सुश्रुतसंहिता/सूत्रस्थानम्/अध्याय ३१-४६
- एकत्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातश्छायाविप्रतिपत्तिमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- श्यावा लोहितिका नीला पीतिका वाऽपि मानवम्
- अभिद्र वन्ति यं छायाः स परासुरसंशयम् ३
- ह्रीरपक्रमते यस्य प्रभास्मृतिधृतिश्रियः
- अकस्माद्यं भजन्ते वा स गतासुरसंशयम् ४
- यस्याधरौष्ठः पतितः क्षिप्तश्चोर्ध्वं तथोत्तरः
- उभौ वा जाम्बवाभासौ दुर्लभं तस्य जीवितम् ५
- आरक्ता दशना यस्य श्यावा वा स्युः पतन्ति वा
- खञ्जनप्रतिमा वाऽपि तं गतायुषमादिशेत् ६
- कृष्णा स्तब्धाऽवलिप्ता वा जिह्वा शूना च यस्य वै
- कर्कशा वा भवेद्यस्य सोऽचिराद्विजहात्यसून् ७
- कुटिला स्फुटिता वाऽपि शुष्का वा यस्य नासिका
- अवस्फूर्जति मग्ना वा न स जीवति मानवः ८
- संक्षिप्ते विषमे स्तब्धे रक्ते स्रस्ते च लोचने
- स्यातां वा प्रस्रुते यस्य स गतायुर्नरो ध्रुवम् ९
- केशाः सीमन्तिनो यस्य संक्षिप्ते विनते भ्रुवौ
- लुण्डन्ति चाक्षिपक्ष्माणि सोऽचिराद्याति मृत्यवे १०
- नाहरत्यन्नमास्यस्थं न धारयति यः शिरः
- एकाग्रदृष्टिर्मूढात्मा सद्यः प्राणान् जहाति सः ११
- बलवान् दुर्बलो वाऽपि संमोहं योऽधिगच्छति
- उत्थाप्यमानो बहुशस्तं पक्वं भिषगादिशेत् १२
- उत्तानः सर्वदा शेते पादौ विकुरुते च यः
- विप्रसारणशीलो वा न स जीवति मानवः १३
- शीतपादकरोच्छ्वासश्छिन्नोच्छ्वासश्च यो भवेत्
- काकोच्छ्वासश्च यो मर्त्यस्तं धीरः परिवर्जयेत् १४
- निद्रा न छिद्यते यस्य यो वा जागर्ति सर्वदा
- मुह्येद्वा वक्तुकामश्च प्रत्याख्येयः स जानता १५
- उत्तरौष्ठं च यो लिह्यादुत्कारांश्च करोति यः
- प्रेतैर्वा भाषते सार्धं प्रेतरूपं तमादिशेत् १६
- खेभ्यः सरोमकूपेभ्यो यस्य रक्तं प्रवर्तते
- पुरुषस्याविषार्तस्य सद्यो जह्यात् स जीवितम् १७
- वाताष्ठीला तु हृदये यस्योर्ध्वमनुयायिनी
- रुजान्नविद्वेषकरी स परासुरसंशयम् १८
- अनन्योपद्र वकृतः शोफः पादसमुत्थितः
- पुरुषं हन्ति नारीं तु मुखजो गुह्यजो द्वयम् १९
- अतिसारो ज्वरो हिक्का छर्दिः शूनाण्डमेढ्रता
- श्वासिनः कासिनो वाऽपि यस्य तं क्षीणमादिशेत् २०
- स्वेदो दाहश्च बलवान् हिक्का श्वासश्च मानवम्
- बलवन्तमपि प्राणैर्वियुञ्जन्ति न संशयः २१
- श्यावा जिह्वा भवेद्यस्य सव्यं चाक्षि निमज्जति
- मुखं च जायते पूति यस्य तं परिवर्जयेत् २२
- वक्त्रमापूर्यतेऽश्रूणां स्विद्यतश्चरणावुभौ
- चक्षुश्चाकुलतां याति यमराष्ट्रं गमिष्यतः २३
- अतिमात्रं लघूनि स्युर्गात्राणि गुरुकाणि वा
- यस्याकस्मात् स विज्ञेयो गन्ता वैवस्वतालयम् २४
- पङ्कमत्स्यवसातैलघृतगन्धांश्च ये नराः
- मृष्टगन्धांश्च ये वान्ति गन्तारस्ते यमालयम् २५
- यूका ललाटमायान्ति बलि नाश्नन्ति वायसाः
- येषां चापि रतिर्नास्ति यातारस्ते यमालयम् २६
- ज्वरातिसारशोफाः स्युर्यस्यान्योन्यावसादिनः
- प्रक्षीणबलमांसस्य नासौ शक्यश्चिकित्सितम् २७
- क्षीणस्य यस्य क्षुत्तृष्णे हृद्यैर्मिष्टैर्हितैस्तथा
- न शाम्यतोऽन्नपानैश्च तस्य मृत्युरुपस्थितः २८
- प्रवाहिका शिरःशूलं कोष्ठशूलं च दारुणम्
- पिपासा बलहानिश्च तस्य मृत्युरुपस्थितः २९
- विषमेणोपचारेण कर्मभिश्च पुराकृतैः
- अनित्यत्वाच्च जन्तूनां जीवितं निधनं व्रजेत् ३०
- प्रेता भूताः पिशाचाश्च रक्षांसि विविधानि च
- मरणाभिमुखं नित्यमुपसर्पन्ति मानवम् ३१
- तानि भेषजवीर्याणि प्रतिघ्नन्ति जिघांसया
- तस्मान्मोघाः क्रियाः सर्वा भवन्त्येव गतायुषाम् ३२
- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने छायाविप्रतिपत्तिर्नामैकत्रिंशत्तमोऽध्यायः ३१
- द्वात्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातः स्वभावविप्रतिपत्तिमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- स्वभावसिद्धानां शरीरैकदेशानामन्यभावित्वं मरणाय तद्यथाशुक्लानां कृ-ष्णत्वं कृष्णानां शुक्लता रक्तानामन्यवर्णत्वं स्थिराणां मृदुत्वं मृदूनां स्थिरता चलानामचलत्वम् अचलानां चलता पृथूनां संक्षिप्तत्वं संक्षिप्तानां पृथुता दीर्घाणां ह्रस्वत्वं ह्रस्वानां दीर्घता अपतनधर्मिणां पतनधर्मित्वं पतनधर्मि-णामपतनधर्मित्वमकस्मात् शैत्यौष्ण्यस्नैग्ध्यरौक्ष्यप्रस्तम्भवैवर्ण्यावसादनं
- चाङ्गानाम् ३
- स्वेभ्यः स्थानेभ्यः शरीरैकदेशानामवस्रस्तोत्क्षिप्तभ्रान्तावक्षिप्त पतितविमुत्त-क्त्!निर्गतान्तर्गतगुरुलघुत्वानि प्रवालवर्णव्यङ्गप्रादुर्भावो वाऽप्यकस्मात्सिराणां च दर्शनं ललाटे नासावंशे वा पिडकोत्पत्तिः ललाटे वा प्रभातकाले स्वेदः नेत्ररोगाद्विना वाऽश्रुप्रवृत्तिः गोमयचूर्णप्रकाशस्य वा रजसो दर्शनमुत्तमाङ्गे निलयनं वा कपोतकङ्ककाकप्रभृतीनां मूत्रपुरीषवृद्धिरभुञ्जानानां तत्प्रणाशो वा भुञ्जानानां स्तनमूलहृदयोरःसु च शूलोत्पत्तयः मध्ये शूनत्वमन्तेषु परि-म्लायित्वं विपर्ययो वा तथाऽधाङ्गे श्वयथुः शोषोऽङ्गपक्षयोर्वा नष्टहीनविक-लविकृतस्वरता वा विवर्णपुष्पप्रादुर्भावो वा दन्तमुखनखशरीरेषु यस्य वा-ऽप्सु कफपुरीषरेतांसि निमज्जन्ति यस्य वा दृष्टिमण्डले भिन्नविकृतानि रू-पाण्यालोक्यन्ते स्नेहाभ्यक्तकेशाङ्ग इव यो भाति यश्च दुर्बलो भक्तद्वेषातिसा-राभ्यां पीड्यते कासमानश्च तृष्णाभिभूतः क्षीणश्छर्दिभक्तद्वेषयुक्तः सफेन
- पूयरुधिरोद्वामी हतस्वरः शूलाभिपन्नश्च मनुष्यः शूनकरचरणवदनः क्षीणो-ऽन्नद्वेषी स्रस्तपिण्डिकांसपाणिपादो ज्वरकासाभिभूतः यस्तु पूर्वाह्णे भुक्तमप-राह्णे छर्दयत्यविदग्धमतिसार्यते वा स श्वासान्म्रियते बस्तवद्विलपन् यश्च भू-मौ पतति स्रस्तमुष्कः स्तब्धमेढ्रो भग्नग्रीवः प्रनष्टमेहनश्च मनुष्यः प्राग्वि-शुष्यमाणहृदय आर्द्र शरीरः यश्च लोष्टं लोष्टेनाभिहन्ति काष्ठं काष्ठेन तृणानि वा छिनत्ति अधरोष्ठं दशति उत्तरोष्ठं वा लेढि आलुञ्चति वा कर्णौ केशांश्च देवद्विजगुरुसुहृद्वैद्यांश्च द्वेष्टि यस्य वक्रानुवक्रगा ग्रहा गर्हितस्थानगताः पी-डयन्ति जन्मर्क्षं वा यस्योल्का शनिभ्यामभिहन्यते होरा वागृहदारशयनासनयानवाहनमणिरत्नोपकरणगर्हितलक्षणनिमित्तप्रादुर्भावो वेति ४
- भवन्ति चात्र
- चिकित्स्यमानः सम्यक् च विकारो योऽभिवर्धते
- प्रक्षीणबलमांसस्य लक्षणं तद्गतायुषः ५
- निवर्तते महाव्याधिः सहसा यस्य देहिनः
- न चाहारफलं यस्य दृश्यते स विनश्यति ६
- एतान्यरिष्टरूपाणि सम्यग् बुध्येत यो भिषक्
- साध्यासाध्यपरीक्षायां स राज्ञः संमतो भवेत् ७
- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने स्वभावविप्रतिपत्तिर्नाम द्वात्रिंशोऽध्यायः ३२
- त्रयस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातोऽवारणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- उपद्र वैस्तु ये जुष्टा व्याधयो यान्त्यवार्यताम्
- रसायनाद्विना वत्स तान् शृण्वेकमना मम ३
- वातव्याधिः प्रमेहश्च कुष्ठमर्शो भगन्दरम्
- अश्मरी मूढगर्भश्च तथैवोदरमष्टमम् ४
- अष्टावेते प्रकृत्यैव दुश्चिकित्स्या महागदाः
- प्राणमांसक्षयः शोषस्तृष्णा च्छर्दिर्ज्वरस्तथा ५
- अतीसारश्च मूर्च्छा च हिक्का श्वासस्तथैव च
- एतैरुपद्र वैर्जुष्टान् सर्वानेव विवर्जयेत् ६
- शूनं सुप्तत्वचं भग्नं कम्पाध्माननिपीडितम्
- नरं रुजार्तमन्तश्च वातव्याधिर्विनाशयेत् ७
- यथोक्तोपद्र वाविष्टमतिप्रस्रुतमेव वा
- पिडकापीडितं गाढं प्रमेहो हन्ति मानवम् ८
- प्रभिन्नप्रस्रुताङ्गं च रक्तनेत्रं हतस्वरम्
- पञ्चकर्मगुणातीतं कुष्ठं हन्तीह कुष्ठिनम् ९
- तृष्णारोचकशूलार्तमतिप्रस्रुतशोणितम्
- शोफातीसारसंयुक्तमर्शोव्याधिर्विनाशयेत् १०
- वातमूत्रपुरीषाणि क्रिमयः शुक्रमेव च
- भगन्दरात् प्रस्रवन्ति यस्य तं परिवर्जयेत् ११
- प्रशूननाभिवृषणं रुद्धमूत्रं रुगन्वितम्
- अश्मरी क्षपयत्याशु सिकताशर्करान्विता १२
- गर्भकोषपरासङ्गो मक्कल्लो योनिसंवृतिः
- हन्यात् स्त्रियं मूढगर्भे यथोक्ताश्चाप्युपद्र वाः १३
- पार्श्वभङ्गान्नविद्वेषशोफातीसारपीडितम्
- विरिक्तं पूर्यमाणं च वर्जयेदुदरार्दितम् १४
- यस्ताम्यति विसंज्ञश्च शेते निपतितोऽपि वा
- शीतार्दितोऽन्तरुष्णश्च ज्वरेण म्रियते नरः १५
- यो हृष्टरोमा रक्ताक्षो हृदि संघातशूलवान्
- नित्यं वक्त्रेण चोच्छ्वस्यात्तं ज्वरो हन्ति मानवम् १६
- हिक्काश्वासपिपासार्तं मूढं विभ्रान्तलोचनम्
- संततोच्छ्वासिनं क्षीणं नरं क्षपयति ज्वरः १७
- आविलाक्षं प्रताम्यन्तं निद्रा युक्तमतीव च
- क्षीणशोणितमांसं च नरं नाशयति ज्वरः १८
- श्वासशूलपिपासार्तं क्षीणं ज्वरनिपीडितम्
- विशेषेण नरं वृद्धमतीसारो विनाशयेत् १९
- शुक्लाक्षमन्नद्वेष्टारमूर्ध्वश्वासनिपीडितम्
- कृच्छ्रेण बहु मेहन्तं यक्ष्मा हन्तीह मानवम् २०
- श्वासशूलपिपासान्नविद्वेषग्रन्थिमूढताः
- भवन्ति दुर्बलत्वं च गुल्मिनो मृत्युमेष्यतः २१
- आध्मातं बद्धनिष्यन्दं छर्दिहिक्कातृडन्वितम्
- रुजाश्वाससमाविष्टं विद्र धिर्नाशयेन्नरम् २२
- पाण्डुदन्तनखो यश्च पाण्डुनेत्रश्च मानवः
- पाण्डुसंघातदर्शी च पाण्डुरोगी विनश्यति २३
- लोहितं छर्दयेद्यस्तु बहुशो लोहितेक्षणः
- रक्तानां च दिशां द्र ष्टा रक्तपित्ती विनश्यति २४
- अवाङ्मुखस्तून्मुखो वा क्षीणमांसबलो नरः
- जागरिष्णुरसंदेहमुन्मादेन विनश्यति २५
- बहुशोऽपस्मरन्तं तु प्रक्षीणं चलितभ्रुवम्
- नेत्राभ्यां च विकुर्वाणमपस्मारो विनाशयेत् २६
- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थानेऽवारणीयो नाम त्रयस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः ३३
- चतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो युक्तसेनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- नृपतेर्युक्तसेनस्य परानभिजिगीषतः
- भिषजा रक्षणं कार्यं यथा तदुपदेक्ष्यते ३
- विजिगीषुः सहामात्यैर्यात्रायुक्तः प्रयत्नतः
- रक्षितव्यो विशेषेण विषादेव नराधिपः ४
- पन्थानमुदकं छायां भक्तं यवसमिन्धनम्
- दूषयन्त्यरयस्तच्च जानीयाच्छोधयेत्तथा ५
- तस्य लिङ्गं चिकित्सा च कल्पस्थाने प्रवक्ष्यते
- एकोत्तरं मृत्युशतमथर्वाणः प्रचक्षते ६
- तत्रैकः कालसंयुक्तः शेषा आगन्तवः स्मृताः
- दोषागन्तुजमृत्युभ्यो रसमन्त्रविशारदौ ७
- रक्षेतां नृपतिं नित्यं यत्तौ वैद्यपुरोहितौ
- ब्रह्मा वेदाङ्गमष्टाङ्गमायुर्वेदमभाषत ८
- पुरोहितमते तस्माद्वर्तेत भिषगात्मवान्
- संकरः सर्ववर्णानां प्रणाशो धर्मकर्मणाम्
- प्रजानामपि चोच्छित्तिर्नृपव्यसनहेतुतः ९
- पुरुषाणां नृपाणां च केवलं तुल्यमूर्तिता १०
- आज्ञा त्यागः क्षमा धैर्यं विक्रमश्चाप्यमानुषः
- तस्माद्देवमिवाभीक्ष्णं वाङ्मनःकर्मभिः शुभैः ११
- चिन्तयेन्नृपतिं वैद्यः श्रेयांसीच्छन् विचक्षणः
- स्कन्धावारे च महति राजगेहादनन्तरम् १२
- भवेत्सन्निहितो वैद्यः सर्वोपकरणान्वितः
- तत्रस्थमेनं ध्वजवद्यशःख्यातिसमुच्छ्रितम् १३
- उपसर्पन्त्यमोहेन विषशाल्यामयार्दिताः
- स्वतन्त्रकुशलोऽन्येषु शास्त्रार्थेष्वबहिष्कृतः १४
- वैद्यो ध्वज इवाभाति नृपतद्विद्यपूजितः
- वैद्यो व्याध्युपसृष्टश्च भेषजं परिचारकः १५
- एते पादाश्चिकित्सायाः कर्मसाधनहेतवः
- गुणवद्भिस्त्रिभिः पादैश्चतुर्थो गुणवान् भिषक् १६
- व्याधिमल्पेन कालेन महान्तमपि साधयेत्
- वैद्यहीनास्त्रयः पादा गुणवन्तोऽप्यपार्थकाः १७
- उद्गातृहोतृब्रह्माणो यथाऽध्वर्युं विनाऽध्वरे
- वैद्यस्तु गुणवानेकस्तारयेदातुरं सदा १८
- प्लवं प्रतितरैर्हीनं कर्णधार इवाम्भसि
- तत्त्वाधिगतशास्त्रार्थो दृष्टकर्मा स्वयंकृती १९
- लघुहस्तः शुचिः शूरः सज्जोपस्करभेषजः
- प्रत्युत्पन्नमतिर्धीमान् व्यवसायी विशारदः २०
- सत्यधर्मपरो यश्च स भिषक् पाद उच्यते
- आयुष्मान् सत्त्ववान् साध्यो द्र व्यवानात्मवानपि २१
- आस्तिको वैद्यवाक्यस्थो व्याधितः पाद उच्यते
- प्रशस्तदेशसंभूतं प्रशस्तेऽहनि चोद्धृतम् २२
- युक्तमात्रं मनस्कान्तं गन्धवर्णरसान्वितम्
- दोषध्नमग्लानिकरमविकारि विपर्यये
- समीक्ष्य दत्तं काले च भेषजं पाद उच्यते २३
- स्निग्धोऽजुगुप्सुर्बलवान् युक्तो व्याधितरक्षणे
- वैद्यवाक्यकृदश्रान्तः पादः परिचरः स्मृतः २४
- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने युक्तसेनीयो नाम चतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः ३४
- पञ्चत्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथात आतुरोपक्रमणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- आतुरमुपक्रममाणेन भिषजाऽयुरादावेव परीक्षितव्यं सत्यायुषि व्याध्यृत्वग्निवयोदेहबलसत्त्वसात्म्यप्रकृतिभेषजदेशान् परीक्षेत ३
- तत्र महापाणिपादपार्श्वपृष्ठस्तनाग्रदशनवदनस्कन्धललाटं दीर्घाङ्गुलिपर्वो-च्छ्वासप्रेक्षणबाहुं विस्तीर्णभ्रूस्तनान्तरोरस्कं ह्रस्वजङ्घामेढ्रग्रीवं गम्भीरस-त्त्वस्वरनाभिम् अनुच्चैर्बद्धस्तनम् उपचितमहारोमशकर्णं पश्चान्मस्तिष्कं स्न-तानुलिप्तं मूर्धानुपूर्व्या विशुष्यमाणशरीरं पश्चाच्च विशुष्यमाणहृदयं पुरुषं
- जानीयाद्दीर्घायुः खल्वयमिति तमेकान्तेनोपक्रमेत् एभिर्लक्षणैर्विपरीतैरल्पायुः मिश्रैर्मध्यमायुरिति ४
- भवन्ति चात्रगूढसन्धिसिरास्नायुः संहताङ्गः स्थिरेन्द्रि यः
- उत्तरोत्तरसुक्षेत्रो यः स दीर्घायुरुच्यते ५
- गर्भात् प्रभृत्यरोगो यः शनैः समुपचीयते
- शरीरज्ञानविज्ञानैः स दीर्घायुः समासतः ६
- मध्यमस्यायुषो ज्ञानमत ऊर्ध्वं निबोध मे
- अधस्तादक्षयोर्यस्य लेखाः स्युर्व्यक्तमायताः ७
- द्वे वा तिस्रोऽधिका वाऽपि पादौ कर्णौ च मांसलौ
- नासाग्रमूर्ध्वं च भवेदूर्ध्वं लेखाश्च पृष्ठतः ८
- यस्य स्युस्तस्य परममायुर्भवति सप्ततिः
- जघन्यस्यायुषो ज्ञानमत ऊर्ध्वं निबोध मे ९
- ह्रस्वानि यस्य पर्वाणि सुमहच्चापि मेहनम्
- तथोरस्यवलीढानि न च स्यात्पृष्ठमायतम् १०
- ऊर्ध्वं च श्रवणौ स्थानान्नासा चोच्चा शरीरिणः
- हसतो जल्पतो वाऽपि दन्तमांसं प्रदृश्यते
- प्रेक्षते यश्च विभ्रान्तं स जीवेत्पञ्चविंशतिम् ११
- अथ पुनरायुषो विज्ञानार्थमङ्गप्रत्यङ्गप्रमाणसारानुपदेक्ष्यामः तत्राङ्गान्यन्तरा-धिसक्थिबाहुशिरांसि तदवयवाः प्रत्यङ्गानीति तत्र स्वैरङ्गुलैः पादाङ्गु-ष्ठप्रदेशिन्यौ द्व्यङ्गुलायत्प्रदेशिन्यास्तु मध्यमानामिकाकनिष्ठिका यथोत्तरं पञ्चमभागहीनाः चतुरङ्गुलायते पञ्चाङ्गुलविस्तृते प्रपदपादतले पञ्चचतु-रङ्गुलायतविस्तृता पार्ष्णिः चतुर्दशाङ्गुलायतः पादः चतुर्दशाङ्गुलपरि-णाहानि पादगुल्फजङ्घजानुमध्यानि अष्टादशाङ्गुला जङ्घा जानूपरिष्टाच्च द्वात्रिंशदङ्गुलम् एते पञ्चाशत् जङ्घायामसमावूरू द्व्यङ्गुलानिवृषणचि-बुकदशननासापुटभागकर्णमूलभ्रूनयनान्तराणि चतुरङ्गुलानि मेहनवदना-न्तरनासाकर्णललाटग्रीवोच्छ्रायदृष्टयन्तराणि द्वादशाङ्गुलानि भगविस्तार-मेहननाभिहृदयग्रीवास्तनान्तरमुखायाममणिबन्धप्रकोष्ठस्थौल्यानि इन्द्र ब-स्तिपरिणाहांस पीठकूर्परान्तरायामः षोडशाङ्गुलः चतुर्विंशत्यङ्गुलो ह-स्तः द्वात्रिंशदङ्गुलपरिमाणौ भुजौ द्वात्रिंशत्परिणाहावूरू मणिबन्धकूर्परान्तरं षोडशाङ्गुलं तलं षट्चतुरङ्गुलायामविस्तारम् अङ्गुष्ठमूलप्रदेशिनीश्रव-णापाङ्गान्तरमध्यमङ्गुल्यौ पञ्चाङ्गुले अर्धपञ्चाङ्गुले प्रेदेशिन्यनामिके सार्धत्र्! यङ्गुलौ कनिष्ठाङ्गुष्ठौ चतुर्विंशतिविस्तारपरिणाहं मुखग्रीवं त्रिभा-गाङ्गुलविस्तारा नासापुटमर्यादा नयनत्रिभागपरिणाहा तारका नवमस्तार-कांशो दृष्टिः केशान्तमस्तकान्तरमेकादशाङ्गुलं मस्तकादवटुकेशान्तो दशाङगुलः कर्णावट्वन्तरं चतुर्दशाङ्गुलं पुरुषोरः प्रमाणविस्तीर्णा स्त्री-श्रोणिः अष्टादशाङ्गुलविस्तारमुरः तत्प्रमाणा पुरुषस्य कटी सविंशम-ङ्गुलशतंपुरुषायाम इति १२
- भवन्ति चात्र श्लोकाः
- पञ्चविंशे ततो वर्षे पुमान् नारी तु षोडशे
- समत्वागतवीर्यौ तौ जानीयात् कुशलो भिषक् १३
- देहः स्वैरङ्गुलैरेष यथावदनुकीर्तितः
- युक्तः प्रमाणेनानेन पुमान् वा यदि वाऽङ्गना १४
- दीर्घमायुरवाप्नोति वित्तं च महदृच्छति
- मध्यमं मध्यमैरायुर्वित्तं हीनैस्तथाऽवरम् १५
- अथ सारान् वक्ष्यामःस्मृतिभक्तिप्रज्ञाशैचशौर्योपेतं कल्याणाभिनिवेशं सत्त्व-सारं विद्यात् स्निग्धसंहतश्वेतास्थिदन्तनखं बहुलकामप्रजं शुक्रेण अकृशमु-त्तमबलं स्निग्धगम्भीरस्वरं सौभाग्योपपय्ननं महानेत्रं च मज्ज्ञा महाशिरः स्कन्धं दृढदन्तहन्वस्थिनखमस्थिभिः स्निग्धमूत्रस्वेदस्वरं बृहच्छरीरमाया-सासहिष्णुं मेदसा अच्छिद्र गात्रं गूढास्थिसन्धिं मांसोपचितं च मांसेन स्नि-ग्धताम्रनखनयनतालुजिह्वौष्ठपाणिपादतलं रक्तेन सुप्रसन्नमृदुत्वग्रोमाणं त्वक्सारं विद्यादिति एषां पूर्वं पूर्वं प्रधानमायुः सौभाग्ययोरिति १६
- विशेषतोऽङ्गप्रत्यङ्गप्रमाणादथ सारतः
- परीक्ष्यायुः सुनिपुणो भिषक् सिध्यति कर्मसु १७
- व्याधिविशेषास्तु प्रागभिहिताः सर्व एवैते त्रिविधाः साध्या याप्याः प्रत्या-ख्येयाश्च तत्रैतान् भूयस्त्रिधा परीक्षेतकिमयमौपसर्गिकः प्राक्केवलः अन्य-लक्षण इति तत्र औपसर्गिको नाम यः पूर्वोत्पन्नं व्याधिं जघन्यकालजातो व्याधिरुपसृजति स तन्मूल एवोपद्र वसंज्ञः प्राक्केवलो नाम यः प्रागेवोत्पन्नो व्याधिरपूर्वरूपोऽनुपद्र वश्च अन्यलक्षणो नाम यो भविष्यद्व्याधिख्यापकः स पूर्वरूपसंज्ञः तत्र सोपद्र वमन्योन्या विरोधेनोपक्रमेत बलवन्तमुपद्र वं वा प्राक्केवलं यथास्वं प्रतिकुर्वीत अन्यलक्षणे त्वादिव्याधौ प्रयतेत १८
- भवति चात्र
- नास्ति रोगो विना दोषैर्यस्मात्तस्माद्विचक्षणः
- अनुक्तमपि दोषाणां लिङ्गैर्व्याधिमुपाचरेत् १९
- प्रागभिहिता ऋतवः २०
- शीते शीतप्रतीकारमुष्णे चोष्णनिवारणम्
- कृत्वा कुर्यात् क्रियां प्राप्तां क्रियाकालं न हापयेत् २१
- अप्राप्ते वा क्रियाकाले प्राप्ते वा न कृता क्रिया
- क्रिया हीनाऽतिरिक्ता वा साध्येष्वपि न सिध्यति २२
- या ह्युदीर्णं शमयति नान्यं व्याधिं करोति च
- सा क्रिया न तु या व्याधिं हरत्यन्यमुदीरयेत् २३
- प्रागभिहितोऽग्निरन्नस्य पाचकः स चतुर्विधो भवति दोषानभिपन्न एकः वि-क्रियामापन्नस्त्रिविधो भवतिविषमो वातेन तीक्ष्णः पित्तेन मन्दः श्लेष्मणा चतुर्थः समः सर्वसाम्यादिति तत्र यो यथाकालमुपयुक्तमन्नं सम्यक् पचति स समः समैर्दोषैः यः कदाचित् सम्यक् पचति कदाचिदाध्मानशूलोदाव-र्तातिसारजठरगौरवान्त्रकूजनप्रवाहणानि कृत्वा स विषमः यः प्रभूतमप्यु-पयुक्तमन्नमाशुपचति स तीक्ष्णः स एवाभिवर्धमानोऽत्यग्निरित्याभाष्यते स मुहुर्मुहुः प्रभूतमप्युपयुक्तमन्नमाशुतरं पचति पाकान्ते च गलताल्वोष्ठशोषदा-हसंतापाञ्जनयति यस्त्वल्पमप्युपयुक्तमुदरशिरोगौरवकासश्वासप्रसेकच्छर्दिगात्रसदनानि कृत्वा महताकालेन पचति स मन्दः २४
- विषमो वातजान् रोगांस्तीक्ष्णः पित्तनिमित्तजान्
- करोत्यग्निस्तथा मन्दो विकरान्कफसंभवान् २५
- तत्र समे परिरक्षणं कुर्वीत विषमे स्निग्धाम्ललवणैः क्रियाविशेषैः प्रतिकु-र्वीत तीक्ष्णे मधुरस्निग्धशीतैर्विरेकैश्च एवमेवात्यग्नौ विशेषेण माहिषैश्च क्षी-रदधिसर्पिर्भिः मन्दे कटुतिक्तकषायैर्वमनैश्च २६
- जाठरो भगवानग्निरीश्वरोऽन्नस्य पाचकः
- सौक्ष्म्याद्र सानाददानो विवेक्तुं नैव शक्यते २७
- प्राणापानसमानैस्तु सर्वतः पवनैस्त्रिभिः
- ध्मायते पाल्यते चापि स्वां स्वां गतिमवस्थितैः २८
- वयस्तु त्रिविधंबाल्यं मध्यं वृद्धमिति तत्रोनषोडशवर्षीया बालाः ते त्रिवि-धाःक्षीरपाः क्षीरान्नादा अन्नादा इति तेषु संवत्सरपराः क्षीरपाः द्विसंवत्सर-पराः क्षीरान्नादाः परतोऽन्नादा इति षोडशसप्तत्योरन्तरे मध्यं वयः तस्य विकल्पोवृद्धिः यौवनं संपूर्णता परिहाणिरिति तत्र आविंशतेर्वृद्धिः आत्रिं-शतो यौवनम् आचत्वारिंशतः सर्वधात्विन्द्रि यबलवीर्यसंपूर्णता अत ऊर्ध्व-मीषत्परिहाणिर्यावत्सप्ततिरिति सप्ततेरूर्ध्वं क्षीयमाणधात्विन्द्रि यबलवी-र्योत्साहमहन्यहनि वलीपलित खालित्यजुष्टं कासश्वासप्रभृतिभिरुपद्र वैरभि-भूयमानं सर्वक्रियास्वसमर्थं जीर्णागारमिवाभिवृष्टमवसीदन्तं वृद्धमाचक्षते
- २९
- तत्रोत्तरोत्तरासु वयोवस्थासूत्तरोत्तरा भेषजमात्राविशेषा
- भवन्ति ऋते च परिहाणेः तत्राद्यापेक्षया प्रतिकुर्वीत ३०
- भवन्ति चात्रबाले विवर्धते श्लेष्मा मध्यमे पित्तमेव तु
- भूयिष्ठं वर्धते वायुर्वृद्धे तद्वीक्ष्य योजयेत् ३१
- अग्निक्षारविरेकैस्तु बालवृद्धौ विवर्जयेत्
- तत्साध्येषु विकारेषु मृद्वीं कुर्यात् क्रियां शनैः ३२
- देहः स्थूलः कृशो मध्य इति प्रागुपदिष्टः ३३
- कर्शयेद्बृंहयेच्चापि सदा स्थूलकृशौ नरौ
- रक्षणं चैव मध्यस्य कुर्वीत सततं भिषक् ३४
- बलमभिहितगुणं दौर्बल्यं तु स्वभावदोषजरादिभिरवेक्षितव्यम्
- यस्माद्बलवतः सर्वक्रियाप्रवृत्तिस्तस्माद्बलमेव प्रधानमधिकरणानाम् ३५
- केचित् कृशाः प्राणवन्तः स्थूलाश्चाल्पबला नराः
- तस्मात् स्थिरत्वं व्यायामैर्बलं वैद्यः प्रतर्कयेत् ३६
- सत्त्वं तु व्यसनाभ्युदयक्रियादिस्थानेष्वविक्लवकरम् ३७
- सत्त्ववान् सहते सर्वं संस्तभ्यात्मानमात्मना
- राजसः स्तभ्यमानोऽन्यै सहते नैव तामसः ३८
