सङ्गीतरत्नाकरः/स्वरगताध्यायः

सङ्गीतरत्नाकरः‎

प्रथमः स्वरगताध्यायः: तत्रादिमं पदार्थसंग्रहाख्यं प्रकरणम्; ब्रह्मग्रन्थिजमारुतानुगतिना चित्तेन हृत्पङ्कजे; सूरीणामनु रञ्जकः श्रुतिपदं योऽयं स्वयं राजते ।; यस्माद् ग्रामविभागवर्णरचनाऽलङ्कारजातिक्रमो; वन्दे नादतनुं तमुद्धुरजगद्गीतं मुदे शङ्करम् १; अस्ति स्वस्तिगृहं वंशः श्रीमत्काश्मीरसंभवः ।; ऋषेर्वृषगणाज्जातः कीर्त्तिक्षालितदिङ्मुखः २; यज्वभिर्धर्मधीधुर्यैर्वेदसागरपारगैः ।; यो द्विजेन्द्रैरलञ्चक्रे ब्रह्मभिर्भूगतैरिव ३; तत्राभूद्भास्करप्रख्यो भास्करस्तेजसां निधिः ।; अलङ्कर्तुं दक्षिणाशां यश्चक्रे दक्षिणाऽयनम् ४; तस्याभूत्तनयः प्रभूतविनयः श्रीसोढलः प्रौढधी-; र्येन श्रीकरणप्रवृद्धविभवं भूवल्लभं भिल्लमम् ।; आराध्याखिललोकशोकशमनीकीर्त्तिः समासादिता; जैत्रे जैत्रपदं न्यधायि महती श्रीसिङ्घणे श्रीरपि ५; एकः क्ष्मावलये क्षितीश्वरमिलन्मौलीन्द्रनीलावलि-; प्रोदञ्चद्द्युतिचित्रिताङ्घ्रिनखरश्रेणिर्नृपालाग्रणीः ।; श्रीमत्सिङ्घणदेव एव विजयी यस्य प्रतापानलो; विश्वव्याप्यपि दन्दहीति हृदयान्येव द्विषामुद्धुरः ६; तं प्रसाद्य सुधीधुर्यो गुणिनं गुणरागिणम् ।; गुणग्रामेण यो विप्रानुपकारैरतीतृपत् ७; ददौ न किं न किं जज्ञौ न दधौ कां च सम्पदम् ।; कं धर्मं विदधौ नैष न बभौ कैर्गुणैरयम् ८; तस्माद्दुग्धाम्बुधेर्जातः शार्ङ्गदेवः सुधाकरः ।; उपर्युपरि सर्वान्यः सुदौदार्यस्फुरत्करः ९; कृतगुरुपदसेवः प्रीणिताशेषदेवः; कलितसकलशास्त्रः पूजिताशेषपात्रः ।; जगति विततकीर्त्तिर्मन्मथोदारमूर्तिः; प्रचुरतरविवेकः शार्ङ्गदेवोऽयमेकः १०; नानास्थानेषु संभ्रान्ता परिश्रान्ता सरस्वती ।; सहवासप्रिया शश्वद्विश्राम्यति तदालये ११; स विनोदैकरसिको भाग्यवैदग्ध्यभाजनम् ।; धनदानेन विप्राणामार्तिं संहृत्य शाश्वतीम् १२; जिज्ञासूनां च विद्याभिर्गदार्तानां रसायनैः ।; अधुनाऽखिललोकानां तापत्रयजिहीर्षया १३; शाश्वताय च धर्माय कीर्त्त्यै निःश्रेयसाप्तये ।; आविष्करोति संगीतरत्नाकरमुदारधीः १४; सदाशिवः शिवा ब्रह्मा भरतः कश्यपो मुनिः ।; मतङ्गो याष्टिको दुर्गाशक्तिः शार्दूलकोहलौ १५; विशाखिलो दत्तिलश्च कम्बलोऽश्वतस्तथा ।; वायुर्विश्वावसू रम्भाऽर्जुनो नारदतुम्बुरू १६; आञ्जनेयो मातृगुप्तो रावणो नन्दिकेश्वरः ।; स्वातिर्गणो बिन्दुराजः क्षेत्रराजश्च राहुलः १७; रुद्रटो नान्यभूपालो भोजभूवल्लभस्तथा ।; परमर्दी च सोमेशो जगदेकमहीपतिः १८; व्याख्यातारो भारतीये लोल्लटोद्भटशङ्कुकाः ।; भट्टाभिनवगुप्तश्च श्रीमत्कीर्त्तिधरः परः १९; अन्ये च बहवः पूर्वे ये संगीतविशारदाः ।; अगाधबोधमन्थेन तेषां मतपयोनिधिम् २०; निर्मथ्य श्रीशार्ङ्गदेवः सारोद्धारमिमं व्यधात् ।; गीतं वाद्यं तथा नृत्तं त्रयं संगीतमुच्यते २१; मार्गो देशीति तद् द्वेधा तत्र मार्गः स उच्यते ।; यो मार्गितो विरिञ्च्याद्यैः प्रयुक्तो भरतादिभिः २२; देवस्य पुरतः शंभोर्नियताभ्युदयप्रदः ।; देशे देशे जनानां यद्रुच्या हृदयरञ्जकम् २३; गीतं च वादनं नृत्तं तद्देशीत्यभिधीयते ।; नृत्तं वाद्यानुगं प्रोक्तं वाद्यं गीतानुवर्ति च २४; अतो गीतं प्रधानत्वादत्रादावभिधीयते ।; सामवेदादिदं गीतं संजग्राह पितामहः २५; गीतेन प्रीयते देवः सर्वज्ञः पार्वतीपतिः ।; गोपीपतिरनन्तोऽपि वंशध्वनिवशं गतः २६; सामगीतिरतो ब्रह्मा वीणाऽऽसक्ता सरस्वती ।; किमन्ये यक्षगन्धर्वदेवदानवमानवाः २७; अज्ञातविषयास्वादो बालः पर्यङ्किकागतः ।; रुदन्गीतामृतं पीत्वा हर्षोत्कर्षं प्रपद्यते २८; वनेचरस्तृणाहारश्चित्रं मृगशिशुः पशुः ।; लुब्धो लुब्धकसङ्गीते गीते यच्छति जीवितम् २९; तस्य गीतस्य माहाऽऽत्म्यं के प्रशंसितुमीशते ।; धर्मार्थकाममोक्षाणामिदमेवैकसाधनम् ३०; तत्र स्वरगताध्याये प्रथमे प्रतिपाद्यते ।; शरीरं नादसंभूतिः स्थानानि श्रुतयस्तथा ३१; ततः शुद्धाः स्वराः सप्त विकृता द्वादशाप्यमी ।; कुलानि जातयो वर्णा द्वीपान्याषं च दैवतम् ३२; छन्दांसि विनियोगाश्च स्वराणां श्रुतिजातयः ।; ग्रामाश्च मूर्छनास्तानाः शुद्धाः कूटाश्च संख्यया ३३; प्रस्तारः खण्डमेरुश्च नष्टोद्दिष्टप्रबोधकः ।; स्वरसाधारणं जातिसाधारणमतः परम् ३४; काकल्यन्तरयोः सम्यक्प्रयोगो वर्णलक्षणम् ।; त्रिषष्टिरप्यलङ्कारास्त्रयोदशविधं ततः ३५; जातिलक्ष्म ग्रहांशादि कपालानि च कम्बलम् ।; नानाविधा गीतयश्चेत्येतावान्वस्तुसंग्रहः ३६; अथ रागविवेकाख्येऽध्याये वक्ष्यामहे क्रमात् ।; ग्रामरागांश्चोपरागान्रागान्भाषा विभाषिकाः ३७; ततोऽप्यन्तरभाषाश्च रागाङ्गाण्यखिलान्यपि ।; भाषाऽङ्गाण्यप्युपाङ्गानि क्रियाङ्गाणि च तत्त्वतः ३८; ततः प्रकीर्णकाध्याये तृतीये कथयिष्यते ।; वागेयकारो गान्धर्वः स्वरादिर्गायनस्तथा ३९; गायनी गुणदोषाश्च तयोः शब्दभिदास्तथा ।; गुणदोषाश्च शब्दस्य शारीरं तद्गुणास्तथा ४०; तद्दोषा गमकः स्थाया आलप्तिर्वृन्दलक्षणम् ।; ततः प्रबन्धाध्याये तु धातवोऽङ्गानि जातयः ४१; प्रबन्धानां द्विधा सूडः शुद्धश्छायालगस्तथा ।; आलिक्रमप्रबन्धाश्च सूडस्था आलिसंश्रयाः ४२; विप्रकीर्णास्ततश्छायालगसूडसमाश्रिताः ।; गीतस्था गुणदोषाश्च वक्ष्यन्ते शार्ङ्गसूरिणा ४३; तालाध्याये पञ्चमे तु मार्गतालाः कलास्तथा ।; पाता मार्गाश्च चत्वारस्तथा मार्गकलाऽष्टकम् ४४; गुरुलघ्वादिमानं चैककलत्वादयो भिदाः ।; पादभागास्तथा मात्रास्ताले पातकलाविधिः ४५; अङ्गुलीनां च नियमो भेदा युग्मादयस्तथा ।; परिवर्तो लयास्तेषां यतयो गीतकानि च ४६; छन्दकादीनि गीतानि तालाङ्गनिचयस्तथा ।; गीताङ्गानि च वक्ष्यन्ते देशीतालाश्च तत्त्वतः ४७; निःशङ्कशार्ङ्गदेवेन तालानां प्रत्ययास्तथा ।; षष्ठे नानाविधं वाद्यमध्याये कथयिष्यते ४८; सप्तमे नर्तनं नानारसभावाः क्रमेण च ।; इति प्रथमे स्वराध्याये पदार्थसंग्रहाख्यमादिमं प्रकरणम् १; अथ द्वितीयं पिण्डोत्पत्तिप्रकरणम् ।

गीतं नादात्मकं वाद्यं नादव्यक्त्या प्रशस्यते ।

तद्द्वयानुगतं नृत्तं नादाधीनमतस्त्रयम् १

नादेन व्यज्यते वर्णः पदं वर्णात्पदाद्वचः ।

वचसो व्यवहारोऽयं नादाधीनमतो जगत् २

आहतोऽनाहतश्चेति द्विधा नादो निगद्यते ।

सोऽयं प्रकाशते पिण्डे तस्मात्पिण्डोऽभिधीयते ३

अस्ति ब्रह्म चिदानन्दं स्वयंज्योतिर्निरञ्जनम् ।

ईश्वरं लिङ्गमित्युक्तमद्वितीयमजं विभुः ४

निर्विकारं निराकारं सर्वेश्वरमनश्वरम् ।

सर्वशक्ति च सर्वज्ञम् तदंशा जीवसंज्ञकाः ५

अनाद्यविद्योपहिता यथाऽग्नेर्विस्फुलिङ्गकाः ।

दार्वाद्युपाधिसंभिन्नास्ते कर्मभिरनादिभिः ६

सुखदुःखप्रदैः पुण्यपापरूपैर्नियन्त्रिताः ।

तत्तज्जातियुतं देहमायुर्भोगं च कर्मजम् ७

प्रतिजन्म प्रपद्यन्ते तेषामस्त्यपरं पुनः ।

सूक्ष्मं लिङ्गशरीरम् तदामोक्षादक्षयं मतम् ८

सूक्ष्मभूतेन्द्रियप्राणावस्थात्मकमिदं विदुः ।

जीवानामुपभोगाय जगदेतत्सृजत्यजः ९

स आत्मा परमात्मा च विश्रान्त्यै संहरत्यथ ।

तदेतत्सृष्टिसंहारं प्रवाहानादि संमतम् १०

ते जीवा नात्मनो भिन्ना भिन्नं वा नात्मनो जगत् ।

शक्त्या सृजन्नभिन्नौऽसौ सुवर्णं कुण्डलादिव ११

सृजत्यविद्ययेत्यन्ये यथा रज्जुर्भुजङ्गमम् ।

आत्मनः पूर्वमाकाशस्ततो वायुस्ततोऽनलः १२

अनलाज्जलमेतस्मात्पृथिवी समजायत ।

महाभूतान्यमून्येषा विराजो ब्रह्मणस्तनुः १३

ब्रह्म ब्रह्माणमसृजत्तस्मै वेदान्प्रदाय च ।

भौतिकं वेदशब्देभ्यः सर्जयामास तेन तत् १४

तदाज्ञयासृजद् ब्रह्मा मनसैव प्रजापतीन् ।

तेभ्यस्तु रैतसी सृष्टिः शरीराणां निरूप्यते १५

स्वेदोद्भेदजराय्वण्डहेतुभेदाच्चतुर्विधम् ।

देहं यूकादिनः स्वेदादुद्भेदात्तु लतादिनः १६

जरायोर्मानुषादीनामण्डात्तु विहगादिनः ।

तत्र नादोपयोगित्वान्मानुषं देहमुच्यते १७

क्षेत्रज्ञः स्थित आकाश आकाशाद्वायुमागतः ।

वायोर्षूमं ततश्चाभ्रमभ्रान्मेघेऽवतिष्ठते १८

आहुत्याप्यायितो ग्रस्तरसो ग्रीष्मे च भानुभिः ।

भानुर्मेघे धनरसं निधत्ते तं वलाहकः १९

यदा वर्षति वर्षेण सह जीवस्तदा भुवः ।

वनस्पत्योषधीर्जाताः संक्रामत्यविलक्षितः २०

ताभ्योऽन्नं जातमन्नं तत्पुरुषैः शुक्लतां गतम् ।

शुद्धार्तवाया योषाया निषिक्तं स्मरमन्दिरे २१

सहार्तवेन शुद्धं चेद्गर्भाशयगतं भवेत् ।

जीवकर्मप्रेरितं तद् गर्भमारभते तदा २२

द्रवत्वं प्रथमे मासि कललाख्यं प्रजायते ।

द्वितीये तु घनः पिण्डः पेशीषद्धनमर्बुदम् २३

पुंस्त्रीनपुंसकानां स्युः प्रागवस्थाः क्रमादिमाः ।

तृतीये त्वङ्कुराः पञ्च कराङ्घ्रिशिरसो मताः २४

अङ्गप्रत्यङ्गभागाश्च सूक्ष्माः स्युर्युगपत्तदा ।

विहाय श्मश्रुदन्तादीञ्जन्मानन्तरसंभवान् २५

एषा प्रकृतिरन्या तु विकृतिः संमता सताम् ।

चतुर्थे व्यक्तता तेषां भावानामपि जायते २६

पुंसां शौर्यादयो भावा भीरुत्वाद्यास्तु योषिताम् ।

नपुंसकानां संकीर्णा भवन्तीति प्रचक्षते २७

मातृजं चास्य हृदयं विषयानभिकाङ्क्षति ।

अतो मातुर्मनोऽभीष्टं कुर्याद्गर्भसमृद्धये २८

तां च द्विहृदयां नारीमाहुर्दौहृविनीं बुधाः ।

अदानाद्दोहदानां स्युर्गर्भस्य व्यङ्गतादयः २९

मातुर्यद्विषयालाभस्तदार्तो जायते सुतः ।

गर्भः स्यादर्थवान्भोगी दोहदाद्राजदर्शने ३०

अलङ्कारेषु ललितो धर्मिष्ठस्तापसाश्रमे ।

देवतादर्शने भक्तो हिंस्रो भुजगदर्शने ३१

गोधाशने तु निद्रालुर्बली गोमांसभक्षणे ।

माहिषे शुकरक्ताक्षं लोमशं सूयते सुतम् ३२

प्रबुद्धं पञ्चमे चित्तं मांसशोणितपुष्टता ।

षष्ठेऽस्थिस्नायुनखरकेशरोमविविक्तता ३३

बलवर्णौ चोपचितौ सप्तमे त्वङ्गपूर्णता ।

पाल्यन्तरितहस्ताभ्यां श्रोत्ररन्ध्रे पिधाय सः ३४

उद्विग्नो गर्भसंवासादास्ते गर्भाशयान्वितः ।

स्मरन्पूर्वानुभूताः स नानाजातीश्च यातनाः ३५

मोक्षोपायमभिध्यायन्वर्ततेऽभ्यासतत्परः ।

अष्टमे त्वक्स्मृती स्यातामोजश्चैतच्च हृद्भवम् ३६

शुद्धमापीतरक्तं च निमित्तं जीविते मतम् ।

पुनरम्बां पुनर्गर्भं चञ्चलं तत्प्रधावति ३७

अतो जातोऽष्टमे मासि न जीवत्योजसोज्झितः ।

किंचित्कालमवस्थानं संस्कारात्खण्डिताङ्गवत् ३८

समयः प्रसवस्य स्यान्मासेषु नवमादिषु ।

मातू रसवहां नाडीमनुबद्धा पराऽभिधा ३९

नाभिस्थनाडी गर्भस्य मात्राहाररसावहा ।

कृताञ्जलिर्ललाटेऽसौ मातृपृष्ठमभि स्थितः ४०

अध्यास्ते संकुचद्गात्रो गर्भं दक्षिणपार्श्वगः ।

वामपार्श्वस्थिता नारी क्लीबं मध्यस्थितं मतम् ४१

क्रियतेऽधःशिराः सूतिमारुतैः प्रबलैस्ततः ।

निःसार्यते रुजद्गात्रो यन्त्रच्छिद्रेण बालकः ४२

जातमात्रस्य तस्याथ प्रवृत्तिः स्तन्यगोचरा ।

प्राग्जन्मबोधसंस्काराविति जीवस्य नित्यता ४३

भावाः स्युः षड्विधास्तस्य मातृजाः पितृजास्तथा ।

रसजा आत्मजाः सत्त्वसंभवाः सात्म्यजास्तथा ४४

मृदवः शोणितं मेदो मज्जा प्लीहा यकृद् गुदम् ।

हृन्नाभीत्येवमाद्यास्तु भावा मातृभवा मताः ४५

श्मश्रुलोमकचाः स्नायुसिराधमनयो नखाः ।

दशनाः शुक्लमित्याद्याः स्थिराः पितृसमुद्भवाः ४६

शरीरोपचयो वर्णो वृद्धिः सुप्तिर्बलं स्थितिः ।

अलोलुपत्वमुत्साह इत्यादीन्रसजान्विदुः ४७

इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं धर्माधर्मौ च भावना ।

प्रयत्नो ज्ञानमायुश्चेन्द्रियाणीत्यात्मजा मताः ४८

ज्ञानेन्द्रियाणि श्रवणं स्पर्शनं दर्शनं तथा ।

रसनं घ्राणमित्याहुः पञ्च तेषां तु गोचराः ४९

शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गन्ध इति क्रमात् ।

वाक्कराङ्घ्रिगुदोपस्थानाहुः कर्मेन्द्रियाणि तु ५०

वचनादानगमनविसर्गरतयः क्रमात् ।

क्रियास्तेषां मनो बुद्धिरित्यन्तःकरणद्वयम् ५१

सुखं दुःखं च विषयौ विज्ञेयौ मनसः क्रिया ।

स्मृतिभ्रान्तिविकल्पाद्या धियोऽध्यवसितिर्मता ५२

ब्रह्मयोनीनीन्द्रियाणि भौतिकान्यपरे जगुः ।

सत्त्वाख्यमन्तःकरणं गुणभेदात्त्रिधा मतम् ५३

सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः सत्त्वात्तु सात्त्विकात् ।

