ पूर्वमन्त्रोक्तौ श्यावौ ओष्ठौ प्राणापानौ वा शत्रुसंबन्धिनौ । दंशब्दस्य अन्वादेशे "द्वितीयाटौस्स्वेनः" इति एनादेश: अनुदात्त: । हं प्रयोक्ता उदतिष्ठिपम् उत्थापयामि उद्गमयामि । बलान्निःसारयामीत्य- र्थः । * तिष्ठतेर्ण्यन्तात् लुङि चङि “तिष्ठतेरित्” इति इत्त्वम् । लात्कारेण उत्थापने दृष्टान्तत्रयं गावावित्यादि । यथा श्रान्तसदौ श्री- तौ श्रमवन्तौ सीदन्तौ गोष्ठे श्रमेण निषीदन्तौ गावौ वालदण्डमूलनिं- तोदनादिना बलाद् उत्थापयन्ति । यथा च कूजन्तौ ध्वनिं कुर्वन्तौ कु- कुरौ श्वानौ पाषाणमहरणादिना बलाद् अपसारयन्ति । यथा च वृ- को । अरण्यश्वा वृक इत्युच्यते । उदवन्तौ गोयूथमध्ये वत्सान् उद्गृह्य गच्छन्तौ धावन्तौ वृकौ यथा गोपाला: बलाद् यूथाद् अपसारयन्ति तद्वत् । ओष्ठयोः प्राणापानयोर्वा द्वित्वाद् द्वित्वसंख्यावन्तौ गावौ श्वानो वृकौ दृष्टान्तत्वेन उपन्यस्तौ । अवतेर्धातो रक्षणाद्यनेकार्थस्मरणाद् अत्र गत्यर्थः अवतिः ॥ 66 66 सप्तमी ॥ आंतोदिनों नितोदिनावथो॑ संतोदिना॑वुत । १ K अतो. K अतो. R आतो. 1 S inserts यथा again before श्रान्तौ. S' 'दंडवलांमूलनि. ५१२ अथर्वसंहिताभाष्ये अपि॑ नह्याम्यस्य॒ मे य इ॒तः स्त्री पुमा॑न् ज॒भारः॑ ॥ ३ ॥ आऽतो॒दिनो॑ौ । नि॒ऽतो॒दिनो॑ौ । अथो॒ इति॑ । स॒मऽतो॒दिनो॑ । उ॒त । अपि॑ । न॒ह्यामि॒ । अ॒स्य॒ । मेद्व॑म् | यः । इ॒तः । स्त्री । पुमा॑न् । ज॒- भार ॥ ३ ॥ अत्र शत्रोरोष्ठौ माणापानौ वा उत्क्रमणवेलायाम एतदेतदवस्थापनौ करोतीति पूर्वार्धेन उच्यते । आतोदिनौ सर्वतो व्यथनशीलौ शत्रो: स- र्वावयवसंक्लेशकारिणौ । उत्थापयामीति पूर्वमन्त्रोक्तक्रियानुषङ्गः । तथा नितोदिनौ नितरां निकृष्टं वा व्यथयन्तौ अतिकष्टं बाधाकारिणौ । अ- थो अनन्तरम् उत अपि च संतोदिनौ संभूय व्यथाकारिणौ । उद्गम- यामीति संबन्ध: । किं च यः स्त्री पुमान् वा द्वेष्य: इतः अस्मदीयात् स्थानात् जभार जहार । आस्माकीनं धनम् इति शेषः । यहा इतः अस्मिन् प्रदेशे जहार महृतवान् अस्मान् बाधितवान् । अस्य शत्रो: मेद्रम् । मर्मस्थानोपलक्षणम् एतत् | अपि नह्यामि बभ्रामि । यथा मर्मस्थानबन्धनेन मरिष्यति तथा करोमीत्यर्थः ॥ अष्टमी ॥ अस॑द॒न् गावः सद॒नेप॑प्तद् वस॒तं वय॑ः । आ॒स्थाने॒ पर्व॑ता अस्पृ॒ स्थानि वृक्काव॑तिष्ठिपम् ॥ १ ॥ अस॑दन् । गार्व: । सद॑ने । अप॑त् । वसतिम् । वर्यः । आऽस्थाने॑ । पर्व॑ताः । अ॒स्थुः । स्थान । वृकौ । अतिष्ठिपम् ॥ १ ॥ सदने । सीदन्ति अत्रेति सदनम् । अधिकरणे ल्युट्टु । था गाव: गोठे असदन सीदन्ति निषीदन्ति' । लदित्वात् ले: अङ् आदेशः । यथा च वयः पक्षी वसतिम् स्व- कीयं नीडम् अपतत् पतति गच्छति । प्रविशतीत्यर्थः । य- x सदेशच्छान्दसे लुङि ४ पतेर्लुङि १ ABKKRVomit the visarga We with DSCs. २R मांज. We with ABB DKKSVC 2 A अस्थस्था . ४ D वृकावं. ५ P अप॑तत्, P अपेत्तत्. We with J Cr. 1S' सदलंदित्वाच्छांदसे लुङि च्लेरङादेशः. [अ॰ ९. सू० १०२.]४१७ सप्तमं काण्डम् | ५१३ 66 यथा च प- पूर्ववत् अङ् । पतः पुम्" इति पुम् आगमः छ । र्वता: गिरयः स्थाने स्वकीये आँस्यु: आतिष्ठन्ति । "गातिस्था इति सिचो लुक् ।
- तिष्ठते लुङि
आत: ” इति झेर्जुस् है । यथा ८८ १५ 22 इति गवादिका : स्वेस्वे सदने सुखेन निवसन्ति तथा स्थानि । तिष्ठन्ति अत्रे- ति स्थाम गृहम् । तिष्ठतेः अधिकरणे मनिन् प्रत्ययः । श- नोर्गृहे वृकौ वृकंश्च वृकी च एतौ ।
- " पुमान् स्त्रिया '
पुंस एकशेषः । दम्पतिभूतौ वृकौ अतिष्ठिम् स्थापयामि निद- धामि । शत्रुगृहं वृकावासस्थानं करोमि । आगन्तुकवृकप्रवेशशङ्कानिरा- साय वृकाविति स्त्रीपुंसौ निर्दिष्टौ यथा वृकः स्त्रीपुत्रादिभिः शत्रोर्गृहे व- र्तते तथा करोमीति । अनेन शत्रुं निःशेषं हत्वा तद्गृहम् अरण्यं करो- मीत्यर्थ उक्तो भवति ॥ "" नवमी ॥ यद्य त्वा॑ प्रय॒ति॑ य॒ज्ञे अस्मिन् होत॑श्चिकित्वनवृ॑णीमहीह । ध्रुवम॑यो ध्रुवमु॒ता शि॑विष्ठ प्रवि॒द्वान् य॒ज्ञमुप॑ याहि॒ सोम॑म् ॥ १ ॥ यत् । अ॒द्य । त्वा॒ । प्र॒ऽय॒ति । य॒ज्ञे । अ॒स्मिन् । होत॑ । चि॑क॒त्वा॒न् । अट्टे- णीमहि । इ॒ह । ध्रुवम् । अ॒यः । ध्रुवम | उ॒त । शविष्ठ । प्र॒ऽवि॒द्वान् । य॒ज्ञम् । उप॑ । य॒हि॒ । सोम॑म् ॥ १ ॥ हे होतः देवानाम् आह्वातः यष्टर्वा ।
- ह्वयतेर्जुहोतेर्वा रूपम्
एतत् । हे चिकित्वन ज्ञानवन् । xकित ज्ञाने । अस्माद् “नामन्त्रिते स- यङ्लुगन्तात् मनुप् । अभ्यासस्य गुणाभावश्छान्दसः । मानाधिकरणे” इति पूर्वमन्त्रस्य अविद्यमानवत्त्वनिषेधेन पदात् पर- त्वात् सर्वानुदात्तत्वम् । एवंगुणक हे अने त्वा त्वाम् अद्य इदा - नीं प्रयति प्रवर्तमाने । विच्छेदेन विना क्रियमाण इत्यर्थः । अस्मिन् य- १ BK प्रयती. २ PJ व्यती. We with PCP. 1S वृकश्च वृकाक्यैतो. ५१४ अपर्वसंहिताभाष्ये न्तः । 66 ज्ञे इह अस्मिन् प्रयोजने यत् यस्माद् अवृणीमहि होतृत्वेन वयं वृतव-