- सात्म्यानि तु देशकालजात्यृतुरोगव्यायामोदकदिवास्वप्नरसप्रभृतीनि प्रकृ-तिविरुद्धान्यपि यान्यबाधकराणि भवन्ति ३९
- यो रसः कल्पते यस्य सुखायैव निषेवितः
- व्यायामजातमन्यद्वा तत् सात्म्यमिति निर्दिशेत् ४०
- प्रकृतिं भेषजं चोपरिष्टाद्वक्ष्यामः ४१
- देशस्त्वानूपो जाङ्गलः साधारण इति तत्र बहूदकनिम्नोन्नतनदीवर्षगहनो मृ-दुशीतानिलो बहुमहापर्वतवृक्षो मृदुसुकुमारोपचितशरीरमनुष्यप्रायः कफ-वातरोगभूयिष्ठश्चानूपः आकाशसमः प्रविरलाल्पकण्टकिवृक्ष प्रायोऽल्पव-र्षप्रस्रवणोदपानोदकप्राय उष्णदारुणवातः प्रविरलाल्पशैलः स्थिरकृशशरी-रमनुष्यप्रायो वातपित्तरोगभूयिष्ठश्च जाङ्गलः उभयदेशलक्षणः साधारण इति
- ४२
- भवन्ति चात्रसमाः साधारणे यस्माच्छीतवर्षोष्ममारुताः
- दोषाणां समता जन्तोस्तस्मात्साधारणो मतः ४३
- न तथा बलवन्तः स्युर्जलजा वा स्थलाहृताः
- स्वदेशे निचिता दोषा अन्यस्मिन् कोपमागताः ४४
- उचिते वर्तमानस्य नास्ति देशकृतं भयम्
- आहारस्वप्नचेष्टादौ तद्देशस्य गुणे सति ४५
- देशप्रकृतिसात्म्यर्तुविपरीतोऽचिरोत्थितः
- संपत्तौ भिषगादीनां बलसत्त्वायुषां तथा ४६
- केवलः समदेहाग्नेः सुखसाध्यतमो गदः
- अतोऽन्यथा त्वसाध्यः स्यात्कृच्छ्रो व्यामिश्रलक्षणः ४७
- क्रियायास्तु गुणालाभे क्रियामन्यां प्रयोजयेत्
- पूर्वस्यां शान्तवेगायां न क्रियासंकरो हितः ४८
- गुणालाभेऽपि सपदि यदि सैव क्रिया हिता
- कर्तव्यैव तदा व्याधिः कृच्छ्रसाध्यतमो यदि ४९
- य एवमेनं विधिमेकरूपं बिभर्ति कालादिवशेन धीमान्
- स मृत्युपाशाञ्जगतो गदौघाञ्छिनत्ति भैषज्यपरश्वधेन ५०
- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने आतुरोपक्रमणीयो नाम पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ३५
- षट्त्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो भूमिप्रविभागीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- श्वभ्रशर्कराश्मविषमवल्मीकश्मशानाघातनदेवतायतनसिकताभिरनुपहतामनूषरामभङ्गुरामदूरोदकां स्निग्धां प्ररोहवतीं मृद्वीं स्थिरा समां कृष्णां गौरीं लोहितां वा भूमिमौषधग्रहणाय परीक्षेत तस्यां जातमपि कृमिविषशस्त्रात-पपवनदहनतोयसंबाधमार्गैरनुपहतमेकरसं पुष्टं पृथ्ववगाढमूलमुदीच्यां चौषधमाददीतेत्येष भूमिपरीक्षाविशेषः सामान्यः ३
- विशेषतस्तु तत्र अश्मवती स्थिरा गुर्वी श्यामा कृष्णा वा स्थूलवृक्षशस्य-प्राया स्वगुणभूयिष्ठा स्निग्धा शीतलाऽसन्नोदका स्निग्शस्यतृणकोमलवृक्ष-प्राय शुक्लाऽम्बुगुणभूयिष्ठा नानावर्णा लघ्वश्मवति प्रविरलाल्पपाण्डुवृक्ष-प्ररोहाऽग्निगुणभूयिष्ठा रूक्षा भस्मरासभवर्णा तनुवृक्षाल्परस कोटरवृक्षप्राया-ऽनिलगुणभूयिष्ठा मृद्वी समा श्वभ्रवत्यव्यक्तरसजला सर्वतोऽसारवृक्षा महापर्वतवृक्षप्राया श्यामा चाकाशगुणभूयिष्ठा ४
- अत्र केचिदाहुराचार्याःप्रावृड्वर्षाशरद्धेमन्तवसन्तग्रीष्मेषु यथासंख्यं मूल-पत्रत्वक्क्षीरसारफलान्याददीतेति तत्तु न सम्यक् सौम्याग्नेयत्वाज्जगतः सौम्यान्यौषधानि सौम्येष्वृतुष्वाददीत आग्नेयान्याग्नेयेषु एवमव्यापय्ननगुणा-नि भवन्ति सौम्यान्यौषधानि सौम्येष्वृतुषुगृहीतानि सोमगुणभूयिष्ठायां भूमौ
- जातान्यतिमधुरस्निग्ध शीतानि जायन्ते एतेन शेषं व्याख्यातम् ५
- तत्र पृथिव्यम्बुगुणभूयिष्ठायां भूमौ जातानि विरेचनद्र व्याण्याददीत अग्न्या काशमारुतगुणभूयिष्ठायां वमनद्र व्याणि उभयगुणभूयिष्ठायामुभयतोभागानि
- आकाशगुणभूयिष्ठायां संशमनानि एवं बलवत्तराणि भवन्ति ६
- सर्वाण्येव चाभिनवानि अन्यत्र मधुघृतगुडपिप्पलीविडङ्गेभ्यः ७
- विडङ्गं पिप्पली क्षौद्रं सर्पिश्चाप्यनवं हितम्
- शेषमन्यत्वभिनवं गृह्णीयाद्दोषवर्जितम् ८
- सर्वाण्येव सक्षीराणि वीर्यवन्ति तेषामसंपत्तावति क्रान्तसंवत्सराण्याददीतेति ९
- भवन्ति चात्र
- गोपालास्तापसा व्याधा ये चान्ये वनचारिणः
- मूलाहाराश्च ये तेभ्यो भेषजव्यक्तिरिष्यते १०
- सर्वावयवसाध्येषु पलाशलवणादिषु
- व्यवस्थितो न कालोऽस्ति तत्र सर्वो विधीयते ११
- गन्धवर्णरसोपेता षडिवधा भूमिरिष्यते
- तस्माद्भूमिस्वभावेन बीजिनः षड्रसायुताः १२
- अव्यक्तः किल तोयस्य रसो निश्चयनिश्चितः
- रसः स एव चाव्यक्तो व्यक्तो भूमिरसाद्भवेत् १३
- सर्वलक्षणसंपन्ना भूमिः साधारणा स्मृता
- द्र व्याणि यत्र तत्रैव तद्गुणानि विशेषतः १४
- विगन्धेनापरामृष्टमविपन्नं रसादिभिः
- नवं द्र व्यं पुराणं वा ग्राह्यमेवं विनिर्दिशेत् १५
- जङ्गमानां वयःस्थानां रक्तरोमनखादिकम्
- क्षीरमूत्रपुरीषाणि जीर्णाहारेषु संहरेत् १६
- प्लोतमृद्भाण्डफलकशङ्कुविन्यस्तभेषजम्
- प्रशस्तायां दिशि शुचौ भेषजागारमिष्यते १७
- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने भूमिप्रविभागीयो नाम षट्त्रिंशोऽध्यायः ३६
- सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो मिश्रकमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- मातुलुङ्ग्यग्निमन्थौ च भद्र दारु महौषधम्
- अहिंस्रा चैव रास्ना च प्रलेपो वातशोफजित् ३
- दूर्वा च नलमूलं च मधुकं चन्दनं तथा
- शीतलाश्च गणाः सर्वे प्रलेपः पित्तशोफहृत् ४
- आगन्तुजे रक्तजे च ह्येष एव विधिः स्मृतः
- विधिर्विषघ्नो विषजे पित्तघ्नोऽपि हितस्तथा ५
- अजगन्धाऽश्वगन्धा च काला सरलया सह
- एकैषिकाऽजशृङ्गी च प्रलेपः श्लेष्मशोफहृत् ६
- एते वर्गास्त्रयो लोध्रं पथ्या पिण्डीतकानि च
- अनन्ता चेति लेपोऽय सन्निपातिकशोफहृत् ७
- स्निन्धाम्ललवणो वाते कोष्णः शीतः पयोयुतः
- पित्ते चोष्णः कफे क्षारमूत्राढ्यस्तत्प्रशान्तये ८
- शणमूलकशिग्रूणां फलानि तिलसर्षपाः
- सक्तवः किण्वमतसी द्र व्याण्युष्णानि पाचनम् ९
- चिरबिल्वोऽग्निको दन्ती चित्रको हयमारकः
- कपोतकङ्कगृध्राणां पुरीषाणि च दारणम्
- क्षारद्र व्याणि वा यानि क्षारो वा दारणं परम् १०
- द्र व्याणां पिच्छिलानां तु त्वङ्मूलानि प्रपीडनम्
- यवगोधूममाषाणां चूर्णानि च समासतः ११
- शङ्खिन्यङ्कोठसुमनःकरवीरसुवर्चलाः
- शोधनानि कषायाणि वर्गश्चारग्वधादिकः १२
- अजगन्धाऽजशृङ्गी च गवाक्षी लाङ्गलाह्वया
- पूतीकश्चित्रकः पाठा विडङ्गैलाहरेणवः १३
- कटुत्रिकं यवक्षारो लवणानि मनः शिला
- कासीसं त्रिवृता दन्ती हरितालं सुराष्ट्रजा १४
- संशोधनीनां वर्तीनां द्र व्याण्येतानि निर्दिशेत्
- एतैरेवौषधैः कुर्यात्कल्कानपि च शोधनान् १५
- अर्कोत्तमां स्नुहीक्षीरं पिष्ट्वा क्षारोत्तमानि च
- जातीमूलं हरिद्रे द्वे कासीसं कटुरोहिणीम् १६
- पूर्वोद्दिष्टानि चान्यानि कुर्यात् संशोधनं घृतम्
- मयूरको राजवृक्षो निम्बः कोशातकी तिलाः १७
- बृहती कण्टकारी च हरितालं मनः शिला
- शोधनानि च योज्यानि तैले द्र व्याणि शोधने १८
- कासीसे सैन्धवे किण्वे वचायां रजनीद्वये
- शोधनाङ्गेषु चान्येषु चूर्णं कुर्वीत शोधनम् १९
- सालसारादिसारेषु पटोलत्रिफलासु च
- रसक्रिया विधातव्या शोधनी शोधनेषु च २०
- श्रीवेष्टके सर्जरसे सरले देवदारुणि
- सारेष्वपि च कुर्वीत मतिमान् व्रणधूपनम् २१
- कषायाणामनुष्णानां वृक्षाणां त्वक्षु साधितः
- शृतः शीतकषायो वा रोपणार्थं प्रशस्यते २२
- सोमामृताश्वगन्धासु काकोल्यादौ गणे तथा
- क्षीरिप्ररोहेष्वपि च वर्तयो रोपणाः स्मृताः २३
- समङ्गा सोमसरला सोमवल्कः सचन्दनः
- काकोल्यादिश्च कल्कः स्यात् प्रशस्तो व्रणरोपणे २४
- पृथक्पर्ण्यात्मगुप्ता च हरिद्रे मालती सिता
- काकोल्यादिश्च योज्यः स्याद्भिषजा रोपणे घृते २५
- कालानुसार्यागुरुणी हरिद्रे देवदारु च
- प्रियङ्गवश्च रोध्रं च तैले योज्यानि रोपणे २६
- कङ्गुका त्रिफला रोध्रं कासीसं श्रवणाह्वया
- धवाश्वकर्णयोस्त्वक् च रोपणं चूर्णमिष्यते २७
- प्रियङ्गुका सर्जरसः पुष्पकासीसमेव च
- त्वक्चूर्णं धवजं चैव रोपणार्थं प्रशस्यते २८
- त्वक्षु न्यग्रोधवर्गस्य त्रिफलायास्तथैव च
- रसक्रियां रोपणार्थे विदधीत यथाक्रमम् २९
- अपामार्गोऽश्वगन्धा च तालपत्री सुवर्चला
- उत्सादने प्रशस्यन्ते काकोल्यादिश्च यो गणः ३०
- कासीसं सैन्धवं किण्वं कुरुविन्दो मनः शिला
- कुक्कुटाण्डकपालानि सुमनोमुकुलानि च ३१
- फले शैरीषकारञ्जे धातुचूर्णानि यानि च
- व्रणेषूत्सन्नमांसेषु प्रशस्तान्यवसादने ३२
- समस्तं वर्गमर्धं वा यथालाभमथापि वा
- प्रयुञ्जीत भिषक् प्राज्ञो यथोद्दिष्टेषु कर्मसु ३३
- इति श्रीसुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने मिश्रकाध्यायो नाम सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः ३७
- अष्टत्रिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो द्र व्यसंग्रहणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- समासेन सप्तत्रिंशद्द्र व्यगणा भवन्ति ३
- तद्यथाविदारिगन्धा विदारी विश्वदेवा सहदेवा श्वदंष्ट्रा पृथक्पर्णी शतावरी सारिवा कृष्णसारिवा जीवकर्षभकौ महासहा क्षुद्र सहा बृहत्यौ पुनर्नवैरण्डो
- हंसपादी वृश्चिकाल्यृषभी चेति ४
- विदारिगन्धादिरयं गणः पित्तानिलापहः
- शोषगुल्माङ्गमर्दोर्ध्वश्वासकासविनाशनः ५
- आरग्वधमदनगोपघोण्टाकण्टकीकुटजपाठापाटलामूर्वेन्द्र यवसप्तपर्णनिम्ब-कुरुण्टकदासीकुरुण्टकगुडूचीचित्रकशार्ङ्गर्ङ्गिए!ष्टिआ!करञ्जद्वयपटोलकिराततिक्तकानि सुषवी चेति ६
- आरग्वधादिरित्येष गणः श्लेष्मविषापहः
- मेहकुष्ठज्वरवमीकण्डूघ्नो व्रणशोधनः ७
- सालसाराजकर्णखदिरकदरकालस्कन्धक्रमुकभूर्जमेषशृङ्गतिनिशचन्दनकुचन्दनशिंशपाशिरीषासनधवार्जुनतालशाकनक्तमालपूतीकाश्वकर्णागुरूणि
- कालीयकं चेति ८
- सालसारादिरित्येष गणः कुष्ठविनाशनः
- मेहपाण्ड्वामयहरः कफमेदोविशोषणः ९
- वरुणार्तगलशिग्रुमधुशिग्रुतर्कारीमेषशृङ्गीपूतीकनक्तमालमोरटाग्निमन्थसैरे-यकद्वयबिम्बीवसुकवसिरचित्रक शतावरीबिल्वाजशृङ्गीदर्भा बृहतीद्वयंचेति
- १०
- वरुणादिर्गणो ह्येष कफमेदोनिवारणः
- विनिहन्ति शिरःशूलगुल्माभ्यन्तरविद्र धीन् ११
- वीरतरुसहचरद्वयदर्भवृक्षादनीगुन्द्रा नलकुशकाशाश्मभेदकाग्निमन्थमोरटाव
- सुकवसिरभल्लूककुरण्टिकेन्दीवरकपोतवङ्काः श्वदंष्ट्रा चेति १२
- वीरतर्वादिरित्येष गणो वातविकारनुत्
- अश्मरीशर्करामूत्रकृच्छ्राघातरुजापहः १३
- लोध्रसावरलोध्रपलाशकुटन्नटाशोकफञ्जीकट्फलैलवालु
- कशल्लकीजिङ्गिनीकदम्बसालाः कदली चेति १४
- एष रोध्रादिरित्युक्तो मेदःकफहरो गणः
- योनिदोषहरः स्तम्भी वर्ण्यो विषविनाशनः १५
- अर्कालर्ककरञ्जद्वयनागदन्तीमयूरकभार्गीरास्नेन्द्र पुष्पीक्षुद्र श्वेतामहाश्वेतावृश्चिकाल्यलवणास्तापसवृक्षश्चेति १६
- अर्कादिको गणो ह्येष कफमेदोविषापहः
- कृमिकुष्ठप्रशमनो विशेषाद्व्रणशोधनः १७
- सुरसाश्वेतसुरसाफणिज्झकार्जकभूस्तृणसुगन्धकसुमुख कालमाल कुठेरकका समर्दक्षवकखरपुष्पाविडङ्गकट् फलसुरसीनिर्गुण्डी कुलाहलोन्दुरुकर्णिकाफञ्जीप्राचीबलकाकमाच्यो विषमुष्टिकश्चेति १८
- सुरसादिर्गणो ह्येष कफहृत् कृमिसूदनः
- प्रतिश्यायारुचिश्वासकासघ्नो व्रणशोधनः १९
- मुष्ककपलाशधवचित्रकमदनवृक्षकशिंशपावज्रवृक्षास्त्रिफला चेति २०
- मुष्ककादिर्गणो ह्येष मेदोघ्नः शुक्रदोषहृत्
- मेहार्शःपाण्डुरोगाश्मशर्करानाशनः परः २१
- पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेरमरिचहस्तिपिप्पलीहरेणुकैलाजमोदे-न्द्र यवपाठाजीरकसर्षपमहानिम्बफलहिङ्गुभार्गीमधुरसातिविषावचाविड-ङ्गानि कटुरोहिणी चेति २२
- पिप्पल्यादिः कफहरः प्रतिश्यायानिलारुचीः
- निहन्याद्दीपनो गुल्मशूलघ्नश्चामपाचनः २३
- एलातगरकुष्ठमांसीध्यामकत्वक्पत्रनागपुष्पप्रियङ्गुहरेणुकाव्याघ्रनख शुक्ति-चण्डास्थौणेयकश्रीवेष्टकचोचचोरकवालुकगुग्गुलुसर्जरसतुरुष्ककुन्दुरुकागुरुस्पृक्कोशीरभद्र दारुकुङकुमानि पुन्नागकेशरं चेति २४
- एलादिको वातकफौ विहन्याद्विषमेव च
- वर्णप्रसादनः कण्डूपिडकाकोठनाशनः २५
- वचामुस्तातिविषाभयाभद्र दारूणि नागकेशरं चेति २६
- हरिद्रा दारुहरिद्रा कलशीकुटजबीजानि मधुकं चेति २७
- एतौ वचाहरिद्रा दी गणौ स्तन्यविशोधनौ
- आमातिसारशमनौ विशेषाद्दोषपाचनौ २८
- श्यामामहाश्यामात्रिवृद्दन्तीशङ्खिनीतिल्वककम्पिल्लकरम्यकक्रमुकपुत्रश्रेणी
- गवाक्षीराजवृक्षकरञ्जद्वयगुडूचीसप्तलाच्छगलान्त्रीसुधाः सुवर्णक्षीरी चेति २९
- उक्तः श्यामादिरित्येष गणो गुल्मविषापहः
- आनाहोदरविड्भेदी तथोदावर्तनाशनः ३०
- बृहतीकण्टकारिकाकुटजफलपाठा मधुकं चेति ३१
- पाचनीयो बृहत्यादिर्गणः पित्तानिलापहः
- कफारोचकहृद्रो गमूत्रकृच्छ्ररुजापहः ३२
- पटोलचन्दनकुचन्दनमूर्वागुडूचीपाठाः कटुरोहिणी चेति ३३
- पटोलादिर्गणः पित्तकफारोचकनाशनः
- ज्वरोपशमनो व्रण्यश्छर्दिकण्डूविषापहः ३४
- काकोलीक्षीरकाकोलीजीवकर्षभकमुद्गपर्णीमाषपर्णीमेदामहामेदाच्छिन्नरुहाकर्कटशृङ्गीतुगाक्षीरीपद्मकप्रपौण्डरीकर्धि वृद्धिमृद्वीकाजीवन्त्यो मधुकं चेति ३५
- काकोल्यादिरयं पित्तशोणितानिलनाशनः
- जीवनो बृंहणो वृष्यः स्तन्यश्लेष्मकरस्तथा ३६
- ऊषकसैन्धवशिलाजतुकासीसद्वयहिङ्गूनि तुत्थकं चेति ३७
- ऊषकादिः कफं हन्ति गणो मेदोविशोषणः
- अश्मरीशर्करामूत्रकृच्छ्रगुल्मप्रणाशनः ३८
- सारिवामधुकचन्दनकुचन्दनपद्मककाश्मरीफलमधू कपुष्पाण्युशीरं चेति ३९
- सारिवादिः पिपासाघ्नो रक्तपित्तहरो गणः
- पित्तज्वरप्रशमनो विशेषाद्दाहनाशनः ४०
- अञ्जनरसाञ्जननागपुष्पप्रियङ्गुनीलोत्पल नलदनलिनकेशराणि मधुकं चेति ४१
- अञ्जनादिर्गणो ह्येष रक्तपित्तनिबर्हणः
- विषोपशमनो दाहं निहन्त्याभ्यन्तरं भृशम् ४२
- परूषकद्रा क्षाकट्फलदाडिमराजादनकतकफलशाकफलानि त्रिफला चेति ४३
- परूषकादिरित्येष गणोऽनिलविनाशनः
- मूत्रदोषहरो हृद्यः पिपासाघ्नो रुचिप्रदः ४४
- प्रियङ्गुसमङ्गाधातकीपुन्नागनागपुष्पचन्दनकुचन्दनमोचरसरसाञ्जनकुम्भी कस्रोतोजपद्मकेसरयोजनवल्ल्यो दीर्घमूला चेति ४५
- अम्बष्ठाधातकीकुसुमसमङ्गाकट्वङ्गमधुकबिल्वपेशिकासावररोध्रपलाशन-न्दीवृक्षाः पद्मकेशराणि चेति ४६
- गणौ प्रियङ्ग्वम्बष्ठादी पक्वातीसारनाशनौ
- सन्धानीयौ हितौ पित्ते व्रणानां चापि रोपणौ ४७
- न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षमधुककपीतनककुभाम्रकोशाम्रचोरकपत्रजम्बूद्वय प्रियालमधूकरोहिणीवञ्जुलकदम्बबदरीतिन्दुकीसल्लकीरोध्रसावररोध्रभ-ल्लातकपलाशा नन्दीवृक्षश्चेति ४८
- न्यग्रोधादिर्गणो व्रण्यः संग्राही भग्नसाधकः
- रक्तपित्तहरो दाहमेदोघ्नो योनिदोषहृत् ४९
- गुडूचीनिम्बकुस्तुम्बुरुचन्दनानि पद्मकं चेति ५०
- एष सर्वज्वरान् हन्ति गुडूच्यादिस्तु दीपनः
- हृल्लासारोचकवमीपिपासादाहनाशनः ५१
- उत्पलरक्तोत्पलकुमुदसौगन्धिककुवलयपुण्डरीकाणि मधुकं चेति ५२
- उत्पलादिरयं दाहपित्तरक्तविनाशनः
- पिपासाविषहृद्रो गच्छर्दिमूर्च्छाहरो गणः ५३
- मुस्ताहरिद्रा दारुहरिद्रा हरीतक्यामलकबिभीतककुष्ठहैमवतीवचापाठाकटु रोहिणीशार्ङ्गष्टातिविषाद्रा विडीभल्लातकानि चित्रकश्चेति ५४
- एष मुस्तादिको नाम्ना गणः श्लेष्मनिषूदनः
- योनिदोषहरः स्तन्यशोधनः पाचनस्तथा ५५
- हरीतक्यामलकबिभीतकानीति त्रिफला ५६
- त्रिफला कफपित्तघ्नी मेहकुष्ठविनाशनी
- चक्षुष्या दीपनी चैव विषमज्वरनाशनी ५७
- पिप्पलीमरिचशृङ्गवेराणीति त्रिकटुकम् ५८
- त्र्! यूषणं कफमेदोघ्नं मेहकुष्ठत्वगामयान्
- निहन्याद्दीपनं गुल्मपीनसाग्न्यल्पतामपि ५९
- आमलकीहरीतकीपिप्पल्यश्चित्रकश्चेति ६०
- आमलक्यादिरित्येष गणः सर्वज्वरापहः
- चक्षुष्यो दीपनो वृष्यः कफारोचकनाशनः ६१
- त्रपुसीसताम्ररजतसुवर्णकृष्णलोहानि लोहमलश्चेति ६२
- गणस्त्रप्वादिरित्येष गरक्रिमिहरः परः
- पिपासाविषहृद्रो गपाण्डुमेहहरस्तथा ६३
- लाक्षारेवतकुटजाश्वमारकट्फलहरिद्रा द्वयनि
- म्बसप्तच्छदमालत्यस्त्रायमाणा चेति ६४
- कषायतिक्तमधुरः कफपित्तार्तिनाशनः
- कुष्ठक्रिमिहरश्चैव दुष्टव्रणविशोधनः ६५
- पञ्च पञ्चमूलान्यत ऊर्ध्वं वक्ष्यामःतत्र त्रिकण्टकबृहतीद्वयपृथ
- क्पर्ण्यो विदारिगन्धा चेति कनीयः ६६
- कषायतिक्तमधुरं कनीयः पञ्चमूलकम्
- वातघ्नं पित्तशमनं बृंहणं बलवर्धनम् ६७
- बिल्वाग्निमन्थटिण्टुकपाटलाः काश्मरी चेति महत् ६८
- सतिक्तं कफवातघ्नं पाके लघ्वग्निदीपनम्
- मधुरानुरसं चैव पश्चमूलं महत् स्मृतम् ६९
- अनयोर्दशमूलमुच्यते ७०
- गणः श्वासहरो ह्येष कफपित्तानिलापहः
- आमस्य पाचनश्चैव सर्वज्वरविनाशनः ७१
- विदारीसारिवारजनीगुडूच्योऽजशृङ्गी चेति वल्लीसंज्ञः ७२
- करमर्दीत्रिकण्टकसैरीयकशतावरीगृध्रनख्य इति कण्टकसंज्ञः ७३
- रक्तपित्तहरौ ह्येतौ शोफत्रयविनाशनौ
- सर्वमेहहरौ चैव शुक्रदोषविनाशनौ ७४
- कुशकाशनलदर्भकाण्डेक्षुका इति तृणसंज्ञकः ७५
- मूत्रदोषविकारं च रक्तपित्तं तथैव च
- अन्त्यः प्रयुक्तः क्षीरेण शीघ्रमेव विनाशयेत् ७६
- एषां वातहरावाद्यावन्त्यः पित्तविनाशनः
- पञ्चकौ श्लेष्मशमनावितरौ परिकीर्तितौ ७७
- त्रिवृतादिकमन्यत्रोपदेक्ष्यामः ७८
- समासेन गणा ह्येते प्रोक्तास्तेषां तु विस्तरम्
- चिकित्सितेषु वक्ष्यामि ज्ञात्वा दोषबलाबलम् ७९
- एभिर्लेपान् कषायांश्च तैलं सर्पींषि पानकान्
- प्रविभज्य यथान्यायं कुर्वीत मतिमान् भिषक् ८०
- धूमवर्षानिलक्लेदैः सर्वर्तुष्वनभिद्रुते
- ग्राहयित्वा गृहे न्यस्येद्विधिनौषधसंग्रहम् ८१
- समीक्ष्य दोषभेदांश्च भिन्नान् मिश्रान् प्रयोजयेत्
- पृथङ्मिश्रान् समस्तान्वा गणं वा व्यस्तसंहतम् ८२
- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने द्र व्यसंग्रहणीयो नामाष्टत्रिंशोऽध्यायः ३८
- एकोनचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातः संशोधनसंशमनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- मदनकुटजजीमूतकेक्ष्वाकुधामार्गवकृतवेधनसर्षपविडङ्गपिप्पलीकरञ्जप्रपु-न्नाडकोविदारकर्बुदारारिष्टाश्वगन्धाविदुलबन्धुजीवकश्वेताशणपुष्पीबिम्बीव-चामृगेर्वारवश्चित्रा चेत्यूर्ध्वभागहराणि तत्र कोविदारपूर्वाणां फलानि को-विदारादीनां मूलानि ३
- विवृताश्यामादन्तीद्र वन्तीसप्तलाशङ्खिनीविषाणिकागवाक्षीच्छगलान्त्रीस्नु-क्सुवर्णक्षीरीचित्रककिणिहीकुशकाशतिल्वककम्पिल्लकरम्यकपाटलापू-गहरीतक्यामलकबिभीतकनीलिनीचतुरङ्गुलैरण्डपूतीकमहावृक्षसप्तच्छदार्का ज्योतिष्मती चेत्यधोभागहराणि तत्र तिल्वकपूर्वाणां मूलानि इतल्व-कादीनां पाटलान्तानां त्वचः कम्पिल्लकफलरजः पूगादीनामेरण्डान्तानां
- फलानि पूतीकारग्वधयोः पत्राणि शेषाणां क्षीराणीति ४
- कोशातकी सप्तला शङ्खिनी देवदाली कारवेल्लिका चेत्युभयतोभागहराणि
- एषां स्वरसा इति ५
- पिप्पलीविडङ्गापामार्गशिग्रुसिद्धार्थकशिरीषमरिचकरवीर बिम्बीगिरिकर्णि काकिणिहीवचाज्योतिष्मतीकरञ्जा र्कालर्कलशुनातिविषाशृङ्गवेरतालीशत- मालसुरसार्जकेङ्गुदीमेषशृङ्गीमातुलुङ्गीमुरङ्गीपीलुजातीशालतालमधूकला-क्षाहिङ्गुलवणमद्यगोशकृद्र समूत्राणीति शिरोविरेचनानि तत्र करवीरपूर्वा-णां फलानि करवीरादीनामर्कान्तानां मूलानि तालीशपूर्वाणां कन्दाः ताली-शादीनामर्जकान्तानां पत्राणि इङ्गुदीमेषशृङ्ग्योस्त्वचः मातुलुङ्गीमुर ङ्गीपी-लुजातीनां पुष्पाणि शालतालमधूकानां साराः हिङ्गुलाक्षे निर्यासौ लवणानि पार्थिवविशेषाः मद्यान्यासुतसंयोगाः शकृद्र समूत्रे मलाविति ६
- संशमनान्यत ऊर्ध्वं वक्ष्यामःतत्र भद्र दारुकुष्ठहरिद्रा वरुण मेषशृङ्गीबलातिब-लार्तगलकच्छुराशल्लकीकुबेराक्षी वीरतरुसहचराग्निमन्थवत्सादन्येरण्डा-श्मभेदकालर्का र्कशतावरीपुनर्नवावसुकवशिरकाञ्चनकभार्गीकार्पा सीवृ-श्चिकाली पत्तूरबदरयवकोलकुलत्थप्रभृतीनि विदारिगन्धादिश्च द्वे चाद्ये पञ्चमूल्यौ समासेन वातसंशमनो वर्गः ७
- चन्दनकुचन्दनह्रीबेरोशीरमञ्जिष्ठापयस्याविदारीशतावरीगुन्द्रा शैवलकह्लार कुमुदोत्पलकन्ददिलिई!दूर्वामूर्वाप्रभृतीनि काकोल्यादिः सारिवादिरञ्जनादि-रुत्पलादिर्न्यग्रोधादिस्तृणपञ्चमूलमिति समासेन पित्तसंशमनो वर्गः ८
- कालेयकागुरुतिलपर्णीकुष्ठहरिद्रा शीतशिवशतपुष्पासरलारास्नाप्रकीर्योदकी-र्येङ्गुदीसुमनाकाकादनीलाङ्गलकीहस्तिकर्णमुञ्जातकलामज्जकप्रभृतीनि व-ल्लीकण्टकपञ्चमूल्यौ पिप्पल्यादिर्बृहत्यादिर्मुष्ककादिर्वचादिः सुरसादिरारग्वधादिरिति समासेन श्लेष्मसंशमनो वर्गः ९
- तत्र सर्वाण्येवौषधानि व्याध्यग्निपुरुषबलान्यभिसमीक्ष्य विदध्यात् तत्र व्याधिबलादधिकमौषधमुपयुक्तं तमुपशम्य व्याधिं व्याधिमन्यमावहति अ-ग्निबलादधिकमजीर्णं विष्टभ्य वा पच्यते पुरुषबलादधिकंग्लानिमूर्च्छाम-दानावहति संशमनम् एवं संशोधनमतिपातयति हीनमेभ्यो दत्तमकिंचित्करं भवति तस्मात् सममेव विदध्यात् १०
- भवन्ति चात्र
- रोगे शोधनसाध्ये तु यो भवेद्दोषदुर्बलः
- तस्मै दद्याद्भिषक् प्राज्ञो दोषप्रच्यावनं मृदु ११
- चले दोषे मृदौ कोष्ठे नेक्षेतात्र बलं नृणाम्
- अव्याधिदुर्बलस्यापि शोधनं हि तदा भवेत् १२
- स्वयं प्रवृत्तदोषस्य मृदुकोष्ठस्य शोधनम्
- भवेदल्पबलस्यापि प्रयुक्तं व्याधिनाशनम् १३
- व्याध्यादिषु तु मध्येषु क्वाथस्याञ्जलिरिष्यते
- बिडालपदकं चूर्णं देयः कल्कोऽक्षसंमितः १४
- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने संशोधनसंशमनीयो नामैकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ३९
- चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो द्र व्यरसगुणवीर्यविपाकविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- केचिदाचार्या ब्रुवतेद्र व्यं प्रधानं कस्मात् व्यवस्थितत्वात् इह खलु द्र व्यं व्यवस्थितं न रसादयः यथा आमे फले ये रसादयस्ते पक्वे न सन्ति नित्य-त्वाच्च नित्यं हि द्र व्यमनित्या गुणाः यथा कल्कादिप्रविभागः स एव संप-न्नरसगन्धो व्यापन्नरसगन्धो वा भवति स्वजात्यवस्थानाच्च यथा हि पार्थिवं द्र व्यमन्यभावं न गच्छत्येवं शेषाणि पञ्चेन्द्रि यग्रहणाच्च पञ्चभिरिन्द्रि यैर्गृह्यते द्र व्यं न रसादयः आश्रयत्वाच्च द्र व्यमाश्रिता रसादयः आरम्भसामर्थ्याच्च द्र -व्याश्रित आरम्भः यथाविदारिगन्धादिमाहृत्य संक्षुद्य विपचेत इत्येवमादि-षुन रसादिष्वारम्भः शास्त्रप्रामाण्याच्च शास्त्रे हि द्र व्यं प्रधानमुपदेशे योगानां यथा मातुलुङ्गाग्निमन्थौ च इत्यादौ न रसादय उपदिश्यन्ते क्रमापेक्षितत्वाच्च रसादीनां रसादयो हि द्र व्यक्रममपेक्षन्ते यथातरुणे तरुणाः संपूर्णे संपूर्णा इति एकदेशसाध्यत्वाच्च द्र व्याणामेकदेशेनापि व्याधयः साध्यन्ते यथामहावृक्ष-क्षीरेणेति तस्माद्द्र व्यं प्रधानं न रसादयः कस्मात् निरवयवत्वात् द्र व्यल-क्षणं तु क्रियागुणवत् समवायिकारणम् इति ३ नेत्याहुरन्ये रसास्तु प्रधानं कस्मात् आगमात् आगमो हि शास्त्रमुच्यते शास्त्रे हि रसा अधिकृताः य-थारसायत्त आहार इति तस्मिंस्तु प्राणाः उपदेशाच्च उपदिश्यन्ते हि रसाः यथामधुराम्ललवणा वातं शमयन्ति अनुमानाच्च रसेन ह्यनुमीयते द्र व्यं य-थामधुरमिति ऋषिवचनाच्च ऋषिवचनं वेदो यथाकिंचिदिज्यार्थं मधुरमाहरेदिति तस्माद्र साः प्रधानं रसेषु गुणसंज्ञा रसलक्षणमन्यत्रोपदेक्ष्यामः ४
- नेत्याहुरन्ये वीर्यं प्रधानमिति कस्मात् तद्वशेनौषधकर्मनिष्पत्तेः इहौषधक-र्माण्यूर्ध्वाधोभागोभयभागसंशोधनसंशमनसां ग्राहिकाग्निदीपन पीडनलेख-नबृंहणरसायनवाजीकरणश्वयथुकरविलयन दहन दारणमादनप्राणर्नघविष-प्रशमनादीनि वीर्यप्राधान्याद्भवन्ति तच्च वीर्यं द्विविधमुष्णं शीतं च अग्नी-षोमीयत्वाज्जगतः केचिदष्टविधमाहुःशीतमुष्णं मुष्णं स्निग्धं रूक्षं विशदं पिच्छिलं मृदु तीक्ष्णं चेति एतानि वीयार्णि स्वबलगुणोत्कर्षाद्र समभिभूया-त्म कर्म कुर्वन्ति यथा तावन्महत्पञ्चमूलं कषायं तिक्तानुरसं वातं शमयति उष्णवीर्यत्वात् तथा कुलत्थः कषायः कटुकः पलाण्डुः स्नेहभावाच्च मधु-रश्चेक्षुरसो वातं वर्धयति शीतवीर्यत्वाता कटुका पिप्पली पित्तं शमयति मृ-दुशीतवीर्यत्वात् अम्लमामलकं लवणं सैन्धवं च तिक्ता काकमाची पित्तं
- वर्धयति उष्णवीर्यत्वात् मधुरा मत्स्याश्च कटुकं मूलकं श्लेष्माणं वर्धयति स्निग्धवीर्यत्वात् अम्लंकपित्थं श्लेष्माणं शमयति रूक्षवीर्यत्वात् मधुरं
- क्षौद्रं च तदेतन्निदर्शनमात्रमुक्तम् ५
- भवन्ति चात्रये रसा वातशमना भवन्ति यदि तेषु वै रौक्ष्यलाघवशैत्यानि न
- ते हन्युः समीरणम् ६
- ये रसाः पित्तशमना भवन्ति यदि तेषु वै
- तैक्ष्ण्यौष्ण्यलघुताश्चैव न ते तत्कर्मकारिणः ७
- ये रसाः श्लेष्मशमना भवन्ति यदि तेषु वै
- स्नेहगौरवशैत्यानि न ते तत्कर्मकारिणः ८
- तस्माद्वीर्यं प्रधानमिति ९
- नेत्याहुरन्ये विपाकः प्रधानमिति कस्मात् सम्यङ्मिथ्याविपक्वत्वात् इह सर्वद्र वाण्यभ्यवहृतानि सम्यङ्मिथ्याविपक्वानि गुणं दोषं वा जनयन्ति त-त्राहुरन्येप्रति रसं पाक इति केचित्त्रिविधमिच्छन्ति मधुरमम्लं कटुकं चेति तत्तु न सम्यक् भूतगुणादामाच्चान्योऽम्लो विपाको नास्ति पित्तं हि विदग्ध-मम्लतामुपैत्याग्नेयत्वात् यद्येवं लवणोऽप्यन्यः पाको भविष्यति श्लेष्मा हि विदग्धो लवणतामुपैतीति मधुरो मधुरस्याम्लोऽम्लस्यैवं सर्वेषामिति के-चिदाहुः दृष्टान्तं चोपदिशन्तियथा तावत् क्षीरमुखागतं पच्यमानं मधुरमेव स्यात्तथा शालियवमुद्गादयः प्रकीर्णाः स्वभावमुत्तरकालेऽपि न परित्यजन्ति तद्वदिति केचिद्वदन्तिअबलवन्तो बलवतां वशमायान्तीति एवमनवस्थि-तिः तस्मादसिद्धान्त एषः आगमे हि द्विविध एव पाको मधुरः कटुकश्च त-योर्मधुराख्यो गुरुः कटुकाख्यो लघुरिति तत्र पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशानां द्वैविध्यं भवति गुणसाधर्म्याद्गुरुता लघुता च पृथिव्यापश्च गुर्व्यः शेषाणि
- लघूनितस्माद्द्विविध एव पाक इति १०
- भवन्ति चात्रद्र व्येषु पच्यमानेषु येष्वम्बुपृथिवीगुणाः
- निर्वर्तन्तेऽधिकास्तत्र पाको मधुर उच्यते ११
- तेजोऽनिलाकाशगुणाः पच्यमानेषु येषु तु
- निर्वर्तन्तेऽधिकास्तत्र पाकः कटुक उच्यते १२
- पृथक्त्वदर्शिनामेष वादिनां वादसंग्रहः
- चतुर्णामपि सामग्र्यमिच्छन्त्यत्र विपश्चितः १३
- तद्द्र व्यमात्मना किंचित्किंचिद्वीर्येण सेवितम्
- किंचिद्र सविपाकाभ्यां दोषं हन्ति करोति वा १४
- पाको नास्ति विना वीर्याद्वीर्यं नास्ति विना रसात्
- रसो नास्ति विना द्र व्याद्द्र व्यं श्रेष्ठतमं स्मृतम् १५
- जन्म तु द्र व्यरसयोरन्योन्यापेक्षिकं स्मृतम्
- अन्योन्यापेक्षिकं जन्म यथा स्याद्देहदेहिनोः १६
- वीर्यसंज्ञा गुणा येऽष्टौ तेऽपि द्र व्याश्रयाः स्मृताः
- रसेषु न भवन्त्येते निर्गुणास्तु गुणाः स्मृताः १७
- द्र व्ये द्र व्याणि यस्माद्धि विपच्यन्ते न षड्रसाः
- श्रेष्ठं द्र व्यमतो ज्ञेयं शेषा भावास्तदाश्रयाः १८
- अमीमांस्यान्यचिन्त्यानि प्रसिद्धानि स्वभावतः
- आगमेनोपयोज्यानि भेषजानि विचक्षणैः १९
- प्रत्यक्षलक्षणफलाः प्रसिद्धाश्च स्वभावतः
- नौषधीर्हेतुभिर्विद्वान् परीक्षेत कदाचन २०
- सहस्रेणापि हेतूनां नाम्बष्ठादिर्विरेचयेत्
- तस्मात्तिष्ठेत्तु मतिमानागमे न तु हेतुषु २१
- इति श्रीसुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने द्र व्यगुणरसवीर्यविपाकविज्ञानीयो
- नाम चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः ४०
- एकचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो द्र व्यविशेषविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- तत्र पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशानां समुदायाद्द्र व्याभिनिर्वृत्तिः
- उत्कर्षस्त्वभिव्यञ्ज को भवतिइदं पार्थिवमिदमाप्यमिदं तैजसमिदं वायव्य-मिदमाकाशीयमिति ३ तत्र स्थूलसान्द्र मन्दस्थिरगुरुकठिनं गन्धबहुलमीष-त्कषायं प्रायशो मधुरमिति पार्थिवं तत् स्थैर्यबलगौरवसंघातोपचयकरं विशेषतश्चाधोगतिस्वभावमिति १
- शीतस्तिमितस्निग्धमन्दगुरुसरसान्द्र मृदुपिच्छिलं रसबहुलमीषत्कषायाम्ल-लवणं मधुररसप्रायमाप्यं तत् स्नेहनह्लादनक्लेदनबन्धन विष्यन्दनकरमिति २
- उष्णतीक्ष्णसूक्ष्मरूक्षखरलघुविशदं रूपबहुलमीषदम्ललवणं कटुकरसप्रायं विशेषतश्चोर्ध्वगतिस्वभावमिति तैजसं तद्दहनपचनदारणतापनप्रकाशनप्रभावर्णकरमिति ३
- सूक्ष्मरूक्षखरशिशिरलघुविशदं स्पर्शबहुलमीषत्तिक्तं विशेषतः कषायमिति
- वायवीयं तद्वैशद्यलाघवग्लपनविरूक्षणविचारणकरमिति ४
- श्लक्ष्णसूक्ष्ममृदुव्यवायिविशदविविक्तमव्यक्तरसं शब्दबहुल माकाशीयं
- तन्मार्दवशौषिर्यलाघवकरमिति ५ ४
- अनेन निदर्शनेन नानौषधीभूतं जगति किंचिद्द्र व्यमस्तीति कृत्वा तं तं यु-क्तिविशेषमर्थं चाभिसमीक्ष्य स्ववीर्यगुणयुक्तानि द्र व्याणि कार्मुकाणि भव-न्ति तानि यदा कुर्वन्ति स कालः यत् कुर्वन्ति तत् कर्म येन कुर्वन्ति तद्वीर्यं यत्र कुर्वन्ति तदधिकरणं यथा कुर्वन्ति स उपायः यन्निष्पादयन्ति तत् फलमिति ५
- तत्र विरेचनद्र व्याणि पृथिव्यम्बुगुणभूयिष्ठानि पृथिव्यापोगुर्व्यः तानि गुरु-त्वादधो गच्छन्ति तस्माद्विरेचनमधोगुणभूयिष्ठमनुमानात् वमनद्र व्याण्य ग्नि-वायुगुणभूयिष्ठानि अग्निवायू हि लघू लघुत्वाच्च तान्यूर्ध्वमुत्तष्ठन्ति तस्मा-द्वमनमप्यूर्ध्वगुणभूयिष्ठम् उभयगुणभूयिष्ठमुभयतोभागमाकाशगुण भूयिष्ठं संशमनं सांग्राहिकमनिलगुणभूयिष्ठम् अनिलस्यशोषणात्मकत्वात् दीपनम-ग्निगुणभूयिष्ठं तत्समानत्वात्लेखनमनिलानलगुणभूयिष्ठं बृंहणं पृथिव्यम्बुगुणभूयिष्ठम्! एवमौषधकर्माण्यनुमानात् साधयेत् ६
- भवन्ति चात्रभूतेजोवारिजैर्द्र व्यैः शमं याति समीरणः
- भूम्यम्बुवायुजैः पित्तं क्षिप्रमाप्नोति निर्वृतिम् ७
- खतेजोनिलजैः श्लेष्मा शममेति शरीरिणाम्
- वियत्पवनजाताभ्यां वृद्धिमभ्येति मारुतः ८
- आग्नेयमेव यद्द्र व्यं तेन पित्तमुदीर्यते
- वसुधाजलजाताभ्यां बलासः परिवर्धते ९
- एवमेतद्गुणाधिक्यं द्र व्ये द्र व्ये विनिश्चितम्
- द्विशो वा बहुशो वाऽपि ज्ञात्वा दोषेषु चाचरेत् १०
- तत्र य इमे गुणा वीर्यसंज्ञकाः शीतोष्णस्निग्धरूक्षमृदुतीक्ष्णपिच्छिल विश-दास्तेषां तीक्ष्णोष्णावाग्नेयौ शीतपिच्छिलावम्बुगुणभूयिष्ठौ पृथिव्य म्बुगुण-भूयिष्ठः स्नेहः तोयाकाशगुणभूयिष्ठं मृदुत्वं वायुगुणभूयिष्ठं रौक्ष्यं क्षितिस-मीरणगुणभूयिष्ठं वैशद्यंविपाकावुक्तगुणौ तत्र उष्णस्निग्धौ वातघ्नौ शीतमृ-दुपिच्छिलाः पित्तघ्नाः तीक्ष्णरूक्षविशदाः श्लेष्मघ्नाः गुरुपाको वातपित्तघ्नः लघुपाकः पाकः श्लेष्मघ्नः तेषां मृदुशीतोष्णाः स्पर्शग्राह्याः पिच्छिलविश-दौ चक्षुःस्पर्शाभ्यां स्निग्धरूक्षौ चक्षुषा तीक्ष्णो मुखे दुःखोत्पादनात् गुरुपा-कः सृष्टविण्मूत्रतया कफोत्क्लेशेन च लघुर्बद्धविण्मूत्रतया मारुतकोपेन च तत्र तुल्यगुणेषु भूतेषु रसवैशेष्य मुपलक्षयेत् तद्यथामधुरो गुरुश्च पार्थिवः
- मधुरः स्निग्धश्चाप्य इति ११
- भवति चात्रगुणा य उक्ता द्र व्येषु शरीरेष्वपि ते तथा स्थानवृद्धिक्षयास्तस्माद्देहिनां द्र व्यहेतुकाः १२
- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने द्र व्यविशेषविज्ञानीयो नामैकचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः ४१
- द्विचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो रसविशेषविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- आकाशपवनदहनतोयभूमिषु यथासङ्ख्यमेकोत्तरपरिवृद्धाःशब्दस्पर्शरूप र-सगन्धाः तस्मादाप्यो रसः परस्परसंसर्गात् परस्परानुग्रहात् परस्परानुप्रवे-शाच्च सर्वेषु सर्वेषांसान्निध्यमस्ति उत्कर्षापकर्षात्तउ ग्रहणम् स खल्वाप्यो रसः शेषभूतसंसर्गाद्विदग्धः षोढा विभज्यते तद्यथामधुरोऽम्लो लवणः क-टुकस्तिक्तः कषाय इति ते च भूयः परस्परसंसर्गात्त्रिषष्टिधा भिद्यन्ते तत्र भूम्यम्बुगुणबाहुल्यान्मधुरः भूम्यग्निगुणबाहुल्यादम्लः तोयाग्निगुणबाहुल्या-ल्लवणः वाय्वग्निगुणबाहुल्यात् कटुकः वाय्वा काशगुणबाहुल्यात्तिक्तः पृथिव्यनिलगुणबाहुल्यात्कषाय इति ३
- तत्र मधुराम्ललवणा वातघ्नाः मधुरतिक्तकषायाः
- पित्तघ्नाः कटुतिक्तकषायाः श्लेष्मघ्नाः ४
- तत्र वायोरात्मैवात्मा पित्तमाग्नेयं श्लेष्मा सौम्य इति ५
- त एते रसाः स्वयोनिवर्धना अन्ययोनिप्रशमनाश्च ६
- केचिदाहुःअग्नीषोमीयत्वाज्जगतो रसा द्विविधाःसौम्या आग्नेयाश्च मधुरति-क्तकषायाः सौम्याः कट्वम्ललवणा आग्नेयाः तत्र मधुराम्ललवणाः स्नि-ग्धा गुरवश्च कटुतिक्तकषाया रूक्षा लघवश्च सौम्याः शीताः आग्नेया उष्मा
- ७
- तत्र शैत्यरौक्ष्यलाघववैशद्यवैष्टम्भ्यगुणलक्षणो वायुः तस्य समानयोनिः क-षायो रसः सोऽस्य शैत्याच्छत्यं वर्धयति रौक्ष्याद्रौ क्ष्यं लाघवाल्लाघवं वैशद्याद्वैशद्यं वैष्टम्भ्याद्वैष्टम्भ्यमिति ८
- औष्ण्यतैक्ष्यरौक्ष्यलाघववैशद्यगुणलक्षणं पित्तं तस्य समानयोनिः कटुको रसः सोऽस्य औष्ण्यादौष्ण्यं वर्धयति तैक्ष्ण्यात्तैक्ष्ण्यं रौक्ष्याद्रौ क्ष्यं लाघवाल्लाघवं वैशद्याद्वैशद्यमिति ९
- माधुर्यस्नेहगौरवशैत्यपैच्छिल्यगुणलक्षणः श्लेष्मा तस्य समान योनिर्मधुरो रसः सोऽस्य माधुर्यान्माधुर्यं वर्धयति स्नेहात् स्नेहं गौरवाद्गौरवं शैत्याच्छत्यं
- पैच्छिल्यात् पैच्छिल्यमिति १०
- तस्य पुनरन्योनिः कटुको रसः स श्लेष्मणः प्रत्यनीकत्वात् कटुकत्वान्मा-धुर्यमभिभवति रौक्ष्यात् स्नेहं लाघवाद्गौरवम् औष्ण्याच्छत्यं वैशद्यात् पैच्छिल्यमिति तदेतन्निदर्शनमात्रमुक्तं भवति ११
- रसलक्षणमत ऊर्ध्वं वक्ष्यामः--तत्र यः परितोषमुत्पादयति प्रह्लादयति तर्पयति
- जीवयति मुखोपलेपं जनयति श्लेष्माणं चाभिवर्धयति स
- मधुरः यो दन्तहर्षमुत्पादयति मुखास्रावं जनयति श्रद्धां चोत्पादयति सोऽम्ल यो भक्तरुचिमुत्पादयति कफप्रसेकं जनयति मार्दवं चापादयति स लवणः यो जिह्वाग्रं बाधते उद्वेगं जनयति शिरो गृह्णीते नासिकां च स्रावयति स कटुकः यो गले चोषमुत्पादयति मुखवैशद्यं जनयति भक्तरुचिं चापादयति हर्षं च स तिक्तः यो वक्त्रं परिशोषयति जिह्वां स्तम्भयति कण्ठं बध्नाति हृदयं कर्षति पीडयति च स कषाय इति १२
- रसगुणानत ऊर्ध्वं वक्ष्यामःतत्र मधुरो रसो रसरक्तमांसमेदोऽस्थिमज्जौजः शुक्रस्तन्यवर्धनश्चक्षुष्यः केश्यो वर्ण्यो बलकृत्सन्धानः शोणितरसप्रसादनो बालवृद्धक्षतक्षीणहितः षट्पदपिपीलिकानामिष्टतमस्तृष्णामूर्च्छादाह प्रश-मनः षडिन्द्रि यप्रसादनः कृमिकफकरश्चेति स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमा-सेव्य मानः कासश्वासालसकवमथुवदनमाधुर्यस्वरोपघातकृमिगलगण्डानापा दयति तथाऽबुदश्लीपद बस्तिगुदोपलेपाभिष्यन्दप्रभृतीञ्जनयति १३
- अम्लो जरणः पाचनो दीपनः पवननिग्रहणोऽनुलोमनः कोष्ठविदाही बहिः शीतः क्लेदनः प्रायशो हृद्यश्चेति स एवंगुणोऽप्येकएवार्थमुपसेव्यमानो दन्त-हर्षनयनसंमीलनरोमसंवेजनकफविलयनशरीरशैथिल्यान्यापादयति तथा क्षताभिहतदग्धदष्टभग्नरुग्णशूनप्रच्युतावमूत्रितविसर्पितच्छिन्नभिन्नविद्धोत्पिष्टादीनि पाचयत्याग्नेयस्वभावात् परिदहति कण्ठमुरो हृदयं चेति १४
- लवणः संशोधनः पाचनो विश्लेषणः क्लेदनः शैथिल्यकृदुष्णः सर्वरसप्र-त्यनीको मार्गविशोधनः सर्वशरीरावयवमार्दवकरश्चेति स एवंगुणोऽप्येक
- एवात्यर्थमासेव्यमानो गात्रकण्डूकोठशोफवैवर्ण्यपुंस्त्वोपघातेन्द्रि योपताप
- मुखाक्षिपाकरक्तपित्तवातशोणिताम्लीकाप्रभृतीनापादयति १५
- कटुको दीपनः पाचनो रोचनः शोधनः स्थौल्यालस्यकफकृमिविषकुष्ठक-ण्डूप्रशमनः सन्धिबन्धविच्छेदनोऽवसादनः स्तन्यशुक्रमेदसामुपहन्ता चेति स एवंगुणोप्येक एवात्यर्थमुपसेव्यमानो भ्रममदगलताल्वोष्ठ शोषदाहसंता-पबल विघातकम्पतोदभेदकृत करचरणपार्श्वपृष्ठप्रभृतिषु च वातशूलानापादयति १६
- तिक्तश्छेदनो रोचनो दीपनः शोधनः कण्डूकोठतृष्णामूर्च्छाज्वरप्रशमनः स्तन्यशोधनो विण्मूत्रक्लेदमेदोवसापूयोपशोषणश्चेति स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थ मुपसेव्यमानोगात्रमन्यास्तम्भाक्षेप कार्दितशिरः शूलभ्रमतोदभेदच्छेदास्यवैरस्यान्यापादयति १७
- कषायः संग्राहको रोपणः स्तम्भनः शोधनोलेखनः शोषणः पीडनः क्लेदोप-शोषण श्चेति स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपसेव्यमानो हृत्पीडास्यशोषोदरा-ध्मानवाक्यग्रहमन्यास्तम्भगात्रस्फुरणचुमुचुमायनाकुञ्चनाक्षेपणप्रभृतीञ्जनयति
- १८
- अतः सर्वेषामेव द्र व्याण्युपदेक्ष्यामः तद्यथा काकोल्यादिः क्षीरघृतव सा-मज्जशालिषष्टिकयवगोधूममापशृङ्गाटककसेरुकत्रपुसैर्वारुकर्कारुकाला बू-कालिन्दकतकगिलोड्यप्रियालपुष्करबीजकाशमर्यमधूकद्रा क्षाखर्जूरराजा दनतालनालिकेरेक्षुविकारवलातिबलात्मगुप्ताविदारीपयस्यागोक्षुरकक्षीर
- मोरटमधूलिकाकूष्माण्डप्रभृतीनि समासेन मधुरो वर्गः १९
- दाडिमामलकमा तुलुङ्गाम्रातककपित्थकरमर्दबदरकोलप्राचीनामलकति-न्तिडीककोशाम्रक भव्यपारावतवेत्रफललकुचाम्लवेतसदन्तशठदधितक्रसु-राशुक्तसौवीरकतु षोदकधान्याम्लप्रभृतीनिसमासेनाम्लो वर्गः सैन्धवसौव-र्चलविडपाक्यरोम कसामुद्र कपक्त्रिमयवक्षारोषरप्रसूतसुवर्चिकाप्रभृतीनि समासेन लवणो वर्गः २१
- पिप्पल्यादिः सुरसादिः शिग्रुमधुशिग्रुमूलकलशुनसुमुखशीतशिव कुष्ठदेवदारुहरेणुकावल्गुजफलचण्डागुग्गुलुमुस्तलाङ्गलकीशुकनासापीलु
- प्रभृतीनि सालसारादिश्चप्रायशः कटुको वर्गः २२
- आरग्वधादिर्गुडूच्यादिर्मण्डूकपर्णीवेत्रकरीरहरिद्रा द्वयेन्द्र यववरुणस्वादुक-ण्टकसप्तपर्णबृहती द्वयशङ्खिनीद्र वन्ती त्रिवृत्कृतवेधनकर्कोटककारवेल्लवा-र्ताककरीरकरवीर सुमनःशङ्खपुष्प्यपामार्गत्रायमाणाशोकरोहिणीवैजयन्ती-सुवर्चलापुनर्नवावृश्चिकालीज्योतिष्मतीप्रभृतीनि समासेन तिक्तो वर्गः २३ न्यग्रोधादिरम्बष्ठादिः प्रियङ्ग्वादीरोध्रादिस्त्रिफलाशल्लकीजम्ब्वाम्रबकुल-तिन्दुकफलानि कतकशाकफलपाषाणभेदकवनस्पतिफलानि सालसारादिश्च प्रायशः कुरुवककोविदारकजीवन्तीचिल्लीपालङ्क्यासुनिषण्णकप्रभृतीनि
- वरकादयो मुद्गादयश्च समासेन कषायो वर्गः २४
- तत्रैतेषां रसानां संयोगास्त्रिषष्टिर्भवन्ति तद्यथापञ्चदश द्विकाः विंशतिस्त्रि-काः पञ्चदश चतुष्काः षट् पञ्चकाः एकशः षड्रसाः एकःषट्क इति तेषामन्यत्र प्रयोजनानि वक्ष्यामः २५
- भवति चात्रजग्धाः षडधिगच्छन्ति बलिनो वश्यतां रसाः
- यथा प्रकुपिता दोषा वशं यान्ति बलीयसः २६
- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने रसविशेषविज्ञानीयोनाम द्विचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः ४२
- त्रिचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो वमनद्र व्यविकल्पविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- वमनद्र व्याणां फलादीनां मदनफलानि श्रेष्ठतमानि भवन्ति अथ मदनपु-ष्पाणामातपपरिशुष्काणां चूर्णप्रकुञ्जं प्रत्यक्पुष्पासदापुष्पीनिम्ब कषायाणा-मन्यतमेनालोड्य मधुसैन्धवयुक्तां पुषपचूर्णमात्रां पाययित्वा वामयेत् मद-नशलाटुचूर्णान्येवं वा बकुलरम्यकोपयुक्तानि मधुलवण युक्तान्यभिप्रतप्तानि मदनशलाटुचूर्णसिद्धां वा तिलतण्डुलयवागूम् निर्वृत्तानां वा नातिहरित-पाण्डूनां कुशमूढाववद्धमृद्गोमयप्रलिप्तानां यवबुतिउ!षिमुद्गमाषशाल्यादिधा-न्यराशावष्टरात्रोषितक्लिन्नभिन्नानां फलानां फलपिप्पलीरुद्धृत्यातपे शोषयेत् तासां दधिमधुपललविमृदितपरि शुष्काणां सुभाजनस्थानामन्तर्नखमुइष्टमु-ष्णे यष्टीमधुककषाये कोविदारादी नामन्यतमे वा कषाये प्रमृद्य रात्रिपर्युषितं मधुसैन्धवयुक्तमाशीर्भिरभिमन्त्रितमुदङ्मुखः प्राङ्मुखमातुरं पाययेदनेनमन्त्रेणाभिमन्त्र्! य ब्रह्मदक्षा श्विरुद्रे न्द्र भूचन्द्रा र्कानलानिलाः
- ऋषयः सौषधिग्रामा भूतसंघाश्च पान्तु ते १
- रसायनमिवर्षीणां देवानाममृतं यथा
- सुधेवोत्तमनागानां भैषज्यमिदमस्तु ते २
- विशेषेण श्लेष्मज्वरप्रतिश्यायान्तर्विद्र धिषु अप्रवर्तमाने वा दोषे पिप्पली-वचागौरसर्षपकल्कोन्मिश्रैः सलवणैरुष्णाम्बुभिः पुनः पुनः प्रवर्तयेदासम्य-ग्वान्तलक्षणादिति मदनफलमज्जचूर्णं वा तत्क्वाथपरिभावितं मदनफलक-षायेण मदनफलमज्जसिद्धस्य वा पयसः सन्तानिकां क्षौद्र युक्तां मदनफल-मज्जसिद्धं वा पयः मदनफलमज्जसिद्धेन वा पयसा यवागूम् अधोभागासृ-क्पित्तहृद्दाहयोः मदनफलमज्जसिद्धस्य वा पयसो दधिभावमुपगतस्य दध्यु-त्तरं दधि वा कफप्रसेकच्छर्दिमूर्च्छातमकेषु मदनफलमज्जरसं स्नेहं वा भ-ल्लातकस्नहेवदादाय फाणितीभूतं लेहयेत् आतपपरिशुष्कं वा तमेव जी-वन्तीकषायेण पित्ते कफस्थानगते मदनफलमज्जक्वाथं वा पिप्पल्यादिप्रती-वापं तच्चूर्णं वा निम्बरूपिकाकषाययोरन्यतरेण संतर्पणकफजव्याधिहरं मदनफलमज्जचूर्णं वा मधूककाश्मर्यद्रा क्षाकषायेण मदनफलविधानमुक्तम् ३
- जीमूतककुसुमचूर्णं पूर्ववदेव क्षीरेण निर्वृत्तेषु क्षीरयवागूं रोमशेषु सन्तानि-कां अरोमशेषु दध्युत्तरं हरितपाण्डुषु दधि तत्कषायसंसृष्टां वा सुरां कफारोचककासश्वासपाण्डुरोगयक्ष्मसु पर्यागतेषुमदनफलमज्जवदुपयोगः ४
- तद्वदेव कुटजफलविधानम् ५
- कृतवेधनानामप्येष एव कल्पः ६
- इक्ष्वाकुकुसुमचूर्णं वा पूर्ववत् एवं क्षीरेण
- कासश्वासच्छर्दिकफरोगेषूपयोगः ७
- धामार्गवस्यापि मदनफलमज्जवदुपयोगः विशेषतस्तु गरगुल्मोदरकासश्वासश्लेष्मामयेषु वायौच कफस्थानगते ८
- कृतवेधनफलपिप्पलीनां वमनद्र व्यकषायपरिपीतानां बहुशश्चूर्णमुत्पलादि-षुदत्तमाघ्रातं वामयति तत्त्वनवबद्धदोषेषु यवागूमाकण्ठात्पीतवत्सु च विदध्यात् वमनविरेचनशिरोविरेचनद्र व्याण्येवं वा प्रधानतमानि भवन्ति ९
- भवतश्चात्र
- वमनद्र व्ययोगाणां दिगियं संप्रकीर्तिता
- तान् विभज्य यथाव्याधि कालशक्तिविनिश्चयात् १०
- कषायैः स्वरसैः कल्कैश्चूर्णैरपि च बुद्धिमान्
- पेयलेह्याद्यभोज्येषु वमनान्युपकल्पयेत् ११
- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने वमनद्र व्यविकल्पविज्ञानीयो
- नाम त्रिचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः ४३
- चतुश्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो विरेचनद्र व्यविकल्पविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- अरुणाभं त्रिवृन्मूलं श्रेष्ठं मूलविरेचने
- प्रधानं तिल्वकस्त्वक्षु फलेष्वपि हरीतकी ३
- तैलेष्वेरण्डजं तैलं स्वरसे कारवेल्लिका
- सुधापयः पयःसूक्तमिति प्राधान्यसंग्रहः
- तेषां विधानं वक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः ४
- वैरेचनद्र व्यरसानुपीतं मूलं महत्त्रैवृतमस्तदोषम्
- चूर्णीकृतं सैन्धवनागराढ्यमम्लैः पिबेन्मारुतरोगजुष्टः ५
- इक्षोर्विकारैर्मधुरै रसैस्तत् पैत्ते गदे क्षीरयुतं पिबेच्च
- गुडूच्यरिष्टत्रिफलारसेन सव्योषमूत्रं कफजे पिबेत्तत् ६