आस्तिक्यशुद्धधर्मैकरुचिप्रभूतयो मताः ५४

सत्त्वात्तु राजसाद्भावाः कामक्रोधमदादयः ।

निद्राऽऽलस्यप्रमादार्तिवञ्चनाद्यास्तु तामसात् ५५

प्रसन्नेन्द्रियताऽऽरोग्यानालस्याद्यास्तु सात्म्यजाः ।

देहो भूतात्मकस्तस्मादादत्ते तद्गुणानिमान् ५६

शब्दं श्रोत्रं सुषिरतां वैविक्त्यं सूक्ष्मबोद्धृताम् ।

बिलं च गगनाद्वायोः स्पर्शं च स्पर्शनेन्द्रियम् ५७

उत्क्षेपणमवक्षेपाकुञ्चने गमनं तथा ।

प्रसारणमितीमानि पञ्च कर्माणि रूक्षताम् ५८

प्राणापानौ तथा व्यानसमानोदानसंज्ञकान् ।

नागं कूर्म च कृकरं देवदत्तम् धनञ्जयम् ५९

दशेति वायुविकृतीस्तथा गृह्णाति लाघवम् ।

तेषां मुख्यतमः प्राणो नाभिकन्दादधः स्थितः ६०

चरत्यास्ये नासिकयोर्नाभौ हृदयपङ्कजे ।

शब्दोच्चारणनिःश्वासोच्छ्वासकासादिकारणम् ६१

अपानस्तु गुदे मेढ्रे कटीजङ्घोदरेषु च ।

नाभिकन्दे वङ्क्षणयोरूरुजानुनि तिष्ठति ६२

अस्य मूत्रपुरीषादिविसर्गः कर्म कीर्तितः ।

व्यानोऽक्षिश्रोत्रगुल्फेषु कट्यां घ्राणे च तिष्ठति ६३

प्राणापानधृतित्यागग्रहणाद्यस्य कर्म च ।

समानो व्याप्य निखिलं शरीरं वह्निना सह ६४

द्विसप्ततिसहस्रेषु नाडीरन्ध्रेषु संचरन् ।

भुक्तपीतरसान्सम्यगानयन्देहपुष्टिकृत् ६५

उदानः पादयोरास्ते हस्तयोरङ्गसन्धिषु ।

कर्मास्य देहोन्नयनोत्क्रमणादि प्रकीर्तितम् ६६

त्वगादिधातूनाश्रित्य पञ्च नागादयः स्थिताः ।

उद्गारादि निमेषादि क्षुतप्रभृति च क्रमात् ६७

तन्द्राप्रभृति शोफादि तेषां कर्म प्रकीर्तितम् ।

अग्नेस्तु लोचनं रूपं पित्तं पाकं प्रकाशताम् ६८

अमर्षं तैक्ष्ण्यमूष्माणमोजस्तैजश्च शूरताम् ।

मेधावितां तथादत्ते जलात्तु रसनं रसम् ६९

शैत्यं स्नेहं द्रवं स्वेदं मूत्रादि मृदुतामपि ।

भूमेर्घ्राणेन्द्रियं गन्धं स्थैर्यं धैर्यं च गौरवम् ७०

श्मश्रुकेशानखं दन्तानस्थ्याद्यन्यच्च कर्कशम् ।

वातादिधातुप्रकृतिर्व्योमादिप्रकृतिस्तथा ७१

सप्तधा सात्त्विको यश्च ब्रह्मेन्द्रयमविग्रहः ।

वारुणश्चाथ कौबेर आर्षो गान्धर्वविग्रहः ७२

राजसः षड्विधो यश्च पैशाचो राक्षसस्तथा ।

आसुरः शाकुनः सार्पः प्रेतदेहस्तथा परः ७३

तामसस्त्रिविधो यश्च पशुमत्स्याङ्घ्रिपाकृतिः ।

तेषां लक्ष्माणि न ब्रूमो ग्रन्थविस्तरकातराः ७४

पिण्डस्याहुः षडङ्गानि शिरः पादौ करौ तथा ।

मध्यं चेति अथ वक्ष्यन्ते प्रत्यङ्गान्यखिलान्यपि ७५

त्वचः सप्त कलाः सप्त स्नायुश्लेष्मजरायुभिः ।

छन्नाः कोशाग्निभिः पक्वास्ता धातूनन्तरान्तरा ७६

सीमभूताश्च धातूनां काष्ठसारोपमा मताः ।

आद्या मांसधरा मांसे सिरा धमनयस्तथा ७७

स्नायुस्रोतांसि रोहन्ति पङ्के पङ्कजकन्दवत् ।

असृङ्मेदः श्लेष्मशकृत्पित्तशुक्लधराः पराः ७८

त्वगसृङ्मांसमेदोऽस्थिमज्जशुक्राणि धातवः ।

सप्त स्युस्तत्र चोक्ता त्वग्रक्तं जाठरवह्निना ७९

पक्वाद्भवेदन्नरसादेवं रक्तादिभिः परे ।

स्वस्वकोशाग्निना पक्वैर्जन्यन्ते धातवः क्रमात् ८०

रक्तश्लेष्मामपित्तानां पक्वस्य मरुतस्तथा ।

मूत्रस्य चाश्रयाः सप्त क्रमादाशयसंज्ञकाः ८१

गर्भाशयोऽष्टमः स्त्रीणां पित्तपक्वाशयान्तरे ।

प्रसन्नाभ्यां कफासृग्भ्यां हृदयं पङ्कजाकृति ८२

सुषिरं स्यादधोवक्त्रं यकृत्प्लीहान्तरस्थितम् ।

एतच्च चेतनस्थानं तदस्मिंस्तमसावृते ८३

निमीलति स्वपित्यात्मा जागर्ति विकसत्यपि ।

द्वेधा स्वप्नसुषुप्तिभ्यां स्वापो बाह्येन्द्रियाणि चेत् ८४

लीयन्ते हृदि जागर्ति चित्तं स्वप्नस्तदोच्यते ।

मनश्चेल्लीयते प्राणे सुषुप्तिः स्यात्तदात्मनः ८५

स्वमपीतः परात्मानं स्वपित्यात्मेत्यतो मतः ।

श्रवणे नयने नासे वदनं गुदशेफसी ८६

बहिर्मलवहानि स्युर्नव स्रोतांसि देहिनाम् ।

स्त्रीणां त्रीण्यधिकानि स्युः स्तनयोर्द्वे भगेऽसृजः ८७

अस्थिस्नायुसिरामांसस्थानि जालानि षोडश ।

षट् कूर्चाः करयोरङ्घ्र्योः कन्धरायां च मेहने ८८

पार्श्वयोः पृष्ठवंशस्य चतस्रो मांसरज्जवः ।

सीवन्यः पञ्च शिरसि द्वे जिह्वालिङ्गयोर्मते ८९

चतुर्दशाष्टादश वा संमता अस्थिराशयः ।

अस्थ्नां शरीरे संख्या स्यात्षष्टियुक्तं शतत्रयम् ९०

वलयानि कपालानि रुचकास्तरुणानि च ।

नलकानीति तान्याहुः पञ्चधास्थीनि सूरयः ९१

त्रीण्येवास्थिशतान्यत्र धन्वन्तरिरभाषत ।

द्वे शते त्वस्थिसन्धीनां स्यातामत्र दशोत्तरे ९२

कोरकाः प्रतरास्तुन्नाः सीवन्यः स्युरुलूखलाः ।

सामुद्गा मण्डलाः शङ्खावर्ता वायसतुण्डकाः ९३

इत्यष्टधा समुद्दिष्टा मुनीन्द्रैरस्थिसन्धयः ।

पेशीस्नायुसिरासन्धिसहस्रद्वितयं मतम् ९४

नव स्नायुशतानि स्युश्चतुर्धा स्नायवो मताः ।

प्रतानवत्यः सुषिराः कण्डराः पृथुलास्तथा ९५

बन्धनैर्बहुभिर्बद्धा भूरिभारक्षमा भवेत् ।

नौरम्भसि यथा स्नायुशतबद्धा तनुस्तथा ९६

पञ्च पेशीशतान्याहुः शरीरस्थानि सूरयः ।

अधिका विंशतिः स्त्रीणां तत्र स्युः स्तनयोर्दश ९७

यौवने ताः प्रवर्धन्ते दश योनौ तु तत्र च ।

द्वे अन्तः प्रसृते बाह्ये द्वे तिस्रो गर्भमार्गगाः ९८

शङ्खनाभ्याकृतिर्योनिस्त्र्यावर्ताऽत्र तृतीयके ।

आवर्ते गर्भशय्याऽस्ति पित्तपक्वाशयान्तरे ९९

रोहिताभिधमत्स्यस्य सदृशी तत्र पेशिका ।

शुक्रार्तवप्रवेशिन्यस्तिस्रः प्रच्छादिका मताः १००

सिराधमनिकानां तु लक्षाणि नवविंशतिः ।

सार्धानि स्युर्नवशती षट्पञ्चाशद्युता तथा १०१

दश मूलसिरा ओजोवाहिन्यो हृदयाश्रयाः ।

द्व्यङ्गुलं चाङ्गुलदलं यवं यवदलं तथा १०२

गत्वा द्रुमदलस्येव सीवन्यः प्रतता यदा ।

भिद्यन्ते तास्तदा सप्त शतानि परिसंख्यया १०३

तासु जिह्वास्थिते द्वे द्वे वाग्रसज्ञानकारणे ।

घ्राणे गन्धवहे द्वे द्वे मेषोन्मेषकृतौ दृशोः १०४

श्रोत्रयोः शब्दवाहिन्यौ तासु द्वे शार्ङ्गिणोदिते ।

धमन्यो रसवाहिन्यश्चतुर्विंशतिरीरिताः १०५

कुल्याभिरिव केदारास्ताभिर्देहोऽभिवर्धते ।

एताः प्रतिष्ठिता नाभ्यां चक्रनाभावरा इव १०६

ऊर्ध्वं दश दशाधस्ताच्चतस्रस्तिर्यगायताः ।

ऊर्ध्वगा हृदयं प्राप्ताः प्रतायन्ते पृथक् त्रिधा १०७

वातं पित्तं कफं रक्तं रसं द्वे द्वे विमुञ्चतः ।

शब्दं रूपं रसं गन्धं द्वे द्वे तत्रावगच्छतः १०८

द्वे द्वे च भाषणं घोषं स्वापं बोधं च रोदनम् ।

कुर्वाते द्वे नरे शुक्लं स्तन्यं तु स्रवतः स्त्रियाम् १०९

अधोगता अपि त्रेधा पृथक्पक्वाशयस्थिताः ।

प्रवर्तयन्ति तत्राद्या दश वातादि पूर्ववत् ११०

अन्नं भुक्तं धमन्यौ द्वे वहतोऽम्बुसमाश्रयात् ।

तोयं मूत्रं बलं द्वे द्वे नारीणामार्तवं त्विमे १११

विमुञ्चतो द्वे स्रोतांसि द्वे स्थूलान्त्रान्विते शकृत् ।

स्वेदं समर्पयन्त्यष्टौ तिरश्च्यो बहुधा मताः ११२

रोमकूपेषु सन्त्यासां मुखानि स्वेदमुक्तये ।

प्रवेशयन्ति चाभ्यङ्गलेपादिप्रभवान्रसान् ११३

जीवस्थानानि मर्माणि शतं सप्तोत्तरं विदुः ।

सार्धकोटित्रयं रोम्णां श्मश्रुकेशास्त्रिलक्षकाः ११४

स्रोतःसिराश्मश्रुकेशैः सह रोम्णां तु कोटयः ।

चतुःपञ्चाशदाख्याताः सप्तषष्ट्या च सार्धया ११५

लक्षाणां संहितामानं जलादेरधुनोच्यते ।

दशाञ्जलि जलं ज्ञेयं रसस्याञ्जलयो नव ११६

रक्तस्याष्टौ पुरीषस्य सप्त स्युः श्लेष्मणस्तु षट् ।

पित्तस्य पञ्च चत्वारो मूत्रस्याञ्जलयस्त्रयः ११७

वसाया मेदसो द्वौ तु मज्ज्ञ एकोऽञ्जलिर्मतः ।

अर्धाञ्जलिः शिरोमज्जा श्लेष्मसारो बलं तथा ११८

इति प्रत्यङ्गसंक्षेपो विस्तरस्त्विह तत्त्वतः ।

अस्मद्विरचितेऽध्यात्मविवेके वीक्ष्यतां बुधैः ११९

गुदलिङ्गान्तरे चक्रमाधाराख्यं चतुर्दलम् ।

परमः सहजस्तद्वदानन्दो वीरपूर्वकः १२०

योगानन्दश्च तत्र स्यादैशानादिवले फलम् ।

अस्ति कुण्डलिनी ब्रह्मशक्तिराधारपङ्कजे १२१

आब्रह्मरन्ध्रमृजुतां नीतेयममृतप्रदा ।

स्वाषिष्ठानं लिङ्गमूले षट्पत्रं चक्रमस्य च १२२

पूर्वादिषु दलेष्वाहुः फलान्येतान्यनुक्रमात् ।

प्रश्रयः क्रूरता गर्वनाशो मूर्च्छा ततः परम् १२३

अवज्ञा स्यादविश्वासः कामशक्तेरिदं गृहम् ।

नाभौ दशदलं चक्रं मणिपूरकसंज्ञितम् १२४

सुषुप्तिरत्र तृष्णा स्यादीर्ष्या पिशुनता तथा ।

लज्जा भयं घृणा मोहः कषायोऽथ विषादिता १२५

क्रमात्पूर्वादिपत्रे तु स्याद्भानुभवनं च तत् ।

हृदयेऽनाहतं चक्रं शिवस्य प्रणवाकृतेः १२६

पूजास्थानं तदिच्छन्ति दलैर्द्वादशभिर्युतम् ।

लौल्यप्रणाशः प्रकटो वितर्कोऽप्यनुतापिता १२७

आशा प्रकाशश्चिन्ता च समीहा समता ततः ।

क्रमेण दम्भो वैकल्यं विवेकोऽहंकृतिस्तथा १२८

फलान्येतानि पूर्वादिदलस्थस्यात्मनो जगुः ।

कण्ठेऽस्ति भारतीस्थानं विशुद्धिः षोडशच्छदम् १२९

तत्र प्रणव उद्गीथो हुंफड् वषडथ स्वधा ।

स्वाहा नमोऽमृतं सप्त स्वराः षड्जादयो विषम् १३०

इति पूर्वादिपत्रस्थे फलान्यात्मनि षोडश ।

ललनाख्यं घण्टिकायां चक्रं द्वादशपत्रकम् १३१

मदो मानस्ततः स्नेहः शोकः स्वेदश्च लुब्धता ।

अरतिः संभ्रमश्चोर्मिः श्रद्धातोषोपरोधिताः १३२

फलानि ललनाचक्रे स्युः पूर्वादिदलेष्विति ।

भ्रूमध्ये त्रिदलं चक्रमाज्ञासंज्ञं फलानि तु १३३

आविर्भावाः सत्त्वरजस्तमसां क्रमतो मताः ।

ततोऽप्यस्ति मनश्चक्रं षड्दलं तत्फलानि तु १३४

स्वप्नो रसोपभोगश्च घ्राणं रूपोपलम्भनम् ।

स्पर्शनं शब्दबोधश्च पूर्वादिषु दलेष्विति १३५

ततोऽपि षोडशदलं सोमचक्रमितीरितम् ।

दलेषु षोडशस्वस्य कलाः षोडश संस्थिताः १३६

कृपा क्षमार्जवं धैर्यं वैराग्यं धृतिसंमदौ ।

हास्यं रोमाञ्चनिचयो ध्यानाश्रु स्थिरता ततः १३७

गाम्भीर्यमुद्यमोऽच्छत्वमौदार्यैकाग्रते क्रमात् ।

फलान्युद्यन्ति जीवस्य पूर्वादिदलगामिनः १३८

चक्रं सहस्रपत्रं तु ब्रह्मरन्ध्रे सुधाधरम् ।

तत्सुधासारधाराभिरभिवर्धयते तनुम् १३९

अनाहतदले पूर्वेऽष्टमे चैकादशे तथा ।

द्वादशे च स्थितो जीवो गीतादेः सिद्धिमृच्छति १४०

चतुर्थषष्ठदशमैर्दलैर्गीतादि नश्यति ।

विशुद्धेरष्टमादीनि दलान्यष्टौ श्रितानि तु १४१

दद्युर्गीतादिसंसिद्धिं षोडशं तद्विनाशकम् ।

दशमैकादशे पत्रे ललनायां तु सिद्धिदे १४२

नाशकं प्रथमं तुर्यं पञ्चमं च दलं विदुः ।

ब्रह्मरन्ध्रस्थितो जीवः सुधया संप्लुतो यथा १४३

तुष्टो गीतादिकार्याणि सप्रकर्षाणि साधयेत् ।

एषां शेषेषु पत्रेषु चक्रेष्वन्येषु च स्थितः १४४

जीवो गीतादिसंसिद्धिं न कदाचिदवाप्नुयात् ।

आधाराद् द्व्यङ्गुलादूर्ध्व मेहनाद् द्व्यङ्गुलादधः १४५

एकाङ्गुलं देहमध्यं तप्तजाम्बूनदप्रभम् ।

तत्रास्तेऽग्निशिखा तन्वी चक्रात्तस्मान्नवाङ्गुले १४६

देहस्य कन्दोऽस्त्युत्सेधायामाभ्यां चतुरङ्गुलः ।

ब्रह्मग्रन्थिरिति प्रोक्तं तस्य नाम पुरातनैः १४७

तन्मध्ये नाभिचक्रं तु द्वादशारमवस्थितम् ।

लूतेव तन्तुजालस्था तत्र जीवो भ्रमत्ययम् १४८

सुषुम्णया ब्रह्मरन्ध्रमारोहत्यवरोहति ।

जीवः प्राणसमारूढो रज्ज्वां कोह्लाटिको यथा १४९

सुषुम्णां परितो नाड्यः कन्दादाब्रह्मरन्ध्रतः ।

कन्दीकृत्य स्थिताः कन्दं शाखाभिस्तन्वते तनुम् १५०

ताश्च भूरितरास्तासु मुख्याः प्रोक्ताश्चतुर्दश ।

सुषुम्णेडा पिङ्गला च कुहूरथ सरस्वती १५१

गान्धारी हस्तिजिह्वा च वारुणी च यशस्विनी ।

विश्वोदरा शङ्खिनी च ततः पूषा पयस्विनी १५२

अलम्बुसेति तत्राद्यास्तिस्रो मुख्यतमा मताः ।

सुषुम्णा तिसृषु श्रेष्ठा वैष्णवी मुक्तिमार्गगा १५३

कन्दमध्ये स्थिता तस्या इडा सव्येऽथ दक्षिणे ।

पिङ्गलेडापिङ्गलयोश्चरतश्चन्द्रभास्करौ १५४

क्रमात्कालगतेर्हेतू सुषुम्णा कालशोषिणी ।

सरस्वती कुहूश्चास्ते सुषुम्णायास्तु पार्श्वयोः १५५