- वृङ् संभक्तौ । त्र्यादित्वात् वा प्रत्यय: । यद्वृत्तयोगाद्
अनिघातः । प्रयतीति । प्रपूर्वाद् एते: शतरि यणादेश: । “शतुरनुमो नद्यजादी” इति सप्तम्या उदात्तत्वम् । यस्माद् वयं होतृत्वेन त्वां वृतवन्तः तस्माद् ध्रुवम् सर्वथा अयः अयाक्षी: यज । यष्टव्यान् देवान इति शेषः । 'ऋधग् अयाड् ऋधग् उताशभिष्ठाः इति तैत्तिरीय- तेः [तै० सं० १, ४. ४४,२] । ॐ यजते: “ छन्दसि लुङ्ललिट: इति लङि छान्दसी रूपसिद्धिः । उत अपि च ध्रुवम् अंशमि- ष्ठाः शमय । कर्मणो वैगुण्यम् इति शेषः । किं च प्रविद्वान् प्रकर्षेण जानन् सोमम् सोमवन्तं यज्ञम् उप याहि समीपम् आगच्छ । यहा यज्ञं प्रविद्वान् अस्मदभिमतफलोपायत्वेन प्रजानन् सोमम् अस्माभिर्दीय- मानं हविः उप याहि उपगच्छेति ॥ अथ वा यत् यस्मात् त्वां वृतवन्तः तस्माद् यज्ञम् उप याहि । आगत्य च ध्रुवम् अयाक्षी: यष्टव्यान् दे- वान् ध्रुवम् अंशमिष्ठा: यज्ञं संस्थापितवान् असीति ॥ एव लुङ् प्रत्ययः ॐ ॥ भूतार्थे 66 दशमी ॥ समि॑िन्द्र नो मन॑सा नेष गोभिः सं सूरिभिर्हरिवन्न्स॑ स्व॒स्यां । सं ब्रह्म॑णां दे॒वहि॑तं॒ यद॒स्ति॒ सं दे॒वानां॑ सुम॒तौ य॒ज्ञिया॑नाम् ॥ २ ॥ सम् । इ॒न्द्र॒ । नः॒ । मन॑सा । ने॒ष॒ । गोभ: । स॒म् । सू॒रिऽभिः । ह॒र॒ऽ वन् । सम् । स्वस्त्या | सम् । ब्रह्म॑ण । दे॒वऽहि॑तम् । यत् । अस्ति । सम् । दे॒वाना॑म् । सु॒ऽम॒तौ । य॒ज्ञिया॑नाम् ॥ २ ॥ Roit. Sayata's reading of the text is also T. RSVC- ब्रह्म॑णां PP JC ब्रह्म॑णाम्. We with A. "" हे इन्द्र नः अस्मान् मनसा गोभिः शब्दः स्तुतिलक्षणैश्च सं नेष संनय संयोजय । मनस्विनो वाग्मिनश्च कुरु । त्वां स्तोतुम् इत्यर्थः । BBDKK २ K स्व॒स्त्या॑३ [ अ° ९. सु°१०२.] ४१७ यहा गोभिः पशुभिः संनय । इति सिप् । हरिसंज्ञकौ अश्वौ । अतो हे: " इति सप्तमं काण्डम् । ५१५ नयतेर्लोटि शप् । “सिब्बहुलम्" किं च हे हरिवैः । 66 66 हेर्लोपः । 66 हरी इन्द्रस्येति यास्कवचनात् [ निघ० १. १५]X । तद्वन् हे इन्द्र सूरिभिः विद्वद्भिः । संनयेति क्रियानुष- ङ्गः । स्वस्त्या अविनाशेन संनय । किं च ब्रह्मणा वेदेन वेदार्थज्ञानेन तदर्थानुष्ठानेन वा संनय । यच्च देवहितम् देवेभ्यो हितम् अस्ति अग्निहो- त्रादि कर्म तेनापि संनय । * “से च” इति चतुर्थ्यन्तपूर्वपदप्रकृ- तिस्वरत्वम् । तथा यज्ञियानाम् यज्ञार्हाणां देवानाम् अन्यादीनां सुमतौ शोभनायां बुद्धौ अनुग्रहात्मिकायां संनय अस्मान् । तौ इति । “मन्त्रे वृषेष” इति क्तिन उदात्तत्वम् । न०" इति उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् सुम- 66 'मन्तिन्व्याख्या- ॥ [ इति ] नवमेनुवाके प्रथमं सूक्तम् ॥ दर्शपूर्णमासयोः संस्थितहोमेषु “यान् आवहः” इत्यादीनां षण्णाम् ऋचाम् “यदद्य त्वा प्रयति" इत्यत्र विनियोग उक्तः ॥ ८८ तथा श्रौतदर्शपूर्णमासयो: “यान् आवहः” इति षड्ॠचेन संस्थित- होमान् जुहुयात् । उक्तं वैताने । “यान् आवह इति षड्भिः संस्थित- होमान् जुहोति मनसस्पत इत्यासाम उत्तमा" इति [वै॰ १.४] ॥ दर्शपूर्णमासयोः महियमाणप्रस्तरानुमन्त्रणं “सं बर्हिरक्तम्” इत्यनया ब्रह्मा कुर्यात् । “सं बर्हिरतम् इति प्रस्तरं प्रहियमाणम्" इति [ वै०१.४] ॥ स्मार्तदर्शपूर्णमासयो: “सं बर्हिरक्तम्" इत्यनया बहि:महरणं कुर्यात् । बर्हिराज्यशेषेणानक्ति” इति प्रक्रम्य सूत्रितम् । “सं बर्हिरक्तम् इत्य- नुप्रहरति ” इति [ कौ०१.६] ॥ " 66 "9 श्रौतदर्शपूर्णमासयो: वेदिं परिस्तृणन्तम अध्वर्युम "परि स्तृणीहि " इत्यनया ब्रह्मा अनुमन्त्रयेत । “परि स्तृणीहीति वादें परिस्तृणन्तम ' इति वैतानसूत्रात् [ वै०१.२] ॥ दुःस्वप्नदर्शननिमित्तदोषपरिहारार्थम् “पर्यावर्ते" इति ऋऋचं जपन् प- र्यावर्तेत ॥ ५१६ अथर्वसंहिताभाष्ये स्वप्ने अन्नभेक्षणनिमित्तदोषपरिहारार्थं " यत् स्वप्ने” इति ऋचं जपेत् ॥ सूत्रितं हि । “पर्यावर्ते [७.१०५] इति पर्यावर्तते । यत् स्वप्ने [७.१०६] इत्यश्चात्यवेक्षते” इति [ कौ० ५.१०] ॥ 66 स्वस्त्ययनार्थ “नमस्कृत्य" इत्यनया मान्त्रवर्णिकीभ्यो देवताभ्यो नम- स्कारम् उपस्थानं वा कुर्यात् । 'नमस्कृत्येति मन्त्रोक्तम्" इति हि सू- त्रम् [ कौ॰ ७.३] ॥ तत्र प्रथमा ॥ यानाव॑ह उश॒तो दे॑व दे॒वांस्तान प्रेर॑य॒ स्वे अ॑ग्ने स॒धस्ये॑ । ज॒क्षि॒वस॑: पपि॒वा॑सो॒ मधु॑न्य॒स्मै ध॑त्र वसवो॒ वसू॑नि ॥ ३ ॥ यान् । आ॒ऽअव॑ह । उ॒श॒तः । दे॒व । दे॒वान् । तान् । म । ई॒रय | स्वे। अ॒- ग्ने॒ । स॒धऽस्थे॑ । 1 - ज॒क्षि॒ऽवांस॑ । प॒पि॒ऽवस॑ः । मधु॑नि । अ॒स्मै । ध॒त्त॒ । व॒स॒वः॒ः । वसू॑नि ॥ ३ ॥ हे देव दीप्यमान हे अग्ने त्वम् उशतः हवींषि कामयमानान् यान् देवान् आवहः आवाहितवान् आहूतवान् असि । * वहेर्लङि यड्न- तयोगाद् अनिघातः । उशत इति । वशेः शतरि अदादित्वात् शपो इति 66 सध- "सु- 66 'ग्रहिज्या" इत्यादिना संप्रसारणम् । शतुरनुम: " द्वितीयाया उदात्तत्वम् हु । तान् आहूतान देवान् स्वे स्वकीये स्थे सहस्थाने यत्र ते सह तिष्ठन्ति तत्र मेरय प्रस्थापय । पि स्थ: ” इति तिष्ठते: अधिकरणार्थेपि को द्रष्टव्यः । सध मादस्य- यो : ० " इति सहस्य सधादेशः ॥ ते देवाः संबोध्यन्ते । जंक्षवां- स: पुरोडाशादीन् भक्षितवन्तः अधूनि मधुररसोपेतानि आज्यादीनि प- पिवांसः पीतवन्तः हे वसवः लोकानां वासयितारः यूयं वसूनि धनानि अस्मै यजमानाय शत प्रयच्छतेत्यर्थः । जक्षिवांस इति । लि- डादेशे कसौ लिव्यन्यतरस्याम्” इति अर्धस्लादेशः । 'गमहन' इति उपधालोपः । पपिवांस इत्यत्रापि लिट: वसु: । उभयत्र १ P अ॒स्मै "9 66 1 Observe that Sayana takes जक्षिवांसः and पपिवांसः as vocatives. 66 ८८ 'वस्खे[अ० ९. सू० १०२.]४१७ सप्तमं काण्डम् । ५१७ काजाद्वसाम्” इति इडागमः । वसव इति । “आमन्त्रितस्य च” इति आष्टमिकं सर्वानुदात्तत्वम् ॥ द्वितीया ॥ सुगा व देवाः सद॑ना अकर्म य आज॒ग्म सव॑ने मा जुषाणा: । वह॑माना भरमार्णा: स्वा वसू॑नि॒ वसु॑ घ॒र्म दिवमा रो॑ह॒तानु॑ ॥ ४ ॥ सु॒ऽगा । वः॒ः । दे॒वाः । सद॑ना । अकर्म । ये । आ॒ऽज॒ग्म । सव॑ने । मा॒ । जुषाणाः । वह॑मानाः । भर॑माणः । स्वा । वसू॑नि । वसु॑म् । घ॒र्मम् । दिव॑म् । आ । रोह॒त । अनु॑ ॥ ४ ॥ 66 हे देवाः वः युष्माकं सदना सदनानि स्थानानि सुगा सुगानि सुभ गमनानि सुखेन गन्तव्यानि अकर्म अकार्ष्म । सुपूर्वाद् गमे: 'गमश्च ” इति डः । अत्र सदनेत्यत्रापि “शेश्छन्दसि” इति शेर्लोपः । अकर्मेति । करोते: “ मन्त्रे घस" इति लेर्लुक् । “छन्दस्युभयथा” इति तिङ आर्धधानुकत्वेन ङित्त्वाभावाद् गुण हैं | देवा विशेष्यन्ते । जु- षाणा: हवींषि सेवमानाः तैः प्रीयमाणा वा ये यूयम् ईमां इमानि स- वना सवनानि आजग्म आगताः स्थ । गमेलिंटि मध्यमबहुव- यतः युष्मदर्थं सदनानि चने " 'गमहन" इति उपधालोपः JKA । अकार्ष्म अतः यूयं स्वा स्वानि स्वकीयानि वसूनि धनानि वहमाना: प्रापयन्तः अस्मान् । तथा भरमाणा: पोषयन्तः अस्मदर्थं धनानि हस्तै- र्धारयन्तो वा वसुम् सर्वस्य लोकस्य वासयितारं घर्मम् आदित्यम् आ रोहत आतिष्ठत । अनु अनन्तरं दिवम् धुलोकम् आ रोहत आति- X रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे । अस्मभ्यं धनानि दत्त्वा छत । स्त्रीयं स्थानं गच्छतेत्यर्थः ॥ 66 १ All our MSS. and vaidikas onmit the visarga, cxeej Ce which we follow. २ Pý J omit the visarga. We with Cr. 1 Sáyana's text in S has सवनेमा, i.e. सवना इमा. अथर्वसंहिताभाष्ये तृतीया ॥ यज्ञं य॒ज्ञं ग॑च्छ य॒ज्ञप॑तिं गच्छ । स्वां योनिँ गच्छ॒ स्वाहा॑ ॥ ५ ॥ यज्ञं । य॒ज्ञम् । गच्छ॒ । य॒ज्ञऽप॑तिम् । गच्छ॒ ॥ स्वाम् | योनि॑म् | ग॒च्छ । स्वाहा॑ ॥ ५ ॥ ५१७ हे यज्ञ त्वं यज्ञम् यष्टव्यं परमात्मानं विष्णुं गच्छ येन त्वं प्रतिष्ठितो भवेः । अनन्तरं यज्ञपतिम् यज्ञस्य पालयितारं यजमानं गच्छ फलम- दानेन प्राप्नुहि । “पत्यावैश्वर्ये” इति पूर्वपदमकृतिस्वरत्वम् । " अ- नन्तरं स्वाम् आत्मीयां योनिं गच्छ । योनिः कारणम् सर्वजगत्कारण- भूता परमेश्वरी शक्ति: । तां प्राप्नुहि । स्वाहा स्वाहुतम् इदम् आज्यं तवास्त्विति ॥ चतुर्थी ॥ ए॒ष ते॑ य॒ज्ञो य॑ज्ञपते स॒हस्र॑क्तवाकः | सुवीर्यः स्वाहा॑ ॥ ६ ॥ ए॒षः । ते॒ । य॒ज्ञः । य॒ज्ञ॒ऽपत्ते॒ । स॒हऽसि॑क्तवाकः ॥ सु॒ऽवीये॑ः । स्वाहा॑ ॥ ६ ॥ हे यज्ञपते यजमान एष यज्ञः सहसूक्तवाकः । सूक्तं वक्तीति सूक्तवाक: यथाक्रमं यष्टव्यदेवतानामकीर्तनपरः प्रैषः । तत्सहित एष यज्ञः । अथ वा सूक्तवचनसहितः विविधस्तोत्रकः सुवीर्य: सुबल: शोभनपुत्रपौत्रादि- कर्मयुक्तो वा ते तव । श्रेयसे कल्पताम् इत्यर्थः । स्वाहा स्वाहुतम् इ- दम् आज्यम् अनयंस्तु ॥ पञ्चमी ॥ वष॑हु॒तेभ्यो॒ वष॒डहुतेभ्यः । दे॒वा॑ गातुविदो गा॒ानु॑ वि॒त्वा गा॒तुमि॑त॥७॥ वष॑ट् । हु॒तेभ्यः॑ । वर्षट् । अर्हुतेभ्य: ॥ देवा॑ । गा॒तु॒ऽवि॒दुः । गा॒तुम् । वि॒त्वा । गा॒तुम् । इत ॥ ७ ॥ हुतेभ्यः इष्टेभ्यो देवेभ्यः वषट् | प्रदानवाची वषट् शब्दः । इदम् आ- ज्यं हुतम् अस्तु । अहुतेभ्य: पूर्वम् अनिष्टेभ्यो देवेभ्यो वषट् इदम् आ- ज्यं वषट् हुनम् अस्तु । अस्य संस्थितहोमत्वात् पूर्व हवि:प्रदानेन प्रीणि[अ० ९. सु०१०२.] ४१७ सप्तमं काण्डम् । ५१९ ता अपि देवा हूयन्ते किल किम उत पूर्वम् अहुता देवा इत्युभयत्र वषट्कारप्रयोगः । “नमः स्वस्तिस्वाहा स्वधालंवषड्योगाच्च” इति हु- ताहुतशब्दाभ्यां चतुर्थी । हे गातुविद: गातुर्मार्गस्तं जानाना हे देवा: यूयम् । ४९. “विभाषितं विशेषवचने बहुवचनम्” इति पूर्व- स्यामन्त्रितस्य अविद्यमानत्वनिषेधाद् द्वितीयस्य निघातः । गातुम् मार्ग वित्त्वा लब्ध्वा अस्मदीयं यज्ञं प्रति आगमनकाले येन मार्गेण आगतास्तमेव मार्ग लब्ध्वा गातुम् इत समाप्ते कर्मणि पुनः स्वकीयगृ हगमनाय तमेव मार्ग तेनैव मार्गेण प्रतिनिवर्तध्वम् । विवेति । विदेर्लाभार्थात त्वामत्यये “ एकाच : ०” इति इतिषेधः । ज्ञानार्थात तु निषेधाभावाद् इड्डवत्येव । तस्मादेव वा “अनित्यम् आगमशासनम् इति इडभावः । गातुं वित्त्वा विदित्वा ज्ञात्वेति तत्रार्थः । इतेति । इए गतौ । लोटि मध्यमबहुवचने अदादित्वात् शपो लुक् ॥ "> षष्ठी ॥ मन॑स॒स्पत इ॒मं नो॑ दि॒वि दे॒वेषु॑ य॒ज्ञम् । स्वाहा॑ दि॒वि स्वाहा॑ पृथि॒व्यां स्वाहा॒न्तरि॑ते॒ स्वाहा॒ वाते॑ धा॒ स्वाहा॑ ॥ ८ ॥ मन॑सः । पते॒ । इ॒मम् । नः॒ । दि॒वि । दे॒वेषु॑ । य॒ज्ञम् । स्वाहा॑ । दि॒वि । स्वाहा॑ । पृथि॒व्याम् । स्वाहा॑ । अ॒न्तरि॑क्षे । स्वाहा॑ । वने॑ धाम् । स्वाहा॑ ॥ ८॥ व। हे मनसस्पते सर्वभूतानाम् अन्तरात्मतया मनसोपि पत्ते हे दे- ४“ सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे” इति मनस इति शब्दस्य आमन्त्रितानुप्रवेशाद् मनसस्थत इति षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य “आमन्त्रि- तस्य च” इति षाष्ठिकम् आद्युदात्तत्वम् । नः अस्मदीयम् इमं यज्ञं दिवि धुलोके वर्तमानेषु देवेषु अन्यादिषु धाम् । ॐ पुरुषव्य- त्ययः । धाः धेहि स्थापय । इति स्वाहा सरस्वती । अब्रवीद् इत्यर्थः । मन्त्रमध्यवर्तिनां स्वाहाशब्दानां प्रदानार्थत्वाभावात् । वस्तुतश्च 1 $' तमार्ग तवैव मार्गता. 25' समुदायपष्टया. ५२० अथर्वसंहिताभाष्ये o स्वाहाशब्दस्य वाकर्तृकवचनरूपेर्थे निरुतत्वात् । स्वा स्वकीया प्रजापति- संबन्धिनी वाग् आह अब्रवीत् इति स्वाहाशब्दस्य अर्थ उक्तः । तथा च तैत्तिरीयके वाक्प्रजापत्योरुक्तिप्रत्युक्तिरूपं वाक्यम् एवं श्रूयते । “तं वाग् 'अभ्यवदज्जुहुधीति | क॑स्त्वम् इत्यब्रवीत् । स्वैव ते वाग् इत्यब्रवीत् । सो- "जुहोत् स्वाहेति । तत् स्वाहाकारस्य जन्म” इति [तै॰ ब्रा० २.१.२.३] । एवम् उत्तरे त्रयः स्वाहाशब्दा व्याख्येयाः । अनन्तरं छुपृथिव्यन्तरिक्षलो- केषु अस्मदीयं यज्ञं धाः स्थापयेति सरस्वत्याहेति । ततः इमम् अस्मदीयं यज्ञं वाते सर्वकर्माधारे धाः स्थापय | यस्माद् अयं यज्ञः प्रयुक्तः तत्रैव वाते स्थापय । “वाताद् अध्वर्युर्यज्ञं प्रयुङ्गे” इति श्रुतेः [ तै० ब्रा० ३.३. ९. १२ ] । “मनसस्पतिना देवेन वाताद् यज्ञः प्रयुज्यताम्” इति च [तै ० ब्रा॰ ३. ७. ४.१]। स्वाहा इदम् आज्यं स्वाहुतम् अस्तु इति अन्तिमस्वा- हाशब्दस्य प्रदानार्थता । दिवीति । 'ऊडिदम इति सप्तम्या उदात्तत्वम् । पृथिव्याम् इति । “उदात्तयणो हल्पूर्वात्” इति विभक्तेरु- दात्तत्वम् । धाम् इति । दधातेर्लेटि “बहुलं छन्दसि' इति शपो लुक् । 'तिङां तिङो भवन्ति" इति सिपो मिबादेशः । पः परस्मैपदेषु ” इति इकारलोपः ॐ ॥ " 66 "" ८८ 66 इतञ्च लो- ,, सप्तमी ॥ 66 सं ब॒र्हिर॒क्तं ह॒विषा॑ घृ॒तेन॒ समि॑न्द्रेण॒ वसु॑ना॒ सं म॒रुद्भः । देवैर्विश्वदेवेभिरक्तमिन्द्रं गच्छतु ह॒विः स्वाहा॑ ॥ १ ॥ सम् । ब॒र्हिः । अ॒क्तम् । ह॒विषा॑ । घृ॒तेन॑ । सम् । इन्द्र॑ण । वसु॑ना । सम् । मरुत्ऽभिः । सम् । दे॒वैः । वि॒श्वऽदे॑वेभिः । अ॒क्तम् । इन्द्र॑म् । । ग॒च्छतु । ह॒विः । स्वाहा॑ ॥ १ ॥ बर्हिः स्रुगाद्यासादनस्थानभूतं हविषा पुरोडाशादिना घृतेन आज्येन च समतम् सम्यग् अभ्यतम् अभूत् । ४ अश्रू व्यक्तिमुक्षणादिषु । कर्मणि निष्ठा | तथा वसुना वासकेन वस्त्राख्यदेवसहितेन वा इन्द्रे- 1 So S'. सांब्रवीत् कस्वमसीति is the reading of the vaidikas. 2 S' यशं. स्थाताद्यशं for वाताद् यशः. 3 S' ५२१ ण समक्तम् इत्यनुषङ्गः । मरुद्भिश्च समक्तम् । तथा विश्वंदेवेभिः विश्व- देवैः एतत्संज्ञकैः देवैः गणदेवैः समक्तम् अभूत् । तादृशं सर्वदेवाधिष्ठितं हविरासादनाधारभूतं बर्हिः इन्द्रम् सर्वदेवप्रमुखं गच्छतु प्राप्नोतु । स्वा- हा इदं बर्हिः स्वाहुतम् अस्तु || अष्टमी ॥ [अ० ९. स० १०४.] ४१९ सप्तमं काण्डम् । ० परि॑ि स्तृणीहि॒ परि॑ धेहि॒ि वेदं मा जामिं मौषीरमुया शर्यानाम् । ह॒हो॒तृ॒षद॑नं॒ हरि॑तं हिर॒ण्यये॑ नि॒ष्का ए॒ते यज॑मानस्य लोके ॥ १॥ परि॑ । स्तृ॒णीहि॒ । परि॑ । धे॒हि॒ । वेदि॑म् । मा । जा॒मम् । मो॒षः । अ॒मु॒- या । शया॑नाम् । होतृऽसद॑नम् । हरितम् । हर॒ण्यय॑म् । निष्काः । ए॒ते । यज॑मानस्य । लो के ॥ १ ॥ अत्र आस्तीर्यमाणो दर्भस्तम्बः संबोध्यते । हे दर्भस्तम्व परि स्तृणी- हि वेदिं परित आस्तीर्णो भव आच्छादय वा । & स्तृञ् छादने । त्र्यादिः । एतदेवाह । वेदिं परि धेहि वेदिम् आच्छादय । अ- मुया अनया वेद्या सह शयानाम् तिष्ठन्तीम् । वेद्या यजमानसंमितत्वात् तत्समानाकृतित्वं यजमानस्यास्तीति शयानाम् इत्युक्तम् । शानच् । लसार्वधातुकानुदात्तले धातुस्वरः तम्या याजादेशः । अमुष्यां वेद्याम् । स शीड: । अथ वा । ॐ विषयसप्तमी हु । font द्वितीयाया दिविषये शयानाम् । परिचरन्तीम् इत्यर्थः । यद्वा । याजादेशः । अमूं वेदिं शयानाम् । उपवसन्तीम् इत्यर्थः । जा- मिम् जायत इति जामि: मजा तां बन्धुभूतां यजमानं मा मोषी: । मा हिंसीरित्यर्थः । मुष स्तेये । “माङि लुङ्” । कीशो दर्भ: संबोधितः तं दर्शयति । होतृषदनम् । त्रेति अधिकरणे ल्युट् । दर्भरूपवस्वपेक्षया होता सीदति अ- नपुंसकत्वम् ।