शब्दकल्पद्रुमः/सङ्गवः

पृष्ठ ५/२१८

सङ्गवः, पुं, (सङ्गताः गावो दोहनार्थं यत्र । निपातनात् साधुः ।) प्रातःकालात् परं मुहूर्त्त- त्रयम् । यथा, -- “प्रातःकालो मुहूर्त्तांस्त्रीन् सङ्गवस्तावदेव तु । मध्याह्नस्त्रिमुहूर्त्तः स्यादपराह्लस्ततः परम् । सायाह्नस्त्रिमुहूर्त्तः स्याच्छ्राद्धं तत्र न कारयेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ६ । ७६ । ३ । “उतायातं सङ्गवे प्रातरह्नो मध्यन्दिन उदिता सूर्य्यस्य ॥” “अह्नोद्वेधा त्रेधा पञ्चदशधेति समाना विभागाः सन्ति इह पञ्चधा विभाग आत्तः उतापिचायातं आगच्छतं कदा सङ्गवे सङ्गवकाले । सङ्गच्छन्ते गावो दोहनभूमिं यस्मिन् काले स सङ्गवः । रात्र्यपरकाले हि गावो वने हिमतृणानि भक्षयित्वा पुनर्दोहाय सङ्गवे प्रतिनिवर्त्तन्ते ॥” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) सङ्गी, [न्] त्रि, (सङ्गोऽस्यास्तीति । इनिः ।) सङ्गविशिष्टः । यथा, -- “आमृत्युतो नैव प्ननोरथाना- मन्तोऽस्ति विज्ञातमिदं मयाद्य ! मनोरथासक्तिपरस्य चित्तं न जायते वै परमार्थसङ्गि ॥” इति विष्णुपुराणे ४ अंशे २ अध्यायः ॥ सङ्गीतं, क्ली, (सं + गे + क्तः ।) प्रेक्षणार्थनृत्य- गीतवाद्यम् । यथा, हेमचन्द्रः । “गीतवाद्यनृत्यत्रयं नाट्यं तौर्य्यत्रिकञ्च तत् । सङ्गीतं प्रक्षणार्थेऽस्मिन् शास्त्रोक्ते नाट्य- धर्म्मिका ॥” नृत्यगीतवाद्यस्य शास्त्रम् । तत्तु सोमेश्वरभरत- हनूमत्कल्लिनाथमतभेदात् चतुर्व्विधम् । अधुना हनूमन्मतं प्रचलितम् । तस्य अध्यायाः सप्त । स्वराध्यायः १ रागाध्यायः २ तालाध्यायः ३ नृत्याध्यायः ४ भावाध्यायः ५ कोकाध्यायः ६ हस्ताध्यायश्च ७ । इति सङ्गीतशास्त्रम् ॥ * ॥ सङ्गीतावसाने ताम्बूलदानप्रमाणं यथा, -- “ता वासुदेवोऽप्यनुरक्तचित्तः संनृत्य गीताभिनयैरुदारैः । नरेन्द्रसूनो परितोषितेन ताम्बूलयोगेन वराप्सरोभिः ॥ तदागताभिर्नृवराहृतास्तु कृष्णेप्सया मानमयास्तथैव । फलानि गन्धोत्तमवन्ति वीरा- श्छालिक्यगान्धर्व्वमथाहृतञ्च ॥ कृष्णेच्छया च त्रिदिवान्नृदेव अनुग्रहार्थं भूवि मानुषाणाम् । स्थितञ्च रम्यं हरितेजसेव प्रयोजयामास स रौक्मिणेयः । छालिक्यगान्धर्व्वमुदारबुद्धि- स्तेनेव ताम्बूलमथ प्रयुक्तम् ॥” इति हरिवशे भानुमतीहरणे जलक्रीडायाम् १४८ अध्यायः ॥

सङ्गीतिः, स्त्री, (सं + गै + “स्थागापापचो भावे ।” ३ । ३ । ९५ । इति क्तिन् ।) आलापः । इति हलायुधः ॥ सङ्गीतञ्च ॥ सङ्गीर्णं, त्रि, (सं + गॄ + क्तः ।) अङ्गीकृतम् । इत्यमरः ॥ सङ्गुप्तः, पुं, (सं + गु + क्तः ।) बुद्वभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ सङ्गोपनाश्रये, त्रि ॥ सङ्गूढः, त्रि, (सं + गुह + क्तः ।) लेखादिना संवृतः । इति भरतः ॥ रेखादिना पुञ्जीकृत- धान्यादिः । इति नीलकण्ठः ॥ तत्पर्य्यायः । सङ्कलितः २ इत्यमरः ॥ सङ्गोपनं, क्ली, (सं + गुप + ल्युट् ।) सम्यक्प्रका- रेणंगोपनम् । संपूर्व्वगुपधातोरनट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ सङ्ग्रहः, पुं, (सं + ग्रह + अप् ।) समाहृतिः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । १७ । ६० । “कोशेनाश्रयणीयत्वमिति तस्यार्थसंग्रहः । अम्बुगर्भो हि जीमूतश्चातकैरभिनन्द्यते ॥”) “संक्षेपेण गृह्यन्ते नानास्थाने विप्रकीर्णा अर्था बुध्यन्तेऽनेन संग्रहः । संपूर्व्वात् ग्रह आदाने- ऽल् । ‘विस्तरेणोपदिष्टानामर्थानों सूत्रभाष्ययोः । निबन्धा यः समासेन संग्रहं तं विदुर्बुधाः ॥’ इति ॥ इतस्तत आकृष्य एकत्र निबन्धनं संग्रहः । इति कल्पतरुप्रभृतयः ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ नानाग्रन्थस्था अर्थाः संगृह्यन्ते एकस्थानस्थाः क्रियन्ते इति संग्रहो ग्रन्थविशेषः । इति श्राद्धविवेकटीकायां श्रीकृष्णतर्कालङ्कारः ॥ * ॥ (यथा, हरिवंशे । ८९ । ७ । “चतुष्पादं धनुर्व्वेदं शास्त्रग्रामं ससङ्ग्रहम् । अचिरेणैव कालेन गुरुस्तावभ्यशिक्षयत् ॥”) बृहत् । उत्तुङ्गः । ग्रहणम् । (यथा, रघुः । १ । ६६ । “नूनं मत्तः परं वंश्याः पिण्डविच्छेददर्शिनः । न प्रकामभुजः श्राद्धे स्वधासंग्रहतत्पराः ॥”) संक्षेपः । इति मेदिनी ॥ मुष्टिः । इति विश्वः ॥ स्वीकारः । महोद्योगः । इति नानार्थरत्न- माला ॥ सङ्ग्रहणी, स्त्री, (सञ्चिता ग्रहणी ।) ग्रहणी- रोगः । तस्य निदानादि ग्रहणीशब्दे द्रष्टव्यम् । अथ सामान्यग्रहणीरोगस्य चिकित्सामाह । “ग्रहणीमाश्रितं रोगमजीणवदुपाचरेत् । लङ्घनैर्दीपनीयैश्च मन्दातीसारभेषजैः ॥ दोषं सामं निरामञ्च विद्यादत्रातिसारवत् । अतिसारोक्तविधिना तस्यामञ्च विपाचयेत् ॥ पेयादि पटु लघ्वन्नं पञ्चकोलादिभिर्युतम् । दीपनानि च तक्रञ्च ग्रहण्यां योजयोद्भषक् ॥ कपित्थविल्वचाङ्गेरीतक्रदाडिमसाधिता । यवागूः पाचयत्यामं सकृत् संवर्त्तयत्यपि ॥” संवत्तयति घनीकरीति ॥ * ॥ औषधान्याह । “जातीफललवर्ङ्गलापत्रत्वङ् नागकेशरैः । कर्पूरं चन्दनन्तिल्वत्वक्क्षीरतगरामलैः ॥

तालीसपिप्पलीपथ्यास्थूलजीरकचित्रकैः । शुण्ठीविडङ्गमरिचैः समभागैर्विचूर्णितैः ॥ यावन्त्येतानि सर्व्वाणि दद्याद्भङ्गाञ्च तावतीम् । सर्व्वचूर्णसमानांशा प्रदेया शुभ्रशर्करा ॥ कर्षमात्रमिदं खादेन्मधुनाप्लावितं जनः । नाशयेद्ग्रहणीं कासं क्षयं श्वासमरोचकम् ॥” इति जातीफलादिचूर्णम् ॥ * “चित्रकं पिप्पलीमूलं क्षारौ लवणपञ्चकम् । व्योषं हिङ्ग्वजमोदाञ्च चव्यं चैकत्र चूर्णयेत् ॥ वटिका मातुलुङ्गस्य रसैर्व्वा दाडिमस्य वा । कृता विपाचयत्यामं प्रदीपयति चानलम् ॥” क्षारौ स्वर्ज्जिकायवक्षारौ । लवणपञ्चकमिति । सैन्धवं रुचकञ्चैव विडं सामुद्रिकं गडमिति । व्योषं शुण्ठीपिप्पलीमरिचानि । अजमोदात्र यवानिका । मातुलुङ्गं बीजपूरकम् । चित्र- कादिवटिका ॥ * ॥ “श्रीफलशलादुकल्को नागरचूर्णेन मिश्रितः सगुडः । ग्रहणीमदमत्युग्रं तक्रभुजा शीलितो जयति ॥” श्रीफलशलादुः विल्वस्यामं फलम् । गुडस्यात्र भागद्वयम् । विल्वकल्कः ॥ * ॥ “चतुष्पलं सुधाकाण्डं त्रिफलं लवणत्रयम् । वार्त्ताकोः कुडवञ्चाकमूलाद्विल्वे तथानलात् ॥ दग्धद्रवेण वार्त्ताकोर्गुटिका भोजनोत्तरम् । भुक्ताभुक्तं पचत्याशु नाशयेद्ग्रहणीगदम् । कासं श्वासं तथार्शांसि विसूचीञ्च हृदामयम् ॥” इति वार्त्ताकुगुटिका ॥ * ॥ “मुस्तकातिविषाविल्वकौटजं सूक्ष्मचूर्णितम् । मधुना च समांलीढं ग्रहणीं सर्व्वजान्त्यजेत् ॥” कौटजं इन्द्रयवः । मुस्तादिचूर्णम् ॥ * ॥ “श्वेतो वा यदि वा रक्तः सुपक्वो ग्रहणीगदः । गुडेनाधिकसर्ज्जेन भक्षितेनाशु नश्यति ॥” सर्ज्जः राल इति लोके । सर्जरसचूर्णम् ॥ * ॥ “विल्वाब्दशक्रयवबालकमोचसिद्ध- माजं पयः पिबति यो दिवसत्रयेण । सोऽतिप्रवृद्धचिरजं ग्रहणीविकारं सामं सशोणितमसाध्यमपि क्षिणोति ॥” मोचो मोचरसः । क्षिणोति हन्ति । “प्रस्थत्रये त्वामलकीरसस्य शुद्धस्य दत्त्वार्द्धतुलां गुडस्य । चूर्णीकृतैर्ग्रन्थितजीरचव्य- व्योषेभकृष्णाहवुषाजमोदैः ॥ विडङ्गसिन्धुत्रिफलायवानी पाठाग्निधान्यैश्च पलप्रमाणैः दत्त्वा त्रिवृच्चूर्णपलानि चाष्टा- वष्टौ च तैलस्य पचेद्यथावत् ॥ तं भक्षयेदक्षफलप्रमाणं यथेष्टचेष्टस्त्रिसुगन्धियुक्तम् । अनेन सर्व्वा ग्रहणीविकाराः सश्वासकासस्वरभेदशोथाः ॥ शाम्यन्ति चायं चिरमन्तराग्ने- र्हतस्य पुंस्त्वस्य च वृद्धिहेतुः ।

पृष्ठ ५/२१९

स्त्रीणान्तु बन्ध्यामयनाशनः स्यात् कल्याणको नाम गुडः प्रसिद्धः ॥ तैले मनाक् त्रिवृत् भृष्टा त्रिसुगन्धिपलं पलम् । सिद्धे निधेयमत्रैव गुडे कल्याणपूर्व्वके ॥” इति कल्याणकगुडः ॥ * ॥ “पिप्पली पिप्पलीमूलं चव्यकं गजपिप्पली । धान्यकञ्च विडङ्गानि यवानी मरिचानि च ॥ त्रिफला चाजमोदा च नलिनी जीरकस्तथा । सैन्धवं रौमकं चापि सामुद्रं रुचकं विडम् ॥ आराग्वधश्च त्वक् पत्रं सूक्ष्मैला चोपकुञ्चिका । शुण्ठी शक्रयवाश्चैव प्रत्येकं कर्षसम्मिता ॥ मृद्वीकायाः पलान्यत्र चत्वारि कथितानि हि । त्रिवृतायाः पलान्यष्टौ गुडस्यार्द्धतुला तथा ॥ तिलतैलपलान्यष्टौ चामलक्या रसस्य तु । प्रस्थत्रयमिदं सर्व्वं शनैर्मृद्वग्निना पचेत् ॥ उडम्बरं चामलकं वादरं वा यथाफलम् । तावन्मात्रमिदं खादेद्भक्षयेद्वा यथानलम् ॥ निखिलान् ग्रहणीरोगान् प्रमेहांश्चैकविशतिम् । उरोघातं प्रतिश्यायं दौर्ब्बल्यं वह्निसंक्षयम् ॥ ज्वरानपि हरेत् सर्व्वान् कुर्य्यात् कान्तिं मतिं स्वरम् । पिचुपाठान्वयाद्धन्ति रक्तपित्तञ्च चिद्ग्रहम् ॥ धातुक्षीणो वयक्षीणः स्त्रीषु क्षीणः क्षयी च यः । तेभ्यो हितश्च बन्ध्यायै महाकल्याणको गुडः ॥” इति महाकल्याणकगुडः ॥ * ॥ ‘कुष्माण्डानां सुपक्वानां श्वित्रानां लिकुचत्वचाम् सर्पिःप्रस्थे पलशतं ताम्रपात्रे शनैः पचेत् ॥ पिप्पली पिप्पलीमूलं चित्रकं गजपिप्पली । धान्यकानि विडङ्गानि नागरं मरिचानि च ॥ त्रिफला चाजमोदा च कलिङ्गाजाजिसैन्धवम् । एकैकस्य पलं चैकं त्रिवृतोऽष्टपलानि च ॥ तैलस्य च पलान्यष्टौ गुडात् पञ्चाशदेव तु । आमलक्या रसस्यात्र प्रस्थत्रयमुदीरितम् ॥ तावत् पाकंप्रकुर्व्वीत मृदुना वह्निना भिषक् । यावत् दर्व्वीप्रलेपः स्यात् तदैनमवतारयेत् ॥ औडुम्बरं चामलकं वादरं वा यथाफलम् । तावन्मात्रमिदं खादेद्भक्षयेद्वा यथानलम् ॥ अनेनैव विधानेन प्रयुक्तश्च दिने दिने । निहन्ति ग्रहणीरोगान् कुष्ठान्यर्शोभगन्दरान् ॥ ज्वरमानाहहृदोगगुल्मोदरविसूचिकाः । कामलां पाण्डुरोगञ्च प्रमेहांश्चैकविंशतिम् ॥ वातशोणितवीसर्पदद्रुपक्षहलीमकान् । वातपित्तकफान् सर्व्वान् दुष्टान् शुद्धान् समाचरेत् व्याधिक्षीणा वयःक्षीणा स्त्रीषु क्षीणाश्च ये नराः । तेभ्यो हितो गुडोऽयंस्यात् बन्ध्यानामपि पुत्त्रदः । वृष्या बल्यो बृंहणश्च वयसः स्थापनः परः ॥” इति कुष्माण्डकल्याणगुडः ॥ * ॥ अतीसाराधिकारलिखितं विल्वं तैलञ्चात्र हितम् । इति ग्रहणीरोगाधिकारः । इति भावप्रकाशः । सङ्ग्राम, ङ ञ त् क युद्धे । इति कविकल्पद्रुम्ः ॥ (अदन्त चुरा०-आत्म०-उभ०-च-अक०-सेट् ।)

अससंग्रासत् । ङ, संग्रामयते । ङ, संग्रामयति संग्रामयते । ञितैवोभयपदसिद्धौ ङित्करणं अफलवत्कर्त्तरि आत्मनेपदार्थम् । एवं सर्व्वत्र । किन्तु अयमात्मनेपदीति प्राञ्चः कदाचित् परस्मैपदार्थो ञकारः । इति दुर्गादासः ॥ सङ्ग्रामः, पुं, (सङ्ग्राम + णिच् + भावे घञ् ।) युद्धम् । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ७ । ८७ । “न निवर्त्तेत संग्रामात् क्षात्त्रं धर्म्ममनुस्मरन् ॥”) सङ्ग्रामपटहः, पुं, (सङ्ग्रामस्य पटहः ।) रण- वाद्यम् । यथा, त्रिकाण्डशेषे । “रणतूर्य्यन्तु संग्रामपटहोऽभयडिण्डिमः ।” सङ्ग्राहः, पुं, (संग्रहणमिति । सं + ग्रह + “समि मुष्टौ ।” ३ । ३ । ३६ । इति घञ् ।) फलकस्य मुष्टिः । फलकग्रहणस्थानमिति यावत् । मुष्टि- बन्धनक्रिया । तत्पर्य्यायः । मुष्टिबन्धः २ । द्वे मुष्टिबन्धनक्रियायाम् । मुष्टेर्बन्धोऽङ्गुलिविन्यासो मुष्टिबन्धः । मुष्टिना बन्धो दृडग्रहणं संग्राह इत्यपरे । मुष्ट्यामेव संग्रह इत्यन्ये । मुष्टिः स्त्रियाञ्च संग्रह इति वोपालितः । संपूर्व्वग्रहे- र्घञ् संग्राहः । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, महा- भारते । ५ । १५४ । २० । “सुसंग्राहाः सुसम्पन्नाः हेमभाण्डपरिच्छदाः ।” “पदातिनो नरास्तत्र बभूबुर्हेममालिनः ॥”) सङ्ग्राही, [न्] पुं, (संगृह्णाति मलमिति । सं + ग्रह + णिनिः ।) कुटजवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मलसन्धारके, त्रि । यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “दीपनं लघु संग्राहि श्वासकाशास्रपित्तनुत् ॥” संग्राहके, त्रि । यथा, कामन्दकीये । ४ । १० । “प्रख्यातवंशमक्रूरं लोकसंग्राहिणं शुचिम् । कुर्व्वीतात्महिताकाङ्क्षी परिवारं महीपतिः ॥”) सङ्घः, पुं, (सं + हन + “संघोद्घौ गणप्रशंसयोः ।” ३ । ३ । ८६ । इति अप् ढिलोपो घत्वञ्च निपा- त्यते ।) समूहः । इत्यमरः ॥ सजातीयानां विजातीयानाञ्च जन्तूनां वृन्दे सङ्घसार्थौ स्याताम् । यथा भिक्षुसङ्घः बणिक्सार्थः । संह- न्यते परिच्छिद्यतेऽनेनेति सङ्घः । संपूर्व्वात् हन- धातोर्नाम्नीति डः निपात्नात् हस्य घः । इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १२० । १ । “तत्रापि तपसि श्रेष्ठे वर्त्तमानः स वीर्य्यवान् । सिद्धचारणसङ्घानां बभूव प्रियदर्शनः ॥”) सङ्घचारी, [न्] पूं, (सद्ध्वेन चरतीति । चर + णिनिः ।) मत्स्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ बहुभिः सहगामिनि, त्रि ॥ (यथा महाभारते । ९ । ११ । १९ । “ततस्तद्युद्धमत्युग्रमभवत् सङ्घचारिणाम् ॥”) सङ्घजीवी, [न्] पुं, (सङ्घेन जीवतीति । जीव + णिनिः ।) व्रातीनः । इति हेमचन्द्रः ॥ सङ्घट्टः, पुं, (सं + घट्ट + घञ् ।) अन्योन्यविमर्द्दनम् । यथा, -- “नैवान्यत्र मदान्धसिन्धुरघटासङ्घट्टधण्टारणत्- कारत्रस्तसमस्तवैरिवनितालब्धस्तुतिर्भूपतिः ।” इति वाल्मीकिकृतगङ्गाष्टकस्तात्रम् ॥

गठनम् । यथा, -- “मृदाहरणसङ्घट्टप्रतिष्ठाह्वानमेव च । स्नपनं पूजनञ्चैव विसर्ज्जनमतः परम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ चक्रविशेषश्च ॥ सङ्घट्टचक्रं, क्ली, (संघट्ट एव चक्रम् ।) युद्धविचा- रार्थनक्षत्राङ्कितचक्रविशेषः । यथा, -- “अश्विन्यादि लिखेच्चक्रं सप्तविंशतितारकैः । त्रिकोणं नवभिर्व्वेधः कर्त्तव्यस्तिर्य्यगाकृतिः ॥ अश्विनीरेवतीवेधो अश्विनीज्येष्ठयोस्तथा । मघापुष्णोः सर्पपित्रोरश्लेषामूलयोस्तथा ॥ ज्येष्ठामूलकयोर्व्वेधो भवेत् सङ्घट्टचक्रके । एवं सङ्घट्टचक्रे च कार्य्या ऋक्षगता ग्रहाः ॥ भूपनामर्क्षसङ्घट्टे युद्धं भवति नान्यथा । निर्व्वेधे सौम्यवेधे च युद्धं नास्तिंरणेशयोः ॥ क्रुरवेधे भवेद्युद्धं तत्काले घोरदारुणम् । युद्धाकाङ्क्षी भवेद्राजा यस्य भं क्रूरवेधितम् ॥ युद्धद्वेषी भवेत् सौम्यैर्भे च वेधविवर्ज्जिते । सौम्यक्रूरविभागेन मित्रामित्रक्रमेण च । वक्रातिचारगत्या च युद्धमत्रास्ति नास्ति च ॥” इति स्वरोदये सङ्घदृकालानलचक्रम् ॥ सङ्घट्टनं, क्ली, स्त्री, (सं + घट्ट + ल्युट् । स्त्रियां युच् ।) मेलनम् । गठनम् । घटना । इति केचित् ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ९ । ६२४ । “पदसंघट्टना रीतिरङ्गसंस्थाविशेषवत् । उपकर्त्त्री रसादीनां सा पुनः स्याच्चतुर्व्विधा ॥”) सङ्घट्टा, स्त्री, (संघट्टते इति । सं + घट्ट + अच् + टाप् ।) लता । इति शब्दचन्दिका । सङ्घतलः, पुं, (सङ्घे संहते तले यत्र ।) मिलित- प्रतलद्वयम् । इत्यमरः ॥ योड हात इति भाषा ॥ सङ्घपुष्पी, स्त्री, (संङ्घानि पुष्पाणि यस्याः ।) धातकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सङ्घर्षः, पुं, (सं + घृष + घञ् ।) सङ्घर्षणम् । (यथा, महाभारते । १ । १८ । २३ । “तेषां सङ्घर्षजश्चाग्निरर्च्चिर्भिः प्रज्वलन् मुहुः । विद्युद्भिरिव नीलाब्भ्रमावृणोत् मन्दरं गिरिम् ॥”) स्पर्द्धा । (यथा, महाभारते । १ । ७६ । ५ । “सुराणामसुराणाञ्च समजायत वै मिथः । ऐश्वर्य्यं प्रति संघर्षस्त्रैलोक्ये सचराचरे ॥”) संसर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ सङ्घाटिका, स्त्री, (संघाटयतीति । सं + घट + णिच् + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) युग्मम् । कुट्टनी । जलकण्टकम् । इति मेदिनी ॥ घ्राणम् । इति विश्वः ॥ सङ्घातः, पुं, (सं + हन + घञ् ।) समूहः । (यथा, कुमारे । ५ । ५५ । “न जातु बाला लभते स्म निर्वृतिं तुषारसङ्घातशिलातलेष्वपि ॥”) नरकभेदः । इत्यमरः ॥ हननम् । इति मेदिनी । (निविडसंयोगः । यथा, कुमारे । २ । ११ । “द्रवः सङ्घातकठिनः स्थूलः सूक्ष्मो लघुर्गुरुः । व्यक्तो व्यक्तेतरश्चासि प्राकाम्यं ते विभूतिषु ॥”)