- त्रिवर्णकत्र्! यूषणयुक्तमेतद्गुडेन लिह्यादनवेन चूर्णम्
- प्रस्थे च तन्मूलरसस्य दत्वा तन्मूलकल्कं कुडवप्रमाणम् ७
- कर्षोन्मिते सैन्धवनागरे च विपाच्य कल्कीकृतमेतदद्यात्
- तत्कल्कभागः समहौषधार्धः ससैन्धवो मूत्रयुतश्च पेयः ८
- समास्त्रिवृन्नागरकाभयाः स्युर्भागार्धकं पूगफलं सुपक्वम्
- विडङ्गसारो मरिचं सदारु योगः ससिन्धूद्भवमूत्रयुक्तः ९
- विरेचनद्र व्यभवं तु चूर्णं रसेन तेषां भिषजा विमृद्य
- तन्मूलसिद्धेन च सर्पिषाऽक्त सेव्यं तदाज्ये गुटिकीकृतं च १०
- गुडे च पाकाभिमुखे निधाय चूर्णीकृतं सम्यगिदं विपाच्य
- शीतं त्रिजाताक्तमथो विमृद्य योगानुरूपा गुटिकाः प्रयोज्याः ११
- वैरेकीयद्र व्यचूर्णस्य भागं सिद्धं सार्धं क्वाथभागैश्चतुर्भिः
- आमृद्गीयात् सर्पिषा तच्छृतेन तत्क्वाथोष्मस्वेदितं सामितं च १२
- पाकप्राप्ते फाणिते चूर्णितं तत् क्षिप्तं पक्वं चावतार्य प्रयत्नात्
- शीतीभूता मोदका हृद्यगन्धाः कार्यास्त्वेते भक्ष्यकल्पाः समासात् १३
- रसेन तेषां परिभाव्य मुद्गान् यूषः ससिन्धूद्भवसर्पिरिष्टः
- वैरेचनेऽन्यैरपि वैदलैः स्यादेवं विदध्याद्वमनौषधैश्च १४
- भित्त्वा द्विधेक्षुं परिलिप्य कल्कैस्त्रिभण्डिजातैः प्रतिबध्य रज्ज्वा
- पक्वं च सम्यक् पुटपाकयुक्त्या खादेत्तु तं पित्तगदी सुशीतम् १५
- सिताजगन्धात्वक्क्षीरीविदारीत्रिवृतः समाः
- लिह्यान्मधुघृताभ्यां तु तृड्दाहज्वरशान्तये १६
- शर्कराक्षौद्र संयुक्तं त्रिवृच्चूर्णावचूर्णितम्
- रेचनं सुकुमाराणां त्वक्पत्रमरिचांशकम् १७
- पचेल्लेहं सिताक्षौद्र पलार्धकुडवान्वितम्
- त्रिवृच्चूर्णयुतं शीतं पित्तघ्नं तद्विरेचनम् १८
- त्रिवृच्छ्यामाक्षारशुण्ठीपिप्पलीर्मधुनाऽप्नुयात्
- सर्वश्लेष्मविकाराणां श्रेष्ठमेतद्विरेचनम् १९
- बीजाढ्यपथ्याकाश्मर्यधात्रीदाडिमकोलजान्
- तैलभृष्टान् रसानम्लफलैरावाप्य साधयेत् २०
- घनीभूतं त्रिसौगन्ध्यत्रिवृत्क्षौद्र समन्वितम्
- लेह्यमेतत्कफप्रायैः सुकुमारैर्विरेचनम् २१
- नीलीतुल्यं त्वगेलं च तैस्त्रिवृत्ससितोपला
- चूर्णं संतर्पणं क्षौद्र फलाम्लं सन्निपातनुत् २२
- त्रिवृच्छ्यामासिताकृष्णात्रिफलामाक्षिकैः समैः
- मोदकाः सन्निपातोर्ध्वरक्तपित्तज्वरापहाः २३
- त्रिवृद्भागास्त्रयः प्रोक्तास्त्रिफला तत्समा तथा
- क्षारकृष्णाविडङ्गानि संचूर्ण्य मधुसर्पिषा २४
- लिह्याद्गुडेन गुटिकाः कृत्वा वाऽप्यथ भक्षयेत्
- कफवातकृतान् गुल्मान् प्लीहोदरहलीमकान् २५
- हन्त्यन्यानपि चाप्येतन्निरपायं विरेचनम्
- चूर्णं श्यामा त्रिवृन्नीली कट्वी मुस्ता दुरालभा २६
- चव्येन्द्र बीजं त्रिफला सर्पिर्मांसरसाम्बुभिः
- पीतं विरेचनं तद्धि रूक्षाणामपि शस्यते २७
- वैरेचनिकनिःक्वाथभागाः शीतास्त्रयो मताः
- द्वौ फाणितस्य तच्चापि पुनरग्नावधिश्रयेत् २८
- तत् साधुसिद्धं विज्ञाय शीतं कृत्वा निधापयेत्
- कलसे कृतसंस्कारे विभज्यर्तू हिमाहिमौ २९
- मासादूर्ध्वं जातरसं मधुगन्धं वरासवम्
- पिबेदसावेव विधिः क्षारमूत्रासवेष्वपि ३०
- वैरेचनिकमूलानां क्वाथे माषान् सुभावितान्
- सुधौतांस्तत्कषायेण शालीनां चापि तण्डुलान् ३१
- अवक्षुद्यैकतः पिण्डान् कृत्वा शुष्कान् सुचूर्णितान्
- शालितण्डुलचूर्णं च तत्कषायोष्मसाधितम् ३२
- तस्य पिष्टस्य भागांस्त्रीन् किण्वभागविमिश्रितान्
- मण्डोदकार्थे क्वाथं च दद्यात्तत्सर्वमेकतः ३३
- निदध्यात्कलसे तां तु सुरां जातरसां पिबेत्
- एष एव सुराकल्पो वमनेष्वपि कीर्तितः ३४
- मूलानि त्रिवृदादीनां प्रथमस्य गणस्य च
- महतः पञ्चमूलस्य मूर्वाशार्ङ्गष्टयोरपि ३५
- सुधां हैमवतीं चैव त्रिफलातिविषे वचाम्
- संहृत्यैतानि भागौ द्वौ कारयेदेकमेतयोः ३६
- कुर्यान्निःक्वाथमेकस्मिन्नेकस्मिंश्चूर्णमेव तु
- क्षुण्णांस्तस्मिंस्तु निःक्वाथे भावयेद्बहुशो यवान् ३७
- शुष्काणां मृदुभृष्टानां तेषां भागास्त्रयो मताः
- चतुर्थं भागमावाप्य चूर्णानामत्र कीर्तितम् ३८
- प्रक्षिप्य कलसे सम्यक् ततस्तं तदनन्तरम्
- तेषामेव कषायेण शीतलेन सुयोजितम् ३९
- पूर्ववत् सन्निदध्यात्तु ज्ञेयं सौवीरकं हि तत्
- पूर्वोक्तं वर्गमाहृत्य द्विधा कृत्वैकमेतयोः ४०
- भागं संक्षुद्य संसृज्य यवैः स्थाल्यामधिश्रयेत्
- अजशृङ्ग्याः कषायेण तमभ्यासिच्य साधयेत् ४१
- सुसिद्धांश्चावतार्यैतानौषधिभ्यो विवेचयेत्
- विमृद्य सतुषान् सम्यक् ततस्तान् पूर्ववन्मितान् ४२
- पूर्वोक्तौषधभागस्य चूर्णं दत्त्वा तु पूर्ववत्
- तेनैव सह यूषेण कलसे पूर्ववत् क्षिपेत् ४३
- ज्ञात्वा जातरसं चापि तत्तुषोदकमादिशेत्
- तुषाम्बुसौवीरकयोर्विधिरेष प्रकीर्तितः ४४
- षड्रात्रात् सप्तरात्राद्वा ते च पेये प्रकीर्तिते
- वैरेचनेषु सर्वेषु त्रिवृन्मूलविधिः स्मृतः ४५
- दन्तीद्र वन्त्योर्मूलानि विशेषान्मृत्कुशान्तरे
- पिप्पलीक्षौद्र युक्तानि स्विन्नान्युद्धृत्य शोषयेत् ४६
- ततस्त्रिवृद्विधानेन योजयेच्छ्लेष्मपित्तयोः
- तयोः कल्ककषायाभ्यां चक्रतैलं विपाचयेत् ४७
- सर्पिश्च पक्वं वीसर्पकक्षादाहालजीर्जयेत्
- मेहगुल्मानिलश्लेष्मविबन्धांस्तैलमेव च ४८
- चतुःस्नेहं शकृच्छुक्रवातसंरोधजा रुजः
- दन्तीद्र वन्तीमरिचकनकाह्वयवासकैः ४९
- विश्वभेषजमृद्वीकाचित्रकैर्मूत्रभावितम्
- सप्ताहं सर्पिषा चूर्णं योज्यमेतद्विरेचनम् ५०
- जीर्णे संतर्पणं क्षौद्रं पित्तश्लेष्मरुजापहम्
- अजीर्णपार्श्वरुक्पाण्डुप्लीहोदरनिबर्हणम् ५१
- गुडस्याष्टपले पथ्या विंशतिः स्युः पलं पलम्
- दन्तीचित्रकयोः कर्षौ पिप्पलीत्रिवृतोर्दश ५२
- कृत्वैतान्मोदकानेकं दशमे दशमेऽहनि
- ततः खादेदुष्णतोयसेवी निर्यन्त्रणास्त्विमे ५३
- दोषघ्ना ग्रहणीपाण्डुरोगार्शःकुष्ठनाशनाः
- व्योषं त्रिजातकं मुस्ता विडङ्गामलके तथा ५४
- नवैतानि समांशानि त्रिवृदष्टगुणानि वै
- श्लक्ष्णचूर्णीकृतानीह दन्तीभागद्वयं तथा ५५
- सिर्वाणि चूर्णितानीह गालितानि विमिश्रयेत्
- षड्भिश्च शर्कराभागैरीषत्सैन्धवमाक्षिकैः ५६
- पिण्डितं भक्षयित्वा तु ततः शीताम्बु पाययेत्
- बस्तिरुक्तृड्ज्वरच्छर्दिशोषपाण्डुभ्रमापहम् ५७
- निर्यन्त्रणमिदं सर्वविषघ्नं तु विरेचनम्
- त्रिवृदष्टकसंज्ञोऽय प्रशस्तः पित्तरोगिणाम् ५८
- भक्ष्यः क्षीरानुपानो वा पित्तश्लेष्मातुरैर्नरैः
- भक्ष्यरूपसधर्मत्वादाढ्येष्वेव विधीयते ५९
- तिल्वकस्य त्वचं बाह्यामन्तर्वल्कविवर्जिताम्
- चूर्णयित्वा तु द्वौ भागौ तत्कषायेण गालयेत् ६०
- तृतीयं भावितं तेन भागं शुष्कं तु भावितम्
- दशमूलीकषायेण त्रिवृद्वत्संप्रयोजयेत् ६१
- विधानं त्वक्षु निर्दिष्टं फलानामथ वक्ष्यते
- हरीतक्याः फलं त्वस्थिविमुक्तं दोषवर्जितम् ६२
- योज्यं त्रिवृद्विधानेन सर्वव्याधिनिबर्हणम्
- रसायनं परं मेध्यं दुष्टान्तर्व्रणशोधनम् ६३
- हरीतकी विडङ्गानि सैन्धवं नागरं त्रिवृत्
- मरिचानि च तत्सर्वं गोमूत्रेण विरेचनम् ६४
- हरीतकी भद्र दारु कुष्ठं पूगफलं तथा
- सैन्धवं सृङ्गवेरं च गोमूत्रेण विरेचनम् ६५
- नीलिनीफलचूर्णं तु नागराभययोस्तथा
- लिह्याद्गुडेन सलिलं पश्चादुष्णं पिबेन्नरः ६६
- पिप्पल्यादिकषायेण पिबेत्पिष्टां हरीतकीम्
- सैन्धवोपहितां सद्य एष योगो विरेचयेत् ६७
- हरीतकी भक्ष्यमाणा नागरेण गुडेन वा
- सैन्धवोपहिता वाऽपि सातत्येनाग्निदीपनी ६८
- वातानुलोमनी वृष्या चेन्द्रि याणां प्रसादनी
- संतर्पणकृतान् रोगान् प्रायो हन्ति हरीतकी ६९
- शीतमामलकं रूक्षं पित्तमेदःकफापहम्
- बिभीतकमनुष्णं तु कफपित्तनिबर्हणम् ७०
- त्रीण्यप्यम्लकषायाणि सतिक्तमधुराणि च
- त्रिफला सर्वरोगघ्नी त्रिभागघृतमूर्च्छिता ७१
- वयसः स्थापनं चापि कुर्यात् संततसेविता
- हरीतकीविधानेन फलान्येवं प्रयोजयेत् ७२
- विरेचनानि सर्वाणि विशेषाच्चतुरङ्गुलात्
- फलं काले समुद्धृत्य सिकतायां निधापयेत् ७३
- सप्ताहमातपे शुष्कमतो मज्जानमुद्धरेत्
- तैलं ग्राह्यं जले पक्त्वा तिलवद्वा प्रपीड्य च ७४
- तस्योपयोगो बालानां यावद्वर्षाणि द्वादश
- लिह्यादेरण्डतैलेन कुष्ठत्रिकटुकान्वितम् ७५
- सुखोदकं चानुपिबेदेष योगो विरेचयेत्
- एरण्डतैलं त्रिफलाक्वाथेन त्रिगुणेन तु ७६
- युक्तं पीतं तथा क्षीररसाभ्यां तु विरेचयेत्
- बालवृद्धक्षतक्षीणंसुकुमारेषु योजितम् ७७
- फलानां विधिरुद्दिष्टः क्षीराणां शृणु शुश्रुत
- विरेचनानां तीक्ष्णानां पयः सौधं परं मतम् ७८
- अज्ञप्रयुक्तं तद्धन्ति विषवत् कर्मविभ्रमात्
- विजानता प्रयुक्तं तु महान्तमपि संचयम् ७९
- भिनत्त्याश्वेव दोषाणां रोगान् हन्ति च दुस्तरान्
- महत्याः पञ्चमूल्यास्तु बृहत्योश्चैकशः पृथक् ८०
- कषायैः समभागं तु तदङ्गारेषु शोषितम्
- अम्लादिभिः पूर्ववत्तु प्रयोज्यं कोलसंमितम् ८१
- महावृक्षपयः पीतैर्यवागूस्तण्डुलैः कृता
- पीता विरेचयत्याशु गुडेनोत्कारिका कृता ८२
- लेहो वा साधितः सम्यक् स्नुहीक्षीरपयोघृतैः
- भावितास्तुस्नुहीक्षीरे पिप्पल्यो लवणान्विताः ८३
- चूर्णं काम्पिल्लकं वाऽपि तत्पीतं गुटिकीकृतम्
- सप्तला शङ्खिनी दन्ती त्रिवृदारग्वधं गवाम् ८४
- मूत्रेणाप्लाव्य सप्ताहं स्नुहीक्षीरे ततः परम्
- कीर्णं तेनैव चूर्णेन माल्यं वसनमेव च ८५
- आघ्रायावृत्य वा सम्यङ्मृदुकोष्ठो विरिच्यते
- क्षीरत्वक्फलमूलानां विधानैः परिकीर्तितैः
- अवेक्ष्य सम्यग्रोगादीन् यथावदुपयोजयेत् ८६
- त्रिवृच्छाणा मितास्तिस्रस्तिस्रश्च त्रिफलात्वचः
- विडङ्गपिप्पलीक्षारशाणास्तिस्रश्च चूर्णिताः ८७
- लिह्यात् सर्पिर्मधुभ्यां च मोदकं वा गुडेन वा
- भक्षयेन्निष्परीहारमेतच्छ्रेष्ठं विरेचनम् ८८
- गुल्मं प्लीहोदरं कासं हलीमकमरोचकम्
- कफवातकृतांश्चान्यान् व्याधीनेतद्व्यपोहति ८९
- घृतेषु तैलेषु पयःसु चापि मद्येषु मूत्रेषु तथा रसेषु
- भक्ष्यान्नलेह्येषु च तेषु तेषु विरेचनान्यग्रमतिर्विदध्यात् ९०
- क्षीरं रसः कल्कमथो कषायः शृतश्च शीतश्च तथैव चूर्णम्
- कल्पाः षडेते खलु भेषजानां यथोत्तरं ते लघवः प्रदिष्टाः ९१
- इति श्रीसुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने विरेचनद्र व्यविकल्पविज्ञानीयो
- नाम चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः ४४
- पञ्चचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातो द्र वद्र व्यविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- पानीयमान्तरीक्षमनिर्देश्यरसममृतं जीवनं तर्पणं धारणमाश्वासजननं श्रमक्लमपिपासामदमूर्च्छातन्द्रा निद्रा दाहप्रशमनमेकान्ततः पथ्यतमं च ३
- तदेवावनिपतितमन्यतमं रसमुपलभते स्थानविशेषान्नदीनदसरस्तडागवापीकूपचुण्टीप्रस्रवणोद्भिदवि किरकेदारपल्वलादिषु स्थानेष्ववस्थितमिति ४
- तत्र लोहितकपिलपाण्डुनीलपीतशुक्लेष्ववनिप्रदेशेषु मधुराम्ललवणकटुतिक्तकषायाणि यथासङ्ख्यमुदकानि संभवन्ति इत्येके भाषन्ते ५
- तत्तु न सम्यक् पृथिव्यादीनामन्योन्यानुप्रवेशकृतः सलिलरसो भवत्युत्क-र्षापकर्षेण तत्र स्वलक्षणभूयिष्ठायां भूमावम्लं लवणं च अम्बुगुणभूयिष्ठायां मधुरं तेजोगुणभूयिष्ठायां कटुकं तिक्तं च वायुगुणभूयिष्ठायां कषायम् आ-काशगुणभूयिष्ठायामव्यक्तरसम् अव्यक्तं ह्याकाशमित्यतः तत् प्रधानम् व्यक्तरसत्वात् तत्पेयमान्तरीक्षालाभे ६
- तत्रान्तरीक्षं चतुर्विधम् तद्यथाधारं कारं तौषारं हैममिति तेषां धारं प्रधानं लघुत्वात् तत् पुनर्द्विविधंगाङ्गं सामुद्रं चेति तत्र गाङ्गमाश्वयुजे मासि प्राय-शो वर्षति तयोर्द्वयोरपि परीक्षणं कुर्वीत शाल्योदनपिण्डमकुथितमविदग्धं रजतभाजनोपहितं वर्षति देवे बहिष्कुर्वीत स यदि मुहूर्तं स्थितस्तादृश एव भवति तदा गाङ्गं पततीत्यवगन्तव्यं वर्णान्यत्वे सिक्थप्रक्लेदे च सामुद्र मिति विद्यात् तन्नोपादेयम् सामुद्र मप्याश्वयुजे मासि गृहीतं गाङ्गवद्भवति गाङ्गं पुनः प्रधानं तदुपाददीताश्वयुजे मासि शुचिशुक्लविततपटैकदेशच्युतमथवा हर्म्यतलपरिभ्रष्टमन्यैर्वा शुचिभिर्भाजनैर्गृहीतं सौवर्णे राजते मृन्मये वा पात्रे निदध्यात् तत् सर्वकालमुपयुञ्जीत तस्यालाभे भौमम् तच्चाकाशगुण बहु-लम् तत् पुनः सप्तविधम् तद्यथाकौपं नादेयं सारसं ताडागं प्रास्रवणम् औद्भिदं चौण्ट्यमिति ७
- तत्र वर्षास्वान्तरिक्षमौद्भिदं वा सेवेत महागुणत्वात्शरदि सर्वं प्रसन्नत्वात् हेमन्ते सारसं ताडागं वावसन्ते कौपं प्रास्रवणं वा ग्रीष्मेऽप्येवं प्रावृषि चौण्ट्यमनभिवृष्टं सर्वं चेति ८
- कीटमूत्रपुरीषाण्डशवकोथप्रदूषितम्
- तृणपर्णोत्करयुतं कलुषं विषसंयुतम् ९
- योऽवगाहेत वर्षासु पिबेद्वाऽपि नवं जलम्
- स बाह्याभ्यन्तरान् रोगान् प्राप्नुयात् क्षिप्रमेव तु १०
- तत्र यत् पङ्कशैवलहठतृणपद्मपत्रप्रभृतिभिरवच्छन्नं रविशशिकिरणानि लैना-भिजुष्टं गन्धवर्णरसोपसृष्टं तद्व्यापन्नमिति विद्यात् तस्य स्पर्शरूपरसगन्ध-वीर्यविपाकदोषाः षट् संभवन्ति तत्र खरता पैच्छिल्यमौष्ण्यं दन्तग्राहिता च स्पर्शदोषः पङ्कसिकताशैवालबहुवर्णता रूपदोषः व्यक्तरसता रसदोषः अनिष्टगन्धता गन्धदोषाः यदुपयुक्तं तृष्णागौरवशूलकफप्रसेकानापादयति स वीर्यदोषः यदुपयुक्तं चिराद्विपच्यते विष्टम्भयति वा स विपाकदोष इति त
- एते आन्तरिक्षे न सन्ति ११
- व्यापन्नस्य चाग्निक्वथनं सूर्यातपप्रतापनं तप्तायः पिण्डसिकतालोष्ट्राणां वा
- निर्वापणं प्रसादनं च कर्तव्यं नागचम्पकोत्पलपाटलापुष्पप्रभृतिभिश्चाधिवासनमिति १२
- सौवर्णे राजते ताम्रे कांस्ये मणिमयेऽपि वा
- पुष्पावतंसं भौमे वा सुगन्धि सलिलं पिबेत् १३
- व्यापन्नं वर्जयेन्नित्यं तोयं यच्चाप्यनार्तवम्
- दोषसंजननं ह्येतन्नाददीताहितं तु तत् १४
- व्यापन्नमुदकं यस्तु पिबतीहाप्रसादितम्
- श्वयथुं पाण्डुरोगं च त्वग्दोषमविपाकताम् १५
- श्वासकासप्रतिश्यायशूलगुल्मोदराणि च
- अन्यान्वा विषमान्रोगान्प्राप्नुयादचिरेण सः १६
- तत्र सप्त कलुषस्य प्रसादनानि भवन्ति तद्यथाकतकगोमे
- दकबिसग्रन्थिशैवालमूलवस्त्राणि मुक्तामणिश्चेति १७
- पञ्च निक्षेपणानि भवन्ति तद्यथाफलकं त्र्! यष्टकं
- मुञ्जवलय उदकमञ्चिका शिक्यं चेति १८
- सप्त शीतीकरणानि भवन्ति तद्यथाप्रवातस्थापनम्
- उदकप्रक्षेपणं यष्टिकाभ्रामणं व्यजनं वस्त्रोद्धरणं
- वालुकाप्रक्षेपणं शिक्यावलम्बनं चेति १९
- निर्गन्धमव्यक्तरसं तृष्णाघ्नं शुचि शीतलम्
- अच्छं लघु च हृद्यं च तोयं गुणवदुच्यते २०
- तत्र नद्यः पश्चिमाभिमुखाः पथ्याः लघूदकत्वात् पूर्वाभिमुखास्तु न प्रशस्य-न्ते गुरूदकत्वात् दक्षिणाभिमुखा नातिदोषलाः साधारणत्वात् तत्र सह्य-प्रभवाः कुष्ठं जनयन्ति विन्ध्यप्रभवाः कुष्ठं पाण्डुरोगं च मलयप्रभवाः कृमीन् महेन्द्र प्रभवाः श्लीपदोदराणि हिमवत्प्रभवा हृद्रो गश्वयथुशिरोरोगश्लीपदग-लगण्डान् प्राच्यावन्त्या अपरावन्त्याश्चार्शांस्युपजन यन्ति पारियात्रप्रभवाः
- पथ्याबलारोग्यकर्य इति २१
- नद्यः शीघ्रवहा लघ्व्यः प्रोक्ता याश्चामलोदकाः
- गुर्व्यः शैवालसंछन्नाः कलुषा मन्दगाश्च याः २२
- प्रायेण नद्यो मरुषु सतिक्ता लवणान्विताः
- लघ्व्यः समधुराश्चैव पौरुषेया बले हिताः २३
- तत्र सर्वेषामेव भौमानां ग्रहणं प्रत्यूषसि तत्र ह्यमलत्वं शैत्यं चाधिकं भवति स एव चापां परो गुण इति २४
- दिवार्ककिरणैर्जुष्टं निशायामिन्दुरश्मिभिः
- अरूक्षमनभिष्यन्दि तत्तुल्यं गगनाम्बुना २५
- गगनाम्बु त्रिदोषघ्नं गृहीतं यत् सुभाजने
- बल्यं रसायनं मेध्यं पात्रापेक्षि ततः परम् २६
- रक्षोघ्नं शीतलं ह्लादि ज्वरदाहविषापहम्
- चन्द्र कान्तोद्भवं वारि पित्तघ्नं विमलं स्मृतम् २७
- मूर्च्छापित्तोष्णदाहेषु विषे रक्ते मदात्यये
- भ्रमक्लमपरीतेषु तमके वमथौ तथा २८
- ऊर्ध्वगे रक्तपित्ते च शीतमम्भः प्रशस्यते
- पार्श्वशूले प्रतिश्याये वातरोगे गलग्रहे २९
- आध्माने स्तिमिते कोष्ठे सद्यःशुद्धे नवज्वरे
- हिक्कायां स्नेहपीते च शीताम्बु परिवर्जयेत् ३०
- नादेयं वातलं रूक्षं दीपनं लघु लेखनम्
- तदभिष्यन्दि मधुरं सान्द्रं गुरु कफावहम् ३१
- तृष्णाघ्नं सारसं बल्यं कषायं मधुरं लघु
- ताडागं वातलं स्वादु कषायं कटुपाकि च ३२
- वातश्लेष्महरं वाप्यं सक्षारं कटु पित्तलम्
- सक्षारं पित्तलं कौपं श्लेष्मघ्नं दीपनं लघु ३३
- चौण्ट्यमग्निकरं रूक्षं मधुरं कफकृन्न च
- कफघ्नं दीपनं हृद्यं लघु प्रस्रवणोद्भवम् ३४
- मधुरं पित्तशमनमविदाह्यौद्भिदं स्मृतम्
- वैकिरं कटु सक्षारं श्लेष्मघ्नं लघु दीपनम् ३५
- कैदारं मधुरं प्रोक्तं विपाके गुरु दोषलम्
- तद्वत्पाल्वलमुद्दिष्टं विशेषाद्दोषलं तु तत् ३६
- सामुद्र मुदकं विस्रं लवणं सर्वदोषकृत्
- अनेकदोषमानूपं वार्यभिष्यन्दि गर्हितम् ३७
- एभिर्दोषैरसंयुक्तं निरवद्यं तु जाङ्गलम्
- पाकेऽविदाहि तृष्णाघ्नं प्रशस्तं प्रीतिवर्धनम् ३८
- दीपनं स्वादु शीतं च तोयं साधारणं लघु
- कफमेदोऽनिलामघ्नं दीपनं बस्तिशोधनम् ३९
- श्वासकासज्वरहरं पथ्यमुष्णोदकं सदा
- यत् क्वाथ्यमानं निर्वेगं निष्फेनं निर्मलं लघु ४०
- चतुर्भागावशेषं तु तत्तोयं गुणवत् स्मृतम्
- न च पर्युषितं देयं कदाचिद्वारि जानता ४१
- अम्लीभूतं कफोत्क्लेदि न हितं तत् पिपासवे
- मद्यपानात्समुद्भूते रोगे पित्तोत्थिते तथा ४२
- सन्निपातसमुत्थे च शृतशीतं प्रशस्यते
- स्निग्धं स्वादु हिमं हृद्यं दीपनं बस्तिशोधनम् ४३
- वृष्यं पित्तपिपासाघ्नं नालिकेरोदकं गुरु
- दाहातीसारपित्तासृङ्मूर्च्छामद्यविषार्तिषु ४४
- शृतशीतं जलं शस्तं तृष्णाच्छर्दिभ्रमेषु च
- अरोचके प्रतिश्याये प्रसेके श्वयथौ क्षये ४५
- मन्देऽग्नावुदरे कुष्ठे ज्वरे नेत्रामये तथा
- व्रणे च मधुमेहे च पानीयं मन्दमाचरेत् ४६
- इति जलवर्गः
- अथ क्षीरवर्गः
- गव्यमाजं तथा चौष्ट्रमाविकं माहिषं च यत्
- अश्वायाश्चैव नार्याश्च करेणूनां च यत्पयः ४७
- तत्त्वनेकौषधिरसप्रसादं प्राणदं गुरु मधुरं पिच्छिलं शीतं स्निग्धं श्लक्ष्णं सरं मृदु सर्वप्राणभृतां तस्मात् सात्म्यं क्षीरमिहोच्यते ४८
- तत्र सर्वमेव क्षीरं प्राणिनामप्रतिषिद्धं जातिसात्म्यात् वातपित्तशोणित मान-सेष्वपि विकारेष्वविरुद्धं जीर्णज्वरकासश्वासशोषक्षयगुल्मोन्मादोदरमूर्च्छा-भ्रममददाहपिपासाहृद्बस्तिदोषपाणडुरोगग्रहणीदोषार्शः शूलोदावर्तातिसार-प्रवाहिकायोनिरोगगर्भास्रावरक्तपित्तश्रमक्लमहरं पाप्मापहं बल्यं वृष्यं वा-जीकरणं रसायनं मेध्यं वयःस्थापनमायुष्यं जीवनं बृंहणं संधानं वमनविरे-चनास्थापनं तुल्यगुणत्वाच्चौजसो वर्धनं बालवृद्धक्षतक्षीणानां क्षुद्व्ययवायव्यायामकर्शितानां च पथ्यतमम् ४९
- अल्पाभिष्यन्दि गोक्षीरं स्निग्धं गुरु रसायनम्
- रक्तपित्तहरं शीतं मधुरं रसपाकयोः ५०
- जीवनीयं तथा वातपित्तघ्नं परमं स्मृतम्
- गव्यतुल्यगुणं त्वाजं विशेषाच्छोषिणां हितम् ५१
- दीपनं लघु संग्राहि श्वासकासास्रपित्तनुत्
- अजानामल्पकायत्वात् कटुतिक्तनिषेवणात् ५२
- नात्यम्बुपानाद्व्यायामात् सर्वव्याधिहरं पयः
- रूक्षोष्णं लवणं किंचिदौष्ट्रं स्वादुरसं लघु ५३
- शोफगुल्मोदरार्शोघ्नं कृमिकुष्ठविषापहम्
- आविकं मधुरं स्निग्धं गुरु पित्तकफावहम् ५४
- पथ्यं केवलवातेषु कासे चानिलसंभवे
- महाभिष्यन्दि मधुरं माहिषं वह्निनाशनम् ५५
- निद्रा करं शीततरं गव्यात् स्निग्धतरं गुरु
- उष्णमैकशफं बल्यं शाखावातहरं पयः ५६
- मधुराम्लरसं रूक्षं लवणानुरसं लघु
- नार्यास्तु मधुरं स्तन्यं कषायानुरसं हिमम् ५७
- नस्याश्च्योतनयोः पथ्यं जीवनं लघु दीपनम्
- हस्तिन्या मधुरं वृष्यं कषायानुरसं गुरु ५८
- स्निग्धं स्थैर्यकरं शीतं चक्षुष्यं बलवर्धनम्
- प्रायः प्राभातिकं क्षीरं गुरु विष्टम्भि शीतलम् ५९
- रात्र्! याः सोमगुणत्वाच्च व्यायामाभावतस्तथा
- दिवाकराभितप्तानां व्यायामानिलसेवनात् ६०
- श्रमघ्नं वातनुच्चैव चक्षुष्यं चापराह्णिकम्
- पयोऽभिष्यन्दि गुर्वामं प्रायशः परिकीर्तितम् ६१
- तदेवोक्तं लघुतरमनभिष्यन्दि वै शृतम्
- वर्जयित्वा स्त्रियाः स्तन्यमाममेव हि तद्धितम् ६२
- धारोष्णं गुणवत् क्षीरं विपरीतमतोऽन्यथा
- तदेवातिशृतं शीतं गुरु बृंहणमुच्यते ६३
- अनिष्टगन्धमम्लं च विवर्णं विरसं च यत्
- वर्ज्यं सलवणं क्षीरं यच्च विग्रथितं भवेत् ६४
- इति क्षीरवर्गः
- अथ दधिवर्गः
- दधि तु मधुरमम्लमत्यम्लं चेति तत्कषायानुरसंस्निग्धमुष्णं पीनसविषम ज्वरातिसारारोचकमूत्रकृच्छ्रकार्श्यापहं वृष्यं प्राणकरं मङ्गल्यं च ६५
- महाभिष्यन्दि मधुरं कफमेदोविवर्धनम्
- कफपित्तकृदम्लं स्यादत्यम्लं रक्तदूषणम् ६६
- विदाहि सृष्टविण्मूत्रं मन्दजातं त्रिदोषकृत्
- स्निग्धं विपाके मधुरं दीपनं बलवर्धनम् ६७
- वातापहं पवित्रं च दधि गव्यं रुचिप्रदम्
- दध्याजं कफपित्तघ्नं लघु वातक्षयापहम् ६८
- दुर्नामश्वासकासेषु हितमग्नेश्च दीपनम्
- विपाके मधुरं वृष्यं वातपित्तप्रसादनम् ६९
- बलासवर्धनं स्निग्धं विशेषाद्दधि माहिषम्
- विपाके कटु सक्षारं गुरु भेद्यौष्ट्रिकं दधि ७०
- वातमर्शांसि कुष्ठानि कृमीन् हन्त्युदराणि च
- कोपनं कफवातानां दुर्नाम्नां चाविकं दधि ७१
- रसे पाके च मधुरमत्यभिष्यन्दि दोषलम्
- दीपनीयमचक्षुष्यं वाडवं दधि वातलम् ७२
- रूक्षमुष्णं कषायं च कफमूत्रापहं च तत्