इडायाः पृष्ठपूर्वस्थे गान्धारीहस्तिजिह्विके ।

क्रमात्पूषायशस्विन्यौ पिङ्गलापृष्ठपूर्वयोः १५६

विश्वोदरा मध्यदेशे स्यात्कुहूहस्तिजिह्वयोः ।

मध्ये कुहूयशस्विन्योर्वारुणी सस्थिता मता १५७

पूषासरस्वतीमध्यमधिशेते पयस्विनी ।

गान्धारिकासरस्वत्योर्मध्ये वसति शङ्खिनी १५८

अलम्बुसा कन्दमध्ये तत्रेडापिङ्गले क्रमात् ।

सव्यदक्षिणनासाऽन्तं कुहूरामेहनं पुरः १५९

सरस्वत्यूर्ध्वमाजिह्वं गान्धार्याः पृष्ठतः स्थिता ।

आवामनेत्रमासव्यपादाङ्गुष्ठं तु संस्थिता १६०

हस्तिजिह्वा सर्वगा तु वारुण्यथ यशस्विनी ।

आङ्गुष्ठाद्दक्षिणाङ्घ्रिस्था देहे विश्वोदराऽखिले १६१

शङ्खिनी सव्यकर्णान्तं पूषा त्वायाम्यनेत्रतः ।

पयस्विनी तु वितता दक्षिणश्रवणावधि १६२

अलम्बुसा पायुमूलमवष्टभ्य व्यवस्थिता ।

एवंविधे तु देहेऽस्मिन्मलसंचयसंवृते १६३

प्रसाधयन्ति धीमन्तो भुक्तिं मुक्तिमुपायतः ।

तत्र स्यात्सगुणाद्ध्यानाद्भुक्तिर्मुक्तिस्तु निर्गुणात् १६४

ध्यानमेकाग्रचित्तैकसाध्यं न सुकरं नृणाम् ।

तस्मादत्र सुखोपायं श्रीमन्नादमनाहतम् १६५

गुरूपदिष्टमार्गेण मुनयः समुपासते ।

सोऽपि रक्तिविहीनत्वान्न मनोरञ्जको नृणाम् १६६

तस्मादाहतनादस्य श्रुत्यादिद्वारतोऽखिलम् ।

गेयं वितन्वतो लोकरञ्जनं भवभञ्जनम् १६७

उत्पत्तिमभिघास्यामस्तथा श्रुत्यादिहेतुताम् ।

इति प्रथमे स्वराध्याये द्वितीयं पिण्डोत्पत्तिप्रकरणम् २

अथ तृतीयं नादस्थानश्रुतिस्वरजातिकुलदैवतर्षिच्छन्दोरसप्रकरणम्

चैतन्यं सर्वभूतानां विवृत्तं जगदात्मना ।

नादब्रह्म तदानन्दमद्वितीयमुपास्महे १

नादोपासनया देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ।

भवन्त्युपासिता नूनं यस्मादेते तदात्मकाः २

आत्मा विवक्षमाणोऽयं मनः प्रेरयते मनः ।

देहस्थं वह्निमाहन्ति स प्रेरयति मारुतम् ३

ब्रह्मग्रन्थिस्थितः सोऽथ क्रमादूर्ध्वपथे चरन् ।

नाभिहृत्कण्ठमूर्धास्येष्वाविर्भावयति ध्वनिम् ४

नादोऽतिसूक्ष्मः सूक्ष्मश्च पुष्टोऽपुष्टश्च कृत्रिमः ।

इति पञ्चाभिधा धत्ते पञ्चस्थानस्थितः क्रमात् ५

नकारं प्राणनामानं दकारमनलं विदुः ।

जातः प्राणाग्निसंयोगात्तेन नादोऽभिधीयते ६

व्यवहारे त्वसौ त्रेधा हृदि मन्द्रोऽभिधीयते ।

कण्ठे मध्यो मूर्ध्नि तारो द्विगुणश्चोत्तरोत्तरः ७

तस्य द्वाविंशतिर्भेदाः श्रवणाच्छ्रुतयो मताः ।

हृद्यूर्ध्वनाडीसंलग्ना लाड्यो द्वाविंशतिर्मताः ८

तिरश्च्यस्तासु तावत्यः श्रुतयो मारुताहतेः ।

उच्चोच्चतरतायुक्ताः प्रभवन्त्युत्तरोत्तरम् ९

एवं कण्ठे तथा शीर्षे श्रुतिद्वाविंशतिर्मता ।

व्यक्तये कुर्महे तासां वीणाद्वन्द्वे निदर्शनम् १०

द्वे वीणे सदृशौ कार्ये यथा नादः समो भवेत् ।

तयोर्द्वाविंशतिस्तन्त्र्यः प्रत्येकं तासु चादिमा ११

कार्या मन्द्रतमध्वाना द्वितीयोच्चध्वनिर्मनाक् ।

स्यान्निरन्तरता श्रुत्योर्मध्ये ध्वन्यन्तराश्रुतेः १२

अधराधरतीव्रास्तास्तज्जो नादः श्रुतिर्मतः ।

वीणाद्वये स्वराः स्थाप्यास्तत्र षड्जश्चतुःश्रुतिः १३

स्थाप्यस्तन्त्र्यां तुरीयायामृषभस्त्रिश्रुतिस्ततः ।

पञ्चमीतस्तृतीयायां गान्धारो द्विश्रुतिस्ततः १४

अष्टमीतो द्वितीयायां मध्यमोऽथ चतुःश्रुतिः ।

दशमीतश्चतुर्थ्यां स्यात्पञ्चमोऽथ चतुःश्रुतिः १५

चतुर्दशीतस्तुर्यायां धैवतस्त्रिश्रुतिस्ततः ।

अष्टादश्यस्तृतीयायां निषादो द्विश्रुतिस्ततः १६

एकविंश्या द्वितीयायां वीणैकाऽत्र ध्रुवा भवेत् ।

चलवीणा द्वितीया तु तस्यां तन्त्रीस्तु सारयेत् १७

स्वोपान्त्यतन्त्रीमानेयास्तस्यां सप्त स्वरा बुधैः ।

ध्रुववीणास्वरेभ्योऽस्यां चलायां ते स्वरास्तदा १८

एकश्रुत्यपकृष्टाः स्युरेवमन्याऽपि सारणा ।

श्रुतिद्वयलयादस्यां चलवीणागतौ गनी १९

ध्रुववीणोपगतयो रिधयोर्विशतः क्रमात् ।

तृतीयस्यां सारणायां विशतः सपयो रिधौ २०

निगमेषु चतुर्थ्यां तु विशन्ति समपाः क्रमात् ।

श्रुतिद्वाविंशतावेवं सारणानां चतुष्ट्यात् २१

ध्रुवाश्रुतिषु लीनायामियत्ता ज्ञायते स्फुटम् ।

अतः परम् तु रक्तिध्नं न कार्यमपकर्षणम् २२

श्रुतिभ्यः स्युः स्वराः षड्जर्षभगान्धारमध्यमाः ।

पञ्चमो धैवतश्चाथ निषाद इति सप्त ते २३

तेषां संज्ञाः सरिगमपधनीत्यपरा मताः ।

श्रुत्यनन्तरभावी यः स्निग्धोऽनुरणनात्मकः २४

स्वतो रञ्जयति श्रोतृचित्तं स स्वर उच्यते ।

ननु श्रुतिश्चातुर्थ्यादिरस्त्वेवं स्वरकारणम् २५

त्र्यादीनां तत्र पूर्वासां श्रुतीनां हेतुता कथम् ।

ब्रूमस्तुर्यातृतीयादिः श्रुतिः पूर्वाऽभिकाङ्क्षया २६

निर्धार्यतेऽतः श्रुतयः पूर्वा अप्यत्र हेतवः ।

दीप्तायता च करुणा मृदुर्मध्येति जातयः २७

श्रुतीनां पञ्च तासां च स्वरेष्वेवं व्यवस्थितिः ।

दीप्तायता मृदुर्मध्या षड्जे स्यादृषभे पुनः २८

संस्थिता करुणा मध्या मृदुर्गान्धारके पुनः ।

दीप्तायते मध्यमे ते मृदुमध्ये च संस्थिते २९

मृदुर्मध्यायताख्या च करुणा पञ्चमे स्थिता ।

करुणा चायता मध्या धैवते सप्तमे पुनः ३०

दीप्ता मध्येति तासां च जातीनां ब्रूमहे भिदाः ।

तीव्रा रौद्री व्रजिकोग्नेत्युक्ता दीप्ता चतुर्विधा ३१

कुमुद्वत्यायता याऽस्याः क्रोधा चाथ प्रसारिणी ।

संदीपनी रोहिणी च भेदाः पञ्चेति कीर्तिताः ३२

दयावती तथालापिन्यथ प्रोक्ता मदन्तिका ।

त्रयस्ते करुणाभेदा मृदोर्भेदचतुष्टयम् ३३

मन्दा च रतिका प्रीतिः क्षितिर्मध्या तु षड्विधा ।

छन्दोवती रञ्जनी च मार्जनी रक्तिका तथा ३४

रम्या च क्षोभिणीत्यासामथ ब्रूमः स्वरस्थितिम् ।

तीव्राकुमुद्वतीमन्दाच्छन्दोवत्यस्तु षड्जगाः ३५

दयावती रञ्जनी च रक्तिका चर्षभे स्थिताः ।

रौद्री क्रोधा च गान्धारे वज्रिकाऽथ प्रसारिणी ३६

प्रीतिश्च मार्जनीत्येताः श्रुतयो मध्यमाश्रिताः ।

क्षिती रक्ता च संदीपन्यालापिन्यपि पञ्चमे ३७

मदन्ती रोहिणी रम्येत्येतास्तिस्रस्तु धैवते ।

उग्रा च क्षोभिणीति द्वे निषादे वसतः श्रुती ३८

ते मन्द्रमध्यताराख्यस्थानभेदात्त्रिधा मताः ।

त एव विकृतावस्था द्वादश प्रतिपादिताः ३९

च्युतोऽच्युतो द्विधा षड्जो द्विश्रुतिविकृतो भवेत् ।

साधारणे काकलीत्वे निषादस्य च दृश्यते ४०

साधारणे श्रुतिं षाड्जीमृषभः संश्रितो यदा ।

चतुःश्रुतित्वमायाति तदैको विकृतो भवेत् ४१

साधारणे त्रिश्रुतिः स्यादन्तरत्वे चतुःश्रुतिः ।

गान्धार इति तद्भेदौ द्वौ निःशङ्केन कीर्तितौ ४२

मध्यमः षड्जवद्द्वेधाऽन्तरसाधारणाश्रयात् ।

पञ्चमो मध्यमग्रामे त्रिश्रुतिः कैशिके पुनः ४३

मध्यमस्य श्रुतिं प्राप्य चतुःश्रुतिरिति द्विधा ।

धैवतो मध्यमग्रामे विकृतः स्याच्चतुःश्रुतिः ४४

कैशिके काकलीत्वे च निषादस्त्रिचतुःश्रुतिः ।

प्राप्नोति विकृतौ भेदौ द्वाविति द्वादश स्मृताः ४५

तैः शुद्धैः सप्तभिः सार्धं भवन्त्येकोनविंशतिः ।

मयूरचातकच्छागक्रौञ्चकोकिलदर्दुराः ४६

गजश्च सप्त षड्जादीन्क्रमादुच्चारयन्त्यमी ।

चतुर्विधाः स्वरा वादी संवादी च विवाद्यपि ४७

अनुवादी च वादी तु प्रयोगे बहुलः स्वरः ।

श्रुतयो द्वादशाष्टौ वा ययोरन्तरगोचराः ४८

मिथः संवादिनौ तौ स्तो निगावन्यविवादिनौ ।

रिधयोरेव वा स्यातां तौ तयोर्वा रिधावपि ४९

शेषाणामनुवादित्वं वादी राजाऽत्र गीयते ।

संवादी त्वनुसारित्वादस्यामात्योऽभिधीयते ५०

विवादी विपरीतत्वाद्धीरैरुक्तौ रिपूपमः ।

गीवणिकुलसंभूताः षड्जगान्धरमध्यमाः ।

पञ्चमः पितृवंशोत्थो रिधावृषिकुलोद्भवौ ५२

निषादोऽसुरवंशोत्थो ब्राह्मणाः समपञ्चमाः ।

रिधौ तु क्षत्त्रियौ ज्ञेयौ वैश्यजाती निगौ मतौ ५३

शूद्रावन्तरकाकल्यौ स्वरौ वर्णास्त्विमे क्रमात् ।

पद्माभः पिञ्जरः स्वर्णवर्णः कुन्दप्रभोऽसितः ५४

पीतः कर्वुर इत्येषां जन्मभूमीरथ ब्रुवे ।

जम्बूशाककुशक्रौञ्च शाल्मलीश्वेतनामसु ५५

द्वीपेषु पुष्करे चैते जाताः षड्जादयः क्रमात् ।

बह्निर्वेधाः शशाङ्कश्च लक्ष्मीकान्तश्च नारदः ५६

ऋषयो ददृशुः पञ्च षड्जादींस्तुम्बुरुर्धनी ।

बह्निब्रह्मसरस्वत्यः शर्वश्रीशगणेश्वराः ५७

सहस्रांशुरिति प्रोक्ताः क्रमात्षड्जादिदेवताः ।

क्रमादनुष्टुब्गायत्त्री त्रिष्टुप्च बृहती ततः ५८

पङ्क्तिरुष्णिक्च जगतीत्याहुश्छन्दांसि सादिषु ।

सरी वीरेऽद्भुते रौद्रे धो बीभत्से भयानके ५९

कायौ गनी तू करुणे हास्यशृङ्गारयोर्मपौ ।

इति प्रथमे स्वराध्याये तृतीयं नादस्थानश्रुतिस्वरप्रकरणम् ३

अथ चतुर्थं ग्राममूर्च्छनाक्रमतानप्रकरणम्

ग्रामः स्वरसमूहः स्यान्मूर्च्छनाऽऽदेः समाश्रयः ।

तौ द्वौ धरातले तत्र स्यात्षड्जग्राम आदिमः १

द्वितीयो मध्यमग्रामस्तयोर्लक्षणमुच्यते ।

षड्जग्रामः पञ्चमे स्वचतुर्थश्रुतिसंस्थिते २

स्वोपान्त्यश्रुतिसंस्थेऽस्मिन्मध्यमग्राम इष्यते ।

यद्वा धस्त्रिश्रुतिः षड्जे मध्यमे तु चतुःश्रुतिः ३

रिमयोः श्रुतिमेकैकां गान्धारश्चेत्समाश्रितः ।

पश्रुतिं धो निषादस्तु धश्रुतिं सश्रुतिं श्रितः ४

गान्धारग्राममाचष्ट तदा तं नारदो मुनिः ।

प्रवर्तते स्वर्गलोके ग्रामोऽसौ न महीतले ५

षड्जः प्रधानमाद्यत्वादमात्याधिक्यतस्तथा ।

ग्रामे स्यादविलोपित्वान्मध्यमस्तु पुरःसरः ६

एतत्कुलप्रसूतत्वाद् गन्धारोऽप्यग्रणीर्दिवि ।

क्रमाद् ग्रामत्रये देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ७

हेमन्तग्रीष्मवर्षासु गातव्यास्ते यथाक्रमम् ।

पूर्वाह्णकाले मध्याह्नेऽपराह्णेऽभ्युदयार्थिभिः ८

क्रमात्स्वराणां सप्तानामारोहश्चावरोहणम् ।

मूर्च्छनेत्युच्यते ग्रामद्वये ताः सप्त सप्त च ९

षड्जे तूत्तरमन्द्रादौ रजनी चोत्तरायता ।

शुद्धषड्जा मत्सरीकृदश्वक्रान्ताभिरुद्गता १०

मध्यमे स्यात्तु सौवीरी हारिणाश्वा ततः परम् ।

स्यात्कलोपनता शुद्धमध्या मार्गो च पौरवी ११

हृष्यकेति

अथ तासां तु लक्षणं प्रतिपाद्यते ।

मध्यस्थानस्थषड्जेन मूर्च्छनारभ्यतेऽग्रिमा १२

अधस्तनैनिषादाद्यैः षडन्या मूर्च्छनाः क्रमात् ।

मध्यमध्यममारभ्य सौवीरी मूर्च्छना भवेत् १३

षडन्यास्तदधोऽधःस्थस्वरानारभ्य तु क्रमात् ।

षड्जस्थानस्थितैर्न्याद्यैरजन्याद्याः परे विदुः १४

हारिणाश्वादिका गाद्यैर्मध्यमस्थानसंस्थितैः ।

षड्जादीन्मध्यमादींश्च तदूर्ध्वं सारयेत्क्रमात् १५

चतुर्धा ताः पृथक् शुद्धाह् काकलीकलितास्तथा ।

सान्तरास्तद्द्वयोपेताः षट्पञ्चाशदितीरिताः १६

श्रुतिद्वयं चेत्षड्जस्य निषादः संश्रयेत्तदा ।

स काकली मध्यमस्य गान्धारस्त्वन्तरः स्वरः १७

यस्यां यावतिथौ षड्जमध्यमौ ग्रामयोः क्रमात् ।

मूर्च्छना तावतिथ्येव सा निःशङ्केन कीर्तिता १८

प्रथमादिस्वरारम्भादेकैका सप्तधा भवेत् ।

तासूच्चार्यान्त्यस्वरांस्तान्पूर्वानुच्चारयेत्क्रमात् १९

ते क्रमास्तेषु संख्या स्याद् द्वानवत्या शतत्रयम् ।

यक्षरक्षोनारदाब्जभवनागाश्विपाशिनः २०

षड्जग्रामे मूर्च्छनानामेताः स्युर्देवताः क्रमात् ।

ब्रह्मेन्द्रवायुगन्धर्वसिद्धद्रुहिणभानवः २१

स्युरिमा मध्यमग्राममूर्च्छनादेवताः क्रमात् ।

तासामन्यानि नामानि नारदो मुनिरब्रवीत् २२

मुर्च्छनोत्तरवर्णाऽऽद्या षड्जग्रामेऽभिरुद्गता ।

अश्वक्रान्ता च सौवीरी हृष्यका चोत्तरायता २३

रजनीति समाख्याता ऋषीणां सप्त मूर्च्छनाः ।

आप्यायनी विश्वकृता चन्द्रा हेमा कपर्दिनी २४

मैत्री चान्द्रमसी पित्र्या मध्यमे मूर्च्छना इमाः ।

नन्दा विशाला सुमुखी चित्रा चित्रवती सुखा २५

आलापा चेति गान्धारग्रामे स्युः सप्त मूर्च्छनाः ।

ताश्च स्वर्गे प्रयोक्तव्या विशेषात्तेन नोदिताः २६