पृष्ठ ५/२२०

कफः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नाटके गति- विशेषः । इति केचित् ॥ सङ्घातपत्रिका, स्त्री, (सङ्घातयुक्तानि पत्राणि यस्याः । कापि अत इत्वम् ।) शतपुष्पा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सङ्घषितं, त्रि, सम्यग्घोषणाश्रयः ॥ संपूर्व्व- घुषधातोः क्तप्रत्यये कृते वा रुषा- महृषत्वरसंघुषास्वन इत्यनेन विकल्पेन इमा निष्पन्नम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, महानिर्व्वाणतन्त्रे । १ । ४ । “मत्तकोकिलसन्दोहसंघुष्टविपिनान्तरे ॥”) सङ्घष्टं, त्रि, सम्यग्घोषणाश्रयः ॥ संपूर्व्व- घुषधातोः क्तप्रत्यये कृते वा रुषा- महृषत्वरसंघुषास्वन इत्यनेन विकल्पेन इमा निष्पन्नम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, महानिर्व्वाणतन्त्रे । १ । ४ । “मत्तकोकिलसन्दोहसंघुष्टविपिनान्तरे ॥”) सचिः, स्त्री, (सच समवाये + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणा० ४ । ११७ । इति इन् ।) शची । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः ॥ सचिल्लकः, त्रि, क्लिन्नचक्षुः । इति शब्दरत्नावली ॥ सचिवः, पुं, (सच समवाये + इन् । तथा सन् वातीति । वा + कः ।) मन्त्री । सहायः । इत्यमरः ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । ९ । ४२ । “इत्युक्त्वा सचिवान् राजा कल्पयित्वा सुरक्ष- कान् । कारयित्वाथ प्रासादं सप्तभूमिकमुत्तमम् । आरुरोहोत्तरासूनुः सचिवैः सह तत्क्षणम् ॥”) कृष्णधत्तूरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सचिवामयः, पुं, (सचिवानामामयः ।) विसर्पः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सची, स्त्री, (सचि + कृदिकारादिति ङीष् ।) शची । इन्द्राणी । शचते व्यक्तं व्यक्ति शची शच ङ वाति तालव्यादिः नाम्नीति इः पाच्छोणादीति पक्षे ईपि शची । कौशिकी च शची कोशातकीति वर्णादेशमालायां तालव्य- शेषु पठ्यते । सची दन्त्यादिश्च तत्र सचते आप्याययति इन्द्रमिति ष च ङ सेचने पूर्व्ववन इः ईप च । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ सचिः शचीति भरतद्विरूपकोषश्च ॥ सचीनन्दनः, पुं, (सच्या नन्दनः ।) शचीसुतः । स च जयन्तः । चैतन्यदेवः । यथा, -- “शाके मुनिव्योमयुगेन्दुगण्ये पुण्ये तिथौ फाल्मुनपौर्णमास्याम् ॥ त्रैलोक्यभाग्योदयपुण्यकीर्त्ति- दवः सचीनन्दन आविरासीत् ॥” इति चैतन्यचन्द्रोदयनाटकम् ॥ सचेष्टः, पुं, आम्रः । इति शब्दमाला ॥ चेष्टया मह वर्त्तमाने, त्रि ॥ सच्चारा, स्त्री, हरिद्रा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सच्चित्, क्ली, ब्रह्म । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सच्चिदानन्दः, पुं, (संश्चासौ चिच्चासौ आनन्द- श्चेति त्रिपदे कर्म्मधारयः ।) नित्यज्ञानसुख- स्वरूपं ब्रह्म । यथा, -- “अहं देवो न चान्योऽस्मि ब्रह्मैवास्मि न शोकभाक् । सच्चिदानन्दरूपोऽहं नित्यमुक्तस्वभाववान् ॥” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥

साकारदेवविशेषणे, त्रि । यथा, -- “मुकुन्दं सच्चिदानन्दं प्रणिपत्य प्रणीयते ।” इत्यादि मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सजम्बालः, त्रि, (जम्बालेन पङ्केन सह वर्त्तमानः ।) पङ्किलः । इत्यमरः ॥ सजातिः, पुं, (समाना जातिरस्य । समानस्य सः ।) समानजातिस्त्रीपुंसोः पुत्त्रः । यथा, -- “सवर्णेभ्यः सवर्णासु जायन्ते हि सजातयः । अनिन्द्येषु विवाहेषु पुत्त्राः सन्तानवर्द्धनाः ॥” इति मिताक्षरायां आचाराध्यायः ॥ समानजातौ, त्रि ॥ सजातीयः, त्रि, (जातौ भवः जातीयः । समानो जातीयः । समानस्य सः ।) समानघर्म्मा- क्रान्तः । यथा, -- “सजातीयैः कुलं यूथं तिरश्चां पुं नपुंसकम् ।” इत्यमरः ॥ सजूः, [ष्] व्य, सहार्थः । इति शब्दरत्नावली भरतश्च ॥ (यथा, भागवते । ६ । १८ । ६७ । “सजूरिन्द्रेण पञ्चाशत् देवास्ते मरुतोऽभवन् ॥”) सजूः, [ष्] जुष सेवे + क्विप् । जुषा सह वर्त्तते इति । सहस्य सः । “ससजुषो रुः ।” ८ । २ । ६६ । इति रुः । र्वोरिति दीर्घः ।) प्रीति- युक्ता । सेवायुक्ता । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ “जुषी प्रीतिसेवनयोः । जोषणं जुट् सह जुषा वर्त्तते या सा सजूः ।” इति तट्टीकायां दुर्गा- दासः ॥ तापसः । इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ सज्जः, त्रि, (सज्जतीति । सज्ज + अच् ।) सन्नद्धः । इत्यमरः ॥ सम्भृतः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ निभृतः । इति शब्दरत्नावली ॥ सज्जायुक्तश्च ॥ (यथा, महाभारते । १ । २ । २३२ । “ते तस्य वचनं श्रुत्वा मन्त्रयित्वा तु यद्धितम् । सांग्रामिकं ततः सर्व्वं सज्जञ्चक्रुः परन्तपाः ॥”) सज्जनं, क्ली, (सज्ज + णिच् + ल्युट् ।) रक्षणार्थं सैन्यस्थानम् । चौकीति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । उपरक्षणम् २ । इत्यमरः ॥ घट्टः । इति मेदिनी ॥ सज्जा च ॥ सज्जनः, पुं, (सन् चासौ जनश्चेति ।) सत्कुलो- द्भवः । तत्पर्य्यायः । महाकुलः २ कुलीनः ३ आर्य्यः ४ सभ्यः ५ साधुः ६ । इत्यमरः ॥ कुलजः ७ सम्बः ८ साधुजः ९ । इति शब्द- रत्नावली ॥ मेदिनीकारभते वाच्यलिङ्गोऽयम् । तल्लक्षणं यथा, -- दान्त उवाच । “निजाचारग्राहिणो ये कुर्व्वन्तो वेदसम्मतम् । पापाभिलाषरहिताः सज्जनास्ते प्रकीर्त्तिताः ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे १६ अध्यायः ॥ तत्सङ्गप्रशंसा यथा, -- “नलिनीदलगतजलवत्तरलं तद्वज्जीवनमतिशयचपलम् । क्षणमिह सज्जनसङ्गतिरेका भवति भवार्णवतरणे नौका ॥” इति श्रीशङ्कराचार्य्यकृतमोहमुद्गरः ॥

सज्जना, स्त्री, (सज्ज + णिच् + न्यासश्रन्थेति युच् । टाप् ।) नायकस्यारोहणार्थं गजसज्जी- करणम् । तत्पर्य्यायः । कल्पना २ । इत्य- मरः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३१६ । “निजपदगतिगुणरञ्जितजगतां करिणाञ्च सत्कवीनाञ्च । वहतामपि महिमानं शोभायै सज्जना एव ॥”) सज्जा, स्त्री, वेशः । साज इति भाषा सन्नाहः । साँजओया इति भाषा । षस्जधातोर्भावे आत्- प्रत्ययनिष्पन्ना । इति व्याकरणम् ॥ सज्जितः, त्रि, भूषितः । कृतसज्जः । वर्म्मितः । सन्नद्धः । षस्जधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सञ्चः, पुं, (संचिनोति वर्णानिति । सं + चि + डः ।) पुस्तकलेस्वनार्थपत्रचयः । साँच् इति भाषा । यथा, -- “श्रीताडीपत्रजे सञ्चे समे पत्रसुसञ्चिते । विचित्रकं विपार्श्वे च चर्म्मणा संपुटीकृते ॥ रक्तेन अथ कृष्णेन मूर्द्धन्यावर्द्धितेन च । दृढसूत्रसुबन्धेन एवंविधकृतेन च ॥ यस्तु द्वादशसाहस्रीं संहितामुपलेखयेत् । ददाति चाभियुक्ताय स याति परमां गतिम् ॥” इति देवीपुराणे विद्यादानमाहात्म्यफलनामा- ध्यायः ॥ सञ्चत्, पुं, (“संश्चत्तृपद्वेहत् ।” उणा० २ । ८५ । इत्यत्र “सञ्चत्” इति पाठेन अतिप्रत्ययान्तो निपात्यते ।) प्रतारकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ सञ्चयः, पुं, (सञ्चीयते इति । सम् + चि + “एरच्” ३ । ३ । ५६ । इत्यच् ।) समूहः । इत्यमरः ॥ यथा, कथासरित्सागरे । १८ । १२८ । “तस्थौ स सेवमानस्तं राजानं स तदाश्रितः । भुञ्जानश्च सहान्यै स्तैर्ब्राह्मणैर्ग्रामसञ्चयम् ॥”) संग्रहः । यथा, “शक्तेनापि हि शूद्रेण न कार्य्यो धनसञ्चयः । शूद्रो हि धनमासाद्य ब्राह्मणानेव बाधते ॥” इत्याह्लिकाचारतत्त्वम् । सञ्चयनं, क्ली, (सं + चि + ल्युट् ।) सञ्चयः । यथा, संवर्त्तः । “चतुर्थेऽहनि कर्त्तव्यमस्थिसञ्चयनं द्विजैः । ततः सञ्चयनादूर्द्धमङ्गस्पर्शो विधीयते ॥” इति शुद्धितत्त्वम् । सञ्चयी, [न्] त्रि, सञ्चयविशिष्टः । संग्रहकर्त्ता । सञ्चयशब्दादस्त्यर्थे इन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ! यथा, सञ्चयी नावसीदति । इति महाभारतम् ॥ सञ्चरः, पुं, (सञ्चरन्तेऽनेनेति । सम् + चर + “गोचरसंचरेति ।” ३ । ३ । ११९ । इति घः ।) सेतुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सञ्चरो निर्गमो- ऽम्बुपथः । इति भरतधृतरत्नमाला ॥ (मार्गः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ यथा, कुमारे । ६ । ४३ । “यथौषधिप्रकाशेन नक्तं दर्शितसञ्चराः । अनभिज्ञास्तमिस्राणां दुर्दिनेष्वभिसारिकाः ॥”) देहः । इति हेमचन्द्रः ॥

पृष्ठ ५/२२१

सञ्चलनं, क्ली, कम्पनम् । संपूर्व्वचलधातोरनट्- (ल्युट्) प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ९ । १८ । “केचिद्गिरिनिपातेन केचिदम्भोधिवारिणा । केचित् महीसञ्चलनात् प्रययुः प्राणिनः क्षयम् ॥” सञ्चानः, पुं, श्येनपक्षी । इति केचित् ॥ शिक्रे इति भाषा ॥ सञ्चाय्यः, पुं, (संचीयतेऽस्मिन् सोम इति । सं + चि + “क्रतौ कुण्डपाप्यसञ्चाय्यौ ।” ३ । १ । १३० । इति ण्यदायादेशौ निपात्येते ।) यज्ञविशेषः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सञ्चारः, पुं, (सं + चर + घञ् ।) दुर्गसञ्चरः । इत्यमरटीका ॥ गमनम् । यथा । सञ्चारो रति- मन्दिरावधि इत्यादि काव्यप्रकाशः ॥ (यथा, रघुः । २ । १५ । “सञ्चारपूतानि दिगन्तराणि कृत्वा दिनान्ते निलयाय गन्तुं । प्रचक्रमे पल्लवरागताम्रा प्रभा पतङ्गस्य मुनेश्च धेनुः ॥”) ग्रहादे राश्यन्तरसंक्रमनञ्च ॥ (यथा, याज्ञ- वल्क्ये । ३ । १७२ । “तारा नक्षत्रसञ्चारैर्ज्जागरैः स्वप्नजैरपि ॥” * ॥ सञ्चरत्यस्मिन्निति । अधिकरणे घञ् । देशः । इति रामायणटीका ॥ यथा, रामायणे । २ । ११९ । १८ । “तावूचुस्ते वनचरास्तापसा धर्म्मचारिणः । वनस्य तस्य संञ्चारं राक्षसैः समभिप्लुतम् ॥”) सञ्चारजीवी, [न्] त्रि, (सञ्चारेण जीव- तीति । जीव + णिनिः ।) शरणापन्नः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सञ्चारिका, स्त्री, (सञ्चारयति नायकयोर्व्वार्त्ता- मिती । सं + चर + णिच् + ण्वुल् ।) दूती । इत्यमरः ॥ युगलम् । कुट्टनी । घ्राणम् । इति मेदिनी ॥ सञ्चारी, [न्] पुं, (सञ्चरतीति । सं + चर + णिनिः ।) धूपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वायुः ॥ इति शब्दचन्द्रिका ॥ भावविशेषः । यथा, -- “स्थायिसात्त्विकसञ्चारिमभेदैः स्याद्रतिः पुनः ।” इति हेमचन्द्रः ॥ अन्यच्च । “सञ्चारिणः प्रधानानि देवादिविषया रतिः । उद्बुद्धमात्रस्थायी च भाव इत्यभिधियते ॥” अपि च । “नानाभिनयसम्बन्धान् भावयन्ति रसान् यतः । तस्माद्भावा अमी प्रोक्ताः स्थायिसञ्चारि- सात्त्विकाः ॥” वात्मल्यरससञ्चारिणो यथा, -- “सञ्चारिणोऽनिष्टशङ्काहर्षगर्व्वादयो मताः ॥” वीररससञ्चारिणस्तु । “धृतिमतिगर्व्व स्मृतितर्क- रोमाञ्चाः ।” इति साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदः ॥ (गतिशीले, त्रि । यथा, गीतगोविन्दे । ६ । ११ ।

“अङ्गेष्वाभरणं करोति बहुशः पत्रेऽपि सञ्चारिणि प्राप्तं त्वां परिशङ्कते वितनुते शय्यां चिरं ध्यायति ॥”) सञ्चारिणी, स्त्री, (सञ्चरतीति । सं + चर + णिनिः । ङीप् ।) हंसपदी । इति राज- निर्घण्टः ॥ (गतिशीला । यथा, कुमारे । ३ । ५४ । “पर्य्याप्तपुष्पस्तवकावनम्रा सञ्चारिणी पल्लविनी लतेव ॥”) सञ्चाली, स्त्री, गुञ्जा । यथा, -- “सञ्चाली प्रोच्यते गुञ्चा सा तिस्रो रूपकं भवेत् ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ सञ्चित्रा, स्त्री, (सम्यक् चित्रमस्यामिति ।) मूषी- कर्णी । इति शब्दरत्नावली ॥ सञ्चेयं, त्रि, सञ्चयनीयम् । सञ्चेतष्यम् । संपूर्व्वक- चिञधातोः कर्म्मणि यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ सञ्जः, पुं, (सम्यक् जायते इति । सं + जन + डः । सम्यक् जयतीति । जि + अन्येष्वपीति वा डः ।) ब्रह्मा । शिवः । इति मेदिनी ॥ सञ्जवनं, क्ली, (सञ्जवन्ति संमिलन्त्यत्रेति । सं + जु गतौ + अधिकरणे ल्युट् ।) अन्योन्याभिमुख- गृहचतुष्टयम् । तत्पर्य्यायः । चतुःशालम् २ । इत्यमरः ॥ सयमनम् ३ चतुःशाली ४ । इति भरतः ॥ सञ्जीवनम् ५ शाला ६ निलयः ७ चतुःशालकम् ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, हरिवंशे । १५५ । ५६ । “तस्मिन् सुविहिताः सर्व्वे रुक्मदण्डाः पताकिनः सदने वासुदेवस्य मार्गसञ्जवनध्वजाः ॥”) सञ्जा, स्त्री, छागी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सञ्जीवनं, क्ली, (सञ्जीव्यतेऽस्मिन्निति । सं + जीव + अधिकरणे ल्युट् ।) सञ्जवनम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ (सं + जीव + भावे ल्युट् ।) सस्यक्प्रकारेण प्राणधारणञ्च ॥ (यथा, मुकुन्द- मालायाम् । ३० । “व्यामोहोद्दलनौषधं मुनिमनोवृत्तिप्रवृत्त्यौषधं दैत्यानर्थकरौषधं त्रिजगतां सञ्जीवनैकौषधम् । भक्तार्त्तिप्रशमौषधं भवभयप्रध्वंसि दिव्यौषधं श्रेयः प्राप्तिकरौषधं पिब मनः श्रीकृष्णनामौ- षधम् ॥” नरकविशेषः । यथा, मनुः । ४ । ८९ । “नरकं कालसूत्रञ्च महानरकमेव च । सञ्जीवनं सहावीचिं तपनं सम्प्रतापनम् ॥” स्त्री, विद्याविशेषः । यथा महाभारते । १ । ७६ । ३३ । “ततः सञ्जीवनीं विद्यां प्रयुज्य कचमाह्वयत् ॥”) सञ्ज्ञं, क्ली, संज्ञम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सञ्ज्ञः, त्रि, संज्ञः । इत्यमरटीक्वायां भरतः ॥ सञ्ज्ञपनं, क्ली, (सं + ज्ञा + णिच् + ल्युट् ।) संज्ञपनम् । इत्यमरः ॥ सञ्ज्ञप्तिः, स्त्री, (सं + ज्ञा + णिच् + क्तिन् ।) संज्ञप्तिः । इति हेमचन्द्रः ॥

सञ्ज्ञा, स्त्री, (सं + ज्ञा + अङ् ।) संज्ञा । इति मेदिनी ॥ सञ्ज्ञुः, त्रि, (संहते जानुनी यस्य । “प्रसंभ्यां जानुनोर्ज्ञुः ।” ५ । ४ । १२९ । इति ज्ञुः ।) संज्ञुः । इत्यमरः ॥ सञ्ज्वरः, पुं, (सम्यक् ज्वरः ।) संज्वरः । इत्य- मरः ॥ सटं, क्ली, (सटतीति । सट् अवयवे + अच् ।) जटा । यथा, -- “जटा जटिर्जटी जूटो जुटकन्तु सटं सटा । कौटीरं जूटकं हस्तं शिखायां व्रतिनामपि ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ सटा, स्त्री, (सट अवयवे + अच् ।) जटा । केशरः । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । ९ । ६० । “तं वाहनादवनतोत्तरकायमीषत् विध्यन्तमुद्धृतसटाः प्रतिहन्तुमीयुः ॥”) शिखा । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भाग- वते । ४ । ५ । २ । “क्रुद्धः सुदष्टौष्ठपुटः स धूर्जटि- र्जटां तडित्वह्निसटोग्ररोचिषम् ।”) सटाङ्कः, पुं, (सटा अङ्कश्चिह्नं यस्य ।) सिंहः । इति शब्दरत्नावली ॥ सटिः, स्त्री, (सटतीति । सट अवयवे + इन ।) शटी । इति शब्दरत्नावली ॥ सटिका, स्त्री, गन्धपत्रा । सटी । इति राज- निर्घण्टः ॥ सटी, स्त्री, (सटि + वा ङीष् ।) गन्धद्रव्यविशेषः ॥ वन आदा इति अम्लहरिद्रा इति च भाषा । आवेहलदी इति कोङ्कणे प्रसिद्धा । तत्पर्य्यायः । शिटी २ गन्धशटी ३ सुगन्धा ४ सटिः ५ शटिः ६ गन्धमूला ७ गन्धमूली ८ पलाशः ९ कर्व्वुरः १० षड्ग्रन्थिका ११ कर्व्वूरः १२ गन्धोलिः १३ गन्धमूलकः १४ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ शठी १५ षड्ग्रन्था १६ अम्लनिशा १७ बधूः १८ गन्धारी १९ सटिका २० पला- शिका २१ समुद्रा २२ तृणी २३ दूर्व्वा २४ गन्धा २५ पृथुपलाशिका २६ सौम्या २७ हिमोद्भवा २८ गन्धबधूः २९ । अस्या गुणाः । सुतिक्तत्वम् । अम्लरसत्वम् । लघुत्वम् । उष्ण- त्वम् । रुचिप्रदत्वम् । ज्वरकफास्रकण्डूव्रणदोष- वक्त्रामयनाशित्वम् । हृद्यत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ सट्वा, स्त्री, पक्षिभेदः । वाद्यम् । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥ सठ, क श्वठार्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) दन्त्यादिः । क, साठयति सठार्थे गत्यसंस्कृतसंस्कृतेषु । इति दुर्गादासः ॥ सठी, स्त्री, शठी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सणसूत्रं, क्ली, (सणस्य सूत्रम् ।) शणसूत्रम् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ सण्डः, पुं, षण्डः । इत्यमरटीका ॥