- स्निग्धं विपाके मधुरं बल्यं संतर्पणं गुरु ७३
- चक्षुष्यमग्र्यं दोषघ्नं दधि नार्या गुणोत्तरम्
- लघु पाके बलासघ्नं वीर्योष्णं पक्तिनाशनम् ७४
- कषायानुरसं नाग्या दधि वर्चोविवर्धनम्
- दधीन्युक्तानि यानीह गव्यादीनि पृथक् पृथक् ७५
- विज्ञेयमेवं सर्वेषु गव्यमेव गुणोत्तरम्
- वातघ्नं कफकृत् स्निग्धं बृंहणं नातिपित्तकृत् ७६
- कुर्याद्भक्ताभिलाषं च दधि यत् सुपरिस्रुतम्
- शृतात् क्षीरात्तु यज्जातां गुणवद्दधि तत् स्मृतम् ७७
- वातपित्तहरं रुच्यं धात्वग्निबलवर्धनम्
- दध्नः सरो गुरुर्वृष्यो विज्ञेयोऽनिलनाशनः ७८
- वह्नेर्विधमनश्चापि कफशुक्रविवर्धनः
- दधि त्वसारं रूक्षं च ग्राहि विष्टम्भि वातलम् ७९
- दीपनीयं लघुतरं सकषायं रुचिप्रदम्
- शरद्ग्रीष्मवसन्तेषु प्रायशो दधि गर्हितम् ८०
- हेमन्ते शिशिरे चैव वर्षासु दधि शस्यते
- तृष्णाक्लमहरं मस्तु लघु स्रोतोविशोधनम् ८१
- अम्लं कषायं मधुरमवृष्यं कफवातनुत्
- प्रह्लादनं प्रीणनं च भिनत्त्याशु मलं च तत्
- बलमावहते क्षिप्रं भक्तच्छन्दं करोति च ८२
- स्वाद्वम्लमत्यम्लकमन्दजातं तथा शृतक्षीरभवं सरश्च
- असारमेवं दधि सप्तधाऽस्मिन् वर्गे स्मृता मस्तुगुणास्तथैव ८३
- इति दधिवर्गः
- अथ तक्रवर्गः
- तक्रं तु मधुरमम्लं कषायानुरसमुष्णवीर्यं लघु रूक्षमग्निदीपनं गरशोफाति-सारग्रहणीपाण्डुरोगार्शः प्लीहगुल्मारोचकविषमज्वर-तृष्णाच्छर्दिप्रसेकशू-लमेदः श्लेष्मानिलहरं मधुरविपाकं हृद्यं मूत्रकृच्छ्रस्नहेव्यापत्प्रशमनमवृष्यं च ८४
- मन्थनादिपृथग्भूतस्नेहमर्धोदकं च यत्
- नातिसान्द्र द्र वं तक्रं स्वाद्वम्लं तुवरं रसे
- यत्तु सस्नेहमजलं मथितं घोलमुच्यते ८५
- नैव तक्रं क्षते दद्यान्नोष्णकाले न दुर्बले
- न मूर्च्छाभ्रमदाहेषु न रोगे रक्तपैत्तिके ८६
- शीतकालेऽग्निमान्द्ये च कफोत्थेष्वामयेषु च
- मार्गावरोधे दुष्टे च वायौ तक्रं प्रशस्यते ८७
- तत् पुनर्मधुरं श्लेष्मप्रकोपणं पित्तप्रशमनं च
- अम्लं वातघ्नं पित्तकरं च ८८
- वातेऽम्ल सैन्धवोपेतं स्वादु पित्ते सशर्करम्
- पिबेत्तक्रं कफे चापि व्योषक्षारसमन्वितम् ८९
- ग्राहिणी वातला रूक्षा दुर्जरा तक्रकूर्चिका
- तक्राल्लघुतरो मण्डः कूर्चिकादधितक्रजः ९०
- गुरुः किलाटोऽनिलहा पुंस्त्वनिद्रा प्रदः स्मृतः
- मधुरौ बृंहणौ वृष्यौ तद्वत्पीयूषमोरटौ ९१
- नवनीतं पुनः सद्यस्कं लघु सुकुमारं मधुरं कषायमीषदम्लं शीतलं मेध्यं दीपनं हृद्यं संग्राहि पित्तानिलहरं वृष्यमविदाहि क्षयकासव्रणशोषार्शोऽदि-तापहं चिरोत्थितं गुरु कफमेदोविवर्धनं बलकरं बृंहणं शोषघ्नं विशेषेण बालानां प्रशस्यते ९२
- क्षीरोत्थं पुनर्नवनीतमुत्कृष्टस्नेहमाधुर्यमतिशीतं सौकुमार्यकरं चक्षुष्यं संग्राहि
- रक्तपित्तनेत्ररोगहरं प्रसादनं च ९३
- संतानिका पुनर्वातघ्नी तर्पणी वृष्या बल्या स्निग्धा रुच्या मधुरा मधुरविपा-का रक्तपित्तप्रसादनीगुर्वी च ९४
- विकल्प एष दध्यादिः श्रेष्ठो गव्योऽभिवर्णितः
- विकल्पानवशिष्टांस्तु क्षीरवीर्यात्समादिशेत् ९५
- इति तक्रवर्गः
- अथ घृतम्
- घृतं तु मधुरं सौम्यं मृदुशीतवीर्यमनभिष्यन्दिस्नेहनमुदावर्तोन्मादापस्मार-शूलज्वरानाहवातपित्तप्रशमनमग्निदीपनं स्मृतिमतिमेधाकान्तिस्वरलावण्य-सौकुमार्यौजस्तेजोबलकर-मायुष्यं वृष्यं मेध्यं वयःस्थापनं गुरु चक्षुष्यं
- श्लेष्माभिवर्धनं पाप्मालक्ष्मीप्रशमनं विषहरं रक्षोघ्नं च ९६
- विपाके मधुरं शीतं वातपित्तबिषापहम्
- चक्षुष्यमग्र्यं बल्यं च गव्यं सर्पिर्गुणोत्तरम् ९७
- आजं घृतं दीपनीयं चक्षुष्यं बलवर्धनम्
- कासे श्वासे क्षये चापि पथ्यं पाके च तल्लघु ९८
- मधुरं रक्तपित्तघ्नं गुरु पाके कफावहम्
- वातपित्तप्रशमनं सुशीतं माहिषं घृतम् ९९
- औष्ट्रं कटु घृतं पाके शोफक्रिमिविषापहम्
- दीपनं कफवातघ्नं कुष्ठगुल्मोदरापहम् १००
- पाके लघ्वाविकं सर्पिर्न च पित्तप्रकोपणम्
- कफेऽनिले योनिदोषे शोषे कम्पे च तद्धितम् १०१
- पाके लघूष्णवीर्यं च कषायं कफनाशनम्
- दीपनं बद्धमूत्रं च विद्यादैकशफं घृतम् १०२
- चक्षुष्यमग्र्यं स्त्रीणां तु सर्पिः स्यादमृतोपमम्
- वृद्धिं करोति देहाग्न्योर्लघुपाकं विषापहम् १०३
- कषायं बद्धविण्मूत्रं तिक्तमग्निकरं लघु
- हन्ति कारेणवं सर्पिः कफकुष्ठविषक्रिमीन् १०४
- क्षीरघृतं पुनः संग्राहि रक्तपित्तभ्रममूर्च्छाप्रशमनं नेत्ररोगहितं च १०५
- सर्पिर्मण्डस्तु मधुरः सरो योनिश्रोत्राक्षिशिरसां शूलघ्नो बस्तिनस्याक्षिपूरणेषूपदिश्यते १०६
- सर्पिः पुराणं सरं कटुविपाकं त्रिदोषापहं मूर्च्छामदोन्मादोदरज्वरगरशोषापस्मारयोनिश्रोत्राक्षिशिर शूलघ्नं दीपनं बस्तिनस्यपूरणेषूपदिश्यते १०७
- भवति चात्रपुराणं तिमिरश्वासपीनसज्वरकासनुत्
- मूर्च्छाकुष्ठविषोन्मादग्रहापस्मारनाशनम् १०८
- एकादशशतं चैव वत्सरानुषितं घृतम्
- रक्षोघ्नं कुम्भसर्पिः स्यात् परतस्तु महाघृतम् १०९
- पेयं महाघृतं भूतैः कफघ्नं पवनाधिकैः
- बल्यं पवित्रं मेध्यं च विशेषात्तिमिरापहम् ११०
- सर्वभूतहरं चैव घृतमेतत् प्रशस्यते १११
- इति घृतवर्गः
- अथ तैलानि
- तैलं त्वाग्नेयमुष्णं तीक्ष्णं मधुरं मधुरविपाकं बृंहणं प्रीणनं व्यवायि सूक्ष्मं विशदं गुरु सरं विकासि वृष्यं त्वक् प्रसादनं मेधामार्दवमांसस्थैर्यवर्णब-लकरं चक्षुष्यं बद्धमूत्रं लेखनं तिक्तकषायानुरसं पाचनमनिलबलासक्षयकरं क्रिमिघ्नमशितपित्तजननं योनिशिरः कर्णशूलप्रशमनं गर्भाशयशोधनं च तथा छिन्नभिन्नविद्धोत्पिष्टच्युतमथितक्षतपिच्चितभग्न स्फुटितक्षाराग्निदग्धविश्लि-ष्टदारिताभिहतदुर्भग्नमृगव्यालविदष्टप्रभृतिषु च परिषेकाभ्यङ्गावगाहादिषु
- तिलतैलं प्रशस्यते ११२
- तद्बस्तिषु च पानेषु नस्ये कर्णाक्षिपूरणे
- अन्नपानविधौ चापि प्रयोज्यं वातशान्तये ११३
- एरण्डतैलं मधुरमुष्णं तीक्ष्णं दीपनं कटु कषायानुरसं सूक्ष्मं स्रोतोविशोधनं त्वच्यं वृष्यं मधुरविपाकं वयःस्थापनं योनिशुक्रविशोधनमारोग्य मेधाकान्तिस्मृतिबलकरं वातकफहरमधोभागदोषहरं च ११४
- निम्बातसीकुसुम्भमूलकजीमूतकवृक्षककृतवेधनार्ककम्पिल्लकहस्तिकर्ण पृथ्वीकापीलुकरञ्जेङ्गुदीशिग्रुसर्षपसुवर्चलाविडङ्गज्योतिष्मतीफलतैलानि तीक्ष्णानि लघून्युष्णवीर्याणि कटूनि कटुविपाकानि सराण्यनिलकफकृमिकुष्ठप्रमेहशिरोरोगापहराणि चेति ११५
- वातघ्नं मधुरं तेषु क्षौमं तैलं बलापहम्
- कटुपाकमचक्षुष्यं स्निग्धोष्णं गुरुपित्तलम् ११६
- कृमिघ्नं सार्षपं तैलं कण्डूकुष्ठापहं लघु
- कफमेदोनिलहरं लेखनं कटु दीपनम् ११७
- कृमिघ्नमिङ्गुदीतैलमीषत्तिक्तं तथा लघु
- कुष्ठामयकृमिहरं दृष्टिशुक्रबलापहम् ११८
- विपाके कटुकं तैलं कौसुम्भं सर्वदोषकृत्
- रक्तपित्तकरं तीक्ष्णमचक्षुष्यं विदाहि च ११९
- किराततिक्तकातिमुक्तकबिभीतकनालिकेरकोलाक्षोडजीवन्तीप्रियालकर्बुदा-रसूर्यवल्लीत्रपुसैर्वारुककर्कारुकूष्माण्डप्रभृतीनां तैलानि मधुराणि मधुरवि-पाकानि वातपित्तप्रशमनानि शीतवीर्याण्यभिष्यन्दीनि सृष्टमूत्राण्यग्निसादनानि चेति १२०
- मधूककाश्मर्यपलाशतैलानि मधुरकषायाणि कफपित्तप्रशमनानि १२१
- तुवरकभल्लातकतैले उष्णे मधुरकषाये तिक्तानुरसे वातकफकुष्ठमेदोमेहकृमिप्रशमने उभयतोभागदोषहरे च १२२
- सरलदेवदारुशिंशपागुरुगण्डीरसारस्नेहास्तिक्तकटुकषाया दुष्टव्रणशोधनाः
- कृमिकफकुष्ठानिलहराश्च १२३
- तुम्बीकोशम्रदन्तीद्र वन्तीश्यामासप्तलानीलिकाकम्पिल्ल कशङ्खिनी स्नेहास्तिक्तकटुकषाया अधोभागदोषहराः कृमिकफकुष्ठानिलहरा दुष्टव्रणशोधनाश्च १२४
- यवतिक्तातैलं सर्वदोषप्रशमनमीषत्तिक्तमग्निदीपनं लेखनं मेध्यं पथ्यं च१२५
- एकैषिकातैलं मधुरमतिशीतं पित्तहरमनिलप्रकोपणं श्लेष्माभिवर्धनं च १२६
- सहकारतैलमीषत्तिक्तमतिसुगन्धि वातकफहरं रूक्षं मधुरकषायं रसवन्नाति-पित्तकरं च १२७
- फलोद्भवानि तैलानि यान्युक्तानीह कानिचित्
- गुणान् कर्म च विज्ञाय फलानीव विनिर्दिशेत् १२८
- यावन्तः स्थावराः स्नेहाः समासात्परिकीर्तिताः
- सर्वे तैलगुणा ज्ञेयाः सर्वे चानिलनाशनाः १२९
- सर्वेभ्यस्त्विह तैलेभ्यस्तिलतैलं विशिष्यते
- निष्पत्तेस्तद्गुणत्वाच्च तैलत्वमितरेष्वपि १३०
- ग्राम्यानूपौदकानां च वसामेदोमज्जानो गुरूष्णमधुरा वातघ्नाः जाङ्गलैकश
- फक्रव्यादादीनां लघुशीतकषाया रक्तपित्तघ्नाः प्रतुदविष्किराणां श्लेष्मघ्नाः
- तत्र घृततैलवसामेदोमज्जानो यथोत्तरं गुरुविपाका वातहराश्च १३१
- इति तैलवर्गः
- अथ मधुवर्गः
- मधु तु मधुरं कषायानुरसं रूक्षं शीतमग्निदीपनं वर्ण्यं स्वर्यं लघु सुकुमारं लेखनं हृद्यं वाजीकरणं सन्धानं शोधनं रोपणं सिंग्राहि चक्षुष्यं प्रसादनं सूक्ष्ममार्गानुसारि पित्तश्लेष्ममेदोमेहहिक्काश्वासकासातिसारच्छर्दितृष्णाकृ-मिविषप्रशमनं ह्लादि त्रिदोषप्रशमनं च तत्तुलघुत्वात् कफघ्नं पैच्छिल्यान्माधुर्यात् कषायभावाच्च वातपित्तघ्नम् १३२
- पौत्तिकं भ्रामरं क्षौद्रं माक्षिकं छात्रमेव च
- आर्घ्यमौद्दालकं दालमित्यष्टौ मधुजातयः १३३
- विशेषात्पौत्तिकं तेषु रूक्षोष्णं सविषान्वयात्
- वातासृक्पित्तकृच्छेदि विदाहि मदकृन्मधु १३४
- पैच्छिल्यात् स्वादुभूयस्त्वाद्भ्रामरं गुरुसंज्ञितम्
- क्षौद्रं विशेषतो ज्ञेयं शीतलं लघु लेखनम् १३५
- तस्माल्लघुतरं रूक्षं माक्षिकं प्रवरं स्मृतम्
- श्वासादिषु च रोगेषु प्रशस्तं तद्विशेषतः १३६
- स्वादुपाकं गुरु हिमं पिच्छिलं रक्तपित्तजित्
- श्वित्रमेहकृमिघ्नं च विद्याच्छात्रं गुणोत्तरम् १३७
- आर्घ्यं मध्वतिचक्षुष्यं कफपित्तहरं परम्
- कषायं कटु पाके च बल्यं तिक्तमवातकृत् १३८
- औद्दालकं रुचिकरं स्वर्यं कुष्ठविषापहम्
- कषायमम्लमुष्णं च पित्तकृत् कटुपाकि च १३९
- छर्दिमेहप्रशमनं मधु रूक्षं दलोद्भवम्
- बृंहणीयं मधु नवं नातिश्लेष्महरं समम् १४०
- मेदःस्थौल्यापहं ग्राहि पुराणमतिलेखनम्
- दोषत्रयहरं पक्वमाममम्लं त्रिदोषकृत् १४१
- तद्युक्तं विविधैर्योगैर्निहन्यादामयान् बहून्
- नानाद्र व्यात्मकत्वाच्च योगवाहि परं मधु १४२
- तत्तु नानाद्र व्यरसगुणवीर्यविपाकविरुद्धानां पुष्प
- रसानां मक्षिकासंभवत्वाच्चानुष्णोपचारम् १४३
- उष्णैर्विरुध्यते सर्वं विषान्वयतया मधु
- उष्णार्तमुष्णैरुष्णे वा तन्निहन्ति यथा विषम् १४४
- तत्सौकुमार्याच्च तथैव शैत्यान्नानौषधीनां रससंभवाच्च
- उष्णैर्विरुध्येत विशेषतश्च तथाऽन्तरीक्षेण जलेन चापि १४५
- उष्णेन मधु संयुक्तं वमनेष्ववचारितम्
- अपाकादनवस्थानान्न विरुध्येत पूर्ववत् १४६
- मध्वामात्परतस्त्वन्यदामं कष्टं न विद्यते
- विरुद्धोपक्रमत्वात्तत् सर्वं हन्ति यथा विषम् १४७
- इति मधुवर्गः
- अथेक्षुवर्गः
- इक्षवो मधुरा मधुरविपाका गुरवः शीताः स्निग्धा बल्या वृष्या मूत्रला रक्तपित्तप्रशमनाः कृमिकफकराश्चेति ते चानेकविधाः तद्यथा १४८
- पौण्ड्रको भीरुकश्चैव वंशकः श्वेतपोरकः
- कान्तारस्तापसेक्षुश्च काष्ठेक्षुः सूचिपत्रकः १४९
- नैपालो दीर्घपत्रश्च नीलपोरोऽथ कोशकृत्
- इत्येता जातयः स्थौल्याद् गुणान् वक्ष्याम्यतः परम् १५०
- सुशीतो मधुरः स्निग्धो बृंहणः श्लेष्मलः सरः
- अविदाही गुरुर्वृष्यः पौण्ड्रको भीरुकस्तथा १५१
- आभ्यां तुल्यगुणः किंचित्सक्षारो वंशको मतः
- वंशवच्छ्वेतपोरस्तु किंचिदुष्णः स वातहा १५२
- कान्तारतापसाविक्षू वंशकानुगतौ मतौ
- एवंगुणस्तु काष्ठेक्षुः स तु वातप्रकोपणः १५३
- सूचीपत्रो नीलपोरौ नैपालो दीर्घपत्रकः
- वातलाः कफपित्तघ्नाः सकषाया विदाहिनः १५४
- कोशकारो गुरुः शीतो रक्तपित्तक्षयापहः
- अतीव मधुरो मूले मध्ये मधुर एव तु १५५
- अग्रेष्वक्षिषु विज्ञेय इक्षूणां लवणो रसः १५६
- अविदाही कफकरो वातपित्तनिवारणः
- वक्त्रप्रह्लादनो वृष्यो दन्तनिष्पीडितो रसः १५७
- गुरुर्विदाही विष्टम्भी यान्त्रिकस्तु प्रकीर्तितः
- पक्वोगुरुःसरःस्निग्धः सतीक्ष्णः कफवातनुत् १५८
- फाणितं गुरु मधुरमभिष्यन्दि बृंहणमवृष्यं त्रिदोषकृच्च १५९
- गुडः सक्षारमधुरो नातिशीतः स्निग्धो मूत्ररक्तशोधनो नाति पित्तजिद्वातघ्नो मेदःकृमिकफकरो बल्यो वृष्यश्च १६०
- पित्तघ्नो मधुरः शुद्धो वातघ्नोऽसृक्प्रसादनः
- सपुराणोऽधिकगुणो गुडः पथ्यतमः स्मृतः १६१
- मत्स्यण्डिकाखण्डशर्करा विमलजाता उत्तरोत्तरं शीताः स्निग्धाः
- गुरुतरा मधुरतरा वृष्या रक्तपित्तप्रशमनास्तृष्णाप्रशमनाश्च १६२
- यथा यथैषां वैमल्यं मधुरत्वं तथा तथा
- स्नेहगौरवशैत्यानि सरत्वं च तथा तथा १६३
- यो यो मत्स्यण्डिकाखण्डशर्कराणां स्वको गुणः
- तेन तेनैव निर्देश्यस्तेषां विस्रावणो गुणः १६४
- सारस्थिता सुविमला निःक्षारा च यथा यथा
- तथा गुणवती सर्वा विज्ञेया शर्करा बुधैः १६५
- मधुशर्करा पुनश्छर्द्यतीसारहरी रूक्षा छेदनी प्रसादनी
- कषायमधुरा मधुरविपाका च १६६
- यवासशर्करा मधुरकषाया तिक्तानुरसा श्लेष्महरी सरा चेति १६७
- यावत्यः शर्कराः प्रोक्ताः सर्वा दाहप्रणाशनाः
- रक्तपित्तप्रशमनाश्छर्दिमूर्च्छातृषापहाः १६८
- रूक्षं मधूकपुष्पोत्थं फाणितं वातपित्तकृत्
- कफघ्नं मधुरं पाके कषायं बस्तिदूषणम् १६९
- इतीक्षुवर्गः
- अथ मद्यवर्गः
- सर्वं पित्तकरं मद्यमम्लं रोचनदीपनम्
- भेदनं कफवातघ्नं हृद्यं बस्तिविशोधनम् १७०
- पाके लघु विदाह्युष्णं तीक्ष्णमिन्द्रि यबोधनम्
- विकासि सृष्टविण्मूत्रं शृणु तस्य विशेषणम् १७१
- मार्द्वीकमविदाहित्वान्मधुरान्वयतस्तथा
- रक्तपित्तेऽपि सततं बुधैर्न प्रतिषिध्यते १७२
- मधुरं तद्धि रूक्षं च कषायानुरसं लघु
- लघुपाकि सरं शोषविषमज्वरनाशनम् १७३
- मार्द्वीकाल्पान्तरं किंचित् खार्जूरं वातकोपनम्
- तदेव विशदं रुच्यं कफघ्नं कर्शनं लघु १७४
- कषायमधुरं हृद्यं सुगन्धीन्द्रि यबोधनम्
- कासार्शोग्रहणीदोषमूत्राघातानिलापहा १७५
- स्तन्यरक्तक्षयहिता सुरा बृंहणदीपनी
- कासार्शोग्रहणीश्वासप्रतिश्यायविनाशनी १७६
- श्वेता मूत्रकफस्तन्यरक्तमांसकरी सुरा
- छर्द्यरोचकहृत्कुक्षितोदशूलप्रमर्दनी १७७
- प्रसन्ना कफवातार्शोविबन्धानाहनाशनी
- पित्तलाऽल्पकफा रूक्षा यवैर्वातप्रकोपणी १७८
- विष्टम्भिनी सुरा गुर्वी श्लेष्मलं तु मधूलकम्
- रूक्षा नातिकफा वृष्या पाचनी चाक्षिकी स्मृता १७९
- त्रिदोषो भेद्यवृष्यश्च कोहलो वदनप्रियः
- ग्राह्युष्णो जगलः पक्ता रूक्षस्तृट्कफशोफकृत् १८०
- हृद्यः प्रवाहिकाटोपदुर्नामानिलशोषहृत्
- बक्कसो हृतसारत्वाद्विष्टम्भी वातकोपनः १८१
- दीपनः सृष्टविण्मूत्रो विशदोऽल्पमदो गुरुः
- कषायो मधुरः शीधुर्गौडः पाचनदीपनः १८२
- शार्करो मधुरो रुच्यो दीपनो बस्तिशोधनः
- वातघ्नो मधुरः पाके हृद्य इन्द्रि यबोधनः १८३
- तद्वत् पक्वरसः शीधुर्बलवर्णकरः सरः
- शोफघ्नो दीपनो हृद्यो रुच्यः श्लेष्मार्शसां हितः १८४
- कर्शनः शीतरसिकः श्वयथूदरनाशनः
- वर्णकृज्जरणः स्वर्यो विबन्धघ्नोऽशसां हितः १८५
- आक्षिकः पाण्डुरोगघ्नो व्रण्यः संग्राहको लघुः
- कषायमधुरः शीधुः पित्तघ्नोऽसृक्प्रसादनः १८६
- जाम्बवो बद्धनिस्यन्दस्तुवरो वातकोपनः
- तीक्ष्णः सुरासवो हृद्यो मूत्रलः कफवातनुत् १८७
- मुखप्रियः स्थिरमदो विज्ञेयोऽनिलनाशनः
- लघुर्मध्वासवश्छेदी मेहकुष्ठविषापहः १८८
- तिक्तः कषायः शोफघ्नस्तीक्ष्णः स्वादुरवातकृत्
- तीक्ष्णः कषायो मदकृद्दुर्नामकफगुल्महृत् १८९
- कृमिमेदोनिलहरो मैरेयो मधुरो गुरुः
- बल्यः पित्तहरो वर्ण्यो हृद्यश्चेक्षुरसासवः १९०
- शीधुर्मधूकपुष्पोत्थो विहाह्यग्निबलप्रदः
- रूक्षः कषायः कफहृद्वातपित्तप्रकोपणः १९१
- निर्दिशेद्र सतश्चान्यान् कन्दमूलफलासवान्
- नवं मद्यमभिष्यन्दि गुरु वातादिकोपनम् १९२
- अनिष्टगन्धि विरसमहृद्यं च विदाहि च
- सुगन्धि दीपनं हृद्यं रोचिष्णु कृमिनाशनम् १९३
- स्फुटस्रोतस्करं जीर्णं लघु वातकफापहम्
- अरिष्टो द्र व्यसंयोगसंस्कारादधिको गुणैः १९४
- बहुदोषहरश्चैव दोषाणां शमनश्च सः
- दीपनः कफवातघ्नः सरः पित्ताविरोधनः १९५
- शूलाध्मानोदरप्लीहज्वराजीर्णार्शसां हितः
- पिप्पल्यादिकृतो गुल्मकफरोगहरः स्मृतः १९६
- चिकित्सितेषु वक्ष्यन्तेऽरिष्टा रोगहराः पृथक्
- अरिष्टासवशीधूनां गुणान् कर्माणि चादिशेत् १९७
- बुद्ध्या यथास्वं संस्कारमवेक्ष्य कुशलो भिषक्
- सान्द्रं विदाहि दुर्गन्धं विरसं कृमिलं गुरु १९८
- अहृद्यं तरुणं तीक्ष्णमुष्णं दुर्भाजनस्थितम्
- अल्पौषधं पर्युषितमत्यच्छं पिच्छिलं च यत् १९९
- तद्वर्ज्यं सर्वथा मद्यं किंचिच्छेषं च यद्भवेत्
- तत्र यत् स्तोकसम्भारं तरुणं पिच्छिलं गुरु २००
- कफप्रकोपि तन्मद्यं दुर्जरं च विशेषतः
- पित्तप्रकोपि बहलं तीक्ष्णमुष्णं विदाहि च २०१
- अहृद्यं पेलवं पूति कृमिलं विरसं च यत्
- तथा पर्युषितं चापि विद्यादनिलकोपनम् २०२
- सर्वदोषैरुपेतं तु सर्वदोषप्रकोपणम्
- चिरस्थितं जातरसं दीपनं कफवातजित् २०३
- रुच्यं प्रसन्नं सुरभि मद्यं सेव्यं मदावहम्
- तस्यानेकप्रकारस्य मद्यस्य रसवीर्यतः २०४
- सौक्ष्म्यादौष्ण्याच्च तैक्ष्ण्याच्च विकासित्वाच्च वह्निना
- समेत्य हृदयं प्राप्य धमनीरूर्ध्वमागतम्
- विचाल्येन्द्रि यचेतांसि वीर्यं मदयतेऽचिरात् २०
- चिरेण श्लैष्मिके पुंसि पानतो जायते मदः
- अचिराद्वातिके दृष्टः पैत्तिके शीघ्रमेव च २०६
- सात्त्विके शौचदाक्षिण्यहर्षमण्डनलालसः
- गीताध्ययनसौभाग्यसुरतोत्साहकृन्मदः २०७
- राजसे दुःखशीलत्वमात्मत्यागं ससाहसम्
- कलहं सानुबन्धं तु करोति पुरुषे मदः २०८
- अशौचनिद्रा मात्सर्यागम्यागमनलोलताः
- असत्यभाषणं चापि कुर्याद्धि तामसे मदः २०९
- रक्तपित्तकरं शुक्तं छेदनं भुक्तपाचनम्
- वैस्वर्यं जरणं श्लेष्मपाण्डुक्रिमिहरं लघु २१०
- तीक्ष्णोष्णं मूत्रलं हृद्यं कफघ्नं कटुपाकि च
- तद्वत्तदासुतं सर्वं रोचनं च विशेषतः २११
- गौडानि रसशुक्तानि मधुशुक्तानि यानि च
- यथापूर्वं गुरुतराण्यभिष्यन्दकराणि च २१२
- तुषाम्बु दीपनं हृद्यं हृत्पाण्डुकृमिरोगनुत्
- ग्रहण्यर्शोविकारघ्नं भेदि सौवीरकं तथा २१३
- धान्याम्लं धान्ययोनित्वाज्जीवनं दाहनाशनम्
- स्पर्शात् पानात्तु पवनकफतृष्णाहरं लघु २१४
- तैक्ष्ण्याच्च निर्हरेदाशु कफं गण्डूषधारणात्
- मुखवैरस्यदौर्गन्ध्यमलशोषक्लमापहम् २१५
- दीपनं जरणं भेदि हितमास्थापनेषु च
- समुद्र माश्रितानां च जनानां सात्म्यमुच्यते २१६
- इति मद्यवर्गः
- अथ मूत्राणि
- मूत्राणि गोमहिष्यजाविगजहयखरोष्ट्राणां तीक्ष्णान्युष्णानि कटूनि तिक्तानि लवणानुरसानि लघूनि शोधनानि कफवातकृतिमेदोविषगुल्मार्शउदरकुष्ठशोफारोचकपाण्डुरोगहराणि हृद्यआनि दीपनानि च सामान्यतः २१७
- भवतश्चात्र
- तत् सर्वं कटु तीक्ष्णोष्णं लवणानुरसं लघु
- शोधनं कफवातघ्नं कृमिमेदोविषापहम् २१८
- अर्शोजठरगुल्मघ्नं शोफारोचकनाशनम्
- पाण्डुरोगहरं भेदि हृद्यं दीपनपाचनम् २१९
- गोमूत्रं कटु तीक्ष्णोष्णं सक्षारत्वान्न वातलम्
- लघ्वग्निदीपनं मेध्यं पित्तलं कफवातनुत् २२०
- शूलगुल्मोदरानाहविरेका स्थापनादिषु
- मूत्रप्रयोगसाध्येषु गव्यं मूत्रं प्रयोजयेत् २२१
- दुर्नामोदरशूलेषु कुष्ठमेहाविशुद्धिषु
- आनाहशोफगुल्मेषु पाण्डुरोगे च माहिषम् २२२
- कासश्वासापहं शोफकामलापाण्डुरोगनुत्
- कटुतिक्तान्वितं छागमीषन्मारुतकोपनम् २२३
- कासप्लीहोदरश्वासशोषवर्चोग्रहे हितम्
- सक्षारं तिक्तकटुकमुष्णं वातघ्नमाविकम् २२४
- दीपनं कटु तीक्ष्णोष्णं वातचेतोविकारनुत्
- आश्वं कफहरं मूत्रं कृमिदद्रुषु शस्यते २२५
- सतिक्तं लवणं भेदि वातघ्नं पित्तकोपनम्
- तीक्ष्णं क्षारे किलासे च नागं मूत्रं प्रयोजयेत् २२६
- गरचेतोविकारघ्नं तीक्ष्णं ग्रहणिरोगनुत्
- दीपनं गार्दभं मूत्रं कृमिवातकफापहम् २२७
- शोफकुष्ठोदरोन्मादमारुत क्रिमिनाशनम्
- अर्शोघ्नं कारभं मूत्रं मानुषं च विषापहम् २२८
- द्र वद्र व्याणि सर्वाणि समासात् कीर्तितानि तु
- कालदेशविभागज्ञो नृपतेर्दातुमर्हति २२९
- इति श्रीसुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने द्र वद्र व्यविज्ञानीयो नाम पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ४५
- षट्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः
- अथातोऽन्नपानविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः १
- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः २
- धन्वन्तरिमभिवाद्य सुश्रुत उवाचप्रागभिहितः प्राणिना पुनर्मूलमाहारो बल-वर्णौजसां च स षट्सु रसेष्वायत्तः रसाः पुनर्द्र व्याश्रयिणः द्र व्यरसगुणवीय-र्!विपाकनिमित्ते च क्षयवृद्धी दोषाणां साम्यं च ब्रह्मादेरपि च लोकस्याहारः स्थित्युत्पत्तिविनाशहेतुः आहारादेवाभिवृद्धिर्बलमारोग्यं वर्णेन्द्रि यप्रसादश्च तथा ह्याहारवैषम्यादस्वास्थ्यां तस्याशितपीतलीढखा दितस्य नानाद्र व्या-त्मकस्यानेकविधविकल्पस्यानेकविधप्रभावस्य पृथक् पृथग्द्र व्यरसगुणवी-र्यविपाककर्माणीच्छामि ज्ञातुं न ह्यनवबुद्धस्वभावा भिषजः स्वस्थानुवृत्तिं रोगनिग्रहणं च कर्तुं समर्थाः आहारायत्ताश्च सर्वप्राणिनो यस्मात्तस्मादन्नपा-नविधिमुपदिशतु मे भगवानित्युक्तः प्रोवाच भग वान् धन्वन्तरिःअथ खलु
- वत्स सुश्रुत यथाप्रश्नमुच्यमानमुपधारयस्व ३