तानाः स्युर्मूर्च्छनाः शुद्धाः षाडवौडुवितीकृताः ।

षड्जगाः सप्त हीनाश्चेत्क्रमात्सरिपसप्तमैः २७

तदाऽष्टाविंशतिस्ताना मध्यमे सरिगोज्झिताः ।

सप्त क्रमाद्यदा तानाः स्युस्तदा त्वेकविंशतिः २८

एते चैकोनपञ्चाशदुभये षडवा मताः ।

सपाभ्यां द्विश्रुतिभ्यां च रिपाभ्यां सप्त वर्जिताः २९

षड्जग्रामे पृथक्ताना एकविंशतिरौडुवाः ।

रिधाभ्यां द्विश्रुतिभ्याम् च मध्यमग्रामगास्तु ते ३०

हीनाश्चतुर्दशैव स्युः पञ्चत्रिंशत्तु ते युताः ।

सर्वे चतुरशीतिः स्युर्मिलिताः षाडवौडुवाः ३१

असम्पूर्णाश्च सम्पूर्णा व्युत्क्रमोच्चारितस्वराः ।

मूर्च्छनाः कूटतानाः स्युः तत्सङ्ख्यामभिदध्महे ३२

पूर्णाः पञ्च सहस्राणि चत्वारिंशद्युतानि तु ।

एकैकस्यां मूर्च्छनायां कूटतानाः सह क्रमैः ३३

षट्पञ्चाशन्मूर्च्छनास्थाः पूर्णाः कूटास्तु योजिताः ।

लक्षद्वयं सहस्राणि द्व्यशीतिर्द्वे शते तथा ३४

चत्वारिंशच्च सङ्ख्याता अथापूर्णान्प्रचक्ष्महे ।

एकैकान्त्यान्त्यविरहाद्भेदाः षट् षट्स्वरादयः ३५

एकस्वरोऽत्र निर्भेदोऽप्युक्तो नष्टादिसिद्धये ।

क्रमा अकूटतानत्वेऽप्युक्तास्तेषूपयोगिनः ३६

स्युः षाडवानां विंशत्या सह सप्त शतानि तु ।

औडुवानां तु विंशत्या सहितं शतमिष्यते ३७

चतुःस्वराणां कूटानां चतुर्विशतिरीरिताः ।

त्रिस्वराः षड् द्विस्वरौ द्वावेकस्त्वेकस्वरो मतः ३८

आर्चिको गाथिकश्चाथ सामिकोऽथ स्वरान्तरः ।

एकस्वरादितानानां चतुर्णामभिधा इमाः ३९

उक्ताः शुद्धादिभेदेन निगयुक्ताश्चतुर्विधाः ।

तयोरेकैकहीनास्तु द्वेधा मूलक्रमा मताः ४०

षड्जाद्यौ मध्यमाद्यौ च चत्वारः स्युर्द्विधा द्विधा ।

चतुर्धान्ये दशेत्यष्टाचत्वारिंशदमी क्रमाः ४१

संविशतिः सप्तशती प्रागुक्ता गुणिता क्रमैः ।

चतुस्त्रिंशत्सहस्राणि षष्ट्या पञ्च शतानि च ४२

इति षाडवसङ्ख्या स्यात् अथ पञ्चस्वरान्ब्रुवे ।

गाद्यौ धाद्यौ निषादाद्यौ चतुर्भेदाः षडौडुवाः ४३

आष्टावन्ये द्विधेत्येवं चत्वारिंशदिमे क्रमाः ।

सविंशतौ शते तैश्च गुणितेऽष्टौ शतानि तु ४४

चत्वारि च सहस्राणि सङ्ख्या पञ्चस्वरेष्विति ।

चतुःस्वरेषु न्याद्यौ द्वौ चतुर्धा द्वादशापरे ४५

क्रमा द्विधेति द्वात्रिंशच्चतुर्विंशतिताडिता ।

शतानि सप्ताष्टषष्ट्या स्याच्चतुःस्वरसंमितिः ४६

त्रिस्वरेषु तु माद्यौ द्वावभेदौ द्वादशापरे ।

द्विधा षड्विंशतिरिति क्रमास्ते षड्भिराहताः ४७

षट्पञ्चाशच्छतं च स्युः द्विस्वरेषु पुनर्द्विधा ।

रिगधन्यादयोऽष्टौ स्युः शुद्धास्तदितरे क्रमाः ४८

द्वाविंशतिस्ते तु चतुश्चत्वारिंशद् द्विताडिताः ।

एकस्वरास्त्वभेदत्वान्मौला एव चतुर्दश ४९

षड्जादेः शुद्धमध्याया भेदकं पञ्चमं विना ।

चतुःस्वरे क्रमद्वन्द्वेऽष्टाचत्वारिंशदीरिताः ५०

तानास्त्रिस्वरयोस्त्वेते द्वादश द्वस्वरे द्वयम् ।

एक एकस्वरस्ते त्रिषष्टिरौत्तरमन्द्रकैः ५१

पुनरुक्ता मतास्तानैर्न्यादिमार्गीक्रमाः पुनः ।

पञ्चस्वरा ये चत्वारस्तत्तानानां चतुःशती ५२

अशीत्यभ्यधिका चातुःस्वरी षण्णवतिर्भवेत् ।

द्वादश त्रिस्वरद्वन्द्वे चत्वारो द्विस्वरद्वये ५३

एक एकस्वरस्तानस्तेषां पञ्चशती त्वियम् ।

त्रिनवत्या युता तानैरभिन्ना रजनीगतैः ५४

धैवतादेस्तु पौरव्याश्चत्वारह् षट्स्वराः क्रमात् ।

तत्तानानां तु साशीतिः शताष्टाविंशतिर्मता ५५

औडुवानां चतुर्णां प्रागुक्ता सङ्ख्या चतुःस्वरौ ।

त्रिस्वरौ द्विस्वरावेकस्वरः प्रागुक्तसङ्ख्यकाः ५६

पञ्चविंशतिसंयुक्ता चतुस्त्रिंशच्छती त्वियम् ।

तानानां सदृशाकारा स्यात्तानैरौत्तरायतैः ५७

इत्येकाशीतिसंयुक्तं सहस्राणां चतुष्टयम् ।

तानानां पुनरुक्तानां पूर्णापूर्णैः सह क्रमैः ५८

अपनीयेत चेदेषा कूटतानमितिर्भवेत् ।

लक्षत्रयं सप्तदश सहस्राणि शतानि च ५९

नवत्रिंशद्युतानीति ज्ञानोपायोऽत्र कथ्यते ।

अङ्कानेकादिसप्तान्तानूर्ध्वमूर्ध्वं लिखेत्क्रमात् ६०

हते पूर्वेण पूर्वेण तेषु चाङ्के परे परे ।

एकस्वरादिसङ्ख्या स्यात्क्रमेण प्रतिमूर्च्छनम् ६१

क्रमं न्यस्य स्वरः स्थाप्यः पूर्वः पूर्वः परादधः ।

स चेदुपरि तत्पूर्वः पुरस्तूपरिवर्तिनः ६२

मूलक्रमक्रमात्पृष्ठे शेषाः प्रस्तार ईदृशः ।

सप्ताद्येकान्तकोष्ठानामधोऽधः सप्त पङ्क्तयः ६३

तास्वाद्यायामाद्यकोष्ठे लिखेदेकं परेषु खम् ।

वेद्यतानस्वरमितान्न्यस्येत्तेष्वेव लोष्टकान् ६४

प्राक्पङ्क्त्यन्त्याङ्कसंयोगमूर्ध्वाधःस्थितपङ्क्तिषु ।

शून्यादधो लिखेदेकं तं चाधोऽधः स्वकोष्ठकान् ६५

कोष्ठसङ्ख्यागुणं न्यस्येत्खण्डमेरुरयं मतः ।

स्वरान्मूलक्रमस्यान्त्यात्पूर्वं यावतिथः स्वरः ६६

उद्दिष्टान्त्यस्तावतिथे कोष्ठेऽधो लोष्टकं क्षिपेत् ।

लोष्टचालनमन्त्यात्स्यात्त्यक्त्वा लब्धं क्रमो भवेत् ६७

लोष्टाक्रान्ताङ्कसंयोगादुद्दिष्टस्य मितिर्भवेत् ।

यैरङ्कैर्नष्टसंख्या स्यान्मौलैकाङ्कसमन्वितैः ६८

तेषु लोष्टं क्षिपेन्मूले लोष्टस्थानमितं भवेत् ।

नष्टतानस्वरस्थानम् ततो यावतिथे पदे ६९

अधःक्रमादस्ति लोष्टः स्वरस्तावतिथो भवेत् ।

क्रमान्तिमस्वरात्पूर्वो लब्धत्यागादि पूर्ववत् ७०

तानस्वरमितोर्ध्वाधःपङ्क्तिगान्त्याङ्कमिश्रणात् ।

एकस्वरादितानानां संख्या संजायते क्रमात् ७१

अथात्र शुद्धतानानां नामानि व्याहरामहे ।

अग्निष्टोमोऽत्यग्निष्टोमो वाजपेयश्च षोडशी ७२

पुण्डरीकोऽश्वमेधश्च राजसूयस्ततः परः ।

इति स्युः षड्जहीनानां सप्त नामान्यनुक्रमात् ७३

स्विष्टकृद्बहुसौवर्णो गोसवश्च महाव्रतः ।

विश्वजिद्ब्रह्मयज्ञश्च प्राजापत्यस्तु सप्तमः ७४

क्रमाद्षभहीनानां तानानामभिधा इमाः ।

अश्वक्रान्तो रथक्रान्तो विष्णुक्रान्तस्ततः परः ७५

सूर्यक्रान्तो गजक्रान्तो वलभिन्नागपक्षकः ।

इति पञ्चमहीनानां संज्ञाः सप्त क्रमान्मताः ७६

चातुर्मास्योऽथ संस्थाऽऽख्यः शस्त्रश्चोक्थश्चतुर्थकः ।

सौत्रामणी तथा चित्रा सप्तमस्तूद्भिदाह्वयः ७७

संज्ञा निषादहीनानां षाडवानामिमाः क्रमात् ।

सावित्री चार्धसावित्री सर्वतोभद्रसंज्ञकः ७८

आदित्यानामयनश्च गवामयननामकः ।

सर्पाणामयनः षष्ठः सप्तमः कौणपायनः ।

नामानि षड्जहीनानां तानानामिति मेनिरे ७९

अग्निचिद् द्वादशाहश्चोपांशुः सोमाभिधस्ततः ।

अश्वप्रतिग्रहो वर्हिरथाभ्युदयसंज्ञकः ८०

ऋषभेण विहीनानामिति नामानि मन्वते ।

सर्वस्वदक्षिणो दीक्षा सोमाख्यः समिदाह्वयः ८१

स्वाहाकारस्तनूनपात्ततो गोदोहनो मतः ।

इति गान्धारहीनानां क्रमात्संज्ञाः प्रचक्षते ८२

इडा पुरुषमेधश्च श्येनो वज्र इषुस्ततः ।

अङ्गिराः कङ्क इत्येताः सपहीनाभिधाः क्रमात् ८३

ज्योतिष्टोमस्ततो दर्शो नान्द्याख्यः पौर्णमासकः ।

अश्वप्रतिग्रहो रात्रिः सौभरः सप्तमः स्मृतः ८४

एता निषादगान्धारहीनानामभिधाः क्रमात् ।

सौभाग्यकृच्च कारीरी शान्तिकृत्पुष्टिकृत्तथा ८५

वैनतेयोच्चाटनौ च वशीकरणसंज्ञकः ।

पञ्चमर्षभहीनानां तानानामभिधा इमाः ८६

त्रैलोक्यमोहनो वीरः कन्दर्पबलशातनः ८७

शङ्खचूडो गजच्छायो रौद्राख्यो विष्णुविक्रमः ।

तानानां रिधहीनानां नामान्येतान्यनुक्रमात् ८८

भैरवः कामदाख्यश्चावभृथोऽष्टकपालकः ।

स्विष्टकृच्च वषट्कारो मोक्षदः सप्तमो मतः ८९

संज्ञा निषादगान्धारहीनानामिति संमताः ।

यद्यज्ञनामा यस्तानस्तस्य तत्फलमिष्यते ९०

गान्धर्वे मूर्च्छनास्तानाः श्रेयसे श्रुतिचोदिताः ।

गाने स्थानस्य लाभेन ते कूटाश्चोपयोगिनः ९१

साधारणं भवेद् द्वेधा स्वरजातिविशेषणात् ।

स्वरसाधारणं तत्र चतुर्धा परिकीर्तितम् १

काकल्यन्तरषड्जैश्च मध्यमेन विशेषणात् ।

साधारणः काकली हि भवेत्षड्जनिषादयोः २

साधारण्यमतस्तस्य यत्तत्साधारणं विदुः ।

अन्तरस्यापि गमयोरेवं साधारणं मतम् ३

प्रयोज्यौ षड्जमुच्चार्य काकलीधैवतौ क्रमात् ।

एवम् मध्यममुच्चार्य प्रयुञ्जीतान्तरर्षभौ ४

षड्जकाकलिनौ यद्वोच्चार्य षड्जं पुनर्व्रजेत् ।

तत्परान्यतमं चैवं मध्यमं चान्तरस्वरम् ५

प्रयुज्य मध्यमो ग्राह्यस्तत्परान्यतमोऽथ वा ।

अल्पप्रयोगः सर्वत्र काकली चान्तरः स्वरः ६

निषादो यदि षड्जस्य श्रुतिमाद्यां समाश्रयेत् ।

ऋषभस्त्वन्तिमां प्रोक्तं षड्जसाधारणं तदा ७

मध्यमस्यापि गपयोरेवं साधारणं मतम् ।

साधारणं मध्यमस्य मध्यमग्रामगं ध्रुवम् ८

साधारणे कैशिके ते केशाग्रवदणुत्वतः ।

ते एव कैश्चदुच्येते ग्रामसाधारणे बुधैः ९

एकग्रामोद्भवास्वेकांशासु जातिषु यद्भवेत् ।

समानं गानमार्यास्तज्जातिसाधारणं जगुः १०

जातिसाधारणं केचिद्रागानेव प्रचक्षते ।

गानक्रियोच्यते वर्णः स चतुर्धा निरूपितः ।

स्थाय्यारोह्यवरोही च संचारीत्यथ लक्षणम् १

स्थित्वा स्थित्वा प्रयोगः स्यादेकस्यैव स्वरस्य यः ।

स्थायी वर्णः स विज्ञेयः परावन्वर्थनामकौ २

एतत्संमिश्रणाद्वर्णः संचारी परिकीर्तितः ।

विशिष्टं वर्णसन्दर्भमलङ्कारं प्रचक्षते ३

तस्य भेदास्तु बहवस्तत्र स्थायिगतान्ब्रुवे ।

येषामाद्यन्तयोरेकः स्वरस्ते स्थायिवर्णगाः ४

प्रसन्नादिः प्रसन्नान्तः प्रसन्नाद्यन्तसंज्ञकः ।

ततः प्रसन्नमध्यः स्यात्पञ्चमः क्रमरेचितः ५

प्रस्तारोऽथ प्रसादः स्यात्सप्तैते स्थायिनि स्थिताः ।

मन्द्रः प्रकरणेऽत्रे स्यान्मूर्च्छनाप्रथमः स्वरः ६

स एव द्विगुणस्तारः पूर्वः पूर्वोऽथ वा भवेत् ।

मन्द्रः परस्ततस्तारः प्रसन्नो मृदुरित्यपि ७

मन्द्रस्तारस्तु दीप्तः स्यान्मन्द्रो बिन्दुशिरा भवेत् ।

ऊर्ध्वरेखाशिरस्तारो लिपौ त्रिर्वचनात्प्लुतः ८

मन्द्रद्वयात्परे तारे प्रसन्नादिरुदीरितः ।

सं सं स॑ । १

तद्वैलोम्य प्रसन्नान्तः

स॑ सं सं । २

प्रसन्नद्वयमध्यगे ९

दीप्ते प्रसन्नाद्यन्तः स्यात्

सं स॑ सं । ३

तारयोर्मध्यगे पुनः ।

मन्द्रे प्रसन्नमध्याख्यमलङ्कारं विदो विदुः १०

स॑ सं स॑ । ४

आद्यन्तयोर्मूर्च्छनादिश्चेत्स्वरोऽन्तर्द्वितीयकः ।

सैका कलाऽथ चेन्मध्ये स्तस्तृतीयचतुर्थकौ ११

सा द्वितीया पञ्चमाद्यास्त्रयोऽन्तश्चेत्कला परा ।

एवं कलात्रयेणोक्तोऽलङ्कारः क्रमरेचितः १२

संरिसं संगमसं संपधनिसं । ५

दीप्तान्तश्चेत्प्रतिकलं प्रस्तारः सोऽभिधीयते ।

संरिस॑ संगमस॑ संपधनिस॑ । ६

तारमन्द्रविपर्यासात्तं प्रसादं प्रचक्षते १३

स॑रिसं स॑गमसं स॑पधनिसं । ७

स्यातां विस्तीर्णनिष्कषौ बिन्दुरभ्युच्चयः परः ।

हसितप्रेङ्खिताक्षिप्तसन्धिप्रच्छादनास्तथा १४

उद्गीतोद्वाहितौ तद्वत्त्रिवर्णो वेणिरित्यमी ।

द्वादशारोहिवर्णस्थालङ्काराः परिकीर्तिताः १५

मूर्च्छनादेः स्वराद्यत्र क्रमेणारोहणं भवेत् ।

स्थित्वा स्थित्वा स्वरैर्दीर्घैः स विस्तीर्णोऽभिधीयते १६

सा री गा मा पा धा नी । १

ह्रस्वैः स्वरैः स निष्कर्षो द्विर्द्विरुक्तैर्निरन्तरैः ।

सस रिरि गग मम पप धध निनि । २

त्रिश्चतुर्वा स्वरोच्चारे गात्रवर्णमिमं विदुः १७

ससस रिरिरि गगग ममम धधध निनिनि ।

सससस रिरिरिरि गगगग मममम पपपप धधधध निनिनिनि । २

निष्कर्षस्यैव भेदौ द्वौ केचिदेतौ बभाषिरे ।

प्लुतं ह्रस्वं प्लुतं ह्रस्वं प्लुतं ह्रस्वं प्लुतं स्वरम् १८

कुर्वन्क्रमाद्यदारोहेत्तदा विन्दुरर्यं मतः ।

स३

रि ग३

म् प३

ध नि३

। ३

एकान्तरस्वरारोहमाहुरभ्युच्चयं बुधाः १९

सगपनि । ४

यत्रैकोत्तरवृद्धाभिरावृत्तिभिरुदीरिताः ।

आरुह्यन्ते स्वराः प्राह हसितं तं शिवप्रियः २०

स रिरि गगग मममम पपपपप धधधधधध निनिनिनिनिनिनि । ५

स्वरद्वयं समुच्चार्य पूर्वं पूर्वयुतं परम् ।

यदान्दोलितमारोहेत्प्रेङ्खितोऽसौ क्रमोऽथ वा २१

सरि रिग गम मप पध धनि । ६