पृष्ठ ५/२२२

सण्डिशः, पुं, सन्दंशः । साँडाशि इति भाषा । यथा, -- “पायसं कृषराच्छागं देवान्नानि च यानि वै । भुक्तानि यैरसंस्कृत्य तेषामन्त्राणि पापिनाम् ॥ निपातितानां भूपृष्ठे उद्धृताक्षि निरीक्षताम् । सण्डिशैरपकृष्यन्ते नरैर्याम्यैर्म्मुखात्ततः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे १४ अध्यायः ॥ सण्डीनं, क्ली, खगगतिक्रिया । इत्यमरः ॥ खगानां पक्षिणां गतौ स्थानान्तरसञ्चारे एताः क्रियाः व्यापाराः । कास्ता इत्याह प्रथमडीनं उड्डय- नाय क्रमबन्धः । ऊर्द्धं डीनं उड्डीनं वियद्गमनम् । संगतं डीनं सण्डीनं वृक्षादौ पतनमिति । पृथक् पृथक् पक्षिगतिक्रियासु प्रडीनं सङ्गत- गमनमित्यन्ये । ओ डो ङ य गतौ डीङ च नभोगतौ भावे क्तः सुल्वाद्योदिति नत्वम् । इति भरतः ॥ सततं, क्ली, (सन्तन्यते स्मेति । सं + तन + क्तः । समो वा हितततयोरिति पक्षे मलोपः ।) निर- न्तरक्रिया । तद्वति, त्रि । इत्यमरः ॥ तत्पर्य्यायः अनवरतशब्दे नित्यशब्दे च द्रष्टव्यः । अपि च । “सतते त्वनवरतानारताश्रान्तसन्ततम् । प्रसक्तासक्तनित्याजस्रानद्धाविरतानिशम् ॥” इति जटाधरः ॥ (यथा, मनुः । ४ । २२ । “एतानेक महायज्ञान् यज्ञशास्त्रविदो जनाः । अनीहमानाः सततमिन्द्रियेष्वेव जुह्वति ॥”) सतत्त्वं, क्ली, स्वभावः । इति हेमचन्द्रः । ६ । १३ ॥ सतर्कः, त्रि, तर्केण सह वर्त्तमानः । सावधानः । इति लोकप्रसिद्धः ॥ सतानन्दः, पुं, गौतममुनिपुत्त्रः । स च जनकराज- पुरोहितः । इति शब्दरत्नावली ॥ सतिः, स्त्री, (सनु दाने + क्तिच् । “सनः क्तिचि लोपश्चास्यान्यतरस्याम् ।” ६ । ४ । ४५ । इति नलोपः ।) दानम् । अवसानम् । इति साति- शब्दटीकायां भरतः । सती, स्त्री, (अस्तीति । अस् + शतृ । उगित्वात् ङीप् ।) दुर्गा । साध्वी । इति मेदिनी । (यथा, कुमारे । १ । २१ । “सती सती योगविसृष्टदेहा तां जन्मने शैलबधूं प्रदेपे ॥”) सौराष्ट्रमृत्तिका । इति हेमचन्द्रः ॥ दानम् । अवसानम् । इति नानार्थसातिशब्दटीकायां भरतः ॥ * ॥ स्थानविशेषे सत्यष्टोत्तरशत- नामानि यथा, -- देव्युवाच । “सर्व्वगा सर्व्वभूतेषु द्रष्टव्या सर्व्वतो भुवि । सप्तलोकेषु यत्किञ्चिद्रहितं न मया विना ॥ तथापि येषु स्थानेषु द्रष्टव्याः सिद्धिमीप्मुभिः । स्मर्त्तव्या भूतिकामैर्व्वा ता वक्ष्यामि प्रयत्नतः ॥ वाराणस्यां विशालाक्षी नैमिषे लिङ्गधारिणी । प्रयागे ललिता देवी कामुका गन्धमादने ॥ मानसे कुमुदा नाम विश्वकाया तथेश्वरे ।

गोमन्ते गोमती नाम मन्दरे कामचारिणी ॥ मदोत्कटा चैत्ररथे जयन्ती हस्तिनापुरे । कान्यकुब्जे तथा गौरी रम्भा मलयपर्व्वते ॥ एकाम्रके कीर्त्तिमती विश्वां विश्वेश्वरे विदुः । पुष्करे पुरुहूतेति केदारे मार्गदायिनी ॥ नन्दा हिमवतः पृष्ठे गोकर्णे भद्रकर्णिका । स्थानेश्वरे भवानी तु विल्वके विल्वपत्रिका ॥ श्रीशैले माधवी नाम भद्रा भद्रेश्वरे तथा । जया वराहशैले तु कमला कमलालये ॥ रुद्रकोट्यान्तु रुद्राणी काली कालञ्जरे तथा । महालिङ्गे तु कपिला साकोटे कमलेश्वरी ॥” अत्र कपिलाम्बरा इति च पाठः । “शालग्रामे महादेवी शिवलिङ्गे जनप्रिया । मायापूर्य्यां कुमारी तु सन्ताने ललिता तथा ॥ उत्पलाक्षी सहस्राक्षे हिरण्याक्षे महोत्पला । गयायां मङ्गला नाम विमला पुरुषोत्तमे ॥ विपाशायामघोराक्षी पाटला पुण्ड्रवर्द्धने । नारायणी सुपार्श्वे तु त्रिकूटे रुद्रसुन्दरी ॥ विपुले विपुला नाम कल्याणी मलयाचले । कौटवी कोटितीर्थेषु सुगन्धा माधवे वने ॥ गोदाश्रमे त्रिसन्ध्या तु गङ्गाद्वारे रतिप्रिया । शिवकुण्डे शिवानन्दा नन्दिनी देविकातटे ॥ रुक्मिणी द्वारवत्यान्तु राधा वृन्दावने वने । देवकी मथुरायान्तु पाताले परमेश्वरी ॥ चित्रकूटे तथा सीता विन्ध्ये विन्ध्याधिवासिनी सह्यद्वारे करीरा तु हरिश्चन्द्रे तु चन्द्रिका ॥ रमणा रामतीर्थे तु यमुनायां मृगावती । करवीरे महालक्ष्मीरुमादेवी विनायके ॥ अरोगा वैद्यनाथे तु महाकाले महेश्वरी । अभयेत्युष्णतीर्थे तु अमृता विन्ध्यकन्दरे ॥” उष्णतीर्थेत्यत्र अश्वतीर्थेति च पाठः । “माण्डव्ये माण्डवी नाम स्वाहा माहेश्वरे पुरे । छगलाण्डे प्रचण्डा तु चण्डिकामरकण्टके ॥ सोमेश्वरे वरारोहा प्रभावे पुष्करावती । देवमाता सरस्वत्यां पारा पारातटे मता ॥ महालये महाभागा पयोष्ण्यां पिङ्गलेश्वरी । सिंहिका कृतशौचे तु कार्त्तिकेये तु शङ्करी ॥ उत्पलावत्तके लोला सुभद्रा शोणसङ्गमे । महासिद्धवने लक्ष्मीरनङ्गा भरताश्रमे ॥ जालन्धरे विश्वमुखी तारा किष्किन्धपर्व्वते । देवदारुवने पुष्टिर्मेघा काश्मीरमण्डले ॥ भीमादेवी हिमाद्रौ च तुष्टिर्वस्त्रेश्वरे तथा । कपालमोचने शुद्धिर्म्माया कायावरोहणे ॥ शङ्खोद्धाने धनिर्नाम धृतिः पिण्डारके तथा । काला तु चन्द्रभागायामच्छोदे शिवचारिणी । वेण्वायाममृता नाम वदर्य्यां वर्च्चसी तथा । औषधी चोत्तरकुरौ कुशद्वीपे कुशोदका । मन्मथा हेमकुटे तु कुमुदे सत्यवादिनी ॥ * ॥ अश्वत्थे वन्दनोया तु निधिर्वैश्रवणालये । गायत्त्री वेदवदने पार्व्वती शिवसन्निधौ ॥ देवलोके तथेन्द्राणी ब्रह्मास्येषु सरस्वती ।

सूर्य्यविम्बे प्रभा नाम मातॄणां वैष्णवी तथा ॥ अरुन्धती सतीनान्तु रामासु च तिलोत्तमा । चित्ते ब्रह्मकला नाम शक्तिः सर्व्वशरीरिणाम् ॥ एतदुद्देशतः प्रोक्तं नामाष्टशतमुत्तमम् । अष्टोत्तरञ्च तीर्थानां शतमेतदुदाहृतम् । यः पठेच्छृणुयाद्वापि सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥ एषु तीर्थेषु यः कृत्वा स्नानं पश्यति मानवः । सर्व्वपापविनिर्म्मुक्तः कल्पं शिवपुरे वसेत् ॥ यस्तु मत्परमः कालं करोत्येतेषु मानवः । स भित्त्वा ब्रह्मसदनं पदमभ्येति शाङ्करम् ॥ नामाष्टशतकं यस्तु श्रावयेच्छिवसन्निधौ । तृतीयायामथाष्टम्यां बहुपुत्त्री भवेन्नरः ॥ गोदाने श्राद्धकाले वा अहन्यहनि वा पुनः । देवार्च्चनविधौ विद्वान् पठन् ब्रह्माधिगच्छति ॥ एवं वदन्ती सा तत्र ददाहात्मानमात्मना । स्वायम्भुवेऽपि काले च दक्षप्राचेतसोऽभवत् ॥ पार्व्वती चाभवद्देवी शिवदेहार्द्धधारिणी । मेनागर्भसमुत्पन्ना भुक्तिमुक्तिफलप्रदा ॥ अरुन्धती जपन्त्येतत्तदाप्ता योगमुत्तमम् । पुरुरवाश्च राजषिर्लोकेषु जयतामगात् ॥ ययातिः पुत्त्रलाभन्तु धनलाभन्तु भार्गवः । तथान्ये देवदैत्याश्च ब्राह्मणाः क्षत्त्रियास्तथा । वैश्याः शूद्राश्च बहवः सिद्धिमीयुर्यथेप्सिताम् ॥ यत्रेतल्लिखितं तिष्ठेत् पूज्यते देवसन्निधौ । न तत्र शोकदौर्गत्यं कदाचिदपि जायते ॥” इति मत्स्यपुराणे १३ अध्यायः ॥ * ॥ सावित्री । यथा, -- यम उवाच । “सावित्रीवरदानेन त्वं सावित्रीकला सती । प्राप्ता पुरा भूभृता च तपसा तत्समा शुभे ॥ यथा श्रीः श्रीपतेः क्रोडे भवानीव भवोरसि । सौभाग्या सुप्रिया त्वञ्च भव सत्यवति प्रिये ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २४ अध्यायः ॥ * ॥ विद्यमाना । (यथा, -- “तथा समक्षं दहता मनोभवं पिनाकिना भग्नमनोरथा सती । निनिन्द रूपं हृदयेन पार्व्वती प्रियेषु सौभाग्यफला हि चारुता ॥” इति कुमारसम्भवे । ५ । १ ॥) सतीनः, पुं, वंशः । इति शब्दमाला ॥ सतीलकः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “हरेणवः सतीनाश्च विज्ञेया बद्धवर्च्चसः ॥” * ॥ क्ली, जलम् । इति निर्घण्टुः । १ । १२ ॥) सतीनकः, पुं, (सतीन एव । स्वार्थे कन् ।) सती- लकः । इत्यमरटीका ॥ सतीर्थः, पुं, (समानस्तीर्थो गुरुर्यस्य । समानस्य सः ।) परस्परैकगुरुशिष्यः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ सतीर्थ्यः, पुं, (समाने तीर्थे वासीति । “समान- तीर्थे वासी ।” ४ । ४ । १०७ । इति यत् । “तीर्थे ये ॥” ६ । ३ । ८७ । इति समानस्य सः ।) परस्परैकगुरुशिष्यः । इत्यमरः ॥ एकोऽभिन्नो

पृष्ठ ५/२२३

गुरुर्येषां तेऽन्योन्यं सतीर्थ्याः । समाने तीर्थे गुरी वसन्ति सतीर्थ्याः । ढघेकादिति यः । ज्योतिर्जनपदेत्यादिना सः । तीर्थमृषियुष्टजले गुरौ इति वक्षते । इति भरतः ॥ अपि च । “स्यात् सतीर्थः सतीर्थ्योऽपि तथैकगुरुरित्यपि ।” इति शब्दरत्नावली ॥ सतीलः, पुं, वंशः । इति हारावली ॥ वायुः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (“तीलेन तीलवत् कृष्णवर्णचिह्नेन सह वर्त्तते इति । निपातनादि- कारस्य दीर्घः ।” इति भरतः ॥) कलायः । यथा, “कलायस्त्रिपुटः प्रोक्तः सतीलो वर्त्तुलो मतः ।” इति भरतधृतव्याडिः ॥ सतीलकः, पुं, (सतील एव । स्वार्थे कन् ।) कलायः । यथा, -- “कलायस्तु सतीलकः हरेणुखण्डिकौ चास्मिन्” इत्यमरः ॥ “चत्वारि कलाये । मटर इति ख्याते । कलाय- शब्दो विशेषे सामान्ये च अतएव माषकलाय इत्यादिप्रयोगः । कड्यते भुज्यते कलायः । कड भक्षणे नाम्नीति आयः मनीषादित्वात् डस्य लः । तिलेन तिलवत् कृष्णवर्णचिह्नेन सह वर्त्तते सतीलः निपातनादिकारस्य दीर्घः स्वार्थे के सतीलकः दन्त्यादिः । ह्रियते भक्षणार्थं हरति मनो वा हरेणुः नाम्नीति एणुः । खण्ड्यते विदार्य्यते खण्डिकः पूर्व्वेण इकः । “कलायस्त्रिपुटः प्रोक्तः सतीलो वर्त्तुलो मतः । हरेणुः कण्टका ज्ञेया -- इति तु व्याडिः ।” इति भरतः ॥ सतीला, स्त्री, कलायविशेषः । तेओडा इति भाषा । यथा । सतीला निण्डिका तिण्टीति शब्दचन्द्रिका ॥ सतुषं, क्ली, (तुषेण सह वर्त्तमानम् ।) तुषयुक्त- शस्यम् । धान्यम् । यथा, -- “शस्यं क्षेत्रगतं प्राहुः सतुषं धान्यमुच्यते । आमं वितुषमित्युक्तं खिन्नमन्नमुदाहृतम् ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ सतृट्, [ष्] त्रि, (तृषा सह वर्त्तमानः ।) तृष्णायुक्तः । तत्पर्य्यायः । तृषितः २ तषितः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सतेरः, पुं, तुषः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः । सत्, क्ली, (अस्तीति । अस + शतृ) ब्रह्म । यथा । भगवद्गीतायाम् । “ओम् तत्सदिति निर्द्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा ॥” ओम् तत् सदिति त्रिविधो ब्रह्मणो जगदी- श्वरस्य निर्द्देशोऽभिधानं ब्रह्मविद्भिश्चिन्तितम् । तत्र तावदोमितिब्रह्मेत्यादि श्रुतिप्रसिद्धेरोमिति ब्रह्मणो नाम । पातञ्जलिरप्याह अस्यव वाचकः प्रणवः । अस्य ब्रह्मणः । ओम्कारो भगवान् विष्णुरित्यादि तु वाच्यवाचकयोरभेदेन । तथा च । जगत्कारणत्वेन प्रसिद्धत्वादविदुषां परोक्ष- त्वाच्च तच्छब्दोऽपि ब्रह्मणो नाम । एवं पर-

मार्थसत्त्वसाधुत्वप्रशस्तत्वादिभिः सच्छब्दोऽपि अतस्तेन त्रिविधनिर्द्देशेना यद्वा यस्यायं त्रिविधो निर्द्देशस्तेन परमात्मना ब्राह्मणादयो निर्म्मिताः ॥ वैदिके कर्म्मणि तेषां प्रथमतो निर्द्देशो यथा, -- “तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः । प्रवर्त्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम् ॥” यस्मादेवं ब्रह्मणो निर्द्देशस्तस्मादोमित्युदाहृत्य उच्चार्य्य कृता वेदवादिनां यज्ञाद्याः शास्त्रोक्ताः क्रियाः सततमङ्गवैकल्येऽपि प्रवर्त्तन्ते प्रकर्षेण वर्त्तन्ते सगुणा भवन्तीति भगवान् शङ्कराचार्य्य- चरणाः ॥ “तदित्यनभिसन्धाय यज्ञदानतपःक्रियाः । दानक्रियाश्च विविधाः क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥” तदिति ब्रह्मणोऽभिधानमुदाहृत्य इत्यनुषङ्गः । अनभिसन्धाय कर्म्मणः फलमिति शेषः । तस्मात् फलाभिसन्धानं विना मुमुक्षुणा कर्म्म कर्त्तव्य- मित्यपि बोध्यम् । “सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत् प्रयुज्यते । प्रशस्ते कर्म्मणि तथा सच्छब्दः पार्थ युज्यते ॥” यतो विद्यमानजन्मनि उत्कृष्टचरिते च सदि- त्येतत् प्रयुज्यते । अतो यज्ञादौ कर्म्मणि प्रथ- मतः सच्छब्दः प्रयुज्यते । इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ * ॥ सत्, त्रि, (अस्तीति । अस् + शतृ ।) सत्यम् । साधुः । (यथा, मुग्धबोधे । “रामं नमति सानन्दं धर्म्मानभिनिविश्य स सन् ।”) विद्यमानम् । (यथा, हितोपदेशे । “दुर्ज्जनः परिहर्त्तव्यो विद्ययालङ्कृतोऽपि सन् । मणिना भूषितः सर्पः किमसौ न भयङ्करः ॥”) प्रशस्तम् । अभ्यर्हितम् । इत्यमरः ॥ धीरः । इति मेदिनी ॥ सत्कदम्बः, पुं, (सन् कदम्बः ।) केलिकदम्बः । यथा, -- “केलिवृक्षः सत्कदम्बो व्रजभूः शिशुपालकः ।” इति शब्दचन्द्रिका ॥ सत्कर्त्ता, [ऋ] पुं, (सतां कर्त्ता ।) विष्णुः । यथा । सत्कर्त्ता सत्कृतः साधुरिति तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ सत्कर्म्म, [न्] क्ली, (सत् प्रशस्तं कर्म्म । वेद- विहितक्रिया । यथा । विष्णुपुराणे । “सत्कर्म्मयोग्यो न जनो नैवापः शौचकारणम् यस्मिन्ननुदिते तस्मै नमो देवाय भास्वते ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ सत्काञ्चनारः, पुं, (सन् काञ्चनारः ।) रक्त- काञ्चनः । यथा, -- “कोविदाते चमरिकः कुद्दालो युगपत्रकः । सत्काञ्चनारः कामालुर्हयवाहनशङ्करः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ सत्काण्डः, पुं, चिलः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सत्कारः, पुं, (सत्करणमिति । सत् + कृ + घञ् । पूजा । यथा । एवम्भूताः सभासदः सभायां यथा सीदन्ति उपविशन्ति तथा दानमानसत्- कारै राज्ञा कर्त्तव्या । इति व्यवहारतत्त्वम् ॥

(यथा, कुमारे । ६ । ५२ । “विधिप्रयुक्तसत्कारैः स्वय मार्गस्य दर्शकः । स तैराक्रमयामास शुद्धान्तं शुद्धकर्म्मभिः ॥” उत्सवविशेषः । यथा, मनुः । २ । ५९ । “तस्मादेताः सदा पूज्या भूषणाच्छादनाशणैः । भूतिकामैर्नरैर्नित्यं सत्कारेषूत्सयेषु च ॥” “सत्कारेषु कौमुद्यादिषु उत्सवेषु उपनयना- दिषु ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकः ॥ * ॥) शवदाहादिक्रिया । इति लोकप्रसिद्धिः ॥ सत्कुलीनः, पुं, (सत्कुले जातः । सत्कुल + खः । सन् प्रशस्तः कुलीन इति वा ।) सत्कुलोद्भवः । यथा, -- “सत्कुलीनाय शान्ताय ऋजवे दम्भवर्ज्जिते । दद्यात् स्तोत्रमिदं पुण्यं सर्व्वकामफलप्रदम् ॥” इति विश्वसारतन्त्रे वटुकभैरवस्तोत्रम् ॥ सत्कृतः, त्रि, (सत् + कृ + क्तः ।) पूजितः । कृत- सत्कारः । यथा, -- “तस्थौ कञ्चित् स कालञ्च मुनिना तेन सत्- कृतः ।” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ (महादेवे, पुं । इति महाभारतम् । १३ । १७ । ११३ ॥) सत्कृतिः, स्त्री, (सत् + कृ + क्तिन् ।) सत्कारः । सत्क्रियाशब्दार्थदर्शनात् ॥ (यथा, भागवते । २० । १५ । ४३ । “तत्सत्कृतिं समधिगम्य विवेश गोष्ठं सव्रीडहासविनयं यदपाङ्गमोक्षम् ॥” पुं, विष्णुः । इति महाभारतम् । १३ । १४९ । ८८ ॥) सत्क्रिया, स्त्री, (सती क्रिया ।) शवदाहादि- क्रिया । तत्पर्य्यायः । संस्क्रिया २ । इति त्रिका- ण्डशेषः । संस्कारः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ यथा, महाभारते । १ । ४४ । ५ । “ततो नृपे तक्षकतेजसा हते प्रयुज्य सर्व्वाः परलोकसत्क्रियाः । शुचिर्द्विजो राजपुरोहितस्तदा तथैव ते तस्य नृपस्य मन्त्रिणः ॥” परिष्कारः । यथा, रघुः । ११ । ३ । “यावदादिशति पार्थिवस्तयो- र्निर्गमाय पुरमार्गसत्क्रियाम् । तावदाशु विदधे मरुत्सखैः सा सपुष्पजलवर्षिभिर्घनैः ॥”) सम्मानम् । यथा, मनुः । “घटेऽपवर्ज्जिते ज्ञातिमध्यस्थो यवसं गवाम् । प्रदद्यात् प्रथमं गोभिः सत्कृतस्य हि सत्क्रिया ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ सत्तमः, त्रि, (अयमेषामतिशयेन सन् । सत् + तमप् ।) अतिशोभनः । इत्यमरः ॥ पूज्यतमः । साधीयान् । उत्तमः । इति मेदिनी ॥ (यथा, देवीभागवते । ११ । १६ । ३ । “तद्भेदानपि वक्ष्यामि शृणु देवर्षिसत्तम ! ॥”) सत्ता, स्त्री, जातिविशेषः । इति भाषापरिच्छेदा ॥ (सतो भावः । सत् + तल् ।) विद्यमानता ।