- तत्र लोहितशालिकलमकर्दमकपाण्डुकसुगन्धकशकुनाहृतपुष्पाण्डकपुण्ड-रीकमहाशालिशीतभीरुकरोध्रपुष्पकदीर्घशूककाञ्चनकमहिषमहाशूक हायनकदूषकमहादूषकप्रभृतयः शालयः ४
- मधुरा वीर्यतः शीता लघुपाका बलावहाः
- पित्तघ्नाल्पानिलकफाः स्निग्धा बद्धाल्पवर्चसः ५
- तेषां लोहितकः श्रेष्ठो दोषघ्नः शुक्रमूत्रलः
- चक्षुष्यो वर्णबलकृत् स्वर्यो हृद्यस्तृषापहः ६
- व्रण्यो ज्वरहरश्चैव सर्वदोषविषापहः
- तस्मादल्पान्तरगुणाः क्रमशः शालयोऽवराः ७
- षष्टिककाङ्गुकमुकुन्दकपीतकप्रमोदककाकलकासनपुष्पकमहाषष्टिकचूर्णककुरवककेदारप्रभृतयः षष्टिकाः ८
- रसे पाके च मधुराः शमना वातपित्तयोः
- शालीनां च गुणैस्तुल्या बृंहणाः कफशुक्रलाः ९
- षष्टिकः प्रवरस्तेषां कषायानुरसो लघुः
- मृदुः स्निग्धस्त्रिदोषघ्नः स्थैर्यकृद्बलवर्धनः १०
- विपाके मधुरो ग्राही तुल्यो लोहितशालिभिः
- शेषास्त्वल्पान्तरास्तस्मात् षष्टिकाः क्रमशो गुणैः ११
- कृष्णव्रीहिशालामुखजतुमुखनन्दीमुखलावाक्षकत्वरि
- तककुक्कुटाण्डकपारावतकपाटलप्रभृतयो व्रीहयः १२
- कषायमधुराः पाकेऽमधुरा वीर्यतोऽहिमाः
- अल्पाभिष्यन्दिनस्तुल्याः षष्टिकैर्बद्धवर्चसः १३
- कृष्णव्रीहिर्वरस्तेषां कषायानुरसो लघुः
- तस्मादल्पान्तरगुणाः क्रमशो व्रीहयोऽपरे १४
- दग्धायामवनौ जाताः शालयो लघुपाकिनः
- कषाया बद्धविण्मूत्रा रूक्षाः श्लेष्मापकर्षणाः १५
- स्थलजाः कफपित्तघ्नाः कषायाः कटुकान्वयाः
- किंचित्सतिक्तमधुराः पवनानलवर्धनाः १६
- कैदारा मधुरा वृष्या बल्याः पित्तनिबर्हणाः
- ईषत्कषायाल्पमला गुरवः कफशुक्रलाः १७
- रोप्यातिरोप्या लघवः शीघ्रपाका गुणोत्तराः
- अदाहिनो दोषहरा बल्या मूत्रविवर्धनाः १८
- शालयश्छिन्नरूढा ये रूक्षास्ते बद्धवर्चसः
- तिक्ताः कषायाः पित्तघ्नालघुपाकाः कफापहाः १९
- विस्तरेणायमुद्दिष्टः शालिवर्गो हिताहितः
- इति शालिवर्गः
- अथ कुधान्यवर्गः
- तद्वत् कुधान्यमुद्गादिमाषादीनां च वक्ष्यते २०
- कोरदूषकश्यामाकनीवारशान्तनुवरकोद्दालकप्रियङ्गुमधूलिकानन्दी मुखी-कुरु विन्दगवेधुकसरबरुक तोदयिपिर्णीमुकुन्दकवेणुयवप्रभृतयः कुधान्यविशेषाः २१
- उष्णाः कषायमधुरा रूक्षाः कटुविपाकिनः
- श्लेष्मघ्ना बद्धनिस्यन्दा वातपित्तप्रकोपणाः २२
- कषायमधुरस्तेषां शीतः पित्तापहः स्मृतः
- कोद्र वश्च सनीवारः श्यामाकश्च सशान्तनुः २३
- कृष्णा रक्ताश्च पीताश्च श्वेताश्चैव प्रियङ्गवः
- यथोत्तरं प्रधानाः स्यू रूक्षाः कफहराः स्मृताः २४
- मधूली मधुरा शीता स्निग्धा नन्दीमुखी तथा
- विशोषी तत्र भूयिष्ठं वरुकः समुकुन्दकः २५
- रूक्षा वेणुयवा ज्ञेया वीर्योष्णा कटुपाकिनः
- बद्धमूत्राः कफहराः कषाया वातकोपनाः २६
- मुद्गवनमुद्गकलायमकुष्ठमसूरमङ्गल्यचणकसतीनत्रिपुटकहरेण्वाढकीप्रभृतयो
- वैदलाः २७
- कषायमधुराः शीताः कटुपाका मरुत्कराः
- बद्धमूत्रपुरीषाश्च पित्तश्लेष्महरास्तथा २८
- नात्यर्थं वातलास्तेषु मुद्गा दृष्टिप्रसादनाः
- प्रधाना हरितास्तत्र वन्या मुद्गसमाः स्मृताः २९
- विपाके मधुराः प्रोक्ता मसूरा बद्धवर्चसः
- मकुष्ठकाः कृमिकराः कलायाः प्रचुरानिलाः ३०
- आढकी कफपित्तघ्नी नातिवातप्रकोपणी
- वातलाः शीतमधुराः सकषाया विरूक्षणाः ३१
- कफशोणितपित्तघ्नाश्चणकाः पुंस्त्वनाशनाः
- त एव घृतसंयुक्तास्त्रिदोषशमनाः परम् ३२
- हरेणवः सतीनाश्च विज्ञेया बद्धवर्चसः
- ऋते मुद्गमसूराभ्यामन्ये त्वाध्मानकारकाः ३३
- माषो गुरुर्भिन्नपुरीषमूत्रः स्निग्धोष्णवृष्यो मधुरोऽनिलघ्नः
- संतर्पणः स्तन्यकरो विशेषाद्बलप्रदः शुक्रकफावहश्च ३४
- कषायभावान्न पुरीषभेदी न मूत्रलो नैव कफस्य कर्ता
- स्वादुर्विपाके मधुरोऽलसान्द्र ः! संतर्पणः स्तन्यरुचिप्रदश्च ३५
- माषैः समानं फलमात्मगुप्तमुक्तं च काकाण्डफलं तथैव
- आरण्यमाषा गुणतः प्रदिष्टा रूक्षाः कषाया अविदाहिनश्च ३६
- उष्णः कुलत्थो रसतः कषायः कटुर्विपाके कफमारुतघ्नः
- शुक्राश्मरीगुल्मनिषूदनश्च सांग्राहिकः पीनसकासहन्ता ३७
- आनाहमेदोगुदकीलहिक्काश्वासापहः शोणितपित्तकृच्च
- कफस्य हन्ता नयनामयघ्नो विशेषतो वन्यकुलत्थ उक्तः ३८
- ईषत्कषायो मधुरः सतिक्तः सांग्राहिकः पित्तकरस्तथोष्णः
- तिलो विपाके मधुरो बलिष्ठः स्निग्धो व्रणे लेपन एव पथ्यः ३९
- दन्त्योऽग्निमेधाजननोऽल्पमूत्रस्त्वच्योऽथ केश्योऽनिलहा गुरुश्च
- तिलेषु सर्वेष्वसितः प्रधानो मध्यः सितो हीनतरास्तथाऽन्ये ४०
- यवः कषायो मधुरो हिमश्च कटुर्विपाके कफपित्तहारी
- व्रणेषु पथ्यस्तिलवच्च नित्यं प्रबद्धमूत्रो बहुवातवर्चाः ४१
- स्थैर्याग्निमेधास्वरवर्णकृच्च सपिच्छिलः स्थूलविलेखनश्च
- मेदोमरुत्तृड्हरणोऽतिरूक्षः प्रसादनः शोणितपित्तयोश्च ४२
- एभिर्गुणैर्हीनतरैस्तु किंचिद्विद्याद्यवेभ्योऽतियवानशेषैः
- गोधूम उक्तो मधुरो गुरुश्च बल्यः स्थिरः शुक्ररुचिप्रदश्च ४३
- स्निग्धोऽतिशीतोऽनिलपित्तहन्ता सन्धानकृच्छ्लेष्मकरः सरश्च
- रूक्षः कषायो विषशोषशुक्रबलासदृष्टिक्षयकृद्विदाही ४४
- कटुर्विपाके मधुरस्तु शिम्बः प्रभिन्नविण्मारुतपित्तलश्च
- सितासिताः पीतकरक्तवर्णा भवन्ति येऽनेकविधास्तु शिम्बाः ४५
- यथादितस्ते गुणतः प्रधाना ज्ञेयाः कटूष्णा रसपाकयोश्च
- सहाद्वयं मूलकजाश्च शिम्बाः कुशिम्बिवल्लीप्रभवास्तु शिम्बाः ४६
- ज्ञेया विपाके मधुरा रसे च बलप्रदाः पित्तनिबर्हणाश्च
- विदाहवन्तश्च भृशं विरूक्षा विष्टभ्य जीर्यन्त्यनिलप्रदाश्च ४७
- रुचिप्रदाश्चैव सुदुर्जराश्च सर्वे स्मृता वैदलिकास्तु शिम्बाः
- कटुर्विपाके कटुकः कफघ्नो विदाहिभावादहितः कुसुम्भः ४८
- उष्णाऽतसी स्वादुरसाऽनिलघ्नी पित्तोल्बणा स्यात् कटुका विपाके
- पाके रसे चापि कटुः प्रदिष्टः सिद्धार्थकः शोणितपित्तकोपी ४९
- तीक्ष्णोष्णरूक्षः कफमारुतघ्न स्तथागुणश्चासितसर्षपोऽपि
- अनार्तवं व्याधिहतमपर्यागतमेव च
- अभूमिजं नवं चापि न धान्यं गुणवत् स्मृतम् ५०
- नवं धान्यमभिष्यन्दि लघु संवत्सरोषितम्
- विदाहि गुरु विष्टम्भि विरूढं दृष्टिदूषणम् ५१
- शाल्यादेः सर्षपान्तस्य विविधस्यास्य भागशः
- कालप्रमाणसंस्कारमात्राः संपरिकीर्तिताः ५२
- इति कुधान्यवर्गः
- अथ मांसवर्गः
- अत ऊर्ध्वं मांसवर्गानुपदेक्ष्यामः तद्यथाजलेशया आनूपा ग्राम्याः क्रव्यभुज एकशफा जाङ्गलाश्चेति षण्मांसवर्गा भवन्ति एतेषां वर्गाणामुत्तरोत्तरा प्रधा-नतमाः ते पुनर्द्विविधा जाङ्गला आनूपाश्चेति तत्र जाङ्गलवर्गोऽष्टविधः त-द्यथाजङ्घाला विष्किराः प्रतुदा गुहाशयाः प्रसहाः पर्णमृगा बिलेशया ग्राम्याश्चेति तेषां जङ्घालविष्किरौ प्रधानतमौ ५३
- तावेणहरिणर्क्षकुरङ्गकरालकृतमालशरभश्वदंष्ट्रापृषतचारुष्करमृगमातृकाप्रभृतयो जङ्घाला मृगाः कषाया मधुरा लघवो वातपित्तहरास्तीक्ष्णा हृद्या बस्तिशोधनाश्च ५४
- कषायमधुरो हृद्यः पित्तासृक्कफरोगहा
- संग्राही रोचनो बल्यस्तेषामेणो ज्वरापहः ५५
- मधुरो मधुरः पाके दोषघ्नोऽनलदीपनः
- शीतलो बद्धविण्मूत्रः सुगन्धिर्हरिणो लघुः ५६
- एणः कृष्णस्तयोर्ज्ञेयो हरिणस्ताम्र उच्यते
- यो न कृष्णो न ताम्रश्च कुरङ्गः सोऽभिधीयते ५७
- शीताऽसृक्पित्तशमनी विज्ञेया मृगमातृका
- सन्निपातक्षयश्वासकासहिक्कारुचिप्रणुत् ५८
- लावतित्तिरिकपिञ्जलवर्तीरवर्तिकावर्तकनप्तृकावार्तीकच कोरकलविङ्कमयू-रक्रकरोपचक्रकुक्कुटसारङ्गशतपत्रकुतित्तिरिकुरुवाहकयवालकप्रभृतयस्त्र्! याहला विष्किराः ५९
- लघवः शीतमधुराः कषाया दोषनाशनाः
- संग्राही दीपनश्चैव कषायमधुरो लघुः
- लावः कटुविपाकश्च सन्निपाते तु पूजितः ६०
- ईंषद्गुरुष्णमधुरो वृष्यो मेधाग्निवर्धनः
- तित्तिरिः सर्वदोषघ्नो ग्राही वर्णप्रसादनः ६१
- रक्तपित्तहरः शीतो लघुश्चापि कपिञ्जलः
- कफोत्थेषु च रोगेषु मन्दवाते च शस्यते ६२
- हिक्काश्वासानिलहरो विशेषाद्गौरतित्तिरिः
- वातपित्तहरा वृष्या मेधाग्निबलवर्धनाः ६३
- लघवः क्रकरा हृद्यास्तथा चैवोपचक्रकाः
- कषायः स्वादुलवणस्त्वच्यः केश्योऽरुचौ हितः ६४
- मयूरः स्वरमेधाग्निदृक्श्रोत्रेन्द्रि यदार्ढ्यकृत्
- स्निग्धोष्णोऽनिलहा वृष्यः स्वेदस्वरबलावहः ६५
- बृंहणः कुक्कुटो वन्यस्तद्वद्ग्राम्यो गुरुस्तु सः
- वातरोगक्षयवमीविषमज्वरनाशनः ६६
- कपोतपारावतभृङ्गराजपरभृतकोयष्टिककुलिङ्गगृहकुलिङ्गगोक्ष्वेडकडिण्डि-माणवकशतपत्रकमातृनिन्दकभेदाशिशुकसारिकावल्गुलीगिरिशालट्वालट्टूषकसुगृहाखञ्जरीटहारीतदात्यूहप्रभृतयः प्रतुदाः ६७
- कषायमधुरा रूक्षाः फलाहारा मरुत्कराः
- पित्तश्लेष्महराः शीता बद्धमूत्राल्पवर्चसः ६८
- सर्वदोषकरस्तेषां भेदाशी मलदूषकः
- कषायस्वादुलवणो गुरुः काणकपोतकः ६९
- रक्तपित्तप्रशमनः कषायविशदोऽपि च
- विपाके मधुरश्चापि गुरुः पारावतः स्मृतः ७०
- कुलिङ्गो मधुरः स्निग्धः कफशुक्रविवर्धनः
- रक्तपित्तहरो वेश्मकुलिङ्गस्त्वतिशुक्रलः ७१
- सिंहव्याघ्रवृकतरक्ष्वृक्षद्वीपिमार्जारशृगालमृगेर्वारुकप्रभृतयो गुहाशयाः ७२
- मधुरा गुरवः स्निग्धा बल्या मारुतनाशनाः
- उष्णवीर्या हिता नित्यं नेत्रगुह्यविकारिणाम् ७३
- काककङ्ककुररचाषभासशशघात्युलूकचिल्लिश्येनगृध्रप्रभृतयः प्रसहाः ७४
- एते सिंहादिभिः सर्वे समाना वायसादयः
- रसवीर्यविपाकेषु विशेषाच्छोषिणे हिताः ७५
- मद्गुमूषिकवृक्षशायिकावकुशपूतिघासवानरप्रभृतयः पर्णमृगाः ७६
- मधुरा गुरवो वृष्याश्चक्षुष्याः शोषिणे हिताः
- सृष्टमूत्रपुरीषाश्च कासार्शःश्वासनाशनाः ७७
- श्वाविच्छल्यकगोधाशशवृषदंशलोपाकलोमशकर्णकदलीमृगप्रिंयकाजगर सर्प मूषिकनकुलमहाबभ्रुप्रभृतयो बिलेशयाः ७८
- वर्चोमूत्रं संहतं कुर्युरेते वीर्ये चोष्णाः पूर्ववत् स्वादुपाकाः वातं हन्युः श्लेष्मपित्ते च कुर्युः स्निग्धाः कासश्वासकार्श्यापहाश्च ७९
- कषायमधुरस्तेषां शशः पित्तकफापहः
- नातिशीतलवीर्यत्वाद्वातसाधारणो मतः ८०
- गोधा विपाके मधुरा कषायकटुका स्मृता
- वातपित्तप्रशमनी बृंहणी बलवर्धनी ८१
- शल्यकः स्वादुपित्तघ्नो लघुः शीतो विषापहः
- प्रिंयको मारुते पथ्योऽजगरस्त्वर्शसां हितः ८२
- दुर्नामानिलदोषघ्नाः कृमिदूषीविषापहाः
- चक्षुष्या मधुराः पाके सर्पा मेधाग्निवर्धनाः ८३
- दर्वीकरा दीपकाश्च तेषूक्ताः कटुपाकिनः
- मधुराश्चातिचक्षुष्याः सृष्टविण्मूत्रमारुताः ८४
- अश्वाश्वतरगोखरोष्ट्रबस्तोरभ्रमेदः पुच्छकप्रभृतयो ग्राम्याः ८५
- ग्राम्या वातहराः सर्वे बृंहणाः कफपित्तलाः
- मधुरा रसपाकाभ्यां दीपना बलवर्धनाः ८६
- नातिशीतो गुरुः स्निग्धो मन्दपित्तकफः स्मृतः
- छगलस्त्वनभिष्यन्दी तेषां पीनसनाशनः ८७
- बृंहणं मांसमौरभ्रं पित्तश्लेष्मावहं गुरु
- मेदःपुच्छोद्भवं वृष्यमौरभ्रसदृशं गुणैः ८८
- श्वासकासप्रतिश्यायविषमज्वरनाशनम्
- श्रमात्यग्निहितं गव्यं पवित्रमनिलापहम् ८९
- औरभ्रवत्सलवणं मांसमेकशफोद्भवम्
- अल्पाभिष्यन्द्ययं वर्गो जाङ्गलः समुदाहृतः ९०
- दूरे जनान्तनिलया दूरे पानीयगोचराः
- ये मृगाश्च विहङ्गाश्च तेऽल्पाभिष्यन्दिनो मताः ९१
- अतीवासन्ननिलयाः समीपोदकगोचराः
- ये मृगाश्च विहङ्गाश्च महाभिष्यन्दिनस्तु ते ९२
- आनूपवर्गस्तु पञ्चविधः तद्यथाकूलचराः प्लवाः
- कोषस्थाः पादिनो मत्स्याश्चेति ९३
- तत्र गजगवयमहिषरुरुचमरसृमररोहितवराहखङ्गि गोकर्णकाल पुच्छको द्र न्यङ्क्वरण्यगवयप्रभृतयः कूलचराः पशवः ९४
- वातपित्तहरा वृष्या मधुरा रसपाकयोः
- शीतला बलिनः स्निग्धा मूत्रलाः कफवर्धनाः ९५
- विरूक्षणो लेखनश्च वीर्योष्णः पित्तदूषणः
- स्वाद्वम्ललवणस्तेषां गजः श्लेष्मानिलापहः ९६
- गवयस्य तु मांसं हि स्निग्धं मधुरकासजित्
- विपाके मधुरं चापि व्यवायस्य तु वर्धनम् ९७
- स्निग्धोष्णमधुरो वृष्यो महिषस्तर्पणो गुरुः
- निद्रा पुंस्त्वबलस्तन्यवर्धनो मांसदार्ढ्यकृत् ९८
- रुरोर्मांसं समधुरं कषायानुरसं स्मृतम्
- वातपित्तोपशमनं गुरु शुक्रविवर्धनम् ९९
- तथा चमरमांसं तु स्निग्धं मधुरकासजित्
- विपाके मधुरं चापि वातपित्तप्रणाशनम् १००
- सृमरस्य तु मांसं च कषायानुरसं स्मृतम्
- वातपित्तोपशमनं गुरु शुक्रविवर्धनम् १०१
- स्वेदनं बृंहणं वृष्यं शीतलं तर्पणं गुरु
- श्रमानिलहरं स्निग्धं वाराहं बलवर्धनम् १०२
- कफघ्नं खङ्गिपिशितं कषायमनिलापहम्
- पित्र्! यं पवित्रमायुष्यं बद्धमूत्रं विरूक्षणम् १०३
- गोकर्णमांसं मधुरं स्निग्धं मृदु कफावहम्
- विपाके मधुरं चापि रक्तपित्तविनाशनम् १०४
- हंससारसक्रौञ्चचक्रवाककुररकादम्बकारण्डवजीवञ्जीवकबकबलाकापु-ण्डरीकप्लवशरारीमुखनन्दीमुखमद्गूत्क्रोशकाचाक्षमल्लिकाक्षशुक्लाक्षपु-ष्करशायिकाकोनालकाम्बुकुक्कुटिकामेघरावश्वेतवारलप्रभृतयः प्लवाः संघातचारिणः १०५
- रक्तपित्तहराः शीताः स्निग्धा वृष्या मरुज्जितः
- सृष्टमूत्रपुरीषाश्च मधुरा रसपाकयोः १०६
- गुरूष्णमधुरः स्निग्धः स्वरवर्णबलप्रदः
- बृंहणः शुक्रलस्तेषां हंसो वातविकारनुत् १०७
- शङ्खशङ्खनकशुक्तिशम्बूकभल्लूकप्रभृतयः कोशस्थाः १०८
- कूर्मकुम्भीरकर्कटककृष्णकर्कटकशिशुमारप्रभृतयः पादिनः १०९
- शङ्खकूर्मादयः स्वादुरसपाका मरुन्नुदः
- शीताः स्निग्धा हिताः पित्ते वर्चस्याः श्लेष्मवर्धनाः ११०
- कृष्णकर्कटकस्तेषां बल्यः कोष्णोऽनिलापहः
- शुक्लः सन्धानकृत् सृष्टविण्मूत्रोऽनिलपित्तहा १११
- मत्स्यास्तु द्विविधा नादेयाः सामुद्रा श्च ११२
- तत्र नादेयाःरोहितपाठीनपाटलाराजीववर्मिगोमत्स्य
- कृष्णमत्स्यवागुञ्जारमुरलसहस्रदंष्ट्रप्रभृतयः ११३
- नादेया मधुरा मत्स्या गुरवो मारुतापहाः
- रक्तपित्तकराश्चोष्णा वृष्याः स्निग्धाल्पवर्चसः ११४
- कषायानुरसस्तेषां शष्पशैवालभोजनः
- रोहितो मारुतहरो नात्यर्थं पित्तकोपनः ११५
- पाठीनः श्लेष्मलो वृष्यो निद्रा लुः पिशिताशनः
- दूषयेद्र क्तपित्तं तु कुष्ठरोगं करोत्यसौ
- मुरलो बृंहणो वृष्यः स्तन्यश्लेष्मकरस्तथा ११६
- सरस्तडागसंभूताः स्निग्धाः स्वादुरसाः स्मृताः
- महाह्रदेषु बलिनः स्वल्पेऽम्भस्यबलाः स्मृताः ११७
- तिमितिमिङ्गिलकुलिशपाकमत्स्यनिरुलनन्दिवारलकमकरगर्गकरचन्द्र कम-हामीनराजीवप्रभृतयः सामुद्रा ः! ११८
- सामुद्रा गुरवः स्निग्धा मधुरा नातिपित्तलाः
- उष्णा वातहरा वृष्या वर्चस्याः श्लेष्मवर्धनाः ११९
- बलावहा विशेषेण मांसाशित्वात् समुद्र जाः
- समुद्र जेभ्यो नादेया बृंहणत्वाद्गुणोत्तराः १२०
- तेषामप्यनिलघ्नत्वाच्चौण्ट्यकौप्यौ गुणोत्तरौ
- स्निग्धत्वात् स्वादुपाकत्वात्तयोर्वाप्यागुणाधिकाः १२१
- नादेया गुरवो मध्ये यस्मात् पुच्छास्यचारिणः
- सरस्तडागजानां तु विशेषेण शिरो लघु १२२
- अदूरगोचरा यस्मात्तस्मादुत्सोदपानजाः
- किंचिन्मुक्त्वा शिरोदेशमत्यर्थं गुरवस्तु ते १२३
- अधस्ताद्गुरवो ज्ञेया मत्स्याः सागरसंभवाः
- उरोविचरणात्तेषां पूर्वमङ्गं लघु स्मृतम् १२४
- इत्यानूपो महाष्यन्दी मांसवर्ग उदीरितः १२५
- तत्र शुष्कपूतिव्याधिविषसर्पहतदिग्धविद्धजीर्णकृशबा लानामसात्म्यचा-रिणां च मांसान्यभक्ष्याणि यस्माद्विगतव्यापन्ना पहतपरिणताल्पासंपूर्णवीर्यत्वाद्दोषकराणि भवन्ति एभ्योऽन्येषामुपादेयं मांसमिति १२६
- अरोचकं प्रतिश्यायं गुरु शुष्कं प्रकीर्तितम्
- विषव्याधिहतं मृत्युं बालं छर्दिं च कोपयेत् १२७
- कासश्वासकरं वृद्धं त्रिदोषं व्याधिदूषितम्
- क्लिन्नमुत्क्लेशजननं कृशं वातप्रकोपणम् १२८
- स्त्रियश्चतुष्पात्सु पुमांसो विहङ्गेषु महाशरीरेष्वल्पशरीराः अल्पशरीरेषु महा-शरीराः प्रधानतमाःएवमेकजातीयानां महाशरीरेभ्यः कृशशरीराः प्रधानतमाः
- १२९
- स्थानादिकृतं मांसस्य गुरुलाघवमुपदेक्ष्यामः तथद्यारक्तादिषु शुक्रान्तेषु धातुषूत्तरोत्तरा गुरुतराः तथा सक्थिस्कन्धक्रोडशिरःपादकरकटीपृष्ठचर्मकलेयकयकृदन्त्राणि १३०
- शिरः स्कन्धं कटी पृष्ठं सक्थिनी चात्मपक्षयोः
- गुरु पूर्वं विजानीयाद्धातवस्तु यथोत्तरम् १३१
- सर्वस्य प्राणिनो देहे मध्यो गुरुरुदाहृतः
- पूर्वभागो गुरुः पुंसामधोभागस्तु योषिताम् १३२
- उरोग्रीवं विहङ्गानां विशेषेण गुरु स्मृतम्
- पक्षोत्क्षेपात्समो दृष्टो मध्यभागस्तु पक्षिणाम् १३३
- अतीव रूक्षं मांसं तु विहङ्गानां फलाशिनाम्
- बृंहणं मांसमत्यर्थं खगानां पिशिताशिनाम् १३४
- मत्स्याशिनां पित्तकरं वातघ्नं धान्यचारिनाम्
- जलजानूपजा ग्राम्या क्रव्यादैकशफास्तथा १३५
- प्रसहा बिलवासाश्च ये च जङ्घालसंज्ञिताः
- प्रतुदा विष्किराश्चैव लघवः स्युर्यथोत्तरम्
- अल्पाभिष्यन्दिनश्चैव यथापूर्वमतोऽन्यथा १३६
- प्रमाणाधिकास्तु स्वजातावल्पसारा गुरवश्च सर्वप्राणिनां सर्वशरीरेभ्यः प्र-धानतमा भवन्ति यकृत्प्रदेशवर्तिनस्तानाददीता प्रधानालाभे मध्यमवयस्कं
- सद्यस्कमक्लिष्टमुपादेयं मांसमिति १३७
- भवति चात्र
- चरः शरीरावयवाः स्वभावो धातवः क्रिया
- लिङ्गं प्रमाणं संस्कारो मात्रा चास्मिन् परीक्ष्यते १३८
- इति मांसवर्गः
- अथ फलवर्गः
- अत ऊर्ध्वं फलान्युपदेक्ष्यामः तद्यथादाडिमामलकबदरकोलकर्कन्धुसौ-वीरसिञ्चितिकाफलकपित्थमातुलुङ्गाम्राम्रा तक करमर्द प्रियालनारङ्गजम्बी-रलकुचभव्यपारावतवेत्रफलप्राचीनामलकतिन्तिडीक नीपकोशाम्राम्ली
- काप्रभृतीनि १३९
- अम्लानि रसतः पाके गुरूण्युष्णानि वीर्यतः
- पित्तलान्यनिलघ्नानि कफोत्क्लेशकराणि च १४०
- कषायानुरसं तेषां दाडिमं नातिपित्तलम्
- दीपनीयं रुचिकरं हृद्यं वर्चोविबन्धनम् १४१
- द्विविधं तत्तु विज्ञेयं मधुरं चाम्लमेव च
- त्रिदोषघ्नं तु मधुरमम्लं वातकफापहम् १४२
- अम्लं समधुरं तिक्तं कषायं कटुकं सरम्
- चक्षुष्यं सर्वदोषघ्नं वृष्यमामलकीफलम् १४३
- हन्ति वातं तदम्लत्वात् पित्तं माधुर्यशैत्यतः
- कफं रूक्षकषायत्वात् फलेभ्योऽभ्यधिकं च तत् १४४
- कर्कन्धुकोलबदरमामं पित्तकफावहम्
- पक्वं पित्तानिलहरं स्निग्धं समधुरं सरम् १४५
- पुरातनं तृट्शमनं श्रमघ्नं दीपनं लघु
- सौवीरं बदरं स्निग्धं मधुरं वातपित्तजित् १४६
- कषायं स्वादु संग्राहि शीतं सिञ्चितिकाफलम्
- आमं कपित्थमस्वर्यं कफघ्नं ग्राहि वातलम् १४७
- कफानिलहरं पक्वं मधुराम्लरसं गुरु
- श्वासकासारुचिहरं तृष्णाघ्नं कण्ठशोधनम् १४८
- लघ्वम्लं दीपनं हृद्यं मातुलुङ्गमुदाहृतम्
- त्वक् तिक्ता दुर्जरा तस्य वातक्रिमिकफापहा १४९
- स्वादु शीतं गुरु स्निग्धं मांसं मारुतपित्तजित्
- मेध्यं शूलानिलच्छर्दिकफारोचकनाशनम् १५०
- दीपनं लघु संग्राहि गुल्मार्शोघ्नं तु केसरम्
- शूलाजीर्णविबन्धेषु मन्देऽग्नौ कफमारुते १५१
- अरुचौ च विशेषेण रसस्तस्योपदिश्यते
- पित्तानिलकरं बालं पित्तलं बद्धकेसरम् १५२
- हृद्यं वर्णकरं रुच्यं रक्तमांसबलप्रदम्
- कषायानुरसं स्वादु वातघ्नं बृंहणं गुरु १५३
- पित्ताविरोधि संपक्वमाम्रं शुक्रविवर्धनम्
- बृंहणं मधुरं बल्यं गुरु विष्टभ्य जीर्यति १५४
- आम्रातकफलं वृष्यं सस्नेहं श्लेष्मवर्धनम्
- त्रिदोषविष्टम्भकरं लकुचं शुक्रनाशनम् १५५
- अम्लं तृषापहं रुच्यं पित्तकृत् करमर्दकम्
- वातपित्तहरं वृष्यं प्रियालं गुरु शीतलम् १५६
- हृद्यं स्वादु कषायाम्लं भव्यमास्यविशोधनम्
- पित्तश्लेष्महरं ग्राहि गुरु विष्टम्भि शीतलम् १५७
- पारावतं समधुरं रुच्यमत्यग्निवातनुत्
- गरदोषहरं नीपं प्राचीनामलकं तथा १५८
- वातापहं तिन्तिडीकमामं पित्तबलासकृत्
- ग्राह्युष्णं दीपनं रुच्यं संपक्वं कफवातनुत् १५९
- तस्मादल्पान्तरगुणं कोशाम्रफलमुच्यते
- अम्लीकायाः फलं पक्वं तद्वद्भेदि तु केवलम् १६०
- अम्लं समधुरं हृद्यं विशदं भक्तरोचनम्
- वातघ्नं दुर्जरं प्रोक्तं नारङ्गस्य फलं गुरु १६१
- तृष्णाशूलकफोत्क्लेशच्छर्दिश्वासनिवारणम्
- वातश्लेष्मविबन्धघ्नं जम्बीरं गुरु पित्तकृत्
- एरावतं दन्तशठमम्लं शोणितपित्तकृत् १६२
- क्षीरवृक्षफलजाम्बवराजादनतोदनशीतफलतिन्दुकबकुलधन्वनाश्मन्तका श्वकर्णफल्गुपरूषकगाङ्गेरुकीपुष्करवर्तिबिल्वबिम्बीप्रभृतीनि १६३
- फलान्येतानि शीतानि कफपित्तहराणि च
- स्रंगाहकाणि रूक्षाणि कषायमधुराणि च १६४
- क्षीरवृक्षफलं तेषां गुरु विष्टम्भि शीतलम्
- कषायं मधुरं साम्लं नातिमारुतकोपनम् १६५
- अत्यर्थं वातलं ग्राहि जाम्बवं कफपित्तजित्
- स्निग्धं स्वादु कषायं च राजादनफलं गुरु १६६
- कषायं मधुरं रूक्षं तोदनं कफवातजित्
- अम्लोष्णं लघु संग्राहि स्निग्धं पित्ताग्निवर्धनम् १६७
- आमं कषायं संग्राहि तिन्दुकं वातकोपनम्
- विपाके गुरु संपक्वं मधुरं कफपित्तजित् १६८
- मधुरं च कषायं च स्निग्धं संग्राहि बाकुलम्
- स्थिरीकरं च दन्तानां विशदं फलमुच्यते १६९
- सकषायं हिमं स्वादु धान्वनं कफवातजित्
- तद्वद्गाङ्गेरुकं विद्यादश्मन्तकफलानि च १७०
- विष्टम्भि मधुरं स्निग्धं फल्गुजं तर्पणं गुरु
- अत्यम्लमीषन्मधुरं कषायानुरसं लघु १७१
- वातघ्नं पित्तजनमामं विद्यात् परुषकम्
- तदेव पक्वं मधुरं वातपित्तनिबर्हणम् १७२
- विपाके मधुरं शीतं रक्तपित्तप्रसादनम्
- पौष्करं स्वादु विष्टम्भि बल्यं कफकरं फलम् १७३
- कफानिलहरं तीक्ष्णं स्निग्धं संग्राहि दीपनम्
- कटुतिक्तकषायोष्णं बालं बिल्वमुदाहृतम् १७४
- विद्यात्तदेव संपक्वं मधुरानुरसं गुरु
- विदाहि विष्टम्भकरं दोषकृत् पूतिमारुतम् १७५
- बिम्बीफलं साश्वकर्णं स्तन्यकृत् कफपित्तजित्
- तृड्दाहज्वरपित्तासृक्कासश्वासक्षयापहम् १७६
- तालनालिकेरपनसमोचप्रभृतीनि १७७
- स्वादुपाकरसान्याहुर्वातपित्तहाणि च
- बलप्रदानि स्निग्धानि बृंहणानि हिमानि च १७८
- फलं स्वादुरसं तेषां तालजं गुरु पित्तजित्
- तद्बीजं स्वादुपाकं तु मूत्रलं वातपित्तजित् १७९
- नालिकेरं गुरु स्निग्धं पित्तघ्नं स्वादु शीतलम्
- बलमांसप्रदं हृद्यं बृंहणं बस्तिशोधनम् १८०
- पनसं सकषायं तु स्निग्धं स्वादुरसं गुरु
- मौचं स्वादुरसं प्रोक्तं कषायं नातिशीतलम्
- रक्तपित्तहरं वृष्यं रुच्यं श्लेष्मकरं गुरु १८१
- द्रा क्षाकाश्मर्यमधूकपुष्पखर्जूरप्रभृतीनि १८२
- रक्तपित्तहराण्याहुर्गुरूणि मधुराणि च
- तेषां द्रा क्षा सरा स्वर्या मधुरा स्निग्धशीतला १८३
- रक्तपित्तज्वरश्वासतृष्णादाहक्षयापहा
- हृद्यं मूत्रविबन्धघ्नं पित्तासृग्वातनाशनम् १८४
- केश्यं रसायनं मेध्यं काश्मर्यं फलमुच्यते
- क्षतक्षयापहं हृद्यं शीतलं तर्पणं गुरु १८५
- रसे पाके च मधुरं खार्जूरं रक्तपित्तनुत्
- बृंहणीयमहृद्यं च मधूककुसुमं गुरु
- वातपित्तोपशमनं फलं तस्योपदिश्यते १८६
- वातामाक्षोडाभिषुकनिचुलपिचुनिकोचकोरुमाणप्रभृतीनि १८७
- पित्तश्लेष्महराण्याहुः स्निग्धोष्णानि गुरूणि च
- बृंहणान्यनिलघ्नानि बल्यानि मधुराणि च १८८
- कषायं कफपित्तघ्नं किंचित्तिक्तं रुचिप्रदम्
- हृद्यं सुगन्धि विशदं लवलीफलमुच्यते १८९
- वसिरं शीतपाक्यं च सारुष्करनिबन्धनम्
- विष्टम्भि दुर्जरं रूक्षं शीतलं वातकोपनम् १९०
- विपाके मधुरं चापि रक्तपित्तप्रसादनन्
- एरावतं दन्तशठमम्लं शोणितपित्तकृत् १९१
- शीतं कषायं मधुरं टङ्कं मारुतकृद्गुरु
- स्निग्धोष्णं तिक्तमधुरं वातश्लेष्मघ्नमैङ्गुदम् १९२
- शमीफलं गुरु स्वादु रूक्षोष्णं केशनाशनम्
- गुरु श्लेष्मातकफलं कफकृन्मधुरं हिमम् १९३
- करीराक्षिकपीलूनि तृणशून्यफलानि च
- स्वादुतिक्तकटूष्णानि कफवातहराणि च १९४
- तिक्तं पित्तकरं तेषां सरं कटुविपाकि च
- तीक्ष्णोष्णं कटुकं पीलु सस्नेहं कफवातजित् १९५
- आरुष्करं तौवरकं कषायं कटुपाकि च
- उष्णं कृमिज्वरानाहमेहोदावर्तनाशनम्
- कुष्ठगुल्मोदरार्शोघ्नं कटुपाकि तथैव च १९६
- करञ्जकिंशुकारिष्टफलं जन्तुप्रमेहनुत्
- अङ्कोलस्य फलं विस्रं गुरु श्लेष्महरं हिमम् १९७
- रूक्षोष्णं कटुकं पाके लघु वातकफापहम्
- तिक्तमीषद्विषहितं विडङ्गं कृमिनाशनम् १९८
- व्रण्यमुष्णं सरं मेध्यं दोषघ्नं शोफकुष्ठनुत्
- कषायं दीपनं चाम्लं चक्षुष्यं चाभयाफलम् १९९
- भेदनं लघु रूक्षोष्णं वैस्वर्यक्रिमिनाशनम्
- चक्षुष्यं स्वादुपाक्याक्षं कषायं कफपित्तजित् २००
- कफपित्तहरं रूक्षं वक्त्रक्लेदमलापहम्
- कषायमीषन्मधुरं किंचित् पूगफलं सरम् २०१
- जातीकोशोऽथ कर्पूरं जातीकटुकयोः फलम्
- कक्कोलकं लवङ्गं च तिक्तं कटु कफापहम् २०२
- लघु तृष्णापहं वक्त्रक्लेददौर्गन्ध्यनाशनम्
- सतिक्तः सुरभिः शीतः कर्पूरो लघु लेखनः २०३
- तृष्णायां मुखशोषे च वैरस्ये चापि पूजितः
- लताकस्तूरिका तद्वच्छीता बस्तिविशोधनी २०४
- प्रियालमज्जा मधुरो वृष्यः पित्तानिलापहः
- बैभीतको मदकरः कफमारुतनाशनः २०५
- कषायमधुरो मज्जा कोलानां पित्तनाशनः
- तृष्णाच्छर्द्यनिलघ्नश्च तद्वदामलकस्य च २०६
- बीजपूरकशम्याकमज्जा कोशाम्रसंभवः
- स्वादुपाकोऽग्निबलदः स्निग्धः पित्तानिलापहः २०७
- यस्य यस्य फलस्येह वीर्यं भवति यादृशम्
- तस्य तस्यैव वीर्येण मज्जानमपि निर्दिशेत् २०८
- फलेषु परिपक्वं यद्गुणवत्तदुदाहृतम्
- बिल्वादन्यत्र विज्ञेयमामं तद्धि गुणोत्तरम्
- ग्राह्युष्णं दीपनं तद्धि कषायकटुतिक्तकम् २०९
- व्याधितं कृमिजुष्टं च पाकातीतमकालजम्
- वर्जनीयं फलं सर्वमपर्यागतमेव च २१०
- इति फलवर्गः
- अथ शाकवर्गः
- शाकान्यत ऊर्ध्वं वक्ष्यामः
- तत्र पुष्पफलालाबुकालिन्दकप्रभृतीनि २११
- पित्तघ्नान्यनिलं कुर्युस्तथा मन्दकफानि च
- सृष्टमूत्रपुरीषाणि स्वादुपाकरसानि च २१२
- पित्तघ्नं तेषु कूष्माण्डं बालं मध्यं कफावहम्
- शुक्लं लघूष्णं सक्षारं दीपनं बस्तिशोधनम् २१३
- सर्वदोषहरं हृद्यं पथ्यं चेतोविकारिणाम्
- दृष्टिशुक्रक्षयकरं कालिन्दं कफवातकृत् २१४
- अलाबुर्भिन्नविट्का तु रूक्षा गुर्व्यतिशीतला
- तिक्तालाबुरहृद्या तु वामिनी वातपित्तजित् २१५
- त्रपुसैर्वारुकर्कारुकशीर्णवृन्तप्रभृतीनि २१६
- स्वादुतिक्तरसान्याहुः कफवातकराणि च
- सृष्टमूत्रपुरीषाणि रक्तपित्तहराणि च २१७
- बालं सनीलं त्रपुसं तेषां पित्तहरं स्मृतम्
- तत्पाण्डु कफकृज्जीर्णमम्लं वातकफापहम् २१८
- एर्वारुकं सकर्कारु संपक्वं कफवातकृत्
- सक्षारं मधुरं रुच्यं दीपनं नातिपित्तलम् २१९
- सक्षारं मधुरं चैव शीर्णवृन्तं कफापहम्
- भेदनं दीपनं हृद्यमानाहाष्ठीलनुल्लघु २२०
- पिप्पलीमरिचशृङ्गवेरार्द्र कहिङ्गुजीरककुस्तुम्बुरुजम्बीरसुमुखसुरसार्जकभू-स्तृणसुगन्धककासमर्दककालमालकुठेरकक्षवकखरपुष्पशिग्रुमधुशिग्रुफ-णिज्झकसर्षपराजिकाकुलाहलावगुत्थगण्डीरतिलपर्णिकावर्षाभूचित्रकमूलकलशुनकलायपलाण्डुप्रभृतीनि २२१
- कटून्युष्णानि रुच्यानि वातश्लेष्महराणि च
- कृतान्नेषूपयुज्यन्ते संस्कारार्थमनेकधा २२२
- तेषां गुर्वी स्वादुशीता पिप्पल्याद्रा र्! कफावहा
- शुष्का कफानिलघ्नी सा वृष्या पित्ताविरोधिनी २२३
- स्वादुपाक्यार्द्र मरिचं गुरु श्लेष्मप्रसेकि च
- कटूष्णं लघु तच्छुष्कमवृष्यं कफवातजित् २२४
- नात्युष्णं नातिशीतं च वीर्यतो मरिचं सितम्
- गुणवन्मरिचेभ्यश्च चक्षुष्यं च विशेषतः २२५
- नागरं कफवातघ्नं विपाके मधुरं कटु
- वृष्योष्णं रोचनं हृद्यं सस्नेहं लघु दीपनम् २२६
- कफानिलहरं स्वर्यं विबन्धानाहशूलनुत्
- कटूष्णं रोचनं हृद्यं वृष्यं चैवार्द्र कं स्मृतम् २२७
- लघूष्णं पाचनं हिङ्गु दीपनं कफवातजित्
- कटु स्निग्धं सरं तीक्ष्णं शूलाजीर्णविबन्धनुत् २२८
- तीक्ष्णोष्णं कटुकं पाके रुच्यं पित्ताग्निवर्धनम्
- कटु श्लेष्मानिलहरं गन्धाढ्यं जीरकद्वयम् २२९
- कारवी करवी तद्वद्विज्ञेया सोपकुञ्चिका
- भक्ष्यव्यञ्जनभोज्येषु विविधेष्ववचारिता २३०
- आद्रा र्! कुस्तुम्बरी कुर्यात् स्वादुसौगन्ध्यहृद्यताम्
- सा शुष्का मधुरा पाके स्निग्धा तृड्दाहनाशनी २३१
- दोषघ्नी कटुका किंचित् तिक्ता स्रोतोविशोधनी
- जम्बीरः पाचनस्तीक्ष्णः कृमिवातकफापहः २३२
- सुरभिर्दीपनो रुच्यो मुखवैशद्यकारकः
- कफानिलविषश्वासकासदौर्गन्ध्यनाशनः २३३
- पित्तकृत् पार्श्वशूलघ्नः सुरसः समुदाहृतः
- तद्वत्तु सुमुखो ज्ञेयो विशेषाद्गरनाशनः २३४
- कफघ्ना लघवो रूक्षास्तीक्ष्णोष्णाः पित्तवर्धनाः
- कटुपाकरसाश्चैव सुरसार्जकभूस्तृणाः २३५
- मधुरः कफवातघ्नः पाचनः कण्ठशोधनः
- विशेषतः पित्तहरः सतिक्तः कासमर्दकः २३६
- कटुः सक्षारमधुरः शिग्रुस्तिक्तोऽथ पिच्छिलः
- मधुशिग्रुः सरस्तिक्तः शोफघ्नो दीपनः कटुः २३७
- विदाहि बद्धविण्मूत्रं रूक्षं तीक्ष्णोष्णमेव च
- त्रिदोषं सार्षपं शाकं गाण्डीरं वेगनाम च २३८
- चित्रकस्तिलपर्णी च कफशोफहरे लघू
- वर्षाभूः कफवातघ्नी हिता शोफोदरार्शसाम् २३९
- कटुतिक्तरसा हृद्या रोचनी वह्निदीपनी
- सर्वदोषहरा लघ्वी कण्ठ्या मूलकपोतिका २४०
- महत्तद्गुरु विष्टम्भि तीक्ष्णमामं त्रिदोषकृत्
- तदेव स्नेहसिद्धं तु पित्तनुत् कफवातजित् २४१
- त्रिदोषशमनं शुष्कं विषदोषहरं लघु
- विष्टम्भि वातलं शाकं शुष्कमन्यत्र मूलकात् २४२
- पुष्पं च पत्रं च फलं तथैव यथोत्तरं ते गुरवः प्रदिष्टाः
- तेषां तु पुष्पं कफपित्तहन्तृ फलं निहन्यात् कफमारुतौ तु २४३
- स्निग्धोष्णतीक्ष्णः कटुपिच्छिलश्च गुरुः सरः स्वादुरसश्च बल्यः
- वृष्यश्च मेधास्वरवर्णचक्षुर्भग्नास्थिसन्धानकरो रसोनः २४४
- हृद्रो गजीर्णज्वरकुक्षिशूलविबन्धगुल्मारुचिकासशोफान्
- दुर्नामकुष्ठानलसादजन्तुसमीरणश्वासकफांश्च हन्ति २४५
- नात्युष्णवीर्योऽनिलहा कटुश्च तीक्ष्णो गुरुर्नातिकफावहश्च
- बलावहः पित्तकरोऽथ किंचित् पलाण्डुरग्निं च विवर्धयेत्तु २४६
- स्निग्धो रुचिष्यः स्थिरधातुकारी बल्योऽथ मेधाकफपुष्टिदश्च
- स्वादुर्गुरुः शोणितपित्तशस्तः सपिच्छिलः क्षीरपलाण्डुरुक्तः २४७
- कलायशाकं पितघ्नं कफघ्नं वातलं गुरु
- कषायानुरसं चैव विपाके मधुरं च तत् २४८
- चुच्चूयूथिकातरुणीजीवन्तीबिम्बीतिकानदीन्दिई!भिल्ला
- तकच्छगलान्त्रीवृक्षादनीफञ्जीशाल्मलीशेलुवनस्पतिप्र
- सवशणकर्बुदारकोविदारप्रभृतीनि ४४९
- कषायस्वादुतिक्तानि रक्तपित्तहराणि च
- कफघ्नान्यनिलं कुर्युः स्रंगाहीणि लघूनि च २५०
- लघुः पाके च जन्तुघ्नः पिच्छिलो व्रणिनां हितः
- कषायमधुरो ग्राही चुच्चूस्तेषां त्रिदोषहा २५१
- चक्षुष्या सर्वदोषघ्नी जीवन्ती समुदाहृता
- वृक्षादनी वातहरा फञ्जी त्वल्पबला मता २५२
- क्षीरवृक्षोत्पलादीनां कषायाः पल्लवाः स्मृताः
- शीताः संग्राहिणः शस्ता रक्तपित्तातिसारिणाम् २५३
- पुनर्नवावरुणतर्कार्युरुबूकवत्सादनीबिल्वशाकप्रभृतीनि २५४
- उष्णानि स्वादुतिक्तानि वातप्रशमनानि च
- तेषु पौनर्नवं शाकं विशेषाच्छोफनाशनम् २५५
- तण्डुलीयकोपोदकाऽश्वबलाचिल्लीपालङ्क्यावास्तूकप्रभृतीनि २५६
- सृष्टमूत्रपुरीषाणि सक्षारमधुराणि च
- मन्दवातकफान्याहू रक्तपित्तहराणि च २५७
- मधुरो रसपाकाभ्यां रक्तपित्तमदापहः
- तेषां शीततमो रूक्षस्तण्डुलीयो विषापहः २५८
- स्वादुपाकरसा वृष्या वातपित्तमदापहा
- उपोदका सरा स्निग्धा बल्या श्लेष्मकरी हिमा २५९
- कटुर्विपाके कृमिहा मेधाग्निबलवर्धनः
- सक्षारः सर्वदोषघ्नो वास्तूको रोचनः सरः २६०
- चिल्ली वास्तूकवज्ज्ञेया पालङ्क्या तण्डुलीयवत्
- वातकृद्बद्धविण्मूत्रा रूक्षा पित्तकफे हिता
- शाकमाश्वबलं रूक्षं बद्धविण्मूत्रमारुतम् २६१
- मण्डूकपर्णीसप्तलासुनिषण्णकसुवर्चलापिप्पलीगुडूचीगोजिह्वा काकमाची-पपुन्नाडावल्गुजसतीनबृहतीकण्टकारिका फलपटोलवार्ताककारवेल्लक-कटुकिकाकेबुकोरुबूकपर्पटककिराततिक्तकर्कोटकारिष्टकोशातकीवेत्रकरी-राटरूषकार्कपुष्पीप्रभृतीनि २६२
- रक्तपित्तहराण्याहुर्हृद्यानि सुलघूनि च
- कुष्ठमेहज्वरश्वासकासारुचिहराणि च २६३
- कषाया तु हिता पित्ते स्वादुपाकरसा हिमा
- लघ्वी मण्डूकपर्णी तु तद्वद्गोजिह्विका मता २६४
- अविदाही त्रिदोषघ्नः संग्राही सुनिषण्णकः
- अवल्गुजः कटुः पाके तिक्तः पित्तकफापहः २६५
- ईषत्तिक्तं त्रिदोषघ्नं शाकं कटु सतीनजम्
- नात्युष्णशीतं कुष्ठघ्नं काकमाच्यास्तु तद्विधम् २६६
- कण्डूकुष्ठकृमिघ्नानि कफवातहराणि च
- फलानि बृहतीनां तु कटुतिक्तलघूनि च २६७
- कफपित्तहरं व्रण्यमुष्णं तिक्तमवातलम्
- पटोलं कटुकं पाके वृष्यं रोचनदीपनम् २६८
- कफवातहरं तिक्तं रोचनं कटुकं लघु
- वार्ताकं दीपनं प्रोक्तं जीर्णं सक्षारपित्तलम्
- तद्वत् कर्कोटकं विद्यात् कारवेल्लकमेव च २६९
- आटरूषकवेत्राग्रगुडूचीनिम्बपर्पटाः
- किराततिक्तसहितास्तिक्ताः पित्तकफापहाः २७०
- कफापहं शाकमुक्तं वरुणप्रपुनाडयोः
- रूक्षं लघु च शीतं च वातपित्तप्रकोपणम् २७१
- दीपनं कालशाकं तु गरदोषहरं कटु
- कौसुम्भं मधुरं रूक्षमुष्णं श्लेष्महरं लघु २७२
- वातलं नालिकाशाकं पित्तघ्नं मधुरं च तत्
- ग्रहण्यर्शोविकारघ्नी साम्ला वातकफे हिता
- उष्णा कषायमधुरा चाङ्गेरी चाग्निदीपनी २७३
- लोणिकाजातुकत्रिपर्णिकापत्तूरजीवकसुवर्चलाडुडुरककु
- तुम्बककुठिञ्जरकुन्तलिकाकुरण्टिकाप्रभृतयः २७४
- स्वादुपाकरसाः शीताः कफघ्ना नातिपित्तलाः
- लवणानुरसा रूक्षाः सक्षारा वातलाः सराः २७५
- स्वादुतिक्ता कुन्तलिका कषाया सकुरण्टिका
- संग्राहि शीतलं चापि लघु दोषापहं तथा
- राजक्षवकशाकं तु शटीशाकं च तद्विधम् २७६
- स्वादुपाकरसं शाकं दुर्जरं हरिमन्थजम्
- भेदनं मधुरं रूक्षं कालायमतिवातलम् २७७
- स्रंसनं कटुकं पाके लघु वातकफापहम्
- शोफघ्नमुष्णवीर्यं च पत्रं पूतिकरञ्जजम् २७८
- ताम्बूलपत्रं तीक्ष्णोष्णं कटु पित्तप्रकोपणम्
- सुगन्धि विशदं तिक्तं स्वर्यं वातकफापहम् २७९
- स्रंसनं कटुकं पाके कषायं वह्निदीपनम्
- वक्त्रकण्डूमलक्लेददौर्गन्ध्यादिविशोधनम् २८०
- अथ पुष्पवर्गः
- कोविदारशणशाल्मलीपुष्पाणि मधुराणि मधुर विपाकानि रक्तपित्तहराणि च
- वृषागस्त्ययोः पुष्पाणि तिक्तानि कटुविपाकानि क्षयकासापहानि च २८१
- आगस्त्यं नातिशीतोष्णं नक्तान्धानां प्रशस्यते २८२
- करीरकुसुमानि कटुविपाकानि वातहराणि सृष्टमूत्रपुरीषाणि च २८३
- रक्तवृक्षस्य निम्बस्य मुष्ककार्कासनस्य च
- कफपित्तहरं पुष्पं कुष्ठघ्नं कुटजस्य च २८४
- सतिक्तं मधुरं शीतं पद्मं पित्तकफापहम्
- मधुरं पिच्छिलं स्निग्धं कुमुदं ह्लादि शीतलम्
- तस्मादल्पान्तरगुणे विद्यात् कुवलयोत्पले २८५
- सिन्धुवारं विजानीयाद्धिमं पित्तविनाशनम्
- मालतीमल्लिके तिक्ते सौरभ्यात् पित्तनाशने २८६
- सुगन्धि विशदं हृद्यं बाकुलं पाटलानि च
- श्लेष्मपित्तविषघ्नं तु नागं तद्वच्च कुङ्कुमम् २८७
- चम्पकं रक्तपित्तघ्नं शीतोष्णं कफनाशनम्
- किंशुकं कफपित्तघ्नं तद्वदेव कुरण्टकम् २८८
- यथावृक्षं विजानीयात् पुष्पं वृक्षोचितं तथा
- मधुशिग्रुकरीराणि कटूनि श्लेष्महराणि च २८९
- क्षवककुलेवरवंशकरीरप्रभृतीनि कफकराणि सृष्टमूत्रपुरीषाणि च २९०
- क्षवकं कृमिलं तेषु स्वादुपाकं सपिच्छलम्
- विस्यन्दि वातलं नातिपित्तश्लेष्मकरं च तत् २९१
- वेणोः करीराः कफला मधुरा रसपाकतः
- विदाहिनो वातकराः सकषाया विरूक्षणाः २९२
- उद्भिदानि पलालेक्षुकरीषवेणुक्षितिजानि तत्र पलालजातं मधुरं मधुरवि-पाकं रूक्षं दोषप्रशमनं च इक्षुजं मधुरं कषायानुरसं कटुपाकं शीतलं च त-द्वदेवोष्णं कारीषं कषायं वातकोपनं च वेणुजातं कषायं वातकोपनं च भूमिजं गुरु नातिवातलं भूमितश्चास्यानुरसः २९३
- पिण्याकतिलकल्कस्थूणिकाशुष्कशाकानि सर्वदोषप्रकोपणानि २९४
- विष्टम्भिनः स्मृताः सर्वे वटका वातकोपनाः
- सिण्डाकी वातला साद्रा र्! रुचिष्याऽनलदीपनी २९५
- विड्भेदि गुरु रूक्षं च प्रायो विष्टम्भि दुर्जरम्
- सकषायं च सर्वं हि स्वादु शाकमुदाहृतम्
- पुष्पं पत्रं फलं नालं कन्दाश्च गुरवः क्रमात् २९६
- कर्कशं परिजीर्णं च कृमिजुष्टमदेशजम्
- वर्जयेत् पत्रशाकं तद्यदकालविरोहि च २९७
- अथ कन्दवर्गः
- कन्दानत ऊर्ध्वं वक्ष्यामःविदारीकन्द शतावरीबिसमृणाल शृङ्गाटक कशे-रुकपिण्डालुकमध्वालुकहस्त्यालुककाष्ठालु कशङ्खा लुकरक्तालुकेन्दीवरोत्पलकन्दप्रभृतीनि २९८
- रक्तपित्तहराण्याहुः शीतानि मधुराणि च
- गुरूणि बहुशुक्राणि स्तन्यवृद्धिकराणि च २९९
- मधुरो बृंहणो वृष्यः शीतः स्वर्योऽतिमूत्रलः
- विदारीकन्दो बल्यश्च पित्तवातहरश्च सः ३००
- वातपित्तहरी वृष्या स्वादुतिक्ता शतावरी
- महती चैव हृद्या च मेधाग्निबलवर्धिनी ३०१
- ग्रहण्यर्शोविकारघ्नी वृष्या शीता रसायनी
- कफपित्तहरास्तिक्तास्तस्या एवाङ्कुराः स्मृताः ३०२
- अविदाहि बिसं प्रोक्तं रक्तपित्तप्रसादनम्
- विष्टम्भि दुर्जरं रूक्षं विरसं मारुतावहम् ३०३
- गुरू विष्टम्भिशीतौ च शृङ्गाटककशेरुकौ
- पिण्डालुकं कफकरं गुरु वातप्रकोपणम् ३०४
- सुरेन्द्र कन्दः श्लेष्मघ्नो विपाके कटु पित्तकृत्
- वेणोः करीरा गुरवः कफमारुतकोपनाः ३०५
- स्थूलसूरणमाणकप्रभृतयः कन्दा ईषत्कषायाः कटुका रूक्षा
- विष्टम्भिनो गुरवः कफवातलाः पित्तहराश्च ३०६
- मानणिकिं स्वादु शीतं च गुरु चापि प्रकीर्तितम्
- स्थूलकन्दस्तु नात्युष्णः सूरणो गुदकीलहा ३०७
- कुमुदोत्पलपद्मानां कन्दा मारुतकोपनाः
- कषायाः पित्तशमना विपाके मधुरा हिमाः ३०८
- वराहकन्दः श्लेष्मघ्नः कटुको रसपाकतः
- मेहकुष्ठकृमिहरो बल्यो वृष्यो रसायनः ३०९
- तालनारिकेलखर्जूरप्रभृतीनां मस्तकमज्जानः ३१०
- स्वादुपाकरसानाहू रक्तपित्तहरांस्तथा
- शुक्रलाननिलघ्नांश्च कफवृद्धिकरानपि ३११
- बालं ह्यनार्तवं जीर्णं व्याधितं क्रिमिभक्षितम्
- कन्दं विवर्जयेत् सर्वं यो वा सम्यङ्न रोहति ३१२
- अथ लवणवर्गः
- अथ लवणानिसैन्धवसामुद्र विडसौवर्चलरोमकौद्भिदप्रभृतीनि यथोत्तरमु-ष्णानि वातहराणि कफपित्तकराणिकटुपाकीनि यथापूर्वं स्निग्धानि स्वादूनि
- सृष्टमूत्रपुरीषाणि चेति ३१३
- चक्षुष्यं सैन्धवं हृद्यं रुच्यं लघ्वग्निदीपनम्
- स्निग्धं समधुरं वृष्यं शीतं दोषघ्नमुत्तमम् ३१४
- सामुद्रं मधुरं पाके नात्युष्णमविदाहि च
- भेदनं स्निग्धमीषच्च शूलघ्नं नातिपित्तलम् ३१५
- सक्षारं दीपनं सूक्ष्मं शूलहृद्रो गनाशनम्
- रोचनं तीक्ष्णमुष्णं च विडं वातानुलोमनम् ३१६
- लघु सौवर्चलं पाके वीर्योष्णं विशदं कटु
- गुल्मशूलविबन्धघ्नं हृद्यं सुरभि रोचनम् ३१७
- रोमकं तीक्ष्णमत्युष्णं व्यवायि कटुपाकि च
- वातघ्नं लघुविस्यन्दि सूक्ष्मं विड्भेदि मूत्रलम् ३१८
- लघु तीक्ष्णोष्णमुत्क्लेदि सूक्ष्मं वातानुलोमनम्
- सतिक्तं कटु सक्षारं विद्याल्लवणमौद्भिदम् ३१९
- कफवातक्रिमिघ्नं च लेखनं पित्तकोपनम्
- दीपनं पाचनं भेदि लवणं गुटिकाह्वयम् ३२०
- ऊषसूतं वालुकैलं शैलमूलाकरोद्भवम्
- लवणं कटुकं छेदि विहितं कटु चोच्यते ३२१
- यवक्षारस्वर्जिकाक्षारोषक्षारपाकिमटङ्कणक्षारप्रभृतयः
- गुल्मार्शोग्रहणीदोषशर्कराश्मरिनाशनाः
- क्षारास्तु पाचनाः सर्वे रक्तपित्तकराः सराः ३२२
- ज्ञेयौ वह्निसमौ क्षारौ स्वर्जिकायावशूकजौ
- शुक्रश्लेष्मविबन्धार्शोगुल्मप्लीहविनाशनौ ३२३
- उष्णोऽनिलघ्नः प्रक्लेदी चोषक्षारो बलापहः
- मेदोघ्नः पाकिमः क्षारस्तेषां बस्तिविशोधनः ३२४
- विरूक्षणोऽनिलकरः श्लेष्मघ्नः पित्तदूषणः
- अग्निदीप्तिकरस्तीक्ष्णष्टङ्कणः क्षार उच्यते ३२५
- सुवर्णं स्वादु हृद्यं च बृंहणीयं रसायनम्
- दोषत्रयापहं शीतं चक्षुष्यं विषसूदनम् ३२६
- रूप्यमम्लं सरं शीतं सस्नेहं पित्तवातनुत्
- ताम्रं कषायं मधुरं लेखनं शीतलं सरम् ३२७
- सतिक्तं लेखनं कांस्यं चक्षुष्यं कफवातजित्
- वातकृच्छीतलं लोहं तृष्णापित्तकफापहम् ३२८
- कटु क्रिमिघ्नं लवणं त्रपु सीसं च लेखनम्
- मुक्ताविद्रुमवज्रेन्द्र वैदूर्यस्फटिकादयः ३२९
- चक्षुष्या मणयः शीता लेखना विषसूदनाः
- पवित्रा धारणीयाश्च पाप्मालक्ष्मीमलापहाः ३३०
- इति लवणादिवर्गः
- धान्येषु मांसेषु फलेषु चैव शाकेषु चानुक्तमिहाप्रमेयात्
- आस्वादतो भूतगुणैश्च मत्वा तदादिशेद्द्र व्यमनल्पबुद्धिः ३३१
- षष्टिका यवगोधूमा लोहिता ये च शालयः
- मुद्गाढकीमसूराश्च धान्येषु प्रवराः स्मृताः ३३२
- लावतित्तिरिसारङ्गकुरङ्गैणकपिञ्जलाः
- मयूरवर्मिकूर्माश्च श्रेष्ठा मांसगणेष्विह ३३३
- दाडिमामलकं द्रा क्षा खर्जूरं सपरूषकम्
- राजादनं मातुलुङ्गं फलवर्गे प्रशस्यते ३३४
- सतीनो वास्तुकश्चुच्चूचिल्लीमूलकपोतिकाः
- मण्डूकपर्णी जीवन्ती शाकवर्गे प्रशस्यते ३३५
- गव्यं क्षीरं घृतं श्रेष्ठं सैन्धवं लवणेषु च
- धात्रीदाडिममम्लेषु पिप्पली नागरं कटौ ३३६
- तिक्ते पटोलवार्ताकं मधुरे घृतमुच्यते
- क्षौद्रं पूगफलं श्रेष्ठं कषाये सपरूषकम् ३३७
- शर्करेक्षुविकारेषु पाने मध्वासवौ तथा
- परिसंवत्सरं धान्यं मांसं वयसि मध्यमे ३३८
- अपर्युषितमन्नं तु संस्कृतं मात्रया शुभम्
- फलं पर्यागतं शाकमशुष्कं तरुणं नवम् ३३९
- अथ कृतान्नवर्गः
- अतः परं प्रवक्ष्यामि कृतान्नगुणविस्तरम्
- लाजमण्डो विशुद्धानां पथ्यः पाचनदीपनः ३४०
- वातानुलोमनो हृद्यः पिप्पलीनागरायुतः
- स्वेदाग्निजननी लघ्वी दीपनी बस्तिशोधनी ३४१
- क्षुत्तृट्श्रमग्लानिहरी पेया वातानुलोमनी
- विलेपी तर्पणी हृद्या ग्राहिणी बलवर्धनी ३४२
- पथ्या स्वादुरसा लघ्वी दीपनी क्षुत्तृषापहा
- हृद्या संतर्पणी वृष्या बृंहणी बलवर्धनी ३४३
- शाकमांसफलैर्युक्ता विलेप्यम्ला च दुर्जरा
- सिक्थैर्विरहितो मण्डः पेया सिक्थसमन्विता ३४४
- विलेपी बहुसिक्था स्याद्यवागूर्विरलद्र वा
- विष्टम्भी पायसो बल्यो मेदःकफकरो गुरुः ३४५
- कफपित्तकरी बल्या कृशराऽनिलनाशना
- धौतस्तु विमलः शुद्धो मनोज्ञः सुरभिः समः ३४६
- स्विन्नः सुप्रस्रुतस्तूष्णो विशदस्त्वोदनो लघुः
- अधौतोऽप्रस्रुतोऽस्विन्नः शीतश्चाप्योदनो गुरुः ३४७
- लघुः सुगन्धिः कफहा विज्ञेयो भृष्टतण्डुलः
- स्नेहैर्मांसैः फलैः कन्दैर्विदलाम्लैश्च संयुताः ३४८
- गुरवो बृंहणा बल्या ये च क्षीरोपसाधिताः
- सुस्विन्नो निस्तुषो भृष्ट ईषत् सूपो लघुर्हितः ३४९
- स्विन्नं निष्पीडितं शाकं हितं स्यात् स्नेहसंस्कृतम्
- अस्विन्नं स्नेहरहितमपीडितमतोऽन्यथा ३५०
- मांसं स्वभावतो वृष्यं स्नेहनं बलवर्धनम्
- स्नेहगोरसधान्याम्लफलाम्लकटुकैः सह ३५१
- सिद्धं मांसं हितं बल्यं रोचनं बृंहणं गुरु
- तदेव गोरसादानं सुरभिद्र व्यसंस्कृतम् ३५२
- विद्यात्पित्तकफोद्रे की बलमांसाग्निवर्धनम्
- परिशुष्कं स्थिरं स्निग्धं हर्षणं प्रीणनं गुरु ३५३
- रोचनं बलमेधाग्निमांसौजःशुक्रवर्धनम्
- तदेवोल्लुप्तपिष्टत्वादुल्लुप्तमिति पाचकाः ३५४
- परिशुष्कगुणैर्युक्तं वह्नौ पक्वमतो लघु
- तदेव शूलिकाप्रोतमङ्गारपरिपाचितम् ३५५
- ज्ञेयं गुरुतरं किंचित् प्रदिग्धं गुरुपाकतः
- उल्लुप्तं भर्जितं पिष्टं प्रतप्तं कन्दुपाचितम् ३५६
- परिशुष्कं प्रदिग्धं च शूल्यं यच्चान्यदीदृशम्
- मांसं यत्तैलसिद्धं तद्वीर्योष्णं पित्तकृद्गुरु ३५७
- लघ्वग्निदीपनं हृद्यं रुच्यं दृष्टिप्रसादनम्
- अनुष्णवीर्यं पित्तघ्नं मनोज्ञं घृतसाधितम् ३५८
- प्रीणनः प्राणजननः श्वासकासक्षयापहः
- वातपित्तश्रमहरो हृद्यो मांसरसः स्मृतः ३५९