एकान्तरं स्वरयुगं तादृक्पूर्वयुतं परम् ।

क्रमादारोहति यदा तदाक्षिप्तं प्रचक्षते २२

सग गप पनि । ७

त्रिस्वराद्या कलान्ये च पूर्वपूर्वानित्मादिमे ।

कले स्तस्त्रिस्वरे यत्र सन्धिप्रच्छादनस्तु सः २३

सरिग गमप पधनि ।

यदाद्याद्यस्त्रिरावृत्तः कलयोस्त्रिस्वरात्मनोः ।

तदोद्गीतः

सससरिग मममपध । ९

मध्यमेन तादृशोद्वाहितो मतः २४

सरिरिरिग मपपपध । १०

अन्त्यस्य तु त्रिरावृत्तौ त्रिवर्णं वर्णयन्त्यमुम् ।

सरिगगग मपधधध । ११

त्रयाणां तु त्रिरावृत्तौ पृथग्वेणिरुदीरितः २५

ससस रिरिरि गगग ममम पपप धधध । १२

अवरोहक्रमादेते द्वादशाप्यवरोहिणि ।

मन्द्रादिर्मन्द्रमध्यश्च मन्द्रान्तः स्यादतः परम् २६

प्रस्तारश्च प्रसादोऽथ व्यावृत्तस्खलितावपि ।

परिवर्ताक्षेपबिन्दूद्वाहितोर्मिसमास्तथा २७

प्रेङ्खनिष्कूजितश्येनक्रमोद्घट्टितरञ्जिताः ।

संनिवृत्तप्रवृत्तोऽथ वेणुश्च ललितस्वरः २८

हुङ्कारो ह्रादमानश्च ततः स्यादवलोकितः ।

स्युः सञ्चारिण्यलङ्काराः पञ्चविंशतिरित्यमी २९

त्रिस्वराऽद्या कलैकैकमन्द्रत्यागेन चापराः ।

त्रिस्वराश्चेत्कला मन्द्राद्या मन्द्रादिस्तदा भवेत् ३०

सगरि रिमग गपम मधप पनिध १

ताः कला मन्द्रमध्यान्ताः क्रमाच्चेदपरौ तदा ।

मन्द्रमध्यो यथा

गसरि मरिग पगम धमप निपध । २

मन्द्रान्तो यथा

रिगस गमरि मपग पधम धनिप । ३

त्याक्तान्तरं स्वरयुगं त्याक्तादारभ्यते पुनः ३१

युगं तादृक्समारोहेत्तया प्रस्तार उच्यते ।

सग रिम गप मध पनि । ४

पूर्वः पूर्वः परस्योर्ध्वाधोवर्ती क्रियते स्वरः ३२

यदा तदा प्रसादं तमाह श्रीकरणेश्वरः ।

सरिस रिगरि गमग मगम पधप धनिध ।

चतुःस्वरा कला तत्राद्यात्तृतीयं द्वितीयकात् ३३

तुर्यं गत्वाऽदिमं गच्छेदेवमेकैकहानतः ।

चतुःस्वराः परा यत्र स व्यावृत्तः स्मृतो बुधैः ३४

सगरिमस रिमगपरि मपमधग मधपनिम्

कलां प्रयुज्य मन्द्रादेर्द्विरुक्तोर्ध्वस्वरान्विताम् ।

अवरुह्येत चेदेष स्खलिताख्यस्तदा भवेत् ३५

सगरिममरिगस रिमगपपगमरि गपमधधमपग

मधपनिनिपधम । ७

स्वरं द्वितीयमुज्झित्वा त्रिस्वराऽऽद्या कला यदि ।

त्यक्तादारभ्य तादृश्योऽन्यास्तदा परिवर्तकः ३६

सगम रिमप गपध मधनि । ८

त्रिस्वराश्चेत्कलाः पूर्वपूर्वत्यागोर्ध्वसंक्रैः ।

तदाऽऽक्षेपः

सरिग रिगम गमप मपद्य पद्यनि ।

अथ बिन्दुः स यत्र प्लुतमधः स्वरम् ३७

कृत्वाग्निवत्परं स्पृष्ट्वाधः स्पर्शेनाखिलाः कलाः ।

स३

रिस रि३

गरि ग३

मग म३

पम प३

धप ध३

निध । १०

कलायां त्रीन्स्वरान्गीत्वाऽवरुह्यैकं पराः कलाः ३८

यत्रैकैकोज्झिता गीतास्तद्वदुद्वाहितस्तु सः ।

सरिगरि रिगमग गमपम मपधप पधनि । ११

मूर्च्छनादेः स्वरात्तुर्यं प्लुतीकृत्याद्यमेत्य च ३९

तुर्यगाने कलैकैकहानाद्यत्रापरास्तथा ।

स ऊर्मिः स्यात्

सम३

सम रिप३

रिप गध३

गध मनि३

मनि ।

स तु समः कला यत्र चतुः स्वराः ४०

तुल्यारोहावरोहैकैकहानादपरास्तथा ।

सरिगममगरिस रिगमपपमगरि गमपधधपमग

मपधनिनिधपम । १३

कला गतागतवती द्विस्वरैकैकहानतः ४१

यत्रान्यास्तादृशः स स्यात्प्रेङ्खः

सरिरिस रिगगरि गममग मपपम पधधप धनिनिध । १४

निष्कूजितः पुनः ।

प्रसादस्य कलां गीत्वा तत्कलादेस्तृतीयकम् ४२

गत्वाद्यगानाद्भवति

सरिसगस रिगरिमरि गमगपग मपमधम वधपनिप । १५

श्येनः संवादियुग्मकैः ४३

क्रमात्सरिगमाद्यैः स्यात्

सप रिध गनि मस ।

कला द्वित्रिचतुःस्वराः ।

आद्यस्वराद्यास्तिस्रः स्युर्द्वितीयाद्यादयस्तथा ४४

यत्रासौ क्रम इत्युक्तः

सरिसरिगसरिगम रिगरिगमरिगमप गमगमपगमपध

मपमपधमपधनि । १७

स तूद्घट्टित उच्यते ।

यत्र स्वरद्वयं गीत्वा पञ्चमाच्चुतरः स्वरान् ४५

अवरोहेत्कला गायेत्तथैकैकोज्झनात्पराः ।

सरिपमगरि रिगधपमग गमनिधपम । १८

दिरुक्ता यदि मन्द्रान्ता मन्द्रादेः स्युः कलास्तदा ४६

रञ्जितः

सगरिसगरिस रिमगरिमगरि गपमगपमग मधपमधपम

पनिधपनिधप । १३

अथ भवेदेष संनिवृत्तप्रवृत्तकः ।

यत्राद्यपञ्चमौ गीत्वा तुर्यात्त्रीनवरोहति ४७

क्रमात्कला सा यत्रान्यास्तद्वदेकैकहानतः ।

सपमगरि रिधपमग गनिधपम । २०

यत्राद्यः स्याद् द्विर्द्वितीयचतुर्थकतृतीयकाः ४८

सकृत्कलान्याश्चैकैकहानाद्वेणुरसौ मतः ।

ससरिमग रिरिगपम गगमधप ममपनिध । २१

गीत्वाद्यौ द्वौ चतुर्थं च यस्यां ताववरोहति ४९

सा कलान्याश्च तादृश्यो यत्रासौ ललितस्वरः ।

सरिमरिस रिगपगरि गमधमग मपनिपम । २२

आदिमेन कला यत्र द्विस्वराद्या गतागतैः ५०

स्वरैरेकोत्तरं वृद्धैः स हुङ्कारो निगद्यते ।

सरिस सरिगरिस सरिगमगरिस सरिगमपमगरिस

सरिगमपधपमगरिस सरिगमपधनिधपमगरिस २३

ह्रादमाने प्रसन्नान्ता मन्द्रादेस्तु कला मताः ५१

सगरिस रिमगरि गपमग मधपम पनिधप २४

यदारोहेऽवरोहे च स्वद्वितीयं परित्यजेत् ।

चतुःस्वरा समाला तदा स्यादवलोकितः ५२

सगममरिस रिमपपगरि गपधधमग मधनिनपम २५

एवं सञ्चार्यलङ्कारा आरोहेण प्रदर्शिताः ।

एतानेवावरोहेण प्राह श्रीकरणाग्रणीः ५३

अन्येऽपि सप्तालंकारा गीतज्ञैरुपदर्शिताः ।

तारमन्द्रप्रसन्नश्च मन्द्रतारप्रसन्नकः ५४

आवर्तकः सम्प्रदानो विधूतोऽप्युपलोलकः ।

उल्लासितश्चेति तेषामधुना लक्ष्म कथ्यते ५५

कलास्तेषां द्वितीयाद्याः पूर्वैकैकप्रहाणतः ।

अष्टमस्वरपर्यन्तमारुह्याद्यं व्रजेद्यदि ५६

तारमन्द्रप्रसन्नोऽयमलङ्कारस्तदोच्यते ।

संरिगमपधनिस॑सं १

मन्द्रादष्टममुत्प्लुत्य सप्तकस्यावरोहणे ५७

मन्द्रतारप्रशन्नाख्यमाह माहेश्वरोत्तमः ।

संस॑निधपमगरिसं २

आद्यं द्वितीयमाद्यं च द्विर्द्विर्गीत्वा द्वितीयकम् ५८

सकृदाद्यं यत्कलायां गायेदावर्तकस्तु सः ।

ससरिरिससरिस रिरिगगरिरिगरि गगममगगमग

ममपपममपम पपधधपपधप धधनिनिधधनिध ३

एतस्यैव कलाऽन्त्यौ द्वौ स्वरौ संत्यज्य गीयते ५९

यदा तदा सम्प्रदानमलंकारं विदुर्दुधाः ।

ससरिरिसस रिरिगगरिरि गगममगग ममपपमम पपधधपप

धधनिनिधध ४

युग्ममेकान्तरितयोस्त्यक्तादप्येवमेव चेत् ६०

द्विर्द्विः प्रयुज्येत तदा विधूतो बुधसंमतः ।

सगसग रिमरिम गपगप मधमध पनिपनि ५

कलायामाद्ययोर्युग्मं चेत्तृतीयद्वितीययोः ६१

द्विर्द्विः प्रयुज्यते तज्ज्ञैरुपलोलस्तदोच्यते ।

सरिसरिगरिगरि रिगरिगमगमग गमगमपमपम

मपमपधपधप पधपधनिधनिध ६

द्विर्गीत्वाऽऽद्यं तृतीयं च प्रथमं च तृतीयकम् ६२

सकृद्गायेद्यत्कलायां तमुल्लासितमूचिरे ।

ससगसग रिरिमरिम गगपगप ममधमध पपनिपनि ७

इति प्रसिद्धालङ्कारास्त्रिषष्टिरुदिता मया ६३

अनन्तत्वात्तु ते शास्त्रे न सामस्त्येन कीर्तिताः ।

रक्तिलाभः स्वरज्ञानं वर्णाङ्गानां विचित्रता ६४

इति प्रयोजनान्याहुरलङ्कारनिरूपणे ।

इति प्रथमे स्वरगताध्याये षष्ठं वर्णालङ्कारप्रकरणम् ६

अथ सप्तमं जातिप्रकरणम्

शुद्धाः स्युर्जातयः सप्त ताः षड्जादिस्वराभिधाः ।

षड्ज्यार्षभी च गान्धारी मध्यमा पञ्चमी तथा १

धैवती चाथ नैषादी शुद्धतालक्ष्म कथ्यते ।

यासाम् नामस्वरो न्यासोऽपन्यासोऽशो ग्रहस्तथा २

तारन्यासविहीनास्ताः पूर्णाः शुद्धाभिधा मताः ।

विकृता न्यासवर्जैतल्लक्ष्महीना भवन्त्यभूः ३

सम्पूर्णत्वग्रहांशापन्यासेष्वेकैकवर्जनात् ।

भवन्ति भेदाश्चत्वारो द्वयोस्त्यागे तु षण्मताः ४

त्यागे त्रयाणां चत्वार एकस्त्यक्ते चतुष्टये ।

भेदाः पञ्चदशैवेते षड्ज्याः सद्भिर्निरूपिताः ५

तत्राष्टौ पूर्णताहीनाः सप्त त्वितरवर्जिताः ।

द्विधा स्युः पूर्णताहीनाः षडवौडुवभेदतः ६

अतोऽष्टावधिका आर्षभ्यादिष्वौडुवजातिषु ।

अतस्त्रयोविंशतिधा षट्सु प्रत्येकमीरिताः ७

विकृतानां तु संसर्गाज्जाता एकादश स्मृताः ।

स्यात्षड्जकैशिकी षड्जोदीच्यवाषड्जमध्यमा ८

गान्धारोदीच्यवा रक्तगान्धारी कैशिकी तथा ।

मध्यमोदीच्यवा कार्मारवी गान्धारपञ्चमी ९

तथाऽऽन्ध्री नन्दयन्तीति तद्धेतूनधुना ब्रुवे ।

षाड्जीगान्धारिकायोगाज्जायते षड्जकैशिकी १०

षाड्जिकामध्यमाभ्यां तु जायते षड्जमध्यमा ।

गान्धारीपञ्चमीभ्यां तु जाता गान्धारपञ्चमी ११

गान्धार्यार्षभिकाभ्यां तु जातिरान्ध्री प्रजायते ।

षाड्जी गान्धारिका तद्वद्धैवती मिलितास्त्विमाः १२

षड्जोदीच्यवतीं जातिं कुर्युः कार्मारवीं पुनः ।

उत्पादयन्ति नैषादीपञ्चम्यार्षभिका युताः १३

नन्दयन्तीं तु गान्धारीपञ्चम्यार्षभिका युताः ।

गान्धारी धैवती षड्जी मध्यमेति युतास्त्विमाः १४

गान्धारोदीच्यवां कुर्युर्मध्यमोदीच्यवां पुनः ।

एता एव विना षड्ज्या पञ्चम्या सह कुर्वते १५

कुर्युस्ता रक्तगान्धारॐ नैषादी च न धैवती ।

आर्षभीं धैवतीं त्यक्त्वा पञ्चभ्यः कैशिकी भवेत् १६

चतस्रः षड्जशब्दिन्यो नैषादी धैवती तथा ।

आर्षभो चेति सप्तैताः षड्जग्रामस्य जातयः १७

शेषाः स्युर्मध्यमग्रामे पूर्णत्वाद्यधुनोच्यते ।

कार्मारव्यथ गान्धारपञ्चमी षड्जकैशिकी १८

मध्यमोदीच्यवेत्येता नित्यपूर्णाः प्रकीर्तिताः ।

षड्जी च नन्दयन्त्यान्ध्री गान्धारोदीच्यवेत्यमूः १९

सम्पूर्णषाडवाः प्राह चतस्रः काश्यपो मुनिः ।

दशावशिष्टाः सम्पूर्णषाडवौडुविता मताः २०

पञ्चमीमध्यमाषड्जमध्यमाख्यासु जातिषु ।

स्वरसाधारणं प्रोक्तं मुनिभिर्भरतादिभिः २१

अंशेषु समपेष्वेतद्यथास्वनियमाद्भवेत् ।

एतदल्पनिगास्वाहुः कम्बलाश्चतरादयः २२

अल्पद्विश्रुतिके रागभाषादावपि तन्मतम् ।

निगयोरंशयोः षड्जमध्यमायां न तद्भवेत् २३

विकृता एव तत्रापि स्वरसाधारणाश्रयाः ।

एकांशा नन्दयन्ती च मध्यमोदीच्यवा तथा २४

गान्धारपञ्चमीत्येतास्तिस्रो द्व्यंशास्तु धैवती ।

गान्धारोदीच्यवा वाथ पञ्चमीत्युदिता इमाः २५

नैषाद्यार्षभिकाषड्जकैशिक्यस्त्र्यंशिका मताः ।

आन्ध्रोकार्मारवीषड्जोदीच्यवाश्चतुरंशिकाः २६

पञ्चांशा रक्तगान्धारी गान्धारी मध्यमा तथा ।

षाड्जीत्येताश्चतस्रः स्युः षडंशैकैव कैशिकी २७

सप्तांशा सूरिभिः षड्जमध्यमा परिकीर्तिता ।

इति त्रिषष्टिरंशाः स्युर्जातिष्वष्टादशस्विमे २८

ग्रहांशतारमन्द्राश्च न्यासापन्यासकौ तथा ।

अपि संन्यासविन्यासौ बहुत्वं चाल्पता ततः २९

एतान्यन्तरमार्गेण सह लक्ष्माणि जातिषु ।

षाडवोडुविते क्वापीत्येवमाहुस्त्रयोदश ३०

गीतादिनिहितस्तत्र स्वरो ग्रह इतीरितः ।

तत्रांशग्रहयोरन्यतरोक्तावुभयग्रहः ३१

यो रक्तिव्यञ्जको गेये यत्संवाद्यनुवादिनौ ।

विदार्यां बहुलौ यस्मात्तारमन्द्रव्यवस्थितिः ३२

यः स्वयं यस्य संवादी चानुवादी स्वरोऽपरः ।

न्यासापन्यासविन्याससंन्यासग्रहतां गतः ३३

प्रयोगे बहुलः स स्याद्वाद्यंशो योग्यतावशात् ।

बहुलत्वं प्रयोगेषु व्यापकं त्वंशलक्षणम् ३४

मध्यमे सप्तकेंऽशः स्यात्तस्मात्तारस्थितात्परान् ।

स्वरांश्चतुर आरोहेदेष तारावधिः परः ३५

अर्वाक्तु कामचारः स्यात्तारे लुप्तोऽपि गण्यते ।

आतारषड्जमारोहो नन्दयन्त्यां प्रकीर्तितः ३६

मध्यस्थानस्थितादंशादामन्द्रस्थांशमाव्रजेत् ।

आमन्द्रन्यासमथवा तदधःस्थरिधावपि ३७

एषा मन्द्रगतेः सीमा ततोऽर्वाक्कामचारिता ।

गीते समाप्तिकृन्न्यास एकविंशतिधा च सः ३८

षाड्ज्यादीनां तु सप्तानां न्यासः स्यान्नामकृत्स्वरः ।

द्वौ नामकारिणौ षड्जमध्यमायां तु तौ मतौ ३९

उदीच्यवात्रयं मान्तं निपगान्ता तु कैशिकी ।

कार्मारवी पञ्चमान्ता गान्ताः पञ्चापराः स्मृताः ४०

अपन्यासस्वरः स स्याद्यो विदारीसमापकः ।

कार्मारव्यां च नैषाद्यामान्ध्रीमध्यमयोस्तथा ४१

आर्षभ्यां च स्वरा येंऽशास्तेऽपन्यासाः प्रकीर्तिताः ।

उदीच्यवानां त्रितयेऽपन्यासौ षड्जधैवतौ ४२

मध्यमो रक्तगान्धार्यां गान्धार्यां षड्जपञ्चमौ ।

सनिपाः षड्जकैशिक्यां पञ्चम्यां निरिपाः स्मृताः ४३

रिपौ गान्धारपञ्चम्यां षड्ज्यां गान्धारपञ्चमौ ।

धैवत्यां रिमधाः प्रोक्ता नन्दयन्त्यां मपौ मतौ ४४

रिवर्ज्याः षट् च कैशिक्यां सप्तापीत्यूचिरे परे ।

सप्तस्वरापन्यासां तु भाषन्ते षड्जमध्यमाम् ४५

अत्र येंऽशा अपन्यासास्ते स्युरेकोनविंशतिः ।

सप्तत्रिंशत्परे ते च षट्पञ्चाशत्तु संयुताः ४६

कैशिक्यां सप्तपक्षे तान्सप्तपञ्चाशतं विदुः ।

अंशाविवादी गीतस्याद्यविदारीसमाप्तिकृत् ४७

संन्यासॐऽशाविवाद्येव विन्यासः स तु कथ्यते ।

यो विदारीभागरूपपदप्रान्तेऽवतिष्ठते ४८

अलङ्घनात्तथाऽभ्यासाद्बहुत्वं द्विविधं मतम् ।

पर्यायांशे स्थितं तच्च वादिसंवादिनोरपि ४९

अल्पत्वं च द्विधा प्रोक्तमनभ्यासाच्च लङ्खनात् ।

अनभ्यासस्त्वनंशेषु प्रायो लोप्येष्वपोष्यते ५०

ईषत्स्पर्शो लङ्घने स्यात्प्रायस्तल्लोप्यगोचरम् ।

उशन्ति तदनंशेऽपि क्वचिद्गीतविशारदाः ५१

न्यासादिस्थानमुज्झित्वा मध्ये मध्येऽल्पतायुजाम् ।

स्वराणां या विचित्रस्वकारिण्यंशादिसंगतिः ५२

अनभ्यासैः क्वचित्क्वापि लङ्घनैरेव केवलैः ।

कृता साऽन्तरमार्गः स्यात्प्रायो विकृतजातिषु ५३

षडवन्ति प्रयोगं ये स्वरास्ते षडवा मताः ।

षट्स्वरं तेषु जातत्वाद्गीतं षाडवमुच्यते ५४

वान्ति यान्त्युडवोऽत्रेति व्योमोक्तमुडुवं बुधैः ।

पञ्चमं तच्च भूतेषु पञ्चसंख्या तदुद्भवा ५५

औडुवी साऽस्ति येषां च स्वरास्ते त्वौडुवा मताः ।

ते संजाता यत्र गीते तदौडुवितमुच्यते ५६

तत्सम्बन्धादौडुवं च पञ्चस्वरमिदं विदुः ।

क्रमादल्पाल्पतरते षाडवौडुवकारिणोः ५७

सम्पूर्णत्वदशायां स्तः पञ्चम्यां तु विपर्ययः ।

वचनं विधिरप्राप्ताविहाल्पत्वबहुत्वयोः ५८

परिसंख्या द्वयोः प्राप्तावेकस्यातिशयाय यत् ।

अथ प्रत्येकमेतासां जातीनां लक्ष्म कथ्यते ५९

षाड्ज्यामंशाः स्वराः पञ्च निषादर्षभवर्जिताः ।

निलोपात्षाडवं सोऽत्र पूर्णत्वे काकली क्वचित् ६०

सगयोः सधयोश्चात्र संगतिर्बहुलस्तु गः ।

गान्धारेंऽशे न नेर्लोपो मूर्च्छना धैवतादिका ६१

त्रिधा तालः पञ्चपाणिरत्र चैककलादिकः ।

क्रमान्मार्गाश्चित्रवृत्तिदक्षिणा गीतयः पुनः ६२

मागधी संभाविता च पृथुलेति क्रमादिमाः ।

नैष्क्रामिकध्रुवायां च प्रथमे प्रेक्षणे स्मृतः ६३

विनियोगो द्वादशात्र कला अष्टलघुः कला ।

अस्यां षाड्ज्यां षड्जो न्यासः । गान्धारपञ्चमावपन्यासौ ।

वराटी दृश्यते । अस्याः प्रस्तारः

षाड्जी

१

२

५

६

७

८

९

१०

११

१२

तं भवललाटनयनाम्बुजाधिकं नगसूनुप्रणयकेलिसमुद्भवम् ।

सरसकृततिलकपङ्कानुलेपनं प्रणमामि कामदेहेन्धनानलम् ॥

आर्षभ्यां तु त्रयॐऽशाः स्युर्निषादर्षभधैवताः ६४

द्विश्रुत्योः संगतिः शेषैर्लङ्घनं पञ्चमस्य च ।

षाडवं षड्जलोपेन सपलोपादिहौडुवम् ६५

मूर्च्छना पञ्चमादिश्च तालश्चच्चत्पुटो मतः ।

अष्टौ कला भवन्तीह विनियोगस्तु पूर्ववत् ६६

अस्यामार्षभ्यामृषभो न्यासः । अंशा एवापन्यासाः । देशोमधुकयौ

दृश्येते । अस्याः प्रस्तारः

२

आर्षभी

री गा सा रिग मा रिम गा रिरि १

गु ण लो ०

च ना ०

धि

री री निध निध गा रिम मा पनि २

क म न ०

न्त म म र

मा धा नी धा पा पा सा गा ३

म ज र म ०

०

क्ष य

नी धनि री गरि सध॑ गरि री री ४

म जे ०

०

यं ०

री मा गरि सधं सस रि रिग मम ५

प्र ण ०

मा ०

०

मि दिव्य

निध पा री री रिप गरि सधं सा ६

म णि द ०

र्प णा ०

म

रिस रिस रिग रिग मा मा मा गरि ७

ल नि के ०

०

तं ०

पा नि री मा गरि तधं गरि गरि ८

भ व म मे ०

०

यं

मुणलोचनाधिकमनन्तममरमजरमक्षयमजेयम् ।

प्रणमामि दिव्यमणिदर्पणामलनिकेतं भवममेयम् ॥

पञ्चांशा रिधवर्ज्याः स्युर्गान्धार्यां संगतिः पुनः ।

न्यासांशाम्यां तदन्येषां त्रैदतादृषभं व्रजेत् ६७

रिलोपरिधलोपाभ्यां षाडवौडुविते क्रमात् ।

पञ्चमः षाडवद्वेषी निसमध्यमपञ्चमाः ६८

अंशा द्विषन्त्यौडुवितं कलाः षोडश कीर्तिताः ।

मूर्च्छना धैवतादिः स्यात्तालश्चच्चत्पुटो मतः ६९

विनियोगो ध्रुवागाने तृतीयप्रेक्षणे भवेत् ।

अस्यां गान्धार्यां गान्धारो न्यासः । पड्जपञ्चमावपन्यासौ ।

गान्धारपञ्चमदेशीवेलावल्यो दृश्यन्ते । अस्याः प्रस्तारः --

गान्धारी ३

गा गा सा नीं सा गा गा गा १

ए ०

०

तं ०

०

गा गम पा पा धप मा निध निस॑ २

र ज नि व धू ०

मु ख

निध पनि मा मपरि गा गा गा गा ३

वि ०

०

भ्र म ०

दं ०

गा गम पा पा धप मा निध निस॑ ४

नि शा म य व रो ०

रु

निध पनि मा मपरि मा गा मा सा ५

त व मु ख वि ला ०

स

गा सा गा गा गा गम गा गा ६

व पु श्चा रु ०

म म ल

गा गम पा पा धप मा निध निस॑ ७

मृ दु कि र ण ०

०

निध पनि मा मपरि गा गा गा गा ८

म मृ त भ वं ०

०

री गा मा पध री गा सा सा ९

र ज त गि रि शि ख र

नीं नीं नीं नीं नीं नीं नीं नीं १०

म णि श क ल शं ०

ख

गा गम पा पा धप मा निध निस॑ ११

व र यु व ति दं ०

त

निध पनि मा मपरि गा गा गा गा १२

पं ०

क्ति नि भं ०

०

नी नी पा नो गा मा गा सा

प्र ण मा ०

मि प्र ण य

गा सा गा गा गा गम गा गा १४

र ति क ल ह र व नु

गा पा मा मा निध निस॑ निध पनि

दं ०

०

मा परिग गा गा गा गा गा गा

श शि ०

०

नं ०

०

एतं रजनिवधूमुखविभ्रमदं निशामय वरोरु

भवमुस्रविलासवपुश्चारुममलमृदुकिरणममृतभवम् ।

रजतगिरिशिखरमणिशकलशङ्खवरयुवतिदन्तपङ्क्तिनिभं

प्रणमामि प्रणयरतिकलहरवनुदं शशिनम् ॥

पञ्चांशा मध्यमायां स्युरगान्धारनिषादकाः ७०

षड्जमध्यमबाहुल्यं गान्धारोऽल्पोऽत्र षाडवम् ।

गलोपान्निगलोपेन त्वौडुवं स्यात्कलाष्टकम् ७१

ऋषभादिर्मूर्च्छना स्यात्तालश्चच्चत्पुटो मतः ।

विनियोगो ध्रुवागाने द्वितीयप्रेक्षणे भवेत् ७२

अस्यां मध्यमायां मध्यमो न्यासः । अंशा एवापन्यासाः ।

चोक्षषाडवदेश्यान्धाल्यो दृश्यन्ते । अस्याः प्रस्तारः--

मध्यमा ४

मा मा मा मा पा धनि नी धप १

पा ०

०

तु भ व मू ०

मा पम मा सा मा गा री री २

र्ध जा ०

०

न न ०

०

पा मा रिम गम मा मा मा मा ३

कि री ट ०

०

मा॑ निष निस॑ निध पम पघ मा मा

म णि द ०

र्प ०

णं ०

नीं नीं री री नीं री री पा

गौ ं! री ०

क र प ०

नीं मप मा मा सा सा सा सा ६

ल्ल वां ०

०

गु लि ०

सु

ग॑ नी सा॑ गा॑ धप मा धनि सा॑ ७

ते ०

०

जि तं

पा सा॑ पा निधप मा मा मा मा

सु कि र ०

णं ०

०

पातु भवमूर्धजाननकिरीटमणिदर्पणम् ।

गौरीकरपल्लवाङ्गुलिसुतेजितं सुकिरनम् ४

रिपावंशौ तु पञ्चम्यां सगमाः स्वल्पका मताः ।

रिमयोः संगतिर्गच्छेत्पूर्णत्वे गान्निषादकम् ७३

क्रमाद्गेन निगाभ्यां च षाडवौडुवता मता ।

ऋषभॐऽशस्त्वौडुवितं द्वेष्ट्यष्टौ च कला मताः ७४

मुर्च्छनादि तु पूर्वावत्प्रेक्षणं तु तृतीयकम् ।

अस्यां पञ्चम्यां पञ्चमो न्यासः । ऋषभपञ्चममिषादा

अपन्पासाः । चोक्षपञ्चमदेश्यान्षाल्यो दृश्यन्ते । अस्याः प्रस्तारः--

पञ्चमी ५

पा धनि नी नी मा नी मा पा १

ह रं मू ०

र्घ जा ०

न

गा गा सा सा मां मां पां पां २

नं म हे ०

श म म र

पां पां धां नीं नीं नी गा सा ३

प ति बा ०

हु स्तं ०

भ

पा मा धा नी निध पा पा पा ४

न म नं ०

तं ०

०

पा पा री॑ री॑ री॑ री॑ री॑ री॑ ५

प्र ण मा ०

मि पु रु ष

मां निंग सा सध नी नीं नी नी ६

मु ख प द्म ०

ल ०

क्ष्मी

सा॑ सा॑ सा॑ मा पा पा पा पा

ह र मं ०

बि का ०

प

धा मा धा नी पा पा पा पा

ति म जे ०

यं ०

०

हरं मूर्धजाननं महेशममरपतिबाहुस्तम्भनमनन्तम् ।

तं प्रणमामि पुरुषमुखपद्मलक्ष्मीहरमम्बिकापतिमजेमम् ॥

स्तो धैवत्यां रिधावंशौ लङ्घ्यावारोहिणौ सपौ ७५

पलोपात्षाडवं प्रोक्तमौडुवं सपलोपतः ।

ऋषभादिर्मूर्च्छना स्यात्तालो मार्गश्च गीतयः ७६

विनियोगश्च षाड्जीवत्कला द्वादश कीर्तिताः ।

अस्यां धैवत्यां धैवतो न्यासः । ऋषभमध्यमधैवता अपन्यासाः ।

चोक्षकैशिकदेशीसिंहल्यो दृश्यन्ते । अस्याः प्रस्तारः--

धैवती ६

धा धा निध पध मा मा मा मा

त रु णा ०

म लें ०

दु

धा धा निध निस॑ सा॑ सा॑ सा॑ सा॑ २

म णि भू ०

षि ता ०

म

सध धा पा मध धा निध धनि धा ३

ल शि रो ०

०

जं ०

सा सा रिग रिग सा रिग सा सा ४

भु ज गा ०

धि पै ०

क

धां धां नीं पां धां पां मां मां ५

कुं ०

ड ल वि ला ०

स

घां धां पां मंधं धां निंधं धंनिं धां

कृ त शो ०

०

भं ०

धा धा निस॑ निस॑ निध पा पा पा

न ग सू ०

नु ल ०

क्ष्मी

रिग सा सा सा नीं नीं नीं नीं ८

दे हा ०

०

र्ध मि ०

श्रि

सा रिग रिग सा नीं सा धां धां ९

त श री ०

०

रं ०

रीं गंरिं मंगं मां मां मां मां मां १०

प्र ण मा ०

मि भू ०

त

नी नी धा धा पा रिग सा रिग ११

गी ०

तो ०

प हा ०

र

पा धा सा मा धा नी धा धा १२

प रि तु ०

०

ष्टं ०

तरुणामलेन्दुमणिभूषितामलशिरोजं

भुजगाधिपैककुण्डलविलासकृतशोभम् ।

नगसूनुलक्ष्मीदेहार्धमिश्रितशरीरं

प्रणमामि भूतगीतोपहारपरितुष्टम् ॥

नैषाद्यां निरिगा अंशा अनंशाबहुलाः स्मृताः ७७

षाडवौडुवलङ्घ्याः स्युः पूर्वावद्विनियोजनम् ।

चच्चत्पुटः षोडशात्र कला गादिश्च मूर्च्छना ७८

अस्यां नैषाद्यां निषादो न्यासः । अंशा एवापन्यासाः । चोक्ष-

साधारितदेशीवेलावल्यो दृश्यन्ते । अस्याः प्रस्तारः--

नैषादी ७

नी नी नी नी सा॑ धा नी नी १

तं ०

सु र वं ०

दि त

पा मा सा धां नीं नीं नीं नीं २

म हि ष म हा ०

सु र

सा सा गा गा नी नी धा नी

म थ न मु मा ०

प तिं

सा॑ सा॑ धा नी नी नी नी नी

भो ०

ग यु तं ०

०

सा सा गा गा मां मां मां मां ५

न ग सु त का ०

मि नी

नीं पां धां पां मां मां मां मां ६

दि ०

व्य वि शे ०

ष क

री॑ गा॑ सा॑ सा॑ री॑ गा॑ नी नी ७

सू ०

च क शु भ न ख

नी नी पा धनि नी नी नी नी

द ०

र्प ण कं ०

०

सा सा गा सा मा मा मा मा ९

अ हि मु ख म णि ख चि

मां मां मां मां नीं धां मां मां १०

तो ०

ज्ज्व ल नू ०

पु र

धा धा नी नी री गा मां मां ११

बा ल ०

भु जं ग ०

म

मां मां पां धां नीं नीं नीं नीं १२

र व क लि तं

पां पां नीं नीं री री री री १३

द्रु त म भि व्र जा ०

मि

री मा मा मा री गा सा सा १४

श र ण म निं ०

दि त

धा मा री गा सा धा नी नी १५

पा ०

द यु ग पं ०

क

पा॑ मा॑ री॑ गा॑ नी नी नी नी

ज वि ला ०

सं ०

०

तं सुरवन्दितमहिषमहासुरमथनमुमापतिं भोगयुतं

नगसुतकामिनीदिव्यविशेषकसूचकशुभनखदर्पणकम् ।

अहिमुखमणिखचितोज्ज्वलनूपुरबालभुजंगमरवकलितं

द्रुतमभिव्रजामि शरणमनिन्दितपादयुगपङ्कजविलासम् ७

अंशाः स्युः षड्जकैशिक्यां षड्जगान्धारपञ्चमाः ।

ऋषभे मध्यमेऽल्पत्वं धनिषादौ मनाग्बहू ७९

चच्चत्पुटः षोडशास्यां कलाः स्युर्विनियोजनम् ।

प्रावेशिक्यां ध्रुवायां स्यात्प्रेक्षणे तु द्वितीयके ८०

अस्यां षड्जकैशिक्यां गान्धारो न्यासः । षड्जनिषादपञ्चमा

अपन्यासाः । प्रागुक्ता गान्धारपञ्चमहिन्दोलकदेशीवेलावल्यो दृश्यन्ते ।

अस्याः प्रस्तारः --

षड्जकैशिकी

सा सा मां पां गरि मग मा मा १

दे ०

०

मा मा मा मा सां सां सां सां २

वं ०

०

धा धा पा पा धा धा री रिम

अ स क ल श शि ति ल

री री नीं नीं नीं नीं नीं नीं ४

कं ०

०

धा धा पा धनि मा मा पा पा ५

द्वि र द ग तिं ०

०

धा धा पा धनि धा धा पा पा ६

नि पु ण प्र तिं ०

०

सा सा सा सा सा सा सा सा ७

मु ०

ग्ध ०

मु खां ०

बु

धा धा पा धा धनि धा धा धा ८

रु ह दि ०

व्य कां ०

तिं

सा सा सा रिग सा रिग धा धा ९

ह र मं ०

बु दो ०

द

मा धा पा पा धा धा नी नी १०

धि नि ना ०

दं ०

०

री री गा सा सां सां सां गां ११

अ च ल व र सू ०

नु

धां रिंसं रीं संरिं रीं सां सां सां १२

दे ०

हा ०

र्ध मि ०

श्रि

सा सरि री सरि री सा सा सा १३

त श री ०

रं ०

०

मा मा मा मा निध पध मा मा १४

प्र ण मा ०

मि तम हं ०

नी नी पा पम पा पम पध रिग १५

अ नु प म मु ख क म

गा गा गा गा गा गा गा गा १६

लं ०

०

देवमसकलशशितिलकं द्विरदगतिं

निपुणमतिं मुग्धमुखाम्बुरुहदिव्यकान्तिम् ।

हरमम्बुदोदधिनिनादमचलवरसूनुदेहार्धमिश्रितशरीरं

प्रणमामि तमहमनुपममुखकमलम् ॥

अंशाः समनिधाः षड्जोदीच्यवायां प्रकीर्तिताः ।

मिथश्च संगतास्ते स्युर्मन्द्रगान्धारभूरिता ८१

षड्जर्षभौ भूरितारौ रिलोपात्षाडवं मतम् ।

औडुवं रिपलोपेन धैवतेंऽशे न षाडवम् ८२

षाड्जीवद्गीतितालादि गान्धारादिश्च मूर्च्छना ।

द्वितीये प्रेक्षणे गाने ध्रुवायां विनियोजनम् ८३

अस्यां षड्जोदीच्यवायां मध्यमो न्यासः । षड्जधैवतावपन्यासौ ।

अस्याः प्रस्तारः--

षड्जोदीच्यवा ९

सा सा सा सा मां मां गां गां १

शै ०

०

ले ०

०

गा मा पा मा गा मा मा धा २

श ०

सू ०

०

नु

सा सा मा गा पा पा नी धा ३

शै ०

ले ०

श सू ०

नु

धा नी सा सा धा नी पा मा ४

प्र ण य ०

प्र सं ०

ग

गां सा सा सा सा सा सा गां ५

स वि ला ०

स खे ०

ल

धा धा पा धा पा नी धा धा ६

न वि नो ०

०

दं ०

सा गां गां गां गां गां सा सा ७

अ ०

धि ०

क ०

०

नी धा पा धा पा धा धा धा ८

मु ०

र्खे ०

०

दु

सा॑ सा॑ मा गा पा पा नी धा ९

अ धि क ०

मु र्खे ०

दु

धा नी सा॑ सा॑ धा नी पा मा १०

न य नं ०

न मा ०

मि

गां सा सा सा सा सा सा गां ११

दे ०

वा ०

सु रे ०

श

धा धा पा धा मा॑ मा॑ मा॑ मा॑ १२

त व रु चि रं

शैलेऽक्षराभ्यां प्रथमा द्वितीया तु शसूनुना ।

तैः पञ्चभिस्तृतीया स्यात्सप्तमी त्वधिकाक्षरैः ८४

मुखेन्दुनाऽष्टमी त्वस्यां षड्भिस्तैर्नवमी कला ।

शैलेशसूनुप्रणयप्रसङ्गसविलासखेलनविनोदम् ।

अधिकमुखेन्दुनयनं नमामि देवासुरेश तव रुचिरम् ॥

अंशाः सप्त स्वराः षड्जमध्यमायां मिथश्च ते ८५

संगच्छन्ते निरल्पॐऽशाद्गादृते वादितां विना ।

निलोपनिगलोपाभ्यां षाडवौडुविते मते ८६

षाडवौडुवयोः स्यातां दिश्रुती तु विरोधिनौ ।

गीतितालकलाऽऽदीनि षाड्जीवन्मूर्च्छना पुनः ८७

मध्यमादिरिह ज्ञेया पूर्वावद्विनियोजनम् ।

अस्यां षड्जमध्यमायां षड्जमध्यमौ न्यासौ । सप्त स्वरा

अपन्यासाः । अस्याः प्रस्तारः--

षड्जमघ्यमा १०

मा गा सग पा धप मा निध निम १

र ज नि व धू ०

मु ख

मा॑ मा॑ सा॑ रिंग॑ म॑ग॑ निध पध पा

वि ला ०

स लो ०

०

च

मा गा री गा मा मा सा सा ३

नं ०

०

मा मगम मा मा निध पध पम गमम ४

प्र वि क सि त कु मु द

धा पध परि रिग मग रिग सधस सा ५

द ल फे न सं ०

०

नि

निध सा री मगम मा मा मा मा ६

भं ०

०

मां मां मंगंमं मंधं धंपं पंधं पंमं गंमंगं ७

का ०

मि ज न न य न

धा पध परि रिग मग रिग सधस ता ८

हृ द या भि नं ०

०

दि

मा मा धनि धस धप मप पा पा ९

नं ०

०

मां मंगंमं मां निंधं पंधं पंमंगं गां मां १०

प्र ण मा ०

मि दे वं ०

धा पध परि रिग मग रिग सधस सा ११

कु मु दा धि वा ०

०

सि

निध सा री मगम मा मा मा मा १२

नं ०

०

रजनिवधूमुखविलासलोचनं

प्रविकसितकुमुददलफेनसंनिभम् ।

कामिजननयनहृदयाभिनन्दिनं

प्रणमामि देवं कुमुदाधिवासिनम् ॥

गान्धारोदीच्यवायां तु द्वावंशौ षड्जमध्यमौ ८८

रिलोपात्षाडवं ज्ञेयं पूर्णत्वेंऽशेतराल्पता ।

अल्पा निधपगान्धाराः षाडवत्वे प्रकीर्तिताः ८९

रिधयोः संगतिर्ज्ञेया धैवतादिश्च मूर्च्छना ।

तालश्चच्चत्पुटो ज्ञेयः कलाः षोडश कीर्तिताः ९०

विनियोगो ध्रुवागाने चतुर्थप्रेक्षणे मतः ।

अस्यां गान्धारोदीच्यवायां मध्यमो न्यासः । षड्जधैवताव-

पन्यासौ । अस्याः प्रस्तारः--

गान्धारोदीच्यवा ११

सा सा पा मा पा धप पा मा १

सौ ०

०

धा पा मा मा सा सा सा सा २

भ्य

धा नी सा सा मा मा पा पा ३

गौ ०

री ०

मु खां ०

बु

नी नी नी नी नी नी नी नी ४

रु ह दि ०

व्य ति ल क

मा मा धा निस नी नी नी नी ५

प रि चुं ०

बि ता ०

र्चि

मा पा मा परिग गा गा सा सा ६

त सु पा ०

दं ०

०

गा भग पा पध मा धनि पा पा ७

प्र वि क सि त हे ०

म

री गा सा सध नी नी धा धा ८

क म ल नि भं ०

०

गा रिग सा सनि गा रिग सा सा ९

अ ति रु चि र कां ०

ति

सा सा सा मा मनि धनि नी नी १०

न ख द ०

र्प णा ०

म

मा॑ पा॑ मा॑ प॑रि॑ग॑ गा॑ गा॑ सा॑ सा॑ ११

ल नि के ०

तं ०

०

गा॑ सा॑ गा॑ सा॑ मा॑ पा॑ मा॑ प॑रि॑ग॑ १२

भ न सि ज श री र

गा॑ मा॑ गा॑ सा॑ गा॑ गा॑ गा॑ सा॑ १३

ता ०

०

ड नं ०

०

नी॑ नी॑ पा॑ धा॑ नी॑ गा॑ गा॑ गा॑ १४

प्र ण मा ०

मि गौ ०

री

नी॑ नी॑ धा॑ पा॑ धा॑ पा॑ मा॑ पा॑ १५

च र ण यु ग म नु प

धा॑ पा॑ सा॑ सा॑ मा॑ मा॑ मा॑ मा॑ १६

मं ०

०

सौम्यगौरीमुखाम्बुरुहदिव्यतिलकपरिचुम्बितार्चितसुपादं

प्रविकसितहेमकमलनिभम् ।

अतिरुचिरकान्तिनखदर्पणामलनिकेतं

मनसिजशरीरताडनं प्रणमामि गौरीचरणयुगमनुपमम् ॥

अंशाः स्यू रक्तगान्धार्यां पञ्च धर्षभवर्जिताः ९१

रिमतिक्रम्य सगयोः कार्ये संनिधिमेलने ।

रिलोपरिधलोपाभ्यां षाडवौडुवमिष्यते ९२

बहुत्वं निधयोरंशः पञ्चमो द्वेष्टि षाडवम् ।

द्विषन्त्यौडुवितं षड्जनिमपाः संगतौ सगौ ९३

पञ्चपाण्यादि षाड्जीवदृषभादिस्तु मूर्च्छना ।

तृतीयप्रेक्षणगतध्रुवायां विनियोजनम् ९४

अस्यां रक्तगान्धार्यां गान्धारो न्यासः । मध्यमोऽपन्यासः । अस्याः

प्रस्तारः

रक्तगान्धारी १२

पा नी सा सा गा सा पा नी १

तं ०

बा ०

ल र ज नि

सा॑ सा॑ पा पा मा मा गा गा २

क र ति ल क भू ०

ष

मा पा धा पा मा पा धप मग

ण वि भू ०

०

मा मा मा मा मा मा मा मा

तिं ०

०

धां नीं पां मंपं धां नीं पां पां ५

०

मां पां मां धंनिं पां पां पां पां ६

०

री गा मा पा पा पा मा पा

प्र ण मा ०

मि गौ ०

री

री गा॑ मा॑ पा॑ पा॑ पा॑ मा॑ पा॑ ८

व द ना ०

र विं ०

०

पा पा पा पा शा पा पा पा ९

द

री गा सा सा री गा गा गा १०

प्री ०

ति क रं ०

०

गा॑ गा पा॑ ध॑म॑ धा॑ नि॑ध॑ पा॑ पा॑ ११

०

मा॑ पा॑ मा॑ प॑रि॑ग॑ गा॑ ग॑ गा॑ गा॑ १२

०

तं बालरजनिकरतिलकभूषणविभूतिम् ।

प्रणमामि गौरीवदनारविन्दप्रीतिकरम् ॥

कैशिक्यामृषभान्येंऽशा निधावंशौ यदा तदा ।

न्यासः पञ्चम एव स्यादन्यदा द्विश्रुती मतौ ९५

अन्ये तु निगपान्न्यासान्निधयोरंशयोर्विदुः ।

रिलोपरिधलोपेन षाडवौडुवितं मतम् ९६

रिरल्पो निपबाहुल्यमंशानां संगतिर्मिथः ।

षाडवौडुविते द्विष्टः क्रमात्पञ्चमधैवतौ ९७

षाड्जीवत्पञ्चपाण्यादि गान्धारादिस्तु मुर्च्छना ।

पञ्चमप्रेक्षणगतध्रुवायां विनियोजनम् ९८

अस्यां कैशिक्यां गान्धारपञ्चमनिषादा न्यासाः । रिवर्ज्याः षट्

सप्त वा स्वरा अपन्यासाः । अस्याः प्रस्तारः--

कैशिकी १३

पा धनि पा धनि गा गा गा गा १

के ०

ली ०

ह ०

त ०

पा पा मा निध निध पा पा पा २

का ०

म त नु ०

०

धा नी सा॑ सा री री री री ३

वि ०

भ्र म वि ला ०

सं

सा सा सा री गा मा मा मा ४

ति ल क यु तं ०

०

मां धां नीं धां मां धां मां पां ५

मू ०

र्धो ०

र्ध्व वा ०

ल

गा री सा धनि री री री री ६

सो ०

म नि भं ०

०

गा री सा सा धा धा मा मा ७

मु ख क म लं ०

०

गा गा गा मा मा निधनि नी नी ८

अ स म ०

हा ०

ट ०

गा गा नी नी गा गा गा गा ९

क स रो ०

जं ०

०

गा॑ गा॑ नी॑ नी॑ नी॑ध॑ पा॑ पा॑ पा॑ १०

हृ दि सु ख दं ०

०

मा॑ पा॑ मा॑ पा॑ पा॑ पा॑ मा॑ मा॑ ११

प्र ण मा ०

मि लो च ०

सा॑ मा॑ गा॑ नि॑ध॑नि॑ नी॑ नी॑ मा॑ गा॑ १२

न वि शे ०

षं ०

०

केलीहतकामतनुविभ्रमविलासं तिलकयुतं मूर्धोर्ध्वबालसोमनिभम् ।

मुखकमलमसमहाटकसरोजं हृदि सुखदं प्रणमामि लोचनविशेषम् ॥

पञ्चमांशा सदा पूर्णा मध्यमोदीच्यवा मता ।

लक्ष्म शेषं विजानीयाद् गान्धारोदीच्यवागतम् ९९

मूर्च्छना मध्यमादिः स्यात्तालश्चच्चत्पुटो मतः ।

चतुर्थस्य प्रेक्षणस्य ध्रुवायां विनियोजनम् १००

अस्यां मध्यमोदीच्यवायां मध्यमो न्यासः । अस्याः प्रस्तारः --

मध्यमोदीच्यवा १४

पा धनि नी नी मा पा नी पा १

दे ०

हा ०

र्ध रू ०

प

री री री गा सा रिग गा गा २

म ति कां ०

ति म म ल

नी नी नी नी नी नी नी नी ३

म म लें ०

दु कं ०

द

नी नी घप मा निध निध पा पा ४

कु मु द नि भं ०

०

पा पा री री री री री री ५

चा ०

मी ०

क रां ०

बु

मा रिग सा सधं नीं नीं नीं नीं ६

रु ह दि ०

०

व्य कां ति

मा पा नी सा पा पा गा गा ७

प्र व र ग ण पू ०

जि

गा पां मां निंधं नीं नीं सा सा ८

त म जे ०

यं ०

०

पां पां मां धंनिं पां पां पां पां

सु रा भि ष्टु त म नि ल

मां पां मां रिग गा गा गा गा १०

म नो ज ०

व ०

मं बु

गा पा मा पा नी नी नी नी ११

दो ०

द धि नि ना ०

द

मा पा मा परिग गा गा गा गा १२

म ति हा ०

सं ०

०

गा गा॑ गा॑ गा॑ मा॑ नि॑ध॑ नी॑ नी॑

शि वं शां ०

त म सु र

नी नी धप मा निध निध पा पा १४

च मू म थ नं ०

०

री गा॑ सा॑ सा॑ मा॑ नि॑ध॑नि॑ नी॑ नी॑

वं ०

दे ०

त्रै लो क्य ०

नी॑ नी॑ धा॑ पा धा॑ पा॑ मा॑ मा॑ १६

न त च र णं ०

०

देहार्धरूपमतिकान्तिममलममलेन्दुकुन्दकुमुदनिभं

चामीकराम्बुरुहदिव्यकान्तिप्रवरगणपूजितमजेयम् ।

सुराभिष्टुतमनिलमनोजवमम्बुदोदधिनिनादमतिहासं

शिवं शान्तमसुरचमूमथनं वन्दे त्रैलोक्यनतचरणम् ॥

कार्मारव्यां भवन्त्यंशा निषादरिपधैवताः ।

बहवोऽन्तरमार्गत्वादनंशाः परिकीर्तिताः १०१

गान्धारोऽत्यन्तबहुलः सर्वांशस्वरसंगतिः ।

चच्चत्पुटः षोडशात्र कलाः षड्जादिमूर्च्छना १०२

पञ्चमस्य प्रेक्षणस्य ध्रुवायां विनियोजनम् ।

अस्यां कार्मारव्यां पञ्चमो न्यासः । अंशा एवापन्यासाः । अस्याः

प्रस्तारः--

कार्मारवी १५

री री री री री री री री १

तं ०

स्था ०

णु ल लि त

मा गा सा गा सा नी नी नी २

वा ०

मां ०

ग स ०

क्त

नीं मां नीं मां पां पां गा गा ३

म ति ते ०

जः प्र स र

गा पा मा पा नी नी नी नी ४

सौ ०

धां ०

शु कां ०

ति

री॑ गा॑ सा॑ नी॑ री॑ गा॑ री॑ मा॑

फ णि प ति मु खं ०

०

री गा री सा नी धनि पा पा ६

उ रो वि पु ल सा ०

ग

मा॑ पा मा॑ त॑रि॑ग॑ गा गा गा गा ७

र नि के ०

तं ०

०

री री गा सम मा मा पा पा ८

सि त पं ०

न गें ०

द्र

मा पा मा परिग ग गा गा गा ९

म ति कां ०

तं ०

०

धा नी पा मा धा नी सा सा १०

ष ०

ण्मु ख वि नो ०

द

मी नी नी नी नी नी नी नी ११

क र प ०

ल्ल वां ०

गु

मां मां धां नीं सनिनि धा पा पा

लि वि ला ०

स की ०

न

मा पा मा परिग गा गा गा गा १३

न वि नो ०

दं ०

०

नी नी पा धनि गा गा गा गा १४

प्र ण मा ०

मि दे ०

व

सा॑ री॑ गा॑ सा॑ नी॑ नी॑ नी॑ नी॑ १५

य ०

ज्ञो ०

प वी ०

त

नी॑ नी॑ धा॑ धा॑ पा॑ पा॑ पा॑ पा॑ १५

कं ०

०

तं स्थाणुललितवामाङ्गसक्तमतितेजः-प्रसरसौधांशुकान्ति-फणिपति-

मुखमुरोविपुलसागरनिकेतं सितपन्नगेन्द्रमतिकान्तम् ।

षण्मुखविनोदकरपल्लवाङ्गुलिविलासकीलनविनोदं

प्रणमामि देवयज्ञोपवीतकम् ॥

अंशो गान्धारपञ्चम्यां पञ्चमः संगतिः पुनः १०३

कर्तव्याऽत्रापि गान्धारीपञ्चम्योरिव भूरिभिः ।

चच्चत्पुटः षोडशात्र कला गादिश्च मूर्च्छना १०४

तुर्यप्रेक्षणसम्बन्धिध्रुवागाने नियोजनम् ।

अस्यां गान्धारपञ्चम्यां गान्धारो न्यासः । ऋषभपञ्चमावपन्यासौ ।

अस्याः प्रस्तारः--

गान्धारपञ्चमी १६

पा मप मध नी धप मा धा नी १

कां ०

०

सनिनि धा पा पा पा पा पा पा २

०

तं ०

०

धा नी सा सा मा मा पा पा ३

वा ०

मै ०

क दे ०

श

नी नी नी नी नी नी नी नी ४

प्रें ०

खो ०

ल मा ०

न

नी नी धप मा निध निध पा पा ५

क म ल नि भं ०

०

पा पा री री री री री री ६

व र सु र भि कु सु म

मा रिग सा सध नी नी नी नी ७

गं ०

धा ०

धि वा ०

सि

नी नी सा॑ रि॑स॑ री॑ री। री॑ री॑ ८

त म नो ०

ज्ञ ०

०

नी गा सा निग सा नीं नीं नीं ९

न ग रा ०

ज सू ०

नु

नीं मां नीं मां पां पां गा गा १०

र ति रा ०

ग र भ स

गा पां मां पां नीं नीं नीं नीं ११

के ०

ली ०

कु च ०

ग्र

मा पा मा परिग गा गा गा गा १२

ह ली लं ०

तं ०

०

नीं नीं पां धां नीं गा गा गा १३

प्र ण मा ०

मि दे ०

वं

नीं नीं नीं नीं नीं नीं नीं नीं १४

चं ०

द्रा ०

र्ध मं ०

डि

मां मां धां नीं सनिनि धा पा पा १५

त वि ला ०

सकी ल ०

०

मा पा मा परिग गा गा गा गा १६

न वि नो ०

दं ०

०

कान्तं वामैकदेशप्रएङ्खोलमानकमलनिभं वरसुरभिकुसुमगन्धाधि-

वासितमनोज्ञनगराजसूनुरतिरागरभसकेलीकुचग्रहलीलम् ।

तं प्रणमामि देवं चन्दार्धमण्डितविलासकीलनविनोदम् ॥

आन्ध्र्यामंशा निरिगपा रिगयोर्निधयोस्तया १०५

संगतिर्न्यासपर्यन्तमंशानुक्रमतो व्रजेत् ।

षाडवं षड्जलोपेन मध्यमादिस्तु मूर्च्छना १०६

पूर्वावत्तु कलातालविनियोगाः प्रकीर्तिताः ।

अस्यामान्ध्र्यां गान्धारो न्यासः । अंशा एवापन्यासाः । अस्याः

प्रस्तारः--

आन्ध्री १७

गा री री री री री री री

त रु णें ०

दु कु सु म

री गा री गा री री री री २

ख चि त ज टं ०

०

री री गा गा री री मा मा ३

त्रि दि व न दी स लि ल

री गा सा धनि नीं नीं नीं नीं ४

धौ ०

त मु खं ०

०

नीं री नीं रीं धंनिं धंनिं पां पां ५

न ग सू ०

नु प्र ण यं

मां पां मां रिग गा गा गा गा ६

वे ०

द नि धिं ०

०

री री गा सस मा मा पा पा ७

प रि णा ०

हि तु हि न

मां पां मां रिग गा गा गा गा ८

शै ०

ल गृ हं ०

०

धां नीं गा गा गा गा गा गा ९

अ मृ त भ वं ०

०

पा पा मा रिग गा गा गा गा १०

गु ण र हि तं ०

०

नी नी नी नी री री री री ११

त म व नि र वि श शि

री री गा नी सा सा नी नी १२

ज्व ल न ज ल प व न

पा॑ पा॑ मा॑ रि॑ग॑ गा॑ गा॑ गा॑ गा॑ १३

ग ग न त नुं ०

०

री॑ री। गा॑ स॑म॑ मा॑ मा॑ पा॑ पा॑ १४

श र णं ०

व्र जा ०

मि

मा॑ मा॑ नीं नीं सा॑ री॑ गा॑ पा॑ १५

शु भ म ति कृ त नि ल

रि॑ग॑ गा॑ गा॑ गा॑ गा॑ गा॑ गा॑ गा॑ १६

यं ०

०

तरुणेन्दुकुसुमखचितजटं त्रिदिवनदीसलिलधौतमुखं

नगसूनुप्रणयं वेदनिधिं परिणाहितुहिनशैलगृहम् ।

अमृतभवं गुणरहितं तमवनिरविशशिज्वलनजलपवनगगनतनुं

शरणं व्रजामि शुभमतिकृतनिलयम् ॥

नन्दयन्त्यां पञ्चमॐऽशो गान्धारस्तु ग्रहः स्मृतः १०७

कैश्चित्तु पञ्चमः प्रोक्तो ग्रहोऽस्यां गीतवेदिभिः ।

मन्द्रर्षभस्य बाहुल्यं षाडवं षड्जलोपतः १०८

हृष्यका मूर्च्छना तालः पूर्वावद् द्विगुणाः कलाः ।

विनियोगो ध्रुवागाने प्रथमप्रेक्षणे भवेत् १०९

अस्यां नन्दयन्त्यां गान्धारो न्यासः । मध्यमपञ्चमावपन्यासौ

अस्याः प्रस्तारः--

नन्दयन्ती १८

गा गा गा गा पा पा धप मा १

सौ ०

०

धा धा धा धा धा नी सनिनि धा २

०

पां पां पां पां पां पां पां पां ३

म्यं ०

०

धां नीं मां पां गां गां गां गां

वे ०

दां ०

ग वे ०

द

मा री गा गा गा गा गा गा ५

क र क म ल यो ०

निं

मा मा पा पा धा निध पा पा ६

त मो र जो वि व ०

०

धा नी मा पा गा गा गा गा ७

र्जि तं ०

०

गम पा पा पा मा मा गा गा ८

हरं ०

०

धा नी मा पा गा गा गा गा ९

भ व ह र क म ल गृ

मा मा मा मा मा मा मा मा १०

हं ०

०

री गा मा पा पम पा पा नी ११

शि वं शां ०

तं सं ०

नि

रीं रीं रीं रीं पां पां मां मां १२

वे ०

श न म पू ०

र्वं

धां नीं सनिंनिं धां पां पां पां पां १३

भू ष ०

ण ली ०

लं

धां नीं मां पां गां गां गां गां १४

उ र गे ०

श भो ०

ग

गा पा पा पा धा मा गा मा १५

भा ०

सु र शु भ पृ थु

धा धा नी धा पा पा पा पा १६

लं ०

०

री गा मा पा पम पा पा नी १७

अ च ल प ति सू नु

रीं रीं रीं रीं पां पां पां पां १८

क र पं ०

क जा ०

म

पा पा पा पा धा मा मा मा १९

ल वि ला ०

स की ०

ल

नीं पां गां गमं गां गां गां गां २०

न वि नो ०

दं ०

०

रीं रीं गां गां मां मां मां मां २१

स्फ टि क म णि र ज त

नी पा नी मा नी धा पा पा २२

सि त न व दु कू ०

ल

सा॑ सा॑ धनि धा पा पा पा पा २३

क्षी ०

रोद ०

सा ०

०

ग

मा पा मा परिग गा गा सा॑ सा॑ २४

र नि का ०

शं ०

०

री री गा गा मा मा पा पा २५

अ ज शि रः क पा ०

ल

री री री गा मा रिग मा मा २६

पृ थु भा ०

०

ज ०

नं

मा नी पा नी गा गा गा गा २७

वं ०

दे ०

सु ख ०

दं

मा मा पा पा धा धनि निध मा २८

ह र दे ०

ह म म ल

धा धा सा नी धा नी पा पा २९

म धु सू ०

द न ०

सु

री॑ री॑ री॑ री॑ मा पा धा मा ३०

ते ०

जो ०

धि क ०

सु

नी नी नी नी धा पा मा मा ३१

ग ति यो ०

०

मा परिग गा गा गा गा गा गा ३२

०

निं ०

०

सौम्यं वेदाङ्गवेदकरकमलयोनिं तमोरजोविवर्जितं हरं

भवहरकमलगृहं शिवं शान्तं सन्निवेशनमपूर्वं

भूषणलीलमुरगेशभोगभासुरशुभपृथुलम् ।

अचलपतिसूनुकरपङ्कजामलविलासकीलनविनोदं

स्फटिकमणिरजतसितनवदुकूलक्षीरोदसागरनिकाशम् ।

अजशिरःकपालपृथुभाजनं वन्दे सुखदं

हरवेहममलमधुसूदनसुतेजोऽधिकसुगतियोनिम् ॥

अनुक्ताविह तालः स्यात्त्रिधैवैककलादिकः ।

मार्गाः क्रमाच्चित्रवृत्तिदक्षिणा गीतयः पुनः ११०

मागधी संभाविता च पृथुलेत्युविताः क्रमात् ।

योक्तास्माभिः कलासंख्या सा दक्षिणपथे स्थिता १११

वार्त्तिके द्विगुणा ज्ञेया सैव चित्रे चतुर्गुणा ।

सर्वजातिषु जानीयादंशस्वरगतं रसम् ११२

दृश्यन्ते जन्यरागांशास्तज्ज्ञैर्जनकजातिषु ।

ब्रह्मप्रोक्तपदैः सम्यक्प्रागुक्ताः शङ्करस्तुतो ११३

अपि ब्रह्महणं पापाज्जातयः प्रपुनन्त्यमूः ।

ऋचो यजूंषि सामानि क्रियन्ते नान्यथा यथा ११४

तथा सामसमुद्भूता जातयो वेदसंमिताः ।

इति प्रथमे स्वराध्याये जातिलक्षणाख्यं सप्तमं प्रकरणं समाप्तम् ७

अथाष्टमं गीतिप्रकरणम्

शुद्धजातिसमुद्भूतकपालान्यधुना ब्रुवे ।

रागा जनकजातीनां तत्कपालेषु संमिताः १

षड्जो ग्रहॐऽशोऽपन्यासो गो न्यासोऽतिबहू गनी ।

अल्पा रिपनिधा लङ्घ्यो रिः कला द्वादशोदिताः २

यस्मिन्षाड्जीकपालं तद् गदितं गीतवेदिभिः ।

यत्रर्षभॐऽशोऽपन्यासो मोऽन्तो गनिपधाल्पता ३

सोऽत्यल्पोऽष्टकलं तत्स्यात्कपालं त्वार्षभीगतम् ।

मध्यमॐऽशो ग्रहो न्यासोऽपन्यासो धैवतो बहुः ४

यत्राल्पाः सरिगा लोपाद्रिपयोरौडुवं भवेत् ।

तद्गान्धारीकपालं स्यात्कलाष्टकविनिर्मितम् ५

मध्यमॐऽशो निरिगपाः स्वल्पा यत्र कला नव ।

तन्मध्यमाकपालं स्यादिति निःशङ्कसम्मतम् ६

ऋषभांशं सग्रहं च निधषड्जगमाल्पकम् ।

कपालं पञ्चमीजातिजातमष्टकलं विदुः ७

अत्यल्पर्षभगान्धारं पन्यासं मधभूरि च ।

षाड्ज्या इव कपालं तद्धैवत्याः सकलाष्टकम् ८

ग्रहांशन्यासषड्जं च रिगाल्पमतिभूरिभिः ।

निधमैरष्टकलकं स्यान्नैषादीकपालकम् ९

इति सप्त कपालानि गायन्ब्रह्मोदितैः पदैः ।

स्वरैश्च पार्वतीकान्तस्तुतौ कल्याणभाग्भवेत् १०

यत्र ग्रहॐऽशोऽपन्यासः पञ्चमो बहुलस्तु रिः ।

सो न्यासो मधगान्धारास्त्वल्पास्तत्कम्बलं मतम् ११

पञ्चमीजातिसञ्जातमल्पताबहुतावशात् ।

स्वराणां बहवो भेदास्तस्य पूर्वैरुदीरिताः १२

प्रीतः कम्बलगानेन कम्बलाय वरं ददौ ।

पुरा पुरारिरद्यापि प्रीयते तैरतः शिवः १३

कपालानां क्रमाद्ब्रूमो ब्रह्मप्रोक्तां पदावलीम् ।

झण्टुं झण्टुं १

खट्वाङ्गधरं २

दंष्ट्राकरालं ३

तडित्सदृशजिह्वं ४

हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ ५

बहुरूपवदनं

धनघोरनादं ६

हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ ७

ऊँ ऊँ ह्रां

रौं हौं हौं हौं हौं ८

नृमुण्डमण्डितम् ९

हूं हूं कह कह हूं हूं १०

कृतविकटमुखम् ११

नमामि देवं भैरवम् १२

इति षाड्जीकपालपदानि १

झण्टुं झण्टुं खट्वाङ्गधरम् १

दंष्ट्राकरालम् २

तडित्सदृशजिह्वम् ३

हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ ४

वरसुरभिकुसुम ५

चर्चितगात्रम् ६

कपालहस्तम् ७

नमामि देवम् ८

इत्यार्षभीकपालपदानि २

चलत्तरङ्ग १

भङ्गुरम् २

अनेकरेणु ३

पिञ्जरंसु ४

रासुरैः सुसेवितं पु ५

नातु जाह्न ६

वीजलम् मां बिन्दुभिः ८

इति गान्धारीकपालपदानि ३

शूलकपालः १

पाणित्रिपुरविनाशि २

शशाङ्कधारिणम् ३

त्रिनयनत्रिशूलम् ४

सततमुमया सहि ५

तं वरदम् ६

हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ ७

हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ ८

नैमि महादेवम् ९

इति मध्यमाकपालपदानि ४

जय विषमनयन १

मदनतनुदहन २

वरवृषभगमन ३

त्रिपुरवहन ४

नतसकलभुवन ५

सितकमलवदन ६

भव मे भयहरण ७

भवशरणम् ८

इति पञ्चमीकपालपदानि ५

अग्निज्वाला १

शिखावली २

मांसशोणित ३

भोजिनि । सर्वाहारि ५

णि निर्मांसे ६

चर्ममुण्डे ७

नमोऽस्तु ते ८

इति धैवतीकपालपदानि ६

सरसग चर्मपटम् १

भीमभुजंगमानद्धजटम् २

कह-

कहहुंकृतिविकृतमुखम् ३

नम तं शिवं हरमजितम् ४

चण्ड-

तुण्डमजेयम् ५

कपालमण्डितमुकुटम् ६

कामदर्पविध्वंसकरम् ७

नम तं हरं परमशिवम् ८

इति नैषादीकपालपदानि ७

इति सप्त कपालपदानि ॥

वर्णाद्यलङ्कृता गानक्रिया पदलयान्विता १४

गीतिरित्युच्यते सा च बुधैरुक्ता चतुर्विधा ।

मागधी प्रथमा ज्ञेया द्वितीया चार्धमागधी १५

संभाविता च पृथुलेत्येतासां लक्ष्म चक्ष्महे ।

गीत्वा कलायामाद्यायां विलम्बितलयं पदम् १६

द्वितीयायां मध्यलयं तत्पदान्तरसंयुतम् ।

सतृतीयपदे ते च तृतीयस्यां द्रुते लये १७

इति त्रिरावृत्तपदां मागधॐ जगदुर्बुधाः ।

यथा-

मा गा मा धा

दे ०

वं ०

धनि धनि सनि धा

दे वं रु द्रं

रिग रिग मग रिस

देवं रुद्रं वं दे

पूर्वयोः पदयोरर्धे चरमे द्विर्यदोदिते १८

तदाऽर्धमागधीं प्राहुः

यथा--

मा री गा सा

दे ०

वं ०

सा सा धा नी

वं रु द्रं ०

पा धा पा मा

द्रं वं दे ०

द्विरावृत्तपदां परे ।

यथा--

मा मा मा मा

दे ०

वं ०

धा सा धा नी

दे वं रु द्रं

पा निध मा मा

रु द्रं वं दे

संक्षेपितपदा भूरिगुरुः संभाविता मता १९

यथा--

धा मा मा रि ग

भ ०

क्त्या ०

०

री गा सा सा

दे ०

वं ०

नी धा सा नी

रु ०

द्रं ०

धा नी मा मा

वं ०

दे ०

भूरिलघ्वक्षरपदा पृथुला संमता सताम् ।

यथा--

मा गा री गा

सु र न त

सा धनि धा धा

ह र प द

धा सा धा नी

यु ग लं ०

पा निधप मा मा

प्र ण म त

यद्वा यथाक्षरे युग्मे गुर्वोः प्रथमयोर्यदा २०

एकैकं चित्रमार्गादि प्रयुज्य चगणात्मकम् ।

मात्राभिरष्टभिर्युक्तं दक्षिणे ध्रुवकादिभिः २१

प्रयुज्यते तदा गीतिर्मागधीत्यभिधीयते ।

तृतीयं लघु युग्मस्य च्छगणार्धयुतं यदा २२

आद्याम्यामन्तिमाभ्यां च मात्राभ्यां संप्रयुज्यते ।

ततः प्लुतं सार्धगणयुक्तं कृत्वा प्रयुज्यते २३

ध्रुवकादिभिरष्टाभिर्द्विरुक्तान्त्यद्वयेन च ।

तदार्धमागधी ते द्वे तद्वत्तालान्तरेष्वपि २४

संभाविता भूरिगुरुर्द्विकले वार्तिके पथि ।

चतुष्कले भूरिलघुर्दक्षिणे पृथुला मता २५

इति प्रथमे स्वरगताध्यायेऽष्टमं गीतिप्रकरणम् ८

इति श्रीमदनवद्य-विद्याविनोद-श्रीकरणाधिपति-श्रीसोढलदेवनन्दननिःशङ्कश्रीशार्ङ्गदेवविरचिते संगीतरत्नाकरे स्वरगताध्यायः प्रथमः ।