दर्भ- हिरण्मयं शोभनवर्ण कदम्बकापेक्षया वा । हरितम् हरिद्वर्ण हिरण्ययम् 1S एतत्संज्ञकैर्देवगणदेवैः. स- वेपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५२९ पृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५३० पृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५३१ पृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५३२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५३३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५३४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५३५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५३६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५३७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५३८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५३९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५४० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५४१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५४२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५४३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५४४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५४५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५४६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५४७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५४८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५४९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५५० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५५१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५५२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५५३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५५४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५५५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५५६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५५७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५५८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५५९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५६० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५६१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५६२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५६३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५६४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५६५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५६६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५६७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५६८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५६९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५७० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५७१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५७२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५७३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५७४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५७५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५७६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५७७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५७८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum template मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५८० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५८१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५८२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५८३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५८४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५८५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५८६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५८७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५८८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५८९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५९० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५९१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५९२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५९३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५९४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५९५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५९६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५९७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५९८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/५९९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६०० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६०१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६०२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६०३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६०४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६०५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६०६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६०७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६०८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६०९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६१० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६११ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६१२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६१३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६१४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६१५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६१६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६१७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६१८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६१९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६२० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६२१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६२२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६२३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६२४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६२५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६२६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६२७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६२८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६२९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६३० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६३१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६३२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६३३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६३४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६३५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६३६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६३७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६३८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६३९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६४० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६४१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६४२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६४३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६४४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६४५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६४६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६४७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६४८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६४९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६५० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६५१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum template मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६५३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६५४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६५५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६५६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६५७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६५८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६५९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६६० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६६१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६६२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६६३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६६४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६६५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६६६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६६७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६६८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६६९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६७० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६७१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६७२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६७३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६७४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६७५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६७६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६७७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६७८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६७९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६८० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६८१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६८२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६८३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६८४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६८५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६८६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६८७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६८८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६८९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६९० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६९१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६९२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६९३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६९४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६९५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६९६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६९७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६९८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/६९९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७०० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७०१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७०२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७०३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७०४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७०५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७०६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७०७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७०८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७०९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७१० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७११ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७१२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७१३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७१४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७१५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७१६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७१७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७१८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७१९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७२० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७२१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७२२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७२३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७२४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७२५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७२६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७२७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७२८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७२९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७३० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७३१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७३२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७३३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७३४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७३५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७३६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७३७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७३८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७३९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७४० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७४१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७४२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७४३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७४४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७४५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७४६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७४७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७४८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७४९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७५० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७५१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७५२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७५३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७५४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७५५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७५६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७५७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७५८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७५९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७६० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७६१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७६२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७६३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७६४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७६५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७६६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७६७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७६८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७६९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७७० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७७१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७७२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७७३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७७४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७७५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७७६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७७७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७७८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७७९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७८० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७८१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७८२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७८३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७८४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७८५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७८६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७८७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७८८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७८९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७९० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७९१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७९२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७९३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७९४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७९५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७९६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७९७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७९८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:अथर्ववेदसंहिता-भागः २.pdf/७९९