- स्मृत्योजःस्वरहीनानां ज्वरक्षीणक्षतोरसाम्
- भग्नविश्लिष्टसन्धीनां कृशानामल्परेतसाम् ३६०
- आप्यायनः संहननः शुक्रदो बलवर्धनः
- स दाडिमयुतो वृष्यः संस्कृतो दोषनाशनः ३६१
- प्रीणनः सर्वभूतानां विशेषान्मुखशोषिणाम्
- क्षुत्तृष्णापहरः श्रेष्ठः सौरावः स्वादुशीतलः ३६२
- यन्मांसमुद्धृतरसं न तत् पुष्टिबलावहम्
- विष्टम्भि दुर्जरं रूक्षं विरसं मारुतावहम् ३६३
- दीप्ताग्नीनां सदा पथ्यः खानिष्कस्तु परं गुरुः
- मांसं निरस्थि सुस्विन्नं पुनर्दृषदि पेषितम् ३६४
- पिप्पलीशुण्ठिमरिचगुडसर्पिःसमन्वितम्
- एकध्यं पाचयेत् सम्यग्वेसवार इति स्मृतः ३६५
- वेसवारो गुरुः स्निग्धो बल्यो वातरुजापहः
- कफघ्नो दीपनो हृद्यः शुद्धानां व्रणिनामपि ३६६
- ज्ञेयः पथ्यतमश्चैव मुद्गयूषः कृताकृतः
- स तु दाडिममृद्वीकायुक्तः स्याद्रा गषाडवः ३६७
- रुचिष्यो लघुपाकश्च दोषाणां चाविरोधकृत्
- मसूरमुद्गगोधूमकुलत्थलवणैः कृतः ३६८
- कफपित्ताविरोधी स्याद्वातव्याधौ च शस्यते
- मृद्वीकादाडिमैर्युक्तः स चाप्युक्तोऽनिलार्दिते ३६९
- रोचनो दीपनो हृद्यो लघुपाक्युपदिश्यते
- पटोलनिम्बयूषौ तु कफमेदोविशोषिणौ ३७०
- पित्तघ्नौ दीपनौ हृद्यौ कृमिकुष्ठज्वरापहौ
- श्वासकासप्रतिश्यायप्रसेकारोचकज्वरान् ३७१
- हन्ति मूलकयूषस्तु कफमेदोगलग्रहान्
- कुलत्थयूषोऽनिलहा श्वासपीनसनाशनः ३७२
- तूणीप्रतूणीकासाश्मगुल्ममेदः कफापहः
- दाडिमामलकैर्यूषो हृद्यः संशमनो लघुः ३७३
- प्राणाग्निजननो मूर्च्छामेदोघ्नो वातपित्तजित्
- मुद्गामलकयूषस्तु ग्राही पित्तकफे हितः ३७४
- यवकोलकुलत्थानां यूषः कण्ठ्योऽनिलापहः
- सर्वधान्यकृतस्तद्वद्बृहणः प्राणवर्धनः ३७५
- खडकाम्बलिकौ हृद्यौ तथा वातकफे हितौ
- बल्यः कफानिलौ हन्ति दाडिमाम्लोऽग्निदीपनः ३७६
- दध्यम्लः कफकृद्बल्यः स्निग्धो वातहरो गुरुः
- तक्राम्लः पित्तकृत् प्रोक्तो विषरक्तप्रदूषणः ३७७
- खडाः खडयवाग्वश्च षाखिडिवाः पानकानि च
- एवमादीनि चान्यानि क्रियन्ते वैद्यवाक्यतः ३७८
- अस्नेहलवणं सर्वमकृतं कटुकैर्विना
- विज्ञेयं लवणस्नेहकटुकैः संयुतं कृतम् ३७९
- अथ गोरसधान्याम्लफलाम्लैरम्लितं च यत्
- यथोत्तरं लघु हितं संस्कृतासंस्कृतं रसम् ३८०
- दधिमस्त्वम्लसिद्धस्तु यूषः काम्बलिकः स्मृतः
- तिलपिण्याकविकृतिः शुष्कशाकं विरूढकम् ३८१
- सिण्डाकी च गुरूणि स्युः कफपित्तकराणि च
- तद्वच्च वटकान्याहुर्विदाहीनि गुरूणि च ३८२
- लघवो बृंहणा वृष्या हृद्या रोचनदीपनाः
- तृष्णामूर्च्छाभ्रमच्छर्दिश्रमघ्ना रागषाडवाः ३८३
- रसाला बृंहणी बल्या स्निग्धा वृष्या च रोचनी
- स्नेहनं गुडसंयुक्तं हृद्यं दध्यनिलापहम् ३८४
- सक्तवः सर्पिषाऽभ्यक्ताः शीतवारिपरिप्लुताः
- नातिद्र वा नातिसान्द्रा मन्थ इत्युपदिश्यते ३८५
- मन्थः सद्योबलकरः पिपासाश्रमनाशनः
- साम्लस्नेहगुडो मूत्रकृच्छ्रोदावर्तनाशनः ३८६
- शर्करेक्षुरसद्रा क्षायुक्तः पित्तविकारनुत्
- द्रा क्षामधूदकयुतः कफरोगनिबर्हणः ३८७
- वर्गत्रयेणोपहितो मलदोषानुलोमनः
- गौडमम्लमनम्लं वा पानकं गुरु मूत्रलम् ३८८
- तदेव खण्डमृद्वीकाशर्करासहितं पुनः
- साम्लं सतीक्ष्णं सहिमं पानकं स्यान्निरत्ययम् ३८९
- मार्द्वीकं तु श्रमहरं मूर्च्छादाहतृषापहम्
- परूषकाणां कोलानां हृद्यं विष्टम्भि पानकम् ३९०
- द्र व्यसंयोगसंस्कारं ज्ञात्वा मात्रां च सर्वतः
- पानकानां यथायोगं गुरुलाघवमादिशेत् ३९१
- इति कृतान्नवर्गः
- अथ भक्ष्यवर्गः
- वक्ष्याम्यतः परं भक्ष्यान् रसवीर्यविपाकतः
- भक्ष्याः क्षीरकृता बल्या वृष्णा हृद्याः सुगन्धिनः ३९२
- अदाहिनः पुष्टिकरा दीपनाः पित्तनाशनाः
- तेषां प्राणकरा हृद्या घृतपूराः कफावहाः ३९३
- वातपित्तहरा वृष्या गुरवो रक्तमांसलाः
- बृंहणा गौडिका भक्ष्या गुरवोऽनिलनाशनाः ३९४
- अदाहिनः पित्तहराः शुक्रलाः कफवर्धनाः
- मधुशीर्षकसंयावाः पूपा ये ते विशेषतः ३९५
- गुरवो बृंहणाश्चैव मोदकास्तु सुदुर्जराः
- रोचनो दीपनः स्वर्यः पित्तघ्नः पवनापहः ३९६
- गुरुर्मृष्टतरश्चैव सट्टकः प्राणवर्धनः
- हृद्यः सुगन्धिर्मधुरः स्निग्धः कफकरो गुरुः ३९७
- वातापहस्तृप्तिकरो बल्यो विष्यन्द उच्यते
- बृंहणा वातपित्तघ्ना भक्ष्या बल्यास्तु सामिताः ३९८
- हृद्याः पथ्यतमास्तेषां लघवः फेनकादयः
- मुद्गादिवेसवाराणां पूर्णा विष्टम्भिनो मताः ३९९
- वेसवारैः सपिशितैः संपूर्णा गुरुबृंहणाः
- पाललाः श्लेष्मजननाः शष्कुल्यः कफपित्तलाः ४००
- वीर्योष्णाः पैष्टिका भक्ष्याः कफपित्तप्रकोपणाः
- विदाहिनो नातिबला गुरवश्च विशेषतः ४०१
- वैदला लघवो भक्ष्याः कषायाः सृष्टमारुताः
- विष्टम्भिनः पित्तसमाः श्लेष्मघ्ना भिन्नवर्चसः ४०२
- बल्या वृष्यास्तु गुरवो विज्ञेया माषसाधिताः
- कूर्चिकाविकृता भक्ष्या गुरवो नातिपित्तलाः ४०३
- विरूढककृता भक्ष्या गुरवोऽनिलपित्तलाः
- विदाहोत्क्लेशजनना रूक्षा दृष्टिप्रदूषणाः ४०४
- हृद्याः सुगन्धिनो भक्ष्या लघवो घृतपाचिताः
- वातपित्तहरा बल्या वर्णदृष्टिप्रसादनाः ४०५
- विदाहिनस्तैलकृता गुरवः कटुपाकिनः
- उष्णा मारुतदृष्टिघ्नाः पित्तलास्त्वक्प्रदूषणाः ४०६
- फलमांसेक्षुविकृतितिलमाषोपसंस्कृताः
- भक्ष्या बल्याश्च गुरवो बृंहणा हृदयप्रियाः ४०७
- कपालाङ्गारपक्वास्तु लघवो वातकोपनाः
- सुपक्वास्तनवश्चैव भूयिष्ठं लघवो मताः ४०८
- सकिलाटादयो भक्ष्या गुरवः कफवर्धनाः
- कुल्माषा वातला रूक्षा गुरवो भिन्नवर्चसः ४०९
- उदावर्तहरो वाट्यः कासपीनसमेहनुत्
- धानोलुम्बास्तु लघवः कफमेदोविशोषणाः ४१०
- शक्तवो बृंहणा वृष्यास्तृष्णापित्तकफापहाः
- पीताः सद्योबलकरा भेदिनः पवनापहाः ४११
- गुर्वी पिण्डी खराऽत्यर्थं लघ्वी सैव विपर्ययात्
- शक्तूनामाशु जीर्येत मृदुत्वादवलेहिका ४१२
- लाजाश्छर्द्यतिसारघ्ना दीपनाः कफनाशनाः
- बल्याः कषायमधुरा लघवस्तृण्मलापहाः ४१३
- तृट्छर्दिदाहघर्मार्तिनुदस्तत्सक्तवो मताः
- रक्तपित्तहराश्चैव दाहज्वरविनाशनाः ४१४
- पृथुका गुरवः स्निग्धा बृंहणाः कफवर्धनाः
- बल्याः सक्षीरभावात्तु वातघ्ना भिन्नवर्चसः ४१५
- संधानकृत् पिष्टमामं ताण्डुलं कृमिमेहनुत्
- सुदुर्जरः स्वादुरसो बृंहणस्तण्डुलो नवः ४१६
- सन्धानकृन्मेहहरः पुराणस्तण्डुलः स्मृतः
- द्र व्यसंयोगसंस्कारविकारान् समवेक्ष्य च ४१७
- यथाकारणमासाद्य भोक्तॄणां छन्दतोऽपि वा
- अनेकद्र व्ययोनित्वाच्छास्त्रतस्तान् विनिर्दिशेत् ४१८
- इति भक्ष्यवर्गः
- अतः सर्वानुपानान्युपदेक्ष्यामः
- अम्लेन केचिद्विहता मनुष्या माधुर्ययोगे प्रणयीभवन्ति
- तथाऽम्लयोगे मधुरेण तृप्तास्तेषां यथेष्टं प्रवदन्ति पथ्यम् ४१९
- शीतोष्णतोयासवमद्ययूषफलाम्लधान्याम्लपयोरसानाम्
- यस्यानुपानं तु हितं भवेद्यत्तस्मै प्रदेयं त्विह मात्रता तत् ४२०
- व्याधिं च कालं च विभाव्य धीरैर्द्र व्याणि भोज्यानि च तानि तानि
- सर्वानुपानेषु वरं वदन्ति मैघ्यं यदम्भः शुचिभाजनस्थम् ४२१
- लोकस्य जन्मप्रभृति प्रशस्तं तोयात्मकाः सर्वरसाश्च दृष्टाः
- सङ्क्षेप एषोऽभिहितोऽनुपानेष्वतः परं विस्तरतोऽभिधास्ये ४२२
- उष्णोदकानुपानं तु स्नेहानामथ शस्यते
- ऋते भल्लातकस्नेहात् स्नेहात्तौवरकात्तथा ४२३
- अनुपानं वदन्त्येके तैले यूषाम्लकाञ्जिकम्
- शीतोदकं माक्षिकस्य पिष्टान्नस्य च सर्वशः ४२४
- दधिपायसमद्यार्तिविषजुष्टे तथैव च
- केचित् पिष्टमयस्याहुरनुपानं सुखोदकम् ४२५
- पयो मांसरसो वाऽपि शालिमुद्गादिभोजिनाम्
- युद्धाध्वातपसंतापविषमद्यरुजासु च ४२६
- माषादेरनुपानं तु धान्याम्लं दधिमस्तु वा
- मद्यं मद्योचितानां तु सर्वमांसेषु पूजितम् ४२७
- अमद्यपानामुदकं फलाम्लं वा प्रशस्यते
- क्षीरं घर्माध्वभाष्यस्त्रीक्लान्तानाममृतोपमम् ४२८
- सुरा कृशानां स्थूलानामनुपानं मधूदकम्
- निरामयानां चित्रं तु भुक्तमध्ये प्रकीर्तितम् ४२९
- स्निग्धोष्णं मारुते पथ्यं कफे रूक्षोष्णमिष्यते
- अनुपानं हितं चापि पित्ते मधुरशीतलम् ४३०
- हितं शोणितपित्तिभ्यः क्षीरमिक्षुरसस्तथा
- अर्कशेलुशिरीषाणामासवास्तु विषार्तिषु ४३१
- अतः परं तु वर्गाणामनुपानं पृथक् पृथक्
- प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वेण सर्वेषामेव मे शृणु ४३२
- तत्र पूर्वशस्यजातानां बदराम्लं वैदलानां धान्याम्लं जङ्घालानां धन्वजानां च पिप्पल्यासवः विष्किराणां कोलबदरासवः प्रतुदानां क्षीरवृक्षासवः गुहा-शयानां खर्जूरनालिकेरासवः प्रसहानामश्वगन्धासवः पर्णमृगाणां कृष्णग-न्धासवः बिलेशयानां फलासवः एकशफानां त्रिफलासवः अनेकशफानां खदिरासवः कूलचराणां शङ्गाटककशेरुकासवः कोशवासिनां पादिनां च स एव प्लवानामिक्षुरसासवः नादेयानां मत्स्यानां मृणालासवः सामुद्रा णां मातुलुङ्गासवः अम्लानां फलानां पद्मोत्पलकन्दासवः कषायाणां दाडिमवे-त्रासवः मधुराणां त्रिकटुकयुक्तः खण्डासवः तालफलादीनां धान्याम्लं क-टुकानां दूर्वानलवेत्रासवः पिप्पल्यादीनां श्वदंष्ट्रावसुकासवः कूष्माण्डादीनां दार्वीकरीरासवः चुच्चप्रुभृतीनां लोध्रासवः जीवन्त्यादीनां त्रिफलासवः कु-सुम्भशाकस्य स एव मण्डूकपर्ण्यादीनां महापञ्चमूलासवः तालमस्तकादीनामम्लफलासवः सैन्धवादीनां सुरासव आरनालं च तोयं च सर्वत्रेति ४३३
- भवन्ति चात्र
- सर्वेषामनुपानानां माहेन्द्रं तोयमुत्तमम्
- सात्म्यं वा यस्य यत्तोयं तत्तस्मै हितमुच्यते ४३४
- उष्णं वाते कफे तोयं पित्ते रक्ते च शीतलम्
- दोषवद्गुरु वा भुक्तमतिमात्रमथापि वा ४३५
- यथोक्तेनानुपानेन सुखमन्नं प्रजीर्यति
- रोचनं बृंहणं वृष्यं दोषसंघातभेदनम् ४३६
- तर्पणं मार्दवकरं श्रमक्लमहरं सुखम्
- दीपनं दोषशमनं पिपासाच्छेदनं परम् ४३७
- बल्यं वर्णकरं सम्यगनुपानं सदोच्यते
- तदादौ कर्शयेत्पीतं स्थापयेन्मध्यसेवितम् ४३८
- पश्चात्पीतं बृंहयति तस्माद्वीक्ष्य प्रयोजयेत्
- स्थिरतां गतमक्लिन्नमन्नमद्र वपायिनाम् ४३९
- भवत्याबाधजननमनुपानमतः पिबेत्
- न पिबेच्छ्वासकासार्तो रोगे चाप्यूर्ध्वजत्रुगे ४४०
- क्षतोरस्कः प्रसेकी च यस्य चोपहतः स्वरः
- पीत्वाऽध्वभाष्याध्ययनगेयस्वप्नान्न शीलयेत् ४४१
- प्रदूष्यामाशयं तद्धि तस्य कण्ठोरसि स्थितम्
- स्यन्दाग्निसादच्छर्द्यादीनामयाञ्जनयेद्बहून् ४४२
- गुरुलाघवचिन्तेयं स्वभावं नातिवर्तते
- तथा संस्कारमात्रान्नकालांश्चाप्युत्तरोत्तरम् ४४३
- मन्दकर्मानलारोग्याः सुकुमाराः सुखोचिताः
- जन्तवो ये तु तेषां हि चिन्तेयं परिकीर्त्यते ४४४
- बलिनः खरभक्ष्या ये ये च दीप्ताग्नयो नराः
- कर्मनित्याश्च ये तेषां नावश्यं परिकीर्त्यते ४४५
- इत्यनुपानवर्गः
- अथाहारविधिं वत्स विस्तरेणाखिलं शृणु
- आप्तास्थितमसंकीर्णं शुचि कार्यं महानसम् ४४६
- तत्राप्तैर्गुणसंपन्नं भक्ष्यमन्नं सुसंस्कृतम्
- शुचौ देशे सुसंगुप्तं समुपस्थापयेद्भिषक् ४४७
- विषघ्नैरगदैः स्पृष्टं प्रोक्षितं व्यजनोदकैः
- सिद्धैर्मन्त्रैर्हतविषं सिद्धमन्नं निवेदयेत् ४४८
- वक्ष्याम्यतः परं कृत्स्नामाहारस्योपकल्पनाम्
- घृतं कार्ष्णायसे देयं पेया देया तु राजते ४४९
- फलानि सर्वभक्ष्यांश्च प्रदद्याद्वै दलेषु तु
- परिशुष्कप्रदिग्धानि सौवर्णेषु प्रकल्पयेत् ४५०
- प्रद्र वाणि रसांश्चैव राजतेषूपहारयेत्
- कट्वराणि खडांश्चैव सर्वाञ्छैलेषु दापयेत् ४५१
- दद्यात्ताम्रमये पात्रे सुशीतं सुशृतं पयः
- पानीयं पानकं मद्यं मृन्मयेषु प्रदापयेत् ४५२
- काचस्फटिकपात्रेषु शीतलेषु शुभेषु च
- दद्याद्वैदूर्यचित्रेषु रागषाडवसट्टकान् ४५३
- पुरस्ताद्विमले पात्रे सुविस्तीर्णे मनोरमे
- सूदः सूपौदनं दद्यात् प्रदेहांश्च सुसंस्कृतान् ४५४
- फलानि सर्वभक्ष्यांश्च परिशुष्काणि यानि च
- तानि दक्षिणपार्श्वे तु भुञ्जानस्योपकल्पयेत् ४५५
- प्रद्र वाणि रसांश्चैव पानीयं पानकं पयः
- खडान् यूषांश्च पेयांश्च सव्ये पार्श्वे प्रदापयेत् ४५६
- सर्वान् गुडविकारांश्च रागषाडवसट्टकान्
- पुरस्तात् स्थापयेत् प्राज्ञो द्वयोरपि च मध्यतः ४५७
- एवं विज्ञाय मतिमान् भोजनस्योपकल्पनाम्
- भोक्तारं विजने रम्ये निःसंपाते शुभे शुचौ ४५८
- सुगन्धपुष्परचिते समे देशे च भोजयेत्
- विशिष्टमिष्टसंस्कारैः पथ्यैरिष्टै रसादिभिः ४५९
- मनोज्ञं शुचि नात्युष्णं प्रत्यग्रमशनं हितम्
- पूर्वं मधुरमश्नीयान्मध्येऽम्ललवणौ रसौ ५६०
- पश्चाच्छेषान् रसान् वैद्यो भोजनेष्ववचारयेत्
- आदौ फलानि भुञ्जीत दाडिमादीनि बुद्धिमान् ५६१
- ततः पेयांस्ततो भोज्यान् भक्ष्यांश्चित्रांस्ततः परम्
- घनं पूर्वं समश्नीयात् केचिदाहुर्विपर्ययम् ५६२
- आदावन्ते च मध्ये च भोजनस्य तु शस्यते
- निरत्ययं दोषहरं फलेष्वामलकं नृणाम् ५६३
- मृणालबिसशालूककन्देक्षुप्रभृतीनि च
- पूर्वं योज्यानि भिषजा न तु भुक्ते कदाचन ४६४
- सुखमुच्चैः समासीनः समदेहोऽन्नतत्परः
- काले सात्म्यं लघु स्निग्धमुष्णं क्षिप्रं द्र वोत्तरम् ४६५
- बुभुक्षितोऽन्नमश्नीयान्मात्रावद्विदितागमः
- काले प्रीणयते भुक्तं सात्म्यमन्नं न बाधते ४६६
- लघु शीघ्रं व्रजेत् पाकं स्निग्धोष्णं बलवह्निदम्
- क्षिप्रं भुक्तं समं पाकं यात्यदोषं द्र वोत्तरम् ४६७
- सुखं जीर्यति मात्रावद्धातुसाम्यं करोति च
- अतीवायतयामास्तु क्षपा येष्वृतुषु स्मृताः ४६८
- तेषु तत्प्रत्यनीकाढ्यं भुज्जीत प्रातरेव तु
- येषु चापि भवेयुश्च दिवसा भृशमायताः ४६९
- तेषु तत्कालविहितमपराह्णे प्रशस्यते
- रजन्यो दिवसाश्चैव येषु चापि समाः स्मृताः ४७०
- कृत्वा सममहोरात्रं तेषु भुञ्जीत भोजनम्
- नाप्राप्तातीतकालं वा हीनाधिकमथापि वा ४७१
- अप्राप्तकालं भुञ्जानः शरीरे ह्यलघौ नरः
- तांस्तान् व्याधीनवाप्नोति मरणं वा नियच्छति ४७२
- अतीतकालं भुञ्जानो वायुनोपहतेऽनले
- कृच्छ्राद्विपच्यते भुक्तं द्वितीयं च न काङ्क्षति ४७३
- हीनमात्रमसंतोषं करोति च बलक्षयम्
- आलस्यगौरवाटोपसादांश्च कुरुतेऽधिकम् ४७४
- तस्मात् सुसंस्कृतं युक्त्या दोषैरेतैर्विवर्जितम्
- यथोक्तगुणसंपन्नमुपसेवेत भोजनम् ४७५
- विभज्य दोषकालादीन् कालयोरुभयोरपि
- अचोक्षं दुष्टमुत्सृष्टं पाषाणतृणलोष्टवत् ४७६
- द्विष्टं व्युषितमस्वादु पूति चान्नं विवर्जयेत्
- चिरसिद्धं स्थिरं शीतमन्नमुष्णीकृतं पुनः ४७७
- अशान्तमुपदग्धं च तथा स्वादु न लक्ष्यते
- यद्यत् स्वादुरतं तत्तद्विदध्यादुत्तरोत्तरम् ४७८
- प्रक्षालयेदद्भिरास्यं भुञ्जानस्य मुहुर्मुहुः
- विशुद्धे रसने तस्य रोचतेऽन्नमपूर्ववत् ४७९
- स्वादुना तस्य रसनं प्रथमेनातितर्पितम्
- न तथा स्वादयेदन्यत्तस्मात् प्रक्षाल्यमन्तरा ४८०
- सौमनस्यं बलं पुष्टिमुत्साहं हर्षणं सुखम्
- स्वादु संजनयत्यन्नमस्वादु च विपर्ययम् ४८१
- भुक्त्वाऽपि यत् प्रार्थयते भूयस्तत् स्वादु भोजनम्
- अशितश्चोदकं युक्त्या भुञ्जानश्चान्तरा पिबेत् ४८२
- दन्तान्तरगतं चान्नं शोधनेनाहरेच्छनैः
- कुर्यादनिर्हृतं तद्धि मुखस्यानिष्टगन्धताम् ४८३
- जीर्णेऽन्ने वर्धते वायुर्विदग्धे पित्तमेव तु
- भुक्तमात्रे कफश्चापि तस्माद्भुक्तेरितं कफम् ४८४
- धूमेनापोह्य हृद्यैर्वा कषायकटुतिक्तकैः
- पूगकङ्कोलकर्पूरलवङ्गसुमनःफलैः ४८५
- फलैः कटुकषायैर्वा मुखवैशद्यकारकैः
- ताम्बूलपत्रसहितैः सुगन्धैर्वा विचक्षणः ४८६
- भुक्त्वा राजवदासीत यावदन्नक्लमो गतः
- ततः पादशतं गत्वा वामपार्श्वेन संविशेत् ४८७
- शब्दान्रूपान्रसान् गन्धान् स्पर्शांश्च मनसः प्रियान्
- भुक्तवानुपसेवेत तेनान्नं साधु तिष्ठति ४८८
- शब्दरूपरसा गन्धाः स्पर्शाश्चापि जुगुप्सिताः
- अशुच्यन्नं तथा भुक्तमतिहास्यं च वामयेत् ४८९
- शयनं चासनं वाऽपि नेच्छेद्वाऽपि द्र वोत्तरम्
- नाग्न्यातपौ न प्लवनं न यानं नापि वाहनम् ४९०
- न चैकरससेवायां प्रसज्येत कदाचन
- शाकावरान्नभूयिष्ठमम्लं च न समाचरेत् ४९१
- एकैकशः समस्तान् वा नाध्यश्नीयाद्र सान् सदा
- प्राग्भुक्ते त्वविविक्तेऽग्नौ द्विरन्नं न समाचरेत् ४९२
- पूर्वभुक्ते विदग्धेऽन्ने भुञ्जानो हन्ति पावकम्
- मात्रागुरुं परिहरेदाहारं द्र व्यतश्च यः ४९३
- पिष्टान्नं नैव भुज्जीत मात्रया वा बुभुक्षितः
- द्विगुणं च पिबेत्तोयं सुखं सम्यक् प्रजीर्यति
- पेयलेह्याद्यभक्ष्याणां गुरु विद्याद्यथोत्तरम् ४९४
- गुरूणामर्धसौहित्यं लघूनां तृप्तिरिष्यते
- द्र वोत्तरो द्र वश्चापि न मात्रागुरुरिष्यते ४९५
- द्र वाढ्यमपि शुष्कं तु सम्यगेवोपपद्यते
- विशुष्कमन्नमभ्यस्तं न पाकं साधु गच्छति ४९६
- पिण्डीकृतमसंक्लिन्नं विदाहमुपगच्छति
- स्रोतस्यन्नवहे पित्तं पक्तौ वा यस्य तिष्ठति ४९७
- विदाहि भुक्तमन्यद्वा तस्याप्यन्नं विदह्यते
- शुष्कं विरुद्धं विष्टम्भि वह्निव्यापदमावहेत् ४९८
- आमं विदग्धं विष्टब्धं कफपित्तानिलैस्त्रिभिः
- अजीर्णं केचिदिच्छन्ति चतुर्थं रसशेषतः ४९९
- अत्यम्बुपानाद्विषमाशनाद्वा संधारणात् स्वप्नविपर्ययाच्च
- कालेऽपि सात्म्यं लघु चापि भुक्तमन्नं न पाकं भजते नरस्य ५००
- ईर्ष्याभयक्रोधपरिक्षतेन लुब्धेन शुग्दैन्यनिपीडितेन
- प्रद्वेषयुक्तेन च सेव्यमानमन्नं न सम्यक् परिणाममेति ५०१
- माधुर्यमन्नं गतमामसंज्ञं विदग्धसंज्ञं गतमम्लभावम्
- किंचिद्विपक्वं भृशतोदशूलं विष्टब्धमानद्धविरुद्धवातम् ५०२
- उद्गारशुद्धावपि भक्तकाङ्क्षा न जायते हृद्गुरुता च यस्य
- रसावशेषेण तु सप्रसेकं चतुर्थमेतत् प्रवदन्त्यजीर्णम् ५०३
- मूर्च्छा प्रलापो वमथुः प्रसेकः सदनं भ्रमः
- उपद्र वा भवन्त्येते मरणं चाप्यजीर्णतः ५०४
- तत्रामे लङ्घनं कार्यं विदग्धे वमनं हितम्
- विष्टब्धे स्वेदनं पथ्यं रसशेषे शयीत च ५०५
- वामयेदाशु तं तस्मादुष्णेन लवणाम्बुना
- कार्यं वाऽनशनं तावद्यावन्न प्रकृतिं भजेत् ५०६
- लघुकायमतश्चैनं लङ्घनैः समुपाचरेत्
- यावन्न प्रकृतिस्थः स्याद्दोषतः प्राणतस्तथा ५०७
- हिताहितोपसंयुक्तमन्नं समशनं स्मृतम्
- बहु स्तोकमकाले वा तज्ज्ञेयं विषमाशनम् ५०८
- अजीर्णे भुज्यते यत्तु तदध्यशनमुच्यते
- त्रयमेतन्निहन्त्याशु बहून्व्याधीन्करोति वा ५०९
- अन्नं विदग्धं हि नरस्य शीघ्रं शीताम्बुना वै परिपाकमेति
- तद्ध्य्स्य शैत्येन निहन्ति पित्तमाक्लेदिभावाच्च नयत्यधस्तात् ५१०
- विदह्यते यस्य तु भुक्तमात्रे दह्येत हृत्कोष्ठगलं च यस्य
- द्रा क्षाभयां माक्षिकसंप्रयुक्तां लीढ्वाऽभयां वा स सुखं लभेत ५११
- भवेदजीर्णं प्रति यस्य शङ्का स्निग्धस्य जन्तोर्बलिनोऽन्नकाले
- प्रातः सशुण्ठीमभयामशङ्को भुञ्जीत संप्राश्य हितं हितार्थी ५१२
- स्वल्पं यदा दोषविबद्धमामं लीनं न तेजःपथमावृणोति
- भवत्यजीर्णेऽपि तदा बुभुक्षा या मन्दबुद्धिं विषवन्निहन्ति ५१३
- अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि गुणानां कर्मविस्तरम्
- कर्मभिस्त्वनुमीयन्ते नानाद्र व्याश्रया गुणाः ५१४
- ह्लादनः स्तम्भनः शीतो मूर्च्छातृट्स्वेददाहजित्
- उष्णस्तद्विपरीतः स्यात्पाचनश्च विशेषतः ५१५
- स्नेहमार्दवकृत् स्निग्धो बलवर्णकरस्तथा
- रूक्षस्तद्विपरीतः स्याद्विशेषात् स्तम्भनः खरः ५१६
- पिच्छिलो जीवनो बल्यः सन्धानः श्लेष्मलो गुरुः
- विशदो विपरीतोऽस्मात् क्लेदाचूषणरोपणः ५१७
- दाहपाककरस्तीक्ष्णः स्रावणो मृदुरन्यथा
- सादोपलेपबलकृद्गुरुस्तर्पणबृंहणः ५१८
- लघुस्तद्विपरीतः स्याल्लेखनो रोपणस्तथा
- दशाद्याः कर्मतः प्रोक्तास्तेषां कर्मविशेषणैः ५१९
- दशैवान्यान् प्रवक्ष्यामि द्र वादींस्तान्निबोध मे
- द्र वः प्रक्लेदनः सान्द्र ः! स्थूलः स्याद्बन्धकारकः ५२०
- श्लक्ष्णः पिच्छिलवज्ज्ञेयः कर्कशो विशदो यथा
- सुखानुबन्धी सूक्ष्मश्च सुगन्धो रोचनो मृदुः ५२१
- दुर्गन्धो विपरीतोऽस्माद्धृल्लासारुचिकारकः
- सरोऽनुलोमनः प्रोक्तो मन्दो यात्राकरः स्मृतः ५२२
- व्यवायी चाखिलं देहं व्याप्य पाकाय कल्पते
- विकासी विकसन्नेवं धातुबन्धान् विमोक्षयेत् ५२३
- आशुकारी तथाऽशुत्वाद्धावत्यम्भसि तैलवत्
- सूक्ष्मस्तु सौक्ष्म्यात् सूक्ष्मेषु स्रोतःस्वनुसरः स्मृतः ५२४
- गुणा विंशतिरित्येवं यथावत्परिकीर्तिताः
- संप्रवक्ष्याम्यतश्चोर्ध्वमाहारगतिनिश्चयम् ५२५
- पञ्चभूतात्मके देहे ह्याहारः पाञ्चभौतिकः
- विपक्वः पञ्चधा सम्यग्गुणान् स्वानभिवर्धयेत् ५२६
- अविदग्धः कफं पित्तं विदग्धः पवनं पुनः
- सम्यग्विपक्वो निःसार आहारः परिबृंहयेत् ५२७
- विण्मूत्रमाहारमलः सारः प्रागीरितो रसः
- स तु व्यानेन विक्षिप्तः सर्वान् धातून् प्रतर्पयेत् ५२८
- कफः पित्तं मलः खेषु स्वेदः स्यान्नखरोम च
- नेत्रविट् त्वक्षु च स्नेहो धातूनां क्रमशो मलाः ५२९
- दिवा विबुद्धे हृदये जाग्रतः पुण्डरीकवत्
- अन्नमक्लिन्नधातुत्वादजीर्णेऽपि हितं निशि ५३०
- हृदि संमीलिते रात्रौ प्रसुप्तस्य विशेषतः
- क्लिन्नविस्रस्तधातुत्वादजीर्णे न हितं दिवा ५३१
- इमं विधिं योऽनुमतं महामुनेर्नृपर्षिमुख्यस्य पठेद्धि यत्नतः
- स भूमिपालाय विधातुमौषधं महात्मनां चार्हति सूरिसत्तमः ५३२
- इति भगवता श्रीधन्वन्तरिणोपदिष्टायां तच्छिष्येण महर्षिणा सुश्रुतेन विरचितायां सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने षट्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः
- समाप्तं चेदं सूत्रस्थानम्