पृष्ठ ५/२२४

यथा । यद्यपि पापस्य कार्य्यानन्वितत्वेन तत्- सत्तायामप्रामाण्यं प्रतिभाति । इति प्राय- श्चित्ततत्त्वम् ॥ साधुता । सतो भाय इत्यर्थे सच्छब्दात् तप्रत्ययेन निष्पन्ना ॥ सत्त्रं, क्ली, (सतः साधून् त्रायते इति । त्रै + कः । यद्वा, सीदन्ति सज्जना यत्र । सद गतौ + “गुधृवीपचिवचीति ।” उणा० ४ । १६६ । इति त्रः ।) यज्ञः । (यथा, भनुः । ८ । ३०३ । “अभयस्य हि यो दाता संपूज्यः सततं नृपः । सत्त्रं हि वर्द्धते तस्य सदैवाभयदक्षिणम् ॥”) सदादानम् । आच्छादनम् । अरण्यम् । (यथा, किराते । १३ । ९ । “अयमेव मृगव्यसत्त्रकामः प्रहरिष्यन् मयि मायया समस्थे । पृथुभिर्ध्वजिनीरवैरकार्षीत् चकितोद्भ्रान्तमृगाणि काननानि ॥”) कैतवम् इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ३६ । ३८ । “सत्त्रेण नूनं छन्नं हि चरन्तं पार्थमर्ज्जुनम् । उत्तरः सारथिं कृत्वा निर्य्यातो नगरात् बहिः ॥”) धनम् । गृहम् । दानम् सरोवरम् । इत्यने- कार्थकोषः ॥ यागविशेषः । यथा, -- “नैमिषेऽनिमिषक्षेत्रे ऋषयः शौनकादयः । सत्त्रं स्वर्गाय लोकाय सहस्रसमभासत ॥ कलिमागतमाज्ञाय क्षेत्रेऽस्मिन् वैष्णवे वयम् । आसोना दीर्घसत्रेण कथायां सक्षणा हरेः ॥” इति श्रीभागवते १ स्कन्धे १ अध्यायः ॥ * ॥ द्वादशाहसाध्यसत्त्रं यथा । ज्योतिष्टोमे द्वादश- गोशतदक्षिणाविभागः षोडशर्त्विजां तद्विकृती- भूते सत्त्रात्मके द्वादशाहसाध्ये शतेनाद्धिनी दीक्षयन्तीत्यादिदर्शनेन निर्णीयते । तच्च सावन- मानेन कर्त्तव्यम् । यथा, -- “सत्त्राण्युपास्यान्यथ सावनेन लौक्यञ्च यत् स्याद्व्यवहारमर्म्म ।” इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ सदक्षिणं सततान्नदानम् । तन्निन्दकस्पशनादि- निषेधो यथा, -- “नालपेज्जनविद्विष्टान् वीरहीनां तथा स्त्रियम् । देवतापितृसच्छास्त्रयज्ञसत्त्रादिनिन्दकैः । कृत्या तु स्पर्शनालापं शुद्ध्येतार्कावलोकनात् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे सदाचाराध्यायः ॥ सत्त्रं सदक्षिणं सततान्नदानम् । इति तट्टीका ॥ सत्त्रं, [म्] व्य, सह । इति शब्दरत्नावली जटा- धरश्च ॥ सत्त्रशाला, स्त्री, (सत्त्रस्य शाला ।) अन्नादिदान- गृहम् । तत्पर्य्यायः । प्रतिश्रयः २ । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २१ । ७४ । “ततः सा सत्त्रशालान्तः प्रविवेश बणिक्सुता । अन्वगात् राजपुत्त्रोऽपि स तां गुप्तमवेक्षितुम् ॥” सत्त्रा, व्य, सह । इत्यमरः ॥

सत्राजित्, पुं, राजविशेषः । स तु श्रीकृष्णस्य श्वशुरः । परे भल्लाटनगरे शशिध्वजराजो बभूव । इति कल्किपुराणे २७ अध्यायः ॥ सत्त्रिः, पुं, मेघः । हस्ती । जयशीले, त्रि । इत्यु- णादिकोषः ॥ सत्त्रिजातकं, क्ली, (सत् साधु त्रिजातकं तुल्यत्व- गेलापत्रादिकं यत्र ।) व्यञ्जनविशेषः । यथा, -- “मांसं बहुघृते भृष्टं सिक्त्वा चोष्णाम्बूना मुहुः । जीरकाद्यैः समायुक्तं परिशुस्कं तदुच्यते । तदेव घृततक्राढ्यं प्रदिग्धं सत्त्रिजातकम् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ सत्त्री, [न्] पुं, (सत्त्रमस्त्यस्येति । इनिः ।) गृहपतिः । इत्यमरः ॥ द्वे गृहस्थे । सत्त्रं सदा दानं विद्यतेऽस्य सत्त्री इन् । सदेस्त्रं सत्त्रं द्वितकारम् । सत्त्रमाच्छादने यज्ञे सदा दाने च कैतवे । इति विश्वः । गृहस्य पतिर्गृहपतिः । इति भरतः ॥ नित्यप्रवृत्तान्नदानः । यथा विष्णुः । नाशौचं राज्ञां राजकर्म्मणि न व्रतिनां व्रते न सत्त्रिणां सत्रेन कारुणां स्वकर्मणि न राजाज्ञा- कारिणां तदिच्छया न देवप्रतिष्ठाविवाहयोः पूर्व्वसंवृतयोः । इति । सत्त्रिणां नित्यप्रवृत्तान्न- दानानां सत्त्रेऽन्नदाने । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ (यज्ञान्धिते, त्रि । यथा, महाभारते । १४ । ७ । ३ । “सन्यमेतद्भवानाह स मां जानाति सत्त्रिणम् । कथयस्व तदेतन्मे क्व नु सम्प्रति नारदः ॥”) सत्त्वं, क्ली, (सतो भावः । सत् + त्व ।) प्रकृते- र्गुणविशेषः । अत्र सत्त्वं प्रकाशकज्ञानं सुख- हेतुः । सतो भावः सत्त्वम् । त्वतौ भावे इति त्वं निपातनात्तलोप इति केचित् । सत्त्वं हितकार मिति बहवः । इत्यमरभरतौ ॥ * ॥ (यथा, मनुः । १२ । २४ । “सत्त्वं रजस्तमश्चैव त्रीन् विद्यादात्मनो गुणान् । र्यैर्व्याप्येमान् स्थितो भावान् महान् सर्व्वान- शेषतः ॥”) महाभारतमते सुखजनकगुणः । तस्य धर्म्माः । प्रसादः १ हर्षः २ प्रीतिः ३ असन्देहः ४ धृतिः ५ स्मृतिः ६ । इति मोक्षधर्म्मः ॥ द्रव्यम् । असुः । (यथा, रामायणे । २ । ६० । १ । “ततो भूतोपसृष्टेव वेपमाना पुनः पुनः । धरण्यां गतसत्त्वेव कौशल्या सूतमब्रवीत् ॥)” व्यवसायः ! इत्यमरः ॥ पिशाचादिः । (यथा, रामायणे । २ । ३३ । १० । “अद्य नूनं दशरथः सत्त्वमाविश्य भाषते । न हि राजा प्रियं पुत्त्रं विवासयितुमर्हति ॥”) बलम् । (यथा, रघुः । ४ । ७२ । “शशंस तुल्यसत्त्वानां सैन्यघोषेऽप्यसम्भ्रमम् । गुहाशयानां सिंहानां परिवृत्त्यावलो- कितम् ॥”) स्वभावः । (यथा, किराते । १२ । ३९ । “सत्त्वविहितमतुलम्भुजयो- र्बलमस्य पश्यत मृधेऽधिकुप्यतः ॥”)

आत्मा । चित्तम् । इति मेदिनी ॥ रसः । आयुः । इति धरणिः ॥ कुबेरः । इति हेमचन्द्रः ॥ धनम् । आत्मता । इति शब्दरत्नावली ॥ सत्त्वः, पुं, क्ली, (सत्त्वमस्त्यस्येति । अर्शआदि- त्वादच् ।) जन्तुः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । २ । ८ । “रक्षापदेशान्मुनिहोमधेनोः वन्यान् विनेष्यन्निव दुष्टसत्त्वान् ॥”) सत्त्वता, स्त्री, सत्त्वस्य भावः । सत्त्वशब्दात् भावे तप्रत्ययानन्तरं आप्प्रत्ययेन निष्पन्ना ॥ सत्त्वसन्तन्नः, त्रि, (सत्त्वं सम्पन्नः ।) सत्त्वप्राप्तः । इति लोकप्रसिद्धिः ॥ सत्त्वस्थः, त्रि, (सत्त्वे तिष्ठतीति । स्था + कः ।) सत्त्ववृत्तिशाली । सत्त्वप्रधानः । यथा, -- “ऊर्द्ध्वं गच्छन्तिसत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः जघन्यगुणवृत्तस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥” इति भगवद्गीताय्यम् । १४ । १८ । सत्पत्रं, क्ली, (सत्पत्रं यस्य ।) पद्मस्य नवदलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सत्पथः, पुं, (सन् पन्थाः । टच् ।) प्रशस्तपथः । तत्पर्य्यायः । अतिपन्थाः २ सुपन्थाः ३ अर्च्चि- ताध्वा ४ । इत्यमरः ॥ सुपथः ५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, भागवते । ४ । १२ । ५० । “ज्ञानमज्ञाततत्त्वाय यो दद्यात् सत्पथेऽमृतम् कृपानोर्दीननाथस्य देवास्तस्यानु गृह्णते ॥”) सत्पशुः, पुं, (सन् पशुः ।) यज्ञीयपशुः । इति केचित् ॥ शोभनपशुश्च ॥ सत्पुत्त्रः, पुं, (सन् पुत्त्रः ।) उत्तमसन्तानः । वेदादिविहितपित्रादिकार्य्यकर्त्ता । यथा -- “पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात्त्रायते पितरं सुतः । मुखसन्दर्शनेनापि तदुत्पत्तौ यतेत सः ॥” इति बृहस्पत्युक्तनरकनिस्ताराय ऋणमस्मिन् समन्नयति अमृतत्वञ्च विन्दति । इति पिता पुत्त्रस्य जातस्य पश्येच्च जीवतो मुखम् । इति वशि- ष्ठोक्तर्णापनयनाय च यत् पश्येदिति नियम- विधानं तदकृतपुत्त्रकार्य्यपुत्त्रपरम् । सत्पुत्त्रस्तु मुखदर्शनं विनापि नरकनिस्तारकः । तथा च विष्णुपुराणम् । “सत्पुत्त्रेण तु जातेन वेणोऽपि त्रिदिवं ययौ । पुन्नाम्नो नरकात्त्रातः स तेन सुमहात्मना ॥” ब्रह्मपुराणेऽपि । “समुत्पन्नेन भो विप्राः सत्पुत्त्रेण महात्मना । त्रातः स पुरुषव्याघ्रः पुन्नाम्नो नरकात्तदा ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ सत्पुरुषः, पुं, (सन् पुरुषः ।) पूज्यमानपुरुषः । इति संक्षिप्तसारसमासपादः । (यथा, रामा- यणे । २ । ४८ । ८ । “एकः सत्पुरुषो लोके लक्षणः सह सीतया । योऽनुगच्छति काकुत्स्थं रामं परिचरन् वने ॥)” सत्प्रतिग्रहः, पुं, सद्भ्यः साधुभ्यः प्रतिग्रहो दान- ग्रहणम् । साधुजनदत्तद्रव्यग्रहणम् । यथा, -- “सप्तवित्तागमा धर्म्म्या दायो लाभः क्रयो जयः

पृष्ठ ५/२२५

प्रयोगः कर्म्मयोगश्च सत्प्रतिग्रह एव च ॥” इति मानवे १० अध्यायः ॥ सत्प्रतिपक्षः, पुं, (सन् प्रतिपक्षः ।) तुल्यव्यक्तिः । प्रतियोगी । न्यायमते । साध्याभावव्वाप्यवत् पक्षः । यथा । ह्रदो वह्निमान् धूमादित्यादौ वह्न्यभाववाप्यवद्ध्रदादिः । इति सत्प्रतिपक्ष- ग्रन्थः । तल्लक्षणं यथा । साध्यविरोध्यु पस्थापन- समर्थसमानबलोपस्थित्या प्रतिरुद्धकार्य्यलिङ्गत्वं तत्त्वं बलञ्च व्याप्तिपक्षधर्म्मतो विरोधिबोधका- न्यगमकतौपयिकरूपसम्पत्तिमत्तया ज्ञाय- मानेन प्रतिरुद्धकार्य्यत्वं वा तत्त्वम् । इति गङ्गे शोपाध्यायकृतचिन्तामणिः ॥ सत्फलः, पुं, (सत् फलं यस्य ।) दाडिमवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शोभनफलवद्वृक्षश्च ॥ सत्यं, क्ली, (सते हितम् । सत् + यत् ।) कृतयुगम् । शपथः । यथार्थम् । (यथा, रघुः । १२ । ७५ । “कामं जीवति मे नाथ इति सा विजहौ शुचम् । प्राङ्मत्वा सत्यमस्यान्तं जीवितास्मीति लज्जिता ॥”) तद्वति, त्रि । इति मेदिनी ॥ (यथा, याज्ञ- वल्क्ये । ३ । १४९ । “महाभूतानि सत्यानि यथात्मापि तथैव हि ॥”) सिद्धान्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ यथार्थस्य पर्य्यायः । तथ्यम् २ ऋतम् ३ सम्यक् ४ । इत्य- मरः ॥ अवितथम् ५ भूतम् ६ । इति जटा- धरः ॥ तल्लक्षणम् । यथा, -- “यथार्थकथनं यश्च सर्व्वलोकसुखप्रदम् । तत् सत्यमिति विज्ञेयमसत्यं तद्विपर्य्ययम् ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे १६ अध्यायः ॥ * ॥ तदाकारा यथा, -- “सत्यञ्च समता चैव दमश्चैव न संशयः । अमात्सर्य्यं क्षमा चैव ह्रीस्तितिक्षानसूयता ॥ त्यागो ध्यानमथार्य्यत्वं धृतिश्च सततं दया । अहिंसा चैव राजेन्द्र सत्याकारास्त्रयोदश ॥” इति महाभारते राजधर्म्मः ॥ * ॥ तस्यापालने दोषो यथा, -- “कृत्वा शपथरूपञ्च सत्यं हन्ति न पालयेत् । स कृतघ्नः कालसूत्रे वसेद्देवचतुर्युगम् ॥ सप्तजन्मसु काकञ्च सप्तजन्मसु पेचकः । ततः शूद्रो महाव्याधी जन्मसप्त ततः शुचिः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४८ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “सत्येन लोकं जयति सत्यन्तु परमं तपः । यथाभूतप्रसादन्तु सत्यमाहुर्म्मनीषिणः ॥” इति कौर्म्मेउपविभागे १४ अध्यायः ॥ * ॥ तस्य प्रशंसा यथा, -- “सत्यमायास्यति हरिः सत्यं निष्कपटं वद । वद तत् स्वभयं त्यक्त्वा सत्यं ब्रूहि सुसंसदि ॥ वरं कूपशताद्वापी वरं वापीशतात् क्रतुः । वरं क्रतुशतात् पुत्त्रः सत्यं पुत्त्रशतात् किल ॥ नहि सत्यात् परो धर्म्मो नानृतात् पातकं परम

नहि मातुः परो बन्धुर्न गुरुर्मन्त्रदात् परः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते जन्मखण्डे ९५ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “तस्मात् सत्यं परं ब्रह्म सत्यमेव परं तपः । सत्यमेव परो यज्ञः सत्यमेव परं श्रुतम् ॥ सत्यं वेदेषु जागर्त्ति सत्यश्च परमं पदम् । कीर्त्तिर्यशश्च पुण्यश्च पितृदेवर्षिपूजनम् ॥ आद्यो विधिश्च विद्या च सर्व्वं सत्ये प्रतिष्ठितम् । सत्यं यज्ञस्तथा वेदा मन्त्रा देवाः सरस्वती ॥ व्रतचर्य्या तथा सत्यं ओङ्कारः सत्यमेव च । सत्येन वायुरभ्येति सत्येन तपते रविः ॥ सत्येनाग्निर्दहेन्नित्यं स्वर्गं सत्येन गच्छति । सत्येन चापः क्षिपति पर्जन्यो धरणीतले ॥ परेण सर्व्वदेवानां सर्व्वतीर्थावगाहनम् । सत्यस्य वचनाल्लोके सर्व्वमाप्नोत्यसंशयम् ॥ अश्वमेधसहस्रञ्च सत्यञ्च तुलया धृतम् । अश्वमेधसहस्राद्धि सत्यमेव विशिष्यते ॥ सत्येन देवाः प्रीयन्ते पितर ऋषयस्तथा । मनुष्याः सिद्धगन्धर्व्वाः सत्यात् सिद्धिमितो गताः ॥ अगाधे विपुले शुद्धे सत्यतीर्थे शुचिह्नदे । स्नातव्यं मनसा युक्तैः स्नानं तत् परमं स्मृतम् ॥ आत्मार्थे वा परार्थे वा पुत्त्रार्थे वापि मानवाः । अनृतं ये न भाषन्ते ते बुधाः स्वर्गगामिनः ॥ तस्मात् सत्यकृतं पञ्च तदनन्तफलं भवेत् ॥” इति वह्निपुराणे दानावस्थानिर्णयनामाध्यायः ॥ अपि च । “तडागशतदानेन यत् पुण्यं लभते नरः । ततोऽधिकञ्च लभते वापीदानेन निश्चितम् ॥ दशवापीप्रदानेन यत् फलं लभते नरः । ततोऽधिकञ्च लभते पुण्यं कन्याप्रदानतः ॥ दशकन्याप्रदानेन यत् फलं लभते नरः । ततोऽधिकञ्च लभते यज्ञ केन नराधिपः ॥ शतयज्ञेन लभते यत् पुण्यं पुण्यकृज्जनः । ततोऽधिकञ्च लभते पुत्त्रास्यदर्शनेन च ॥ दर्शने शतपुत्त्राणां यत् पुण्यं लभते नरः । तत् पुण्यं लभते नूनं पुण्यवान् सत्यपालनात् ॥ नहि सत्यात् परो धर्म्मो नानृतात् पातकं नरः । नहि गङ्गास्रमं तीर्थं न देवः केशवात् परः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ * ॥ अन्यच्च । “सत्यमूलं जगत् सर्व्वं सर्व्वं सत्ये प्रतिष्ठितम् । सिद्धं लभन्ते सत्येन ऋषयो वेदपारगाः ॥ सत्येन दीयते कन्या सत्यं जल्पन्ति ब्राह्मणाः । सत्यं वदन्ति राजानः सत्येन वसुधा धृता ॥ सत्येन गम्यते स्वर्गं मोक्षं सत्येन प्राप्यते । सूर्य्यस्तपति सत्येन सोमः सत्येन राजते ॥ यमः सत्येन हरति सत्येनेन्द्रो विराजते । वरुणश्च कुबेरश्च तौ च सत्ये प्रतिष्ठितौ ॥ तत् सत्यं मम नश्येत यद्यहं नागमे पुनः ॥” इति वाराहे मथुरामाहात्म्ये अन्धकतीर्थ- प्रभाववर्णननामाध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च ।

“सत्यं सन्तोव आस्तिक्यं तथा चेन्द्रियनिग्रहः । देवताभ्यर्च्चनं पूजा ब्राह्मणानां विशेषतः ॥ सत्यं भूतहितं वाक्यमस्तेयं स्वागतम्परम् । नियमाः पञ्च सत्याद्या बाह्यमाभ्यन्तरं द्विधा ॥” इति गारुडे ४९ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “येऽर्था धर्म्मेण ते सत्या येऽधर्म्मेण गतश्रियः । सत्यशौचं मनःशौचं शौचमिन्द्रियनिग्रहः ॥ सर्व्वभूतदया शौचं जलशौचञ्च पञ्चमम् । यस्य सत्यञ्च शौचञ्च तस्य स्वर्गो न दुर्ल्लभः ॥ सत्यं हि वचनं यस्य सोऽश्वमेधाद्विशिष्यते ॥” इति गारुडे ११३ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धा वृद्धा न ते ये न वदन्ति धर्म्मम् । नासौ धर्म्मो यत्र नो सत्यमस्ति नो तत् सत्यं यच्छलेनानुविद्धम् ॥ ब्राह्मणोऽपि मनुष्याणामादित्यश्चैव तेजसाम् । शिरोऽपि सर्व्वगात्राणां व्रतानां सत्यमुत्तमम् ॥” इति गारुडे ११५ अध्यायः ॥ ब्रह्म । यथा । यः सर्व्वज्ञः सर्व्ववित् यस्य ज्ञान- मयं तपः सर्व्वस्य वशी सर्व्वस्येशानः यः पृथिव्यां तिष्ठन् पृथिव्या अन्तरः सोऽकामयत बहुस्यां स ईक्षत तत्तेजोऽसृजत् सत्यं ज्ञान- मनन्तं ब्रह्म इत्याद्याः । इति श्रीभागवतदशम- स्कन्धीय ८७ अध्यायीयतृतीयश्लोकटीकायां श्रीधरस्वामी ॥ * ॥ अपि च । “अहमात्मा परं ब्रह्म सत्यं ज्ञानमनन्तकम् । विज्ञानमानन्दो ब्रह्म सत्तत्त्वमसि केवलम् ॥ नित्यं शुद्धं बुद्धियुक्तं सत्यमानन्दमद्वयम् । योऽसावादित्यपुरुषः सोऽसावहमणण्डतः । इति ध्यायन् विमुच्येत ब्रह्मणो भवबन्धनात् ॥” इति गारुडे ४९ अध्यायः ॥ तद्वैदिकपर्य्यायः । वट १ श्रत् २ सत्रा ३ अद्धा ४ इत्था ५ ऋतम् ६ । इति षट् सत्य- नामानि । इति वेदनिघण्टौ । ३ । १० ॥ सत्यं, [म्] व्य, प्रश्नः । स्वीकारः । इति- रत्नावली ॥ सत्यः, पुं, (सते हितः । सत् + यत् ।) श्रीरामः । यथा, -- “कौशल्यानन्दनः श्रीशः सत्यो दशमुस्त्रान्तकः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ विष्णुः । यथा, -- “औत्तमेऽप्यन्तरे विष्णुः सत्यैः सह स्यधोत्तमैः । सत्यायामभवत् सत्यः सत्यरूपो जनार्द्दनः ॥” इति कौर्न्मे ४८ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “सत्यव्रतं सत्यपरं त्रिसत्यं सत्त्यस्य योनिं निहितञ्च सत्त्य । सत्त्यस्य सत्यमृतसत्यनेत्रं सत्यात्मकं त्वां शरणं प्रपन्नाः ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे १ अध्यायः ॥ * ॥

पृष्ठ ५/२२६

“प्रतिश्रुतं सत्यं कृतमिति हृष्टाः प्रथमं सत्यत्वेन स्तुवन्ति सत्यव्रतमिति । सत्यं व्रतं सङ्कल्पो यस्य । सत्यं परं श्रेष्ठं प्राप्तिसाधनं यस्मिन् तम् । त्रिसत्यं त्रिष्वपि कालेषु सृष्टेः पूर्व्वं प्रलयानन्तरं स्थितिसमये च सत्यं अव्यभिचारेण वर्त्तमानम् । तत एवाहुः । सत्त्यस्य योनिमिति । सच्छब्देन पृथिव्यप्तेजांसि । त्यशब्देन वाय्वाकाशौ । एवं सच्च त्यश्च सत्त्यं भूतपञ्चकम् । तं सत्त्यमित्या- चक्षते इति श्रुतेः । तस्य योनिं कारणं अनेन सृष्टेः पूर्व्वं वर्त्तमानातोक्ता । तथा सत्त्ये तस्मि- न्नेव निहितं अन्तर्य्यामितया स्थितं अनेन स्थिति- समये च सत्यत्वमुक्तम् । तथा सत्त्यस्य सत्यं तस्यैव सत्त्यस्य सत्यं पारमार्थिकं नाशेऽपि अवशिष्यमानं रूपं अनेन प्रलयेऽप्यवधित्वेन सत्यत्वं दर्शितं एवं त्रिसत्यत्वमुपपादितम् । तथा ऋतसत्यनेत्रम् । ऋतञ्च सूनृता वाणी सत्यञ्च समदर्शनम् । तथा भगवता व्याख्यास्यमानत्वात् सत्यञ्च समदर्शनमिति ऋतञ्च सूनृता वाणी कविभिः परिकीर्त्तिता ॥ इति तयोर्नेत्रं नयन- साधनं नेतारं प्रवर्त्तकमिति यावत् । एवं सर्व्व- प्रकारेण सत्यात्मकं तां वयं शरणं प्रपन्ना इत्यर्थः ।” इति श्रौधरस्वामी ॥ * ॥ अश्वत्थवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नान्दीमुखश्राद्धदेवः । यथा, “इष्टिश्राद्धे क्रतुर्द्दक्षः सत्यो नान्दीमुखे वसुः । नैमित्तिके कालकामौ काम्येच धुरिलोचनौ ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ * ॥ (मुनिविशेषः । यथा, महाभारते । २ । ४ । १० । “असितो देवलः सत्यः सर्पमाली महाशिराः ॥” देवगणविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ७१ । १ -- २ “मन्वन्तरे तृतीयेऽस्मिन् उत्तमस्य प्रजापतेः । देवानिन्द्रानृषीन् भूपान् निबोध गदतो मम ॥ स्वधामानस्तथा देवा यथानामानुकारिणः । सत्याख्यश्च द्वितीयोऽन्यस्त्रिदशानां तथा गणः ॥”) तपोलोकादूर्द्ध्वलोकः । इति विश्वः ॥ अस्य विव- रणं सत्यलोकशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ सत्यकं, क्ली, सत्यङ्कारः । इति केचित् ॥ (सत्यमेव । स्वार्थे कन् ।) सत्यम् । तद्युक्ते त्रि ॥ (वृष्टि- वंशीयविशेषे, पुं, । यथा, भागवते । ९ । २४ । १३ । “अनमित्रसुतो योऽन्यः शिनिस्तस्य च सत्यकः ॥” सत्यङ्कारः, पुं, (सत्यस्य कार इति । कृ + घञ् । “कारे सत्यागदस्य ।” ६ । ३ । ७० । इति मुम् ।) अवश्यं मयैतत् क्रेतव्यमिति सत्या- करणम् । तत्पर्य्यायः । सत्यापनम् २ सत्या- कृतिः ३ । इत्यमरः ॥ सत्यापना ४ । इति वोपालितः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ६ । ७१ । “लेभिरे निधनन्तस्मात् सत्यङ्कारात् पदातयः ॥” सत्यङ्कारकृतः, त्रि, (सत्यङ्कारेण कृतः ।) अवश्यं मयेतत् क्र तष्यमिति सत्यं कृत्वा यद्देयम् । वायना इति भाषा । इति मिताक्षरा ॥ (यथा, याज्ञवल्क्यः । २ । ६१ । “सत्यङ्कारकृतं द्रव्यं द्विगुणं प्रतिपादयेत् ॥”)

सत्यतपाः, [स्] पुं, (सत्यं तपो यस्य ।) मुनि- विशेषः । स तु पुरा व्याध आसीत् ततस्तपः कृत्वा दुर्व्वाससो वरेण वेदादिसर्व्वशास्त्रज्ञो भूत्वा एतन्नामा बभूव । यथा, -- “तमस्थिशेषं व्याधन्तु क्षुधादुर्ब्बलतां गतम् । उवाच वेदाः साङ्गास्ते सरहस्यपदक्रमाः । ब्रह्मविद्यापुराणानि प्रत्यक्षाणि भवन्तु ते ॥ एवं प्रादाद्वरं तस्य दुर्व्वासा नाम चाकरोत् । भवान् सत्यतपा नाम ऋषिराद्यो भविष्यति ॥” इति वाराहे सत्यतपौपख्याननामाध्यायः ॥ सत्यधृतिः, पुं, (सत्या धृतिः ।) ऋषिविशेषः । यथा, -- “सरद्धतस्तु दायादमहल्या संप्रसूयते । शतानन्दं ऋषिश्रेष्ठं तस्यापि सुमहातपाः । तस्य सत्यधृतिर्नाम मुनिर्वेदस्य पारगः ॥” इति मात्स्ये ४८ अध्यायः ॥ (सत्यशीले, त्रि । यथा, रामायणे । २ । ८२ । ६ । “रामस्तथा सत्यधृतिः सतां धर्म्ममनुस्मरन् । नाजहात् पितुरादेशं शशी ज्योस्नामि- वोदितः ॥”) सत्यनारायणः, पुं, (सत्यो नारायणः ।) देवता- विशेषः । सत्यपीर इति भाषा । तस्य व्रतकथा यथा, -- “एकदा मुनयः सर्व्वे सर्व्व लोकहिते रताः । सुरम्ये नैमिषारण्ये गोष्ठीञ्चक्रुर्म्मनोरमाम् ॥ तत्रान्तरे महातेजा व्यासविष्यो महायशाः । सूतः शिष्यगणैर्युक्तः समायातो हरिं स्मरन् ॥ तमायान्तं समालोक्य सूतं शास्त्रार्थपारगम् । नेमुः सर्व्वे समुत्थाय शौनकाद्यास्तपोधनाः ॥ सोऽपि तान् सहसा भक्त्या मुनीन् परमवैष्णवान् ननाम दण्डवद्भूमौ सर्व्वधर्म्मविदांवरः ॥ वरासने महाबुद्विस्तैर्द्दत्ते मुनिपुङ्गवैः । उवास स सभामध्ये सर्व्वैः शिष्यगणैवृतः ॥ तत्रोपविष्टं तं सूतं शौनको मुनिसत्तमः । बद्धाञ्जलिरिमां वाचमुवाच विनयान्वितः ॥ शौनक उवाच । महर्षे सूत सर्व्वज्ञ कलिकाले समागते । केनोपायेन भगवन् हरिभक्तिर्भवेन्नृणाम् ॥ कलौ सर्व्वे भविष्यन्ति पापकर्म्मपरायणाः । वेदविद्याविहिनाश्च तेषां श्रेयः कथं भवेत् ॥ कलावन्नगतप्राणा लोकाः स्वल्पायुषस्तथा । निधनाश्च भविष्यन्ति नानापीडाप्रपीडिताः ॥ प्रयाससाध्यं सुकृतं शास्त्रेषु श्रूयते द्विज । तस्मात् केऽपि करिष्यन्ति कली न सुकृतं जनाः ॥ सुकृतेषु विनष्टेषु प्रवृत्ते पापकर्म्मणि । सवंशाः प्रलयं सर्व्वे गमिष्यन्ति दुराशयाः ॥ स्वल्पश्रमैरल्पवित्तैरल्पकालैश्च सत्तम ॥ यथा भवेन्महापुण्यं तथा कथय सूत नः ॥ यस्योपदेशतः पुण्यं पापं वा कुरुते जनः । स तद्भागी भवेन्मर्त्त्य इति शास्त्रेषु निश्चितम् ॥ पुण्योपदेशी सदयः कैतवैश्च विवर्ज्जितः । पापायनविरोधी च चत्वारः केशवोपमाः ॥

ज्ञानं संप्राप्य संसारे यः परेभ्यो न यच्छति । ज्ञानरूपी हरिस्तस्मै प्रसन्न इव नेक्षते ॥ ज्ञानरत्नैश्च रत्रैश्च परसन्तोषकृन्नरः । स ज्ञेयः सुकृतिर्नूनं नररूपधरो हरिः ॥ व्रतेन तपसा किंवा प्राप्यते वाञ्छितं फलम् । सर्व्वं तत् श्रोतुमिच्छामि कथयस्व महामते ॥ त्वमेव मुनिशार्दूल वेदवेदाङ्गपारगः । त्वदृते नहि वक्तान्यो यतस्त्वं व्यासशासितः ॥ सूत उवाच । धन्योऽसि त्वं मुनिश्रेष्ठ त्वमेव वैष्णवाग्रणीः । यतः समस्तलोकानां हितं वाच्छसि सर्व्वदा । शृणु शौनक वक्ष्यामि यत् त्वया श्रोतुमिष्यते ॥ नारदेनैवमुक्तः सन् भगवान् कमलापतिः । सुरर्षये यथैवाह तत् शृणुष्व समाहितः ॥ * ॥ एकदा नारदो योगी परानुग्रहकाङ्क्षया । पर्य्यटन् विविधान् लोकान् मर्त्त्यलोकमुपागतम् ॥ तत्र दृष्टा जनाः सर्व्वे नानादुःखसमन्विताः । नानायोनिसमुत्पन्नाः क्लिश्यन्ते पापकर्म्मभिः ॥ केनोपायेन चैतषां दुःखनाशो भवेद्ध्रुवम् । इति सञ्चिन्त्य मनसा विष्णुलोकं गतस्तदा ॥ तत्र नारायणं देवं शुक्लवणं चतुर्भुजम् । शङ्खचक्रधरं देवं वनमालाविभूषितम् ॥ दृष्ट्वा तं देवदेवेशं स्तोतुं समुपचक्रमे । नारद उवाच । नमस्ते वाङ्मनोऽतीतरूपायानन्तशक्तये । आदिमध्यान्तहीनाय निर्गुणाय गुणात्मने ॥ सर्व्वेषामादिभूताय भक्तानामार्त्तिनाशिने । श्रुत्वा स्तोत्रं ततो विष्णुर्नारदं प्रत्यभाषत ॥ श्रीभगवानुवाच । किमर्थमागतोऽसि त्वं किन्ते मनसि वर्त्तते । कथयस्व महाभाग तत् सर्व्वं कथयामि ते ॥ नारद उवाच । मर्त्त्यलोके जनाः सर्व्वे नानाशोकसमन्विताः । नानायोनिसमुत्पन्नाः पच्यन्ते पापकर्म्मणा ॥ तत् कथं शमयेन्नाथ लघूपायेन तद्वद । श्रोतुमिच्छामि तत् सर्व्वं कृपास्ति यदि ते मयि श्रीभगवानुवाच । साधु पृष्टं त्वया वत्स ! लोकानुग्रहकाम्यया । यत् कृत्वा मुच्यते मोहात् तत् शृणुष्व वदामि ते व्रतमस्ति महापुण्यं स्वर्गे च भुवि दुर्लभम् । तव स्नेहान्मया विप्र प्रकाशीक्रियतेऽधुना ॥ * ॥ सत्यनारायणस्यैतद्व्रतं सम्यग्विधानतः । कृत्वा सद्यः सुखं भुक्त्वा परत्र मोक्षमालभेत् ॥ तत् श्रुत्वा भगद्वाक्यं नारदः पुनरब्रवीत् ॥ किं फलं किं विधानञ्च कृतं केनेति वा व्रतम् । तत् सर्व्वं विस्तराद्ब्रूहि कदा कार्य्यं हि तद्- व्रतम् ॥ श्रीभगवानुवाच । दुःखशोकादिशमनं धनधान्यविवर्द्धनम् । सौभाग्यसन्ततिकरं सर्व्वत्र विजयप्रदम् ॥ यस्मिन् कस्मिन् दिने मर्त्त्यो भक्तिश्रद्धासमन्वितः सत्यनारायणं देवं यजेत्तुष्टो निशामुखे ॥

पृष्ठ ५/२२७

बान्धवैर्ब्राह्मणैश्चैव सहितो धर्म्मतत्परः । नैवेद्यं भक्तितो दद्यात् सपादं भक्ष्यमुत्तमम् ॥ रम्भाफलं घृतं क्षीरं गोधूमस्य च चूर्णकम् । अभावे शालिचूर्णं वा शर्करां वा गुडं तथा ॥ सपादसर्व्वभक्ष्याणि एकीकृत्य निवेदयेत् । विप्राय दक्षिणां दद्यात् कथां श्रुत्वा जनैः सह ॥ ततश्च बन्धुभिः सार्द्धं विप्रेभ्यः प्रतिपादयन् । प्रसादं भक्षयेत् भक्त्या नृत्यगीतादिकं चरेत् ॥ ततः स्तुत्वा गृहं गच्छेत् सत्यनारायणं स्मरन् । एवं कृते मनुष्याणां वाञ्छासिद्धिर्भवेद्ध्नुवम् ॥ विशेषतः कलियुगे नान्योपायोऽस्ति भूतले । कथामस्य प्रवक्ष्यामि कृतकृत्यो भवेत् द्विजः ॥ * ॥ कश्चित् काशीपुरे ग्रामे आसीद्विप्रश्च निर्द्धनः । क्षुधातृष्णाकुलो भूत्वा सततं भ्रमते महीम् ॥ दुःखितं ब्राह्मणं दृष्ट्वा भगवान् ब्राह्मणप्रियः । वृद्धब्राह्मणरूपः सन् पप्रच्छ द्विजमादरात् ॥ किमर्थंभ्रमसे विप्र ! महीं कृत्खाञ्च दुःखितः । तत् सर्व्वं श्रोतुमिच्छामि कथ्यतां यदि रोचते ॥ विप्र उवाच । ब्राह्मणोऽतिदरिद्रोऽहं भिक्षार्थं भ्रमते महीम् उपायं यदि जानासि कृपया कथय प्रभो ॥ वृद्ध उवाच । सत्यनारायणो देवो वाञ्छितार्थफलप्रदः । तस्य त्वं द्विजशार्द्दूल कुरुष्व व्रतमुत्तमम् ॥ यत् कृत्वा सर्व्वदुःखेभ्यो मुक्तो भवति मानवः ॥ विधानञ्च व्रतस्यास्य विप्रायाभाष्य यत्नतः । सत्यनारायणो वृद्धस्तत्रैवान्तरधीयत ॥ ततः प्रातः करिष्यामि व्रतं मनसि चिन्तितम् इति सञ्चिन्त्य विप्रोऽसौ रात्रौ निद्रां न चाल- भत् ॥ ततः प्रातः समुत्थाय सत्यनारायणव्रतम् । करिष्येऽहञ्च सङ्कल्प्य भिक्षार्थमगमद्द्विजः ॥ तस्मिन्नेव दिने विप्रः प्रचुरं प्राप्तवान् धनम् । तेनैव बन्धुभिः सार्द्धं सत्यस्य व्रतमाचरत् ॥ सर्व्वदुःखविनिर्म्मुक्तः सर्वसम्पत्समन्वितः । बभूव स द्विजश्रेष्ठो व्रतस्यास्य प्रभावतः । ततः प्रभृतिकालञ्च मासि मासि व्रतं कृतम् ॥ सूत उवाच । एवं नारायणस्येदं व्रतं कृत्वा द्विजोत्तमः । सर्वपापविनिर्मुक्तो दुर्ल्लभं मोक्षमाप्नुयात् ॥ व्रतञ्च तद्यथा विप्रः पृथिव्यां सञ्चरिष्यति । तदैतत् सर्वदुःखं हि तराणाञ्च विनश्यति ॥ एवं नारायणेनोक्तं नारदाय महात्मने । मयापि कथितं विप्र किमन्यत् कथयामि ते ॥” इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे सत्यनारायण- विप्रसंवादो नाम १ अध्यायः ॥ * ॥ शौनक उवाच । “तस्माद्विप्र व्रतं केन पृथिव्यां चरितं मुने । तत् सर्वं श्रोतुमिच्छामि श्रद्वास्माकं प्रजायते ॥ सूत उवाच । शृणुध्वं मुनयः सर्वे तस्माद्येन कृतं भुवि । एकदास द्विजवरो यथाविभवविस्तरेः ॥

बन्धुभिः स्वजनैः सार्द्धं व्रतं कर्त्तुं समुद्यतः । एतस्मिन्नेव काले तु काष्ठकेतुः समागतः । बहिः काष्ठञ्च संस्थाप्य विप्रस्य मन्दिरं ययौ ॥ तृष्णया पीडितात्मा स विप्रं दृष्ट्वा तथाविधम् । प्रणिपत्य द्विजश्रेष्ठं किमिदं क्रियते त्वया । कृते किं फलमाप्नोति विस्तराद्वद मे प्रभो ॥ विप्र उवाच । सत्यनारायणस्येदं व्रतं सर्व्वेप्सितप्रदम् । दुःखशोकादिशमनं सर्वत्र विजयप्रदम् ॥ धनादिसन्ततिकरं सर्वेषामीप्मितप्रदम् । यस्य प्रसादान्मे सर्वं धनधान्यादिकं महत् ॥ ततस्तु स व्रतं ज्ञात्वा काष्ठकर्त्तातिहर्षितः । पपौ जलं प्रसादञ्च भुक्त्वा तन्नगरं ययौ ॥ सत्यनारायणं देवं चिन्तयन् स्थिरमानसः । काष्ठं विक्रीय नगरे प्राप्स्यते चाद्य यद्धनम् । तेनैव सत्यदेवस्य व्रतमद्य करोम्यहम् ॥ इति सञ्चिन्त्य मनसा काष्ठं कृत्वा तु मस्तके । जगाम नगरे रम्य धनिनां यत्र सस्थितिः । तद्दिने काष्ठमूलञ्च द्विगुणं प्राप्तवानसौ ॥ ततः प्रसन्नहृदयः सुपक्वकदलीफलम् । शर्कराञ्च घृतं दुग्धं गोधूमस्य च चूर्णकम् ॥ प्रत्येकन्तु सपादञ्च गृहीत्वा गृहमाययौ । ततो बन्धून् समाहूय चकार विधिना व्रतम् ॥ तद्व्रतस्य प्रसादेन धनपुत्त्रान्वितोऽभवत् । इह लोके सुखं भुक्त्वा चान्ते सत्यपुरं ययौ ॥” इति श्रीस्कन्दपुराणं रेवाखण्डे सत्यनारायण- कथायां विप्रकाष्ठकेतुसंवादो नाम २ अध्यायः ॥ सूत उवाच । “पुनरन्यत् प्रवक्ष्यामि शृणुध्वं मुनिसत्तमाः । आसीदुल्कामुखो नाम नृपतिर्ब्बलिनां वरः ॥ जितेन्द्रियः सत्यवादी ययौ देवालयं प्रति । दिने दिने धनं दत्त्वा द्विजान् सन्तोषयेत् सुधीः भार्य्या तस्य प्रमुग्धा च सरोजवदना सती । सस्मितास्या शरदिन्दुं सकटाक्षं च बिभ्रती ॥ काञ्चीञ्च बिभ्रती श्यामा मालतीमाल्यभूषिता भद्रशीला व्रतं सत्यं सिन्धुतीरेऽकरोन्मुने ॥ एतस्मिन्नन्तरे नत्र साधुः कोऽपि समागतः । बाणिज्यार्थं बहुधनै रत्नाद्यैः परिपूरितः ॥ नावं संस्थाप्य तत्तीरे जगाम तत्तटं प्रति । दृष्ट्वा तत्र व्रतं सम्यक् पप्रच्छ विनयान्वितः ॥ साधुरुवाच । किमिदं कुरुषे राजन् भक्तियुक्तेन चेतसा । प्रकाशं कुरु तत् सर्वं श्रोतुमिच्छामि सम्प्रति ॥ राजोवाच । पूजनं क्रियते साधो विष्णोरतुलतेजसः । व्रतञ्च स्वजनैः सार्द्धं पुत्त्रादिप्राप्तये मया ॥ प्रत्युवाच ततो नत्वा राजानं मधुरं वचः । सत्यं कथय मे राजन् व्रतमेतत् करोम्यहम् ॥ ममापि सन्ततिर्नास्ति सत्यमेतत् सुतव्रतम् । ततो निवृत्त्य बाणिज्यात् सानन्दं गृहमागतः ॥ भार्य्यायै कथित सर्व्वं व्रतञ्च सन्ततिप्रदम् । तदा व्रतं करिष्यामि यदा मे सन्ततिर्भवेत् ॥

यत्किञ्चिद्दिवसे तस्य भार्य्या लीलावती सती । गर्भयुक्तानन्दचित्ताभवद्धर्म्मपरायणा ॥ पूर्णे गर्भे ततो जाता बालिका चातिनिर्म्मला । दिने दिने वर्द्धमाना शुक्लपक्षे यथा शशी ॥ ततो बणिक् सुतायाश्च जातकर्म्मादिकञ्चरन् । नाम्ना कलावती चेति तन्नामकरणं कृतम् ॥ ततो लीलावती प्राह स्वामिनं मधुरं वचः । न करोषि किमर्थं वा पुरा यच्च प्रतिश्रुतम् ॥ विवाहसमयेऽप्यस्याः करिष्यामि व्रतं प्रिये । इति भार्य्यां समाश्वास्य जगाम नगरं प्रति ॥ ततः कलावती कन्या वर्द्धिता पितृवेश्मनि । दृष्ट्वा कन्यां ततः साधुर्नगरे बन्धुभिः सह । मन्त्रयित्वा द्रुतं दूतं प्रेरयित्वा स धर्म्मवित् । विवाहार्थञ्च कन्याया वरं श्रेष्ठं विचारयन् ॥ तेनाज्ञप्तश्च दूतोऽसौ काञ्चनं नगरं ययौ । तस्मादेकं बणिक्पुत्त्रं समादायागतो हि सः ॥ दृष्ट्वा तं सुन्दरं बालं बणिक्पुत्त्रं गुणान्वितम् । ज्ञातिभिर्बन्धुभिः सार्द्धं परितुष्टेन चेतसा ॥ दत्तवान् साधुराहूय कन्यां विधिविधानतः । ततो भाग्यवशात्तेन विस्मृतं व्रतमुत्तमम् ॥ विवाहसमयेऽप्यस्यास्तेन रुष्टोऽभवद्विभुः ॥ ततः कालेन कियता निजधर्म्मविशारदः । बाणिज्यार्थं गतः शीघ्रं जामात्रा सहितो बणिक् ॥ रत्नसारपुरे रम्ये गत्वा सिन्धुसमीपतः । बाणिज्यं कुरुते साधुर्जामात्रा श्रीमता सह ॥ पुरीं निर्म्माय नगरे चन्द्रकेतोर्नृपस्य च । एतस्मिन्नेव काले तु सत्यनारायणः प्रभुः ॥ भ्रष्टप्रतिज्ञमालोक्य शापं तस्मै प्रदत्तवान् । अद्यप्रभृति कालञ्च महादुःखं भविष्यति ॥ तस्मिन्नेव दिने राज्ञो धनमादाय तस्करः । तेनैव वर्त्मना यातः पृष्ठदेशं विलोकयन् ॥ तत्पश्चाद्धावकान् दूतान् दृष्ट्वा भीतेन चेतसा । धनं संस्थाप्य तत्रैव गतः शीघ्रमलक्षितः ॥ ततो दूताः सगायाता यत्रास्ते सज्जनो बणिक् ॥ दृष्ट्वा नृपधनं तत्र बद्ध्वा दूता बणिक्सुतौ ॥ हषयुक्ता धावमाना ऊचुर्नृपसमीपतः । तस्करौ द्वौ समानीतौ विलोक्याज्ञापय प्रभो ॥ ते नृपाज्ञां समदाय दृढं बद्ध्वा तु तावुभौ । स्थापितौ द्वौ महादुर्गे कारागरेऽविचारयन् ॥ सूत उवाच । मायया सत्यदेवस्य न श्रुतञ्च तयोर्वचः । ततस्तयोर्धनं यच्च गृहीतं चन्द्रकेतुना ॥ तच्छापाच्च तयोर्गेहे भार्य्या च दुःखिताभवत् । चौरेणापहृतं सर्व्वं गृहे यच्च स्थितं धनम् ॥ आधिव्याधिसमायुक्ता क्षुत्पिपासातिपीडिता । अन्नचिन्तापरा भूत्वा भ्रमते च गृहे गृहे । ततः कलावती कन्या बभ्राम प्रतिवासरे ॥ एकस्मिन् दिवसे रात्रौ क्षुधार्त्ता द्विजमन्दिरम् । गत्वापश्यद्व्रतं तत्र सत्यनारायणस्य सा ॥ उपविश्य कथां श्रुत्वा वरं प्रार्थयती मुदा । प्रसादभक्षणं कृत्वा ययौ रात्रौ गृहं प्रति ॥

पृष्ठ ५/२२८

ततो लीलावती कन्यां भर्त्सयामास तां भृशम् । पूत्रि । रात्रौ स्थिता कुत्र किन्ते मनसि वत्तते ॥ द्विजालये व्रतं भातर्दृष्टं वाञ्छितसिद्धिदम् ॥ तत् श्रुता कन्यकावाक्यं व्रतं कर्त्तुं समुद्यता । ससुता सा बणिग्भार्य्या सत्यनारायणस्य च ॥ व्रतं चक्रे च वै साध्वी बन्धुभिः स्वजनैः सह । भर्त्तृजामातरौ क्षिप्रमागच्छेतां ममाश्रमम् ॥ इति देवं वरं याचे सत्यदेवं पुनः पुनः । अपराधन्तु भर्त्तुर्म्मे जामातुः क्षन्तुमर्हसि ॥ व्रतेन तस्यास्तुष्टोऽसौ सत्यनारायणः प्रभुः । दर्शयामास स्वप्नं हि चन्द्रकेतुं नृपोत्तमम ॥ वन्दिनौ मोचय प्रातर्बणिजौ नृपसत्तम् ! । देयं धनञ्च तत् सर्व्वं विधिना द्विगुणीकृतम् ॥ नो चेत् त्वां नाशयिष्यामि सराज्यधनपुत्त्रकम् । एवमाभाष्य राजानं ध्यानगम्योऽभवत् प्रभुः ॥ ततः प्रभातसमये राजा च स्वजनैः सह । उपविश्य सभामध्ये प्राह दूतजनं प्रति ॥ बद्धौ महाजनौ शीघ्रं मोचयध्वं बणिक्सुतौ । इति राज्ञो वचः श्रुत्वा मोचयित्वा महाजनौ ॥ समानीय नृपस्याग्रे प्रोचुश्च विनयान्विताः । आनितौ द्वौ बणिक्पुत्त्रौ मुक्तौ निगडबन्धनात् ॥ ततो महाजनौ नत्वा चन्द्रकेतुं नृपोत्तमम् । स्मृत्वा च पूर्व्ववृत्तान्तं विस्मयाद्भयविह्वलौ ॥ राजा बणिक्सुतौ वीक्ष्य प्रोवाच सादरं वचः । दैवात् प्राप्तं महत् कष्टमिदानीं नास्ति ते भयम् ॥ इदानीमेव मुक्तस्त्वं क्षुरकर्म्मादिकञ्चर ॥ ततो नृपवरः श्रीमान् स्वर्णरत्नविभूषणैः । अलङ्कृत्य बणिक्पुत्त्रौ वचसाप्रीणयद्भृशम् । पुरानीतञ्च यद्द्रव्यं द्विगुणीकृत्य दत्तवान् ॥ प्रोवाच तौ ततो राजा गच्छ साधो निजा- श्रमम् । राजानं प्रणिपत्याह गन्तव्यं त्वत्प्रसादतः ॥ यात्रां कृत्वा ततः साधुर्म्मङ्गलाचारपूर्व्विकाम् । ब्राह्मणेभ्यो धनं दत्त्वा सहर्षो नगरं ययौ ॥ कियद्दूरे गते साधौ सत्यनारायणः प्रभुः । जिज्ञासां कृतवान् साधो किमस्ति तरणौ तव ॥ ततो महाजनो मत्तो हेलया च प्रहस्य च । कथं पृच्छसि भो दण्डिन ! मुद्रां किं लब्धु- मिच्छसि ॥ लतापत्रादिकञ्चैव वर्त्तते तरणौ मम । निष्ठुरञ्च वचः श्रुत्वा सत्यं भवतु ते वचः ॥ एवमुक्त्वा गतः शीघ्र दण्डी तस्य समीपतः । कियद्दूरे ततो गत्वा स्थितः सिन्धुसमीपतः ॥ गते दण्डिनि साधुश्च कृतनित्यक्रियस्तदा । उत्थितस्तरणीं दृष्ट्वा विस्मयं परमं ययौ ॥ लतापत्रादिकं दृष्ट्वा मूर्च्छितो न्यपतद्भुवि । लब्धसंज्ञो बणिक्पुत्रस्ततश्चिन्तापरोऽभवत् ॥ श्वश्रुरं दुहितुः कान्तो वचनञ्चेदमब्रवीत् ॥ जामातोवाच । किमथे कुरुते शोकं शापादेतच्च दण्डिनः । शक्यते तेन सर्व्वं हि कर्त्तुं हर्त्तुं न संशयः ॥ ततस्तच्छरण यामो वाञ्छितार्थो भविष्यति ।

जामातुश्च वचः श्रुत्वा तत्सकाशं गतस्तदा ॥ दृष्ट्वा च दण्डिनं भक्त्या नत्वा प्रोवाच सादरम् । क्षमस्व चापराधं मे यदुक्तं तव सन्निधौ ॥ मया दुरात्मना देव मुग्धोऽहं तव मायया । यदुक्तं तद्वचो नाथ दुष्टं मे क्षन्तुमर्हसि ॥ यतः परक्र्ताः सर्वे क्षमासारा हि साधवः । पुनः पुनस्ततो नत्वा रुरोद शोकविह्वलः ॥ तमुवाच ततो दण्डी विलपन्तं विलोक्य च । मा रोदीः शृणु मे वाक्यं मम पूजापराङ्मुखः ॥ मामवज्ञाय दुर्बुद्धे ! लब्धं दुःस्नं मुहुर्मुहुः । तत् श्रुत्वा भगवद्धाक्यं स्तुतिं कर्त्तुं समुद्यतः ॥ साधुरुवाच । त्वन्मायामोहिताः सर्व्वे ब्रह्माद्यास्त्रिदिवौकसः । न जानन्ति गुणं रूपं तवाश्चर्य्यमिदं प्रभो ॥ मूढोऽहं त्वां कथं जाने मोहितस्तव मायया । प्रसीद पूजयिष्यामि यथाविभवविस्तरैः ॥ पुत्त्रं वित्तञ्च मच्चित्तं पाहि मां शरणागतम् ॥ श्रुत्वा भक्तियुतं वाक्यं परितुष्टो जनार्द्दनः । वरञ्च वाञ्छितं दत्त्वा तत्रैवान्तरधीयत ॥ ततोऽसौ नावमारुह्य दृष्ट्वा रत्नादिपूरिताम् । कृपया सत्यदेवस्य यत् फलं वाञ्छितं मम ॥ इत्युक्त्वा स्वजनैः सार्द्धं पूजां कृत्वा यथाविधि । हर्षेण महता साधुः प्रयाणं चाकरोत् द्विजः ॥ नावं संयोज्य वेगेन स्वदेशमगमत्तदा ॥ ततो जामातरं प्राह पश्य वत्स पुरीं मम । दूतञ्च प्रेरयामास निजवित्तस्य रक्षकम् ॥ ततोऽसौ नगरं गत्वा साधुभार्य्यां विलोक्य च । उवाच वाञ्छितं वाक्यं नत्वा बद्धाञ्जलिस्तदा ॥ निकटे नगरस्यैव जामात्रा सहितो बणिक् । आगतौ बन्धुवर्गैश्च धनैर्बहुविधैस्तथा ॥ श्रुत्वा दूतमुखाद्वाक्यं महाहर्षयुता सती । सत्यपूजां ततः कृत्वा प्रोवाच तनुजां प्रति । व्रजामि शीघ्रमागच्छ साधुसन्दर्शनाय च ॥ इति मातृवचः श्रुत्वा व्रतं कृत्वा समाप्य च । प्रसादं संपरित्यज्य गता सा च पतिं प्रति ॥ तेन रुष्टः सत्यदेवो भर्त्तारं तरणीन्तथा । संहृत्य च धनैः सार्द्धं जले तस्मिन् समर्पयत् ॥ ततः कलावतीकन्या नालोक्य बणिजं पतिम् । शोकेन महता तत्र रुदन्ती चापतद्भुवि ॥ दृष्ट्वा तथाविधां कन्यां न दृष्ट्वा तत्पतिं तरीम् । भीतेन महता साधुः किमाश्चर्य्यमिदं महत् ॥ विचिन्त्यमानास्ते सर्व्वे बभूबुस्तरिवाहकाः । ततो लीलावती साध्वी दृष्ट्वा तद्विह्वला सती । विललापातिदुःखेन भर्त्तारञ्चे दमब्रवीत् ॥ इदानीं नौकया सार्द्धमदृश्योऽभूदलक्षितम् । न जाने केन दैवेन हेलया वापहारितम् ॥ सत्यदेवस्य माहात्म्यं किं ज्ञातुं नहि शक्यते । इत्युक्त्वा विललापाथ तत्रस्या स्वजनैः सह ॥ ततो लीलावती कन्यां क्रोडे कृत्वा रुरोद च । ततः कलावती कन्या नष्टे स्वामिनि दुःखिता ॥ गृहीत्वा पादुक्रां तस्य अनुगन्तुं मनो दधे । कन्यायाश्चरितं दृष्ट्वा सभार्य्यः सुजनो बणिक् ॥

अतिशोकेन सन्तप्तश्चिन्तयामास धर्म्मवित् ॥ हृतो हि सत्यदेवेन जामाता सत्यमायया । सत्यपूजां करिष्यामि यथाविभवविस्तरैः ॥ इति सर्व्वान् समाहूय कथितञ्च मनोरथम् । भत्वा च दण्डवद्भूमौ सत्यदेवं पुनः पुनः ॥ ततस्तुष्टः सत्यदेवो गगनाद्वणिजं प्रति । जगाद वचनञ्चेदं नैवेद्यमवमन्य च । आगता स्वामिनं द्रष्टुमतोऽदृश्योऽभवत् प्रभुः ॥ गृहं गत्वा प्रसादञ्च भुक्त्वा चायाति सा पुनः । लब्धभर्त्तृसुखा साधो भविष्यति न संशयः ॥ ततश्च प्राणदं वाक्यं श्रुत्वा गगनमण्डलात् । क्षिप्रं तदा गृहं गत्वा प्रसादं प्रतिभूज्य च ॥ अपश्यत् पुनरागत्य पतिं नावं जनैः सह । ततः कलावती तुष्टा जगाद पितरं प्रति ॥ एहि तात गृहं याहि विलम्बं कुरुषे कथम् । तत् श्रुत्वा कन्यकावाक्यं सन्तुष्टोऽभूद्धणिकसुतः पूजनं सत्यदेवस्य कृत्वा विधिविधानतः । धनैर्बन्धुगणैः सार्द्धं जगाम निजमन्दिरम् ॥ पौर्णमास्याञ्च संक्रान्त्यां पूजां कृत्वा यथाविधि । इह लोके सुखं भुक्त्वा चान्ते सत्यपुरं ययौ ॥” इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे श्रीसत्यनारा- यण कथायां बणिक्साधुमोक्षवर्णनो नाम ३ अध्यायः ॥ * ॥ सूत उवाच । “अथ चान्यत् प्रवक्ष्यामि शृणुध्वं मुनिसत्तमाः । आसीद्वंशध्वजो राजा प्रजापालनतत्परः ॥ प्रसादं सत्यदेवस्य त्यक्त्वा दुःखमवाप सः । एकदा स यनं गत्वा हत्वा च विविधान् मृगान् आगत्य वटमूले च दृष्ट्वा सत्यस्य पूजनम् । गोपाः कुर्व्वन्ति सन्तुष्टा भक्तियुक्ताः सबान्धवाः राजा दृष्ट्वा तु दर्पेण नागतो न ननाम सः । ततो गोपगणाः सर्व्वे प्रसादं नृपसन्निधौ ॥ संस्थाप्य पुनरागत्य भुक्त्वा सर्व्वे यथेप्सितम् । ततः प्रसादं संत्यज्य राजा दुःखमवास सः ॥ तस्य पुत्त्रशतं नष्टं धनधान्यादिकञ्च यत् । सत्यदेवेन तत् सर्व्वं नाशितं मम निश्चितम् ॥ अतस्तत्रैव गच्छामि यत्र देवस्य पूजनम् । मनसेति विनिश्चित्य ययौ गोपालसन्निधिम् ॥ ततोऽसौ सत्यदेवस्य पूजां गोपगणैः सह । भक्तिश्रद्धान्वितो भूत्वा चकार विधिवन्नृपः ॥ सत्यदेवप्रसादेन धनपुत्त्रान्वितोऽभवत् । इह लोके सुखं भुक्त्वा चान्ते विष्णुपरं ययौ ॥ य इदं कुरुते सत्यव्रतं परमदुर्लभम् । शृणोति च कथां पुण्यां भक्तिमुक्तिफलप्रदाम् ॥ धनधान्यादिकं तस्य भवेत् सत्यप्रसादतः । दरिद्रो लभते वित्तं बद्धो मुच्येत बन्धनात् ॥ भीतो भयात् प्रमुच्येत सत्यमेतन्न संशयः । ईप्सितञ्च फलं भुक्त्वा चान्ते सत्यपुरं व्रजेत् ॥ इति वः कथितं विप्राः सत्यनारासणव्रतम् । यत् कृत्वा सर्व्वदुःखेभ्यो मुक्तो भवति मानवः ॥ विशेषतः कलियुगे सत्यपूजाकथाफलम् । सत्यनारायणं केचित् सत्यदेवं तथापरे ॥

पृष्ठ ५/२२९

नानारूपधरो भूत्वा सर्व्वेषामीप्सितप्रदः । भविष्यति कलौ सत्यव्रतरूपी सनातनः ॥ य इदं पठते नित्यं शृणोति मुनिसत्तमाः । तस्य नश्यन्ति पापानि सत्यदेवप्रसादतः ॥” इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे सत्यनारायण- कथानाम ४ अध्यायः ॥ * ॥ इति श्रीसत्यनारा- यणव्रतकथा समाप्ता ॥ क्वचित् पुस्तके अध्याय- नाम नास्ति । क्वचित् भविष्यपुराणे इति कृत्वा एतत्कथा लिखिता ॥ * ॥ अथ सत्यनारायण पूजापद्धतिः । आदौ स्वस्तिवाचनपूर्व्वकं सङ्कल्पं कुर्य्यात् । अद्येत्यादि अमुकतिथौ रात्रौ अर्मुकगोत्रः श्रीअमुकदेवशर्म्मा अमुककामः गश्चेशादिदेवतापूजापूर्व्वकश्रीसत्यनारायणपूज- नकथाश्रवणमहं करिष्ये । ततः सूक्तं पठेत् । तत आसनशुद्ध्यादिकं कृत्वा गणेशादिदेवत्रा- नवग्रहदिक्पालान् पूजयेत् । लक्ष्मीसरस्वत्या- दिपुरुषानादिपुरुषश्रीरामलक्ष्मणपूजां कृत्वा यवतिलैः सत्यनारायणमावाहयेत् । प्रणवव्या- हृतीः समुच्चार्य्य भगवन् सत्यनारायण इहागच्छ इहागच्छ इह तिष्ठ इह तिष्ठ मम पूजां गृहाण इत्यादिना आवाह्य पुष्पं गृहीत्वा ध्यायेत् । “ध्यायेत् सत्यं गुणातीतं गुणत्रयसमन्वितम् । लोकनाथं त्रिलोकेशं पीताम्बरधरं हरिम् ॥ इन्दीवरदलश्यामं शङ्खचक्रगदाधरम् । नारायणं चतुर्ब्बाहुं श्रीवत्सपदभूषितम् । गोविन्दं गोकुलानन्दं जगतः पितरं गुरुम् ॥” इति ध्यात्वा एतत् पाद्यं सत्यनारायणाय नमः । अर्ध्यमन्त्रस्तु । “व्यक्ताव्यक्तस्वरूपाय हृषीकपतये नमः । मया निवेदितो भक्त्या अर्घ्योऽयं प्रतिगृह्य- ताम् ॥” एषोऽर्घ्यः श्रीसत्यनारणाय नमः । पुष्पा- ञ्जलिं गृहीत्वा । “नमस्ते विश्वरूपाय शङ्खचक्रधराय च । पद्मनाभाय देवाय हृषीकपतये नमः । नमोऽतन्तस्वरूपाय त्रिगुणात्मविभासिने ॥” नैवेद्यं गृहीत्वा । “त्वदीयं वस्तु गोविन्द तुभ्यमेव समर्पितम् । गृहाण सुमुखो भूत्वा प्रसीद पुरुषोत्तम ॥” ततः अञ्जलिं बद्ध्वा पठेत् । “अच्युतं पुण्डरीकाक्षं नृसिंहं दैत्यसूदनम् । हृषीकेशं जगन्नाथं वागीशं वरदायकम् ॥ गुणत्रयं गुणातीतं गोविन्दं गरुडघ्वजम् । जनार्द्दनं जनानन्दं जानकीवल्लभं जयम् ॥ प्रणमामि सदा सत्यनारायणमतः परम् दुर्गमे विषमे घोरे शत्रुभिः परिपीडिते ॥ विविधापत्सु दुष्टेषु तथान्ये ष्वपि यद्भयम् । नामान्येतानि सङ्कीर्त्त्यं ईप्सितं फलमाप्नुयात् ॥ सत्यनाराणं देवं वन्देऽहं कामदं शुभम् । लीलया च ततं विश्वं येन तस्मै नमो नमः ॥” ततो दक्षिणान्दद्यात् । अच्छिद्रावधारणं कुर्य्यात् । इति सत्यनारायणपूजापद्धतिः ॥

सत्यपुरं, क्ली, (सत्यं पुरम् ।) विष्णुलोकः । यथा, “ईप्सितञ्च फलं भुक्त्वा चान्ते सत्यपुरं वसेत् । इति वः कथितं विप्राः सत्यनारायणव्रतम् ॥” इति स्कन्दपुराणीयसत्यनारायणव्रतकथा ॥ सत्यफलः, पुं, (सत्यं फलं यस्य ।) विल्ववृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सत्यभामा, स्त्री, कृष्णपत्नीभेदः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ सा च श्रीकृष्णस्याष्टमहिष्यन्तर्गत- महिषीविशेषः । यथा, -- अष्टौ महिष्पस्ताः सर्व्वा रुक्मिण्याद्या महा- त्मनः । रुक्मिणी सत्यभामा च कालिन्दी च शुचि- स्मिता ॥ मित्रविन्दा जाम्बवती नाग्नजिती सुलक्षणा । सुशीला नाम तन्वङ्गी महिष्यश्चाष्टमाः स्मृताः ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डे ६९ अध्यायः ॥ सत्यभारतः, पुं, (सत्यं भारतं यस्य ।) वेदव्यासः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सत्ययुगं, क्ली, (सत्यं युगम् ।) चतुर्युगानां प्रथम- युगम् । यथा, -- “कृतं सत्ययुगं त्रेताग्नायी द्वापरयज्ञियौ । कलिर्झर्झरकः कर्म्मयुगं पापन्तु पातकम् ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ * ॥ तस्य कृतनामकारणं यथा, -- “तदुपाधिकृतः कालो ब्रह्मणो जन्ममृत्युकृत् । शतसंवत्सरे ब्रह्मा लयं प्राप्नोति हि त्वयि ॥ लयान्ते तन्नाभिमध्यादुत्थितः सृजति प्रभुः । ततः कृतयुगान्तेऽहं कालं सद्धर्म्मपालकम् ॥ कृतकृत्याः प्रजा यत्र तन्नाम्ना मां कृतं विदुः ॥” इति कल्किपुराणे १९ अध्यायः ॥ * ॥ तद्धर्म्मा यथा, -- “धर्म्मश्चतुष्पादमवत् कृते पूर्णे जगत्त्रयम् । देवा यथोक्तफलदाश्चरन्ति भुवि सर्व्वतः ॥ सर्व्वशस्या वसुमती हृष्टपुष्टजनावृता । शाठ्यचौर्य्यानृतैर्हीना आधिव्याधिविवर्ज्जिता ॥ विप्रा वेदविदह् सुमङ्गलयुता नार्य्यस्तु चर्य्याव्रतैः पूजाहोमपराः पतिव्रतधरा यागोद्यताः क्षक्षियाः । वैश्या वस्तुषु धर्म्मतो विनिमयैः श्रीविष्णुपूजापराः शूद्रास्तु द्विजसेवनाद्धरिकथालापाः सपर्य्या- पराः ॥” इति कल्किपुराणे २८ अध्यायः ॥ * ॥ तद्युगमानं यथा, “चत्वारि त्रीणि द्वे चैकं कृत्यादिषु यथाक्रमम् संख्यातानि सहस्राणि द्विगुणानि शतानि च ॥” इति श्रीभागवते १२ स्कन्धे ४ अध्याये २ श्लोक- टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ तस्योत्पत्त्यादिर्यथा । वैशाखशुक्लपक्षे तृतीयायां रविवारे सत्य- युगोत्पत्तिः । तत्रावतारचतुष्टयं मत्स्यकूर्म्म- वराहनृसिंहाः । पूर्णं पुण्यम् । पापं नास्ति ।

कुरुक्षेत्रं तीर्थम् । ग्रहांशो ब्राह्मणः । मज्जा- गताः प्राणाः । इच्छामृत्युः । एकविंशति- हस्तपरिमितो मानवदेहः । लक्षवर्षं परमायुः । सुवर्णनिर्म्मितभोजनपात्रम् । सत्ययुगाब्दाः १७२८००० । सत्ययुगस्य राजा बलिः वेणः मान्धाता पुरोरवा धुन्धुमारिकः कार्त्तवीर्य्यः एते षट् चक्रवर्त्तिनः ॥ सत्ययुगस्य लक्षणम् । “सत्यधर्म्मरतो नित्यं तीर्थानाञ्च सदाश्रयम् । नन्दन्ति देवताः सर्व्वाः सत्ये सत्यपरा नराः ॥” तत्र तारकब्रह्मनाम यथा, -- “नारायणपरा वेदा नारायणपराः क्षराः । नारायणपरा मुक्तिर्नारायणपरा गतिः ॥” इति मुद्राङ्कितपञ्जिकातः संगृहीतम् ॥ सत्ययुगाद्या, स्त्री, (सत्ययुगस्य आद्या तिथि- रित्यर्थः ।) कृतयुगारम्भकतिथिः । सा तु वैशाखुशुक्लतृतीया । तद्विवरणं युगाद्याशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ सत्ययौवनः, पुं, (सत्यमेव यौवनमिव यस्य ।) विद्याधरः । इति जटाधरः ॥ सत्यरतः, पुं, (सत्ये रतः ।) सत्यव्रतराजपुत्त्रः । यथा, -- “त्रिधन्वनः सुतो जातस्त्रय्यारुण इति स्मृतः । तस्य सत्यव्रतो नाम तस्मात् सत्यरतः स्मृतः ॥ तस्य पुत्त्रो हरिश्चन्द्रो हरिश्चन्द्राच्च रोहितः ।” इति मात्स्ये १२ अध्यायः ॥ सत्यलोकः, पुं, (सत्यो लोकः ।) सप्तलोकान्तर्गत- लोकविशेषः । यथा, -- “षड्गुणेन तपोलोकात् सत्यलोको विराजते । अपुनर्मारका यत्र ब्रह्मलोको हि स स्मृतः ॥” इति विष्णुपुराणे २ अंशे ७ अध्यायः ॥ जनलोकापेक्षयैव षड्गुणेन द्वादशकोट्युच्छ्रा- येण तपोलोकानन्तरं सत्यलोकः । न तु तपो- लोकात् षड्गुणेनेति मन्तव्यम् । तथा सत्यष्ट- चत्वारिंशत्कोट्युच्छ्रायत्वेन ब्रह्माण्डे तस्याव- काशाभावात् । सूर्य्याण्डगोलयोरन्तःकोट्यः स्युः पञ्चविंशतिरिति शुकोक्तेः । सत्यलोक एव कक्षा- भेदेन ब्रह्मधिष्ट्यात् परं वैकुण्ठलोकादि ज्ञेयम् । एवञ्च भूतलादूर्द्ध्वं पञ्चदशलक्षोत्तरास्त्रयोविं- शतिः कोट्यो भवन्ति । सत्यलोकादूर्द्ध्वञ्च पञ्च- दशलक्षोनकोटिद्वयादण्डकटाह इति ज्ञेयम् । अपुनर्मारकाः पुनर्म्मृत्युशून्याः । इति तट्टीका ॥ सत्यवचाः, [स्] पुं, (सत्यं वचो यस्य ।) ऋषिः । इत्यमरः ॥ सत्यवादिनि, त्रि ॥ सत्यवती, स्त्री, (सत्यमस्त्यस्येति । सत्य + मतुप् । मस्य वः । ङीप् ।) व्यासमाता । तत्पर्य्यायः । काली २ योजनगन्धा ३ गन्धकाली ४ झषो- दरी ५ व्यासमाता ६ सत्या ७ चित्राङ्गदप्रसुः ८ विचित्रवीर्य्यसूः ९ कस्त्रा १० दासेयी ११ दास- नन्दिनी १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । १ । ३ । २१ । “ततः सप्तदशे जातः सत्यवत्यां पराशरात् । चक्रे वेदतरोः शाखा दृष्ट्वा पुंसोऽल्पमेधसः ॥”)

पृष्ठ ५/२३०

नारदपत्नी । (यथा, महाभारते । ५ । ११७ । १५ । “दमयन्त्यां नलश्चैव सत्यवत्याञ्च नारदः ॥”) ऋचीकमुनिपत्नी । इति मेदिनी ॥ (यथा, हरि- वंशे । २७ । १८ । “गाधेः कन्या महाभागा नाम्ना सत्यवती शुभा । तां गाधिः काव्यपुत्त्राय ऋचीकाय ददौ प्रभुः ॥” सत्यविशिष्टे, त्रि ॥ यथा, भागवते । ४ । २१ । ४६ । “पुत्त्रेन जयते लोकानिति सत्यवती श्रुतिः । ब्रह्मदण्डहतः पापो यद्वेणोऽत्यतरत्तमः ॥”) ऋचीकपत्न्याः प्रमाणान्तरं यथा, -- “ब्रह्मपुत्त्रो भृगुर्नाम ऋचीकस्तत्सुतोऽभवत् । स भार्य्यार्थी चरन् भूमौ कान्यकुब्जं गतः पुरा ॥ ददर्श चारण्यगतं जह्नोर्वंशसमुद्भवम् । कुशिकस्य सुतं गाधिं तपस्थं नृपसत्तमम् ॥ अरण्यस्थस्य तस्याथ पुत्त्रकामस्य भूभृतः । सभार्य्यस्य सुता जज्ञे देवकन्यासमा गुणैः ॥ ऋचीको भृगुपुत्त्रस्तां भार्य्यार्थं समयाचत । गाधिं नृपतिशार्द्दूलं स चोवाच नृपो मुनिम् ॥ एकतः श्यामकर्णानामश्वानां चन्द्रवर्च्चसाम् । सहस्रमेकं यो दद्यात्तस्मै पुत्त्री प्रतीयते ॥ ऋचीक उवाच । दास्याम्यश्वसहस्रन्तु तव राजंस्तथाविधम् । कञ्चित्कालं प्रतीक्षस्व यावत्तदहमानये ॥ गङ्गाजलादुत्थितन्तु दत्तं सम्यक् प्रचेतसा । आदायाश्वसहस्रं स मुनिर्गाधिमथाभ्ययात् ॥ तानश्वान् गाधिरादाय पुत्त्रीं सत्यवतीं स्वकाम् ऋचीकाय ददौ लक्ष्मीं केशवायेव सागरः ॥ ऋचीको गाधितनयां लब्ध्वा भार्य्यामनिन्दिताम् मुदितः स तया रेमे यथाकामं स्वमाश्रमे ॥ कृतदारं सुतं श्रुत्वा द्रष्टुं पुत्त्रं स्वकं भृगुः । अथाजगाम मतिमान् स्नुषां दृष्ट्वा ननन्द च ॥ दम्पती तं समासीनं भृगुं देवगणार्च्चितम् । पूजयित्वा समासीनं तस्थतुस्तौ कृताञ्जली ॥ ततो भृगुः स्नुषां स्वीयां सुप्रीत इदमब्रवीत् । वरं वृणीष्व दास्यामि वाञ्छितं वरवर्णिनि । अदेयं दुष्करं वापि यत्र ते वर्त्तते स्पृहा ॥ ततः सत्यवती पुत्त्रं तप आम्नायपारगम् । मातुश्च वीरमतुलं पुत्त्रं वरमयाचत ॥ स चैवमस्त्वित्युक्त्वैव भूत्वा ध्यानपरस्तदा । विश्वमावत्य मनसा यत्नात् श्वासं ससर्ज्ज सः ॥ तस्य निःश्वासवातात्तु निःसृतं वै चरुद्वयम् । तस्यै तत् द्वितयं दत्त्वा भृगुस्तामिदमब्रवीत् ॥ चरुद्वयं गृहाण त्वं स्नुषे सत्यवति स्वयम् । स्नात्वा ऋतौ ऋतौ माता तदा त्वञ्च करि- ष्यथः ॥ आलिङ्ग्याश्वत्थवृक्षं ते माता पुंसवनाय वै । चरुमारक्तकं चमं सा भोक्ष्यति सुतस्ततः ॥ त्वञ्चोडुम्बरवृक्षन्तु समालिङ्ग्य सितं चरुम् । भक्षस्वैतेन पुत्त्रस्ते भविष्यति सनातनः ॥ एवमुक्त्वा भृगुर्यातो यथेच्छं सापि संमुदम् । अवाप मांत्रा महिता भर्त्रा पित्रा च भाविगी ॥

अथ स्नानदिनेऽश्वत्थमालिङ्ग्यारक्तकं चरुम् । अद्यात् सत्यवती तस्या माता फल्गुं सितं चरुम् ॥ * ॥ परिवर्त्तन्तु तं ज्ञात्वा दिव्यज्ञानो भृगुर्म्मुनिः । अथागत्थ स्नुषां तान्तु वचनञ्चेदमब्रवीत् ॥ विपर्य्ययस्त्वया भद्रे वृक्षालिङ्गनकर्म्मणि । तथा चरुप्राशने च तत्रेदन्ते भविष्यति ॥ ब्राह्मणः क्षत्त्रियाचारस्तव पुत्त्रो भविष्यति । क्षत्त्रियो ब्राह्मणाचारो मातुस्ते भविता सुतः ॥ इत्युक्त्वा भृगुणा साध्वी तदा सत्यवती भृगुम् । पुनः प्रसादयामास पौत्त्रो मेऽस्त्विति तादृशः । एवमस्त्विति प्रोक्त्वा स तत्रैवान्तर्द्दधे भृगुः ॥ अथ काले सुतं दीप्तं जमदग्निञ्च गाधिजा । सुषुवे जननी तस्या विश्वामित्रं तपोधनम् ॥ जमदग्निस्ततो वेदान् चतुरः प्राप मा चिरम् । प्रादुरासद्धनुर्व्वेदः स्वयं तस्मिन् महात्मनि ॥ विश्वामित्रोऽपि सकलान् वेदानपि तथाचिरात् धनुर्व्वेदं तथा कृत्स्नं विप्रश्चाभूत्तपोधनः ॥ जाज्वल्यमानस्तेजस्वी जमदग्निर्महातपाः । वेदैस्तपोभिः स मुनीनत्यक्रामच्च सूर्य्यवत् ॥” इति श्रीकालिकापुराणे जामदग्न्योपाख्याने ८४ अध्यायः ॥ सत्यवतीसुतः, पुं, (सत्यवत्याः सुतः ।) व्यासः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५७ । १२ । “एवं स तान् समाश्वास्य व्यासः सत्यवतीसुतः । एकचक्रामभिगतः कुन्तीमाश्वासयत् प्रभुः ॥” जमदग्निः । इति पुराणम् ॥) सत्यवाक्, [च्] पुं, (सत्या वाक् यस्य ।) ऋषिः । इति शब्दरत्नावली ॥ (कश्यपपत्न्या मुनेः पुत्त्र- विशेषः । यथा, महाभारते । १ । ६५ । ४३ । “सत्यवागर्कपर्णश्च प्रयुतश्चापि विश्रुतः ॥”) काकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (सावर्णमनु- पुत्त्रविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ८० । ११ । “विरजाश्चार्व्ववीरश्च निर्म्मोहः सत्यवाक् कृतिः । विष्ण्वाद्याश्चैव तनयाः सावर्णस्य मनोर्नृपाः ॥”) सत्यवादिनि, त्रि ॥ (यथा, रामायणे । २ । २९ । ११ । “कालश्चायं समुत्पन्नः सत्यवाग् भवतु द्विजः ॥” सत्यवादी, [न्] त्रि, (सत्यं वदतीति । वद् + णिनिः ।) यथार्थवक्ता । तत्पर्य्यायः । सत्योद्यः २ । इति शब्दमाला ॥ (यथा, महानिर्व्वाण- तन्त्रे । ३ । ९९ । “अस्मिन् धर्म्मे महेशि ! स्यात् सत्यवादी जितेन्द्रियः । परोपकारनिरतो निर्व्विकारः सदाशयः ॥”) सत्यवान्, [त्] पुं, (सत्यमस्त्यस्येति । सत्य + मतुप् । मस्य वः ।) राजविशेषः । स तु सावित्री- पतिः । इति मेदिनी ॥ (अस्य नामनिरुक्ति- र्यथा, महाभारते । ३ । २९३ । १२ । “सत्यं वदत्यस्य पिता सत्यं माता प्रभाषते । ततोऽस्य ब्राह्मणाश्चक्रुर्नामैतत् सत्यवानिति ॥”

अस्य विशेषवृत्तान्तस्तु तत्रैव २९२ अध्याय- मारभ्य द्रष्टव्यः ॥ * ॥ चाक्षुषमनुपुत्तविशेषः । यथा, भागवते । ४ । १३ । १६ । “स चक्षुः सुतमाकुत्यां पत्न्यां मनुमवाप ह । मनोरसूत महिषी विरजान्नड्वला सुतान् । पुरुऽ कृत्स्नमृतं द्युम्नं सत्यवन्तं मृतं व्रतम् ॥” सत्यवति त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ७५ । ३४ । “सत्यवन्तः स्वर्गलोके मोदन्ते भरतर्षभ ॥”) सत्यवृत्तः, त्रि, (सत्यं वृत्तं यस्य ।) सत्यवादी । इति केचित् ॥ (सच्चरित्रे क्ली । यथा, महा- भारते । १३ । ७३ । ११ । “यावज्जीवं सत्यवृत्ते रतश्च दाने रतो यः क्षमी चापराधे ॥”) सत्यव्रतः, पुं, (सत्यमेव व्रतं यस्य ।) त्रेतायुगे सूर्य्यवंशीयपञ्चविंशराजः । यथा, -- “त्रिधन्वनः सुतो जातस्त्रय्यारुण इति स्मृतः । तस्य सत्यव्रतो नाम तस्मात् सत्यरतः स्मृतः ॥” इति मात्स्ये १२ अध्यायः ॥ स च त्रिशङ्कु राजः । यथा, -- “त्रिधन्वनस्त्रय्यारुणन्त्रय्यारुणात् सत्यव्रतः । योऽसौ त्रिशङ्कुसंज्ञामवाप चाण्डालतामुपगतश्च द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां विश्वामित्रस्य कल- त्रापत्यपोषणार्थे चाण्डालपरिग्रहपरिहरणार्थञ्च जाह्नवोतीरे न्यग्रोधे मृगमांसमनुदिनं वबन्ध । परितुष्तेन च विश्वामित्रेण सशरीरः स्वर्गं आरोपितः । त्रिशङ्कोर्हरिश्चन्द्रः ।” इतिविष्णु- पुराणे ४ अंशे २ अध्यायः ॥ (धृतराष्ट्रस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ६३ । ११७ । “जयः सत्यव्रतश्चैव पुरुमित्रश्च भारत ॥” महादेवः । इति महाभारतम् । १३ । १७ । १५० ॥ सत्यरूपव्रते, क्ली । यथा, रामायणे । २ । २६ । ३७ । “सा त्वं वसेह कल्याणि राज्ञः समनुवर्त्तिनी । भरतस्य रता धर्म्मे सत्यव्रतपरायणा ॥” सत्यव्रतविशिष्टे, त्रि । यथा, हरिवंशे । ३१ । ५८ । “एतेऽहि वंशजाः सर्व्वे राजानः कीर्त्तिता मया । सत्यव्रता महात्मानः प्रजावन्तो महारथाः ॥”) सत्यसङ्काशः, त्रि, (सत्यस्य सङ्काशः सदृशः ।) सत्यसन्निभः । इति केचित् ॥ सत्यसङ्गरः, पुं, (सत्यः सङ्गरः प्रतिज्ञा युद्धं वा यस्य ।) कुबेरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अन्याय- रहितयुद्धञ्च ॥ (ऋषिविशेषः । इति महा- भारतम् । २ । ७ । १५ ॥) सत्यसन्धः, पुं, (सत्य सन्धा अभिसन्धिर्यस्य ।) रामानुजभरतः, । जनमेजयः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (विष्णुः । इति महाभारतम् । १३ । १४९ । ६७ ॥ धृतराष्ट्रपुत्त्रः । इति च महा- भारतम् । १ । ११७ । ८ ॥) सत्यप्रतिज्ञे, त्रि ॥ यथा, -- “राजेन्द्रं सत्यसन्धं दशरथतनयं श्यामलं शान्त- मूर्त्तिं

पृष्ठ ५/२३१

वन्दे लोकाभिरामं रघुकुलतिलकं राघवं राव- णारिम् ॥” इति महानाटके १ अङ्कः । सत्यसन्धा, स्त्री, (सत्ये सन्धाभिसन्धिर्यस्याः ।) द्रौपदी । इति शब्दरत्नावली ॥ सत्या, स्त्री, (सत्यमस्त्यस्या इति । सत्य + अच् । टाप् ।) सीता । सा च रामपत्नी । सत्यवती । सा तु व्यासमाता । इति शब्दरत्नावली ॥ दुर्गा । इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ (सत्य- भामा । सा च कृष्णपत्नी । यथा, भागवते । १ । १४ । ३७ । “यत्पादशुश्रू षणमुख्यकर्म्मणा सत्यादयो द्ब्यष्ट-सहस्रयोषितः । निज्जित्य संख्ये त्रिदशांस्तदाशिषो हरन्ति वज्रायुधवल्लभोचिताः ॥” तथा च महाभारते । ३ । २३४ । २ । “आरुरुक्षू रथं सत्यामाह्वयामास केशवः ॥” शंयुपत्नी । यथा, महाभारते । ३ । २१८ । ४ । “शंयोरप्रतिमा भार्य्या सत्या सत्याय धर्म्मजा । अग्निस्तस्य सुतो दीप्तस्तिस्रः कन्याश्च सुव्रताः ॥”) सत्याकृतिः, स्त्री, (सत्यस्य आकृतिः करणम् । “सत्यादशपथे ।” ५ । ४ । ६६ । इति डाच् ।) अवश्यं मयैतत् क्रेतव्यमिति सत्यकरणम् । तत्- पर्य्यायः । सत्यङ्कारः २ सत्यापनम् ३ । इत्य- मरः ॥ सत्याग्निः, पुं, (सस्यत्य अग्निः ।) अगस्त्यमुनिः । इति शब्दरत्नावली ॥ सत्यानृतं, क्ली, बाणिज्यम् । इत्यमरः किञ्चित् सत्यं किञ्चदसत्यं सत्यसहितमनृतं वा यत्र । इति भरतः ॥ (यथा, मनुः । ४ । ६ । “सत्यानृतञ्च बाणिज्यं तेन चैवापि जीव्यते । सेवा श्ववृत्तिराख्याता तस्मात्तां परिवर्ज्जयेत् ॥” सत्यञ्चानृतञ्चेति द्वन्द्वे कृते द्विवचनप्रयोगः स्यात् । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १९ । ७७ । “दृष्ट्वा रूपे व्याकरोत् सत्यानृते प्रजापतिः ॥”) सत्यापनं, क्ली, (सत्यस्य करणम् । सत्य + सत्याप- पाशेति । ३ । १ । २५ । इति णिच् आपुक्च ततो ल्युट् ।) सत्याकृतिः । इत्यमरः ॥ सत्यापना, स्त्री, (सत्यस्य करणम् । सत्य + सत्यापपाशेति । ३ । १ । २५ । इति णिच् आपुक् च ततो युच् ।) सत्याकृतिः । इत्यमर- टीकायां वोपालितः ॥ सत्याद्यः, त्रि, (सत्यस्य वदनम् । वद् + क्यप् ।) सत्यवादी इति शब्दमाला ॥ सत्र, त् ङ क सम्बन्धे । सन्ततौ । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (अदन्त-चुरा-आत्म-सक-सेट् ।) दन्त्यवर्गाद्यमध्यः । सन्ततिर्निर्व्वाहक्रियेति भट्ट- मल्लः । ङ सत्रयते । सत्रापयते प्रतिज्ञां साधुः । सन्ततिर्विस्तारणमिति गोविन्दभट्टः । इति दुर्गादासः ॥ सत्रं, क्ली, (सत्र्यते संतन्यते इति । सत्र + घञ् ।) यज्ञविशेषः । यथा, --

“नैमिषेऽनिमिषक्षेत्रे ऋषयः शौनकादयः । सत्रं स्वर्गाय लोकाय सहस्रसममासत ॥ कलिमागतमाज्ञाय क्षेत्रेऽस्मिन् वैष्णवे वयम् । आसीना दीर्घसत्रेण कथायां सक्षणा हरेः ॥” इति श्रीभागवते १ स्कन्धे १ अध्यायः ॥ सत्राजित्, पुं, (सत्रेण आजयति लोकानिति । ता + जि + क्विप् ।) राजविशेषः । स च श्रीकृष्णश्वशुरः । सत्यभामापिता । परे शशि- ध्वजराजश्च बभूव । इति कल्किपुराणे २७ अध्यायः ॥ (त्रि, सन्ततजयशीलः । यथा, ऋग्वेदे । २ । २१ । १ । “सत्राजिते नृजित उर्व्वराजिते ।” “सत्राजिते सत्रा सन्ततं जयशीलाय ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) सत्रिजातकं, क्ली, (त्रिजातकेन सह वर्त्तमानम् ।) मांसव्यञ्जनविशेषः । यथा, -- “मांसं बहुघृते भृष्टं सिक्त्वा चोष्णाम्बुना मुहुः । जीरकाद्यैः समायुक्तं परिशुष्कं तदुच्यते । तदेव घृततक्राढ्यं प्रदिग्धं सत्रिजातकम् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ सत्वरं, क्ली, सह त्वरया वर्त्तते इति । शीघ्रम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ३९ । १४ । “राजा सत्वरमाहूय व्यापृतं वित्तसञ्चये । उवाच देशकालज्ञो निश्चितं सर्व्वतः शुचिः ॥”) तद्वति, त्रि, । इति भरतः ॥ (यथा, मनुः । ९ । ९४ । “त्रिंशद्वर्षो वहेत् कन्यां हृद्यां द्बादशवार्षिकीम् त्र्यष्टवर्षोऽष्टवर्षां वा धर्मे सीदति सत्वरः ॥”) सत्सारः, पुं, (सन् सारो यस्य ।) वृक्षविशेषः । चित्रकरः । कविः । इति केचित् ॥ उत्तमसार- युक्ते त्रि ॥ सथुत्कारं, क्ली, अम्बुकृतम् । इति हेमचन्द्रः ॥ थुत्कारेण सह वर्त्तमानञ्च ॥ सदंशकः, पुं, (दंशकेन सह वर्त्तमानः ।) कर्क्कटः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दंशयुक्ते, त्रि ॥ सदंशवदनः, पुं, (सदंशं दंशाकारसहितं वदनं यस्य ।) कङ्कपक्षो । इति राजनिर्घण्टः ॥ सदञ्जनं, क्ली, (सत् अञ्जनम् ।) कुसुमाञ्जनम् । यथा, -- “रीतिपुष्पं पुष्पकेतुं पौष्पकं कुसुमाञ्जनम् । सदञ्जनञ्च चाक्षुष्यं माक्षिकं धातुमाक्षिकम् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ सदन, क्ली, (सीदन्त्यत्रेति । सद् + अधिकरणे ल्युट् । गृहम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रामा- यणे । २ । ६४ । ३६ । तिष्ठ मा मागमः पुत्त्रः यमस्य सदनं प्रति । श्वो मया सह गन्तासि जनन्या च समे- धितः ॥”) जलम् । इति मेदिनी ॥ सदः, [स्] स्त्री, क्ली, (सीदन्त्यस्यामिति । सद् + “सर्व्वधातुभ्योऽसुन् ।” उणा० ४ । १८८ । इति असुन् ।) सभा । इत्यमरः ॥ (यथा, हितोपदेशे ॥

विपदि धैर्य्यमथाभ्युदये क्षमा सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः । यशसि चाभिरुचौ व्यसनं श्रुतौ प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ॥”) सदस्यः, पुं, (सदसि साधुः । सदस् + यत् ।) विधिदर्शी । इत्यमरः ॥ न्यूनातिरिक्ततां विप- र्य्यासञ्च परिहर्त्तुं विधिं वेदोक्तयज्ञक्रियाकलार्प द्रष्टं शीलं येषां ते सदस्याः । सदसि साधवः कारका इतिविकारसंघेत्यादिना यः । इति भरतः ॥ तस्य नामान्तरं प्रश्नवक्ता । यथा, -- “एकः कर्म्मनियुक्तः स्यात् द्वितीयस्तन्त्रधारकः । तृतीयः प्रश्नकं ब्रूयात्ततः कर्म्म समाचरेत् ॥” कर्म्मनियुक्तः आचार्य्यः स च ब्रह्माङ्गके होम- कर्म्मणि ब्रह्मा । स्वयं होमाकरणे होतापि । स्वयं प्रधानकर्म्माकरणे प्रतिनिधिरपि । तन्त्र- धारकः पुस्तकधारकः । प्रश्नवक्ता सदस्यः । इति संस्कारतत्त्वम् ॥ * ॥ सभ्यः । यथा । सभ्याः सदस्याः पार्षद्याः सभास्ताराः सभासदः । सामाजिका इत्यादि हेमचन्द्रः ॥ सदा, व्य सर्व्वकालः । सर्व्वदा । इत्यमरः ॥ यथा, “परोपकारनियतः सदा भव महाजन ।” इतिविष्णुपुराणम् ॥ सदागतिः, पुं, (सदा सर्व्वदा गतिर्यस्य ।) वायुः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ७२ । १ । “एवमुक्तस्तया शक्रः सन्दिदेश सदागतिम् । प्रातिष्ठत तदा काले मेनका वायुना सह ॥)” सूर्य्यः । निर्व्वाणम् । सदीश्वरः । इति मेदिनी ॥ (सर्व्वदा गमनशीले, त्रि । यथा, महाभारते । ३ । १३३ । २५ । “चतुविंशतिपर्व्व त्वां षण्णाभि द्वादशप्रधि । तत्त्रिषष्टिशतारं वै चक्रं पातु सदागति ॥”) सदाचारः, पुं, (सतां साधूनामाचारः ।) साधू- नामाचरणम् । तल्लक्षणादि यथा, -- “सरस्वतीदृशद्वत्योर्देवनद्योर्यदन्तरम् । तद्देवनिर्म्मितं देशं ब्रह्मावर्त्तं प्रचक्षते ॥ तस्मिन् देशे य आचारः पारम्पर्य्यक्रमागतः । वर्णानां सान्तरालानां सदाचारः स उच्यते ॥” इति मनुः ॥ * ॥ अन्यच्च । और्व्वौवाच । “सदाचारेषु राजेन्द्र विशेषान् शृणु संप्रति । यानवश्यं नृपः कुर्य्यात्तान्मत्तः सकलान् शृणु ॥ साधवः क्षीणदोषाश्च सच्छब्दः साधुवाचकः । तेषामाचरणं यत्तु सदाचारः स उच्यते ॥ आगमेषु पुराणेषु संहितासु यथोदितान् । समुद्दिष्टसदाचारांस्तान् गृह्णीयाद्गृहस्थवत् ॥ ऋषीन् यजेद्वेदपाठैर्द्देवान् होमैस्तु पूजयेत् । श्राद्धैः पितॄन् यजेदन्नैर्भूतानि बलिभिस्तथा ॥ मैत्रं प्रसाधनं स्नानं दन्तधावनमञ्जनम् । सर्व्वं गृहस्थवत् कुर्य्यात् निषेकाद्यं विधिं तथा ॥ षट्कर्म्मसु नियुञ्जीत राजा विप्रान् समन्ततः । तथैव क्षत्त्रियादीनि स्वे स्वे कर्म्मणि योजयेत् ॥

पृष्ठ ५/२३२

यः स्वधर्म्मं परित्यज्य परधर्मं समाचरेत् । तं शतेन नृपो दण्ड्यः पुनस्तस्मिन्नियोजयेत् ॥ सांवत्सरेषु कृत्येषु विशेष्यैतान् समाचरेत् । अवश्यं पार्थिवो राजन् विशेषांस्तु शृणुष्व मे ॥ शरत्काले महाष्टम्यां दुर्गायाः परिपूजनम् । नीराजनं दशम्यान्तु कुर्य्याद्वै बलवृद्धये ॥ पौषे मासि तृतीयायां कुर्य्यात् पुष्याभिषेचनम् पूजयित्वा श्रियं देवीं श्रीपञ्चम्यां नृपश्चरेत् ॥ श्रीयज्ञं धनधान्यस्य वृद्धये नृपसत्तमः । ज्यैष्ठे दशहरायान्तु विष्णोरिष्टं समाचरेत् ॥ रवौ हरिस्थे द्वादश्यां शक्रपूजां समाचरेत् । विशेष्यैतांस्तु नृपतिः कुर्य्यात् सर्वं बहुव्ययैः । एभिः कृतैर्बलं राज्यं कोषश्चापि विवर्द्धते ॥ अकृतेष्वेषु यज्ञेषु दुर्भिक्षं मरकं तथां । जायते च नृपस्तस्मादेषु यज्ञं समाचरेत् ॥ शरत्काले महाष्टम्यां दुर्गायाः पूजने विधिः । पुरा प्रोक्तस्तु विधिना तेन कार्य्यन्तु पूजनम् ॥” इति कालिकापुराणे ८६ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “सदाचारे विशेषोऽयं कथितस्तव पार्थिव ! । निषेधेषु विशेषांस्तु शृणु येन श्रियेष्यते ॥ असंपूज्य तथा विष्णुं शिवामग्निं पुरन्दरम् । अदत्त्वा च तथा दानं न भुञ्जीयान्नृपः क्वचित् ॥ हावयेदग्निहोत्रन्तु नित्यमेव पुरोहितैः । अहुत्वा चाग्निहोत्रन्तु भुञ्जन्नरकमाप्नुयात् ॥ नारक्षिते गृहे राजा रत्नर्द्धिपरिवर्ज्जिते । स्वपेत्तथा स्त्रिया सार्द्धं न कदाचन संविशेत् ॥ भुक्त्वान्नं श्रीफलं नाद्यात्तथा धात्रीफलं नृपः । बुद्धिक्षयकरा एता माष आसवमृत्तिकाः ॥ निम्बाटरूषवृत्ताश्च बुद्धिवृद्धिकरा न ताः । बुद्धिवृद्धिहरान्नित्यं त्यजेद्राजा च भोजने ॥ भोजयेदन्वहं वुद्धिवृद्धिहेतुं नृपोत्तमः । न पर्य्यायविहीनन्तु प्रारोहेदासनं नृपः ॥ न यानं न गजानश्वमारोहेद्वीक्ष्य ब्राह्मणम् । नैकन्तु विचरेद्राजा कदाचिदपि निर्जने ॥ मदहेतुं न भुञ्जीयात् कदाचिदपि भोजने ॥ कदापि नोपसेवेत ह्यष्टम्यां मांसमैथुने ॥ अमास्नानं गयाश्राद्धं तिलैस्तर्पणमेव च । न जीवत्पितृको भूपः कुर्य्यात् कृत्वाघमाप्नुयात् न क्षेत्रजादींस्तनयान् राजा राज्येऽभिषेचयेत् । पितॄणां श्राद्धयेन्नित्यमौरसे तनये सति ॥ औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव च । गूढोत्पन्नोऽपविद्धश्च भागार्हास्तनया इमे ॥ कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा । स्वयंदत्तश्च पोष्यश्च षडिमे पुत्त्रपांशुलाः ॥ अभावे पूर्व्व पूर्व्वेषां परान् समभिषेचयेत् । पौनर्भवं स्वयं दत्तं दासं राज्ये न योजयेत् ॥ दत्ताद्याश्चापि तनया निजगोत्रेण संस्थिताः । आयान्ति पुत्त्रतां सम्यगन्यबीजसमुद्भवाः ॥ पितुर्गोत्रेण यः पुत्त्रः संस्कृतः पृथिवीपते । आचूडान्तं न पुत्त्रः सः पुत्त्रतां याति चान्यतः ॥ चूडाद्या यदि संस्कारा निजगोत्रेण वैकृताः ।

दत्ताद्यास्तनयास्ते स्युरन्यथा दास उच्यते ॥ ऊर्द्ध्वन्तु पञ्चमाद्वर्षद्दत्ताद्याश्च सुता नृप । गृहीत्वा पञ्चवर्षीयं पुत्त्रेष्टिं प्रथमं चरेत् ॥ पौनर्भवन्तु तनयं जातमात्रं समानयेत् । कृत्वा पौनर्भवं स्तोमं जातमात्रस्य तस्य वै ॥ सर्व्वांस्तु कुर्य्यात् संस्कारान्जातकर्म्मादिकान्नरः कृते पुनर्भवस्तोमे सुतः पौनर्भवस्तथा ॥ एकोद्दिष्टं पितुः कुर्य्यान्न श्राद्धं पार्व्वणादिकम् क्रीताद्या वनिता मूल्यैः सा दासीति निगद्यते ॥ तस्यां यो जायते पुत्त्रो दासः पुत्त्रस्तु स स्मृतः । न राज्ञो राज्यभाक् स्याद्विपुलानपि श्राद्धकृत् । अधमः सर्व्वपुत्त्रेभ्यस्तं तस्मात् परिवर्जयेत् ॥ पुराणधर्म्मशास्त्राणि संहिताञ्च मुनीरिताम् । नाध्यापयेन्नृपः शूद्रैर्व्विहितान्यत् यदृच्छया ॥ यस्य राज्ये सदा शूद्राः पुराणं संहितां तथा । पठन्ति स्यान्महीनाशो राजा राष्ट्रेण सान्वयः । मोहाद्वा कामतः शूद्रः पुराणं संहितां स्मृतिम् । पठन्नरकमाप्नोति पितृभिः सह पापकृत् ॥ शूद्रोक्त्या विहितं यच्च यच्च मन्त्र उदाहृतः । तद्द्वयं विप्रवदानाद्ग्राह्यं शूद्रैः सदैव हि ॥ न योजयेन्नृपः शूद्रं व्यवहारस्य दर्शने । नियोज्य तत्र तं भूप ! तामिस्रे तेन पच्यते । हीनायुश्च भवेल्लोको राजा चापि सहान्वयः ॥ काणं व्यङ्गमन्धपुत्त्रं वानभिज्ञमजितेन्द्रियम् । न ह्रस्वं व्याधितं वापि नृपः कुर्य्यात्पुरोहितम् ॥ कृपणस्य धनं राजा न गृह्णीयात् कदाचन । न द्विजानां तथा दद्याद्धनानि विपुलान्यपि ॥ नारोहेत् कामुकोन्मत्तं गजं राजा कदाचन । आरुह्य कामुकं तन्तु परत्रेह विषीदति ॥ अनायुष्यं न कुर्य्यात्तु कर्म्म भूपः कदाचन । सततं आयुषो वृद्ध्यै यतेत सकलैर्बलैः ॥ न क्रूरवारे नाष्टम्यां न षष्ठ्यां नृपसत्तमः । अञ्जनाभ्यञ्जने कुर्य्यात्ताम्बूलस्यापि भोजनम् ॥ अतिसूक्ष्मं तथा पूर्णं ग्रहणं चन्द्रसूर्य्ययोः । नालोकयेत् स्वयं राजा रक्तं सूर्य्यं तथैव च ॥ उत्पातं जायते यत्तु दिव्यं भौमञ्च नाभसम् । नेक्षेत यत्नान्नृपतिर्दृष्ट्वा नाद्यात् त्र्यहं पनः ॥ सर्व्वदा मङ्गलं रत्नं धारयेत् सह दूर्व्वया । अवस्त्राच्छादितं गात्रं न विप्रेभ्यः प्रदर्शयेत् ॥ न तोये स्वं मुखं पश्ये न्नाद्यान्मांसानि पर्व्वसु । नारोहेत खरं चोष्ट्रं न वामीमपि गुर्व्विणीम् ॥ एवं नययुतो राजा चतुरङ्गं विवर्द्धयन् । आत्सानं सततं रक्षन् सदा वीर्य्यं विवर्द्धयेत् ॥ बीजक्षयकरं नित्यं भक्ष्यं भोज्यञ्च पानकम् । वर्ज्जयेत् क्षारशाकाद्यानत्यम्बु बहुतिक्तकम् ॥ कांस्यराजतरङ्गस्थं तोयं पानेऽप्यवर्द्धनम् । मूत्रवृद्धिकरं बीजक्षयकारि विवर्ज्जयेत् ॥ ताम्रायःस्वर्णसीसानां पात्रस्थं फलचर्म्मणोः । शुक्रवृद्धिकरं तोयं तदुपासीत यत्नतः ॥ सर्व्वमूलेषु कृत्येषु सदाचारेखनुष्ठितः । भुक्त्वेह विविधान् भोगानैन्द्रं स्थानं व्रजेत् परे ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच । एवमौर्व्वस्तु सगरं शशास मुनिपुङ्गवः । शास्त्राणि चैव सर्व्वाणि सदाचारान् संगुह्य- कान् । बहुशः कथयामास सगराय महात्मने ॥ तन्नास्ति यत् पुरौर्व्वेण कथितं सगराय न । राजनीतिः सतां नीतिर्यच्चान्यच्छास्त्रसम्भवम् ॥ संहितासु पुराणेषु यच्चागमचये स्थितम् । सर्व्वं शुश्राव सगरो मुखादौर्व्वस्य धीमतः ॥ तेषान्तु कथितं किञ्चिदुद्धृत्य द्विजसत्तमाः । विष्णुधर्म्मोत्तरे पूर्वं मया रहसि भारते ॥ राजनीतिं सदाचारं वेदवेदाङ्गसङ्गतम् । रहस्यं सततं विष्णोर्वीक्षध्वं द्विजसत्तमाः ॥ यच्चानुदितमन्यत्र गदितं वा ससंशयम् । संशयच्छेदनं तेषु युष्मभ्यं कथितं त्विदम् ॥ अनुक्तं संशयच्छेदि पुराणं कालिकाह्वयम् । योऽभ्यसेत् सततं विप्रः स वेदानां फलं लभेत् ॥” इति श्रीकाकिपुराणे ८९ अध्याये राजनीति- सदाचारादिकं समाप्तम् ॥ * ॥ अन्यच्च । ऋषय ऊचुः । “सदाचारो निगदितस्तव योऽस्माभिरादरात् । लक्षणं तस्य वक्ष्यामस्तच्छृणुष्व निशाचर ॥ गृहस्थेन सदा कार्य्यमाचारपरिपालनम् । न ह्याचारविहीनस्य भद्रमत्र परत्र च ॥ यज्ञदानतपांसीह पुरुषस्य न भूतये । भवन्ति यः समुल्लङ्घ्य सदाचारं प्रवर्त्तते ॥ दुराचारो हि पुरुषो नेह नामुत्र नन्दति । कार्य्यो यत्नः सदाचारे आचारो हन्त्यलक्षणम् ॥ तस्य स्वरूपं वक्ष्यामः सदाचारस्य राक्षस । शृणुष्वैकमनास्त्वञ्च यदि श्रेयो हि वाञ्छसि ॥ धर्म्मोऽस्य मूलं धनमस्य शाखा पुष्पञ्च कामः फलमस्य मोक्षः । असौ सदाचारतरुः सुकेशिन् संसेवितो येन स पुण्यभोक्ता ॥ ब्राह्मे मुहुर्त्ते प्रथमे विबुध्ये दनुस्मरेद्देववरं महर्षीन् । प्राभातिकं मङ्गलमेव वाक्यं यदुक्तवान् देवपतिस्त्रिनेत्रः ॥ सुकेशी उवाच । किं तदुक्तं सुप्रभातं शङ्करेण महात्मना । प्रभाते यत् पठन् मर्त्यो मुच्यते पापबन्धनात् ॥ ऋषय ऊचुः । श्रूयतां राक्षसश्रेष्ठ सुप्रभात हरोदितम् । श्रुत्वा स्मृत्वा पठित्वा च सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ब्रह्मा मुरारिस्त्रिपुरान्तकारी भानुः शशी भूमिसुतो बुधश्च । गुरुः सशुक्रः सह भानुजेन कुर्व्वन्तु सर्व्वे मम सुप्रभातम् ॥ भृगुर्वशिष्ठः क्रतुरङ्गिराश्च मनुः पुलस्त्यः पुलहः सगोतमः । रैभ्यो मरीचिश्च्यवनो रिभुश्च कुर्व्वन्तु सर्व्वे मम सुप्रभातम् ॥

पृष्ठ ५/२३३

सनत्कुमारः सनकः सनन्दनः सनातनोऽप्यासुरिपिङ्गलौ च । सप्तस्वराः सप्त रसातलाश्च कुर्व्वन्तु सर्व्वे मम सुप्रभातम् ॥ पृथ्वी सुगन्धा सरसास्तथापः सस्यर्शवायुर्ज्वलितञ्च तेजः । नभः सशब्दं महता सहैव कुर्व्वन्तु सर्व्वे मम सुप्रभातम् ॥ सप्तार्णवाः सप्त कुलाचलाश्च सप्तर्षयो द्वीपवराश्च सप्त । भूरादि कृत्वा भुवनानि सप्त कुर्व्वन्तु सर्व्वे मम सुप्रभातम् ॥ इत्थं प्रभाते परमं पवित्रं यः संस्मरेद्वा शृणुयाच्च भक्त्या । दुःस्वप्ननाशो ननु सुप्रभाते भवेच्च सत्यं भगवत्प्रसादात् ॥ ततः समुत्थाय विचिन्तयेच्च धर्मं तथार्थञ्च विहाय शय्याम् । उत्थाय पश्चाद्धरिरित्युदीर्य्य गच्छेत्तदोत्सर्गविधिं हि क्वर्त्तुम् ॥ न देवगोब्राह्मणवह्निमार्गे न राजमार्गे न चतुष्पथे च । कुर्य्याद्यथोत्सर्गमपीह गोष्ठे प्रच्छाद्य शीर्षं मुखनासिकञ्च ॥ ततश्च शौचार्थमुपाहरेन्मृदं गुदे त्रयं पाणितले च सप्त । तथोभयोः पञ्च चतुस्तथैकां लिङ्गे तथैकां मृदमाहरेच्च ॥ नान्तर्ज्जलाद्राक्षसमूषिकस्थला- न्न चावशिष्टा सदनादिभग्ना । वल्मीकमृच्चैव हि शौचनाय ग्राह्या सराचारविदा नरेण । उदङ्मुखः क्षाल्य पदौ भुविस्थः समाचमेदद्भिरफेनिलाभिः । आचम्य च त्रिः परिमृज्य च द्वि- स्ततः स्पृशेच्चात्मशिरः करेण ॥ सन्ध्यां स निर्वर्त्त्य ततः क्रमेण केशांश्च संशोध्य च दन्तधावनम् । कृत्वा तथा दर्पणदर्शनञ्च कृत्वा शिरःस्नानमथाह्निकञ्च ॥ संपूज्य तोयेन पितॄन् सदेवान् होमञ्च कृत्वालभनं शुभानाम् । कृत्वा बहिर्निर्गमणं प्रशस्तं दूर्व्वां दधि सर्पिरथोदकुम्भम् ॥ धेनुं सवत्सां वृषभं सुवर्णं मृद्गोमयं स्वस्तिकमक्षतानि । लाजा मधु ब्राह्मणकन्यकाश्च श्वेतानि पुप्पाण्यथ शोभनानि ॥ हुताशनं चन्दनमर्कविम्ब- मश्वत्थवृक्षञ्च समालभेत । ततस्तु कुर्य्यान्निजजातिधर्म्मं देशानुशिष्टं कुलधर्म्ममग्र्यम् ॥

स्वगोत्रधर्म्मं न हि सन्त्यजेत तेनापि सिद्धिं समुपाचरेत । नासत्प्रलापं न च सत्यहीनं न निष्ठुरं नागमशास्त्रहीनम् ॥ वाक्यं वदेत् साधुजनेन येन निन्द्यो भवेन्नैव च धर्म्मभेदी । सङ्गं न चासत्सु जनेषु कुर्य्यात् सन्ध्यासु भक्ष्यं सुरतं दिवा च । सर्व्वासु योनीषु पराबलासु रजस्वलास्वेव जलेषु धीरः ॥ वृथाटनं वृथादानं वृथा च पशुमारणम् । न कर्त्तव्यं गृहस्थेन वृथा दारपरिग्रहम् ॥ वृथाटनान्नित्यहानिर्वृथादानाद्धनक्षयः । वृथापशुघ्नः प्राप्नोति घातनान्नरकं महत् ॥ सन्तत्या हानिरश्लाघ्या वर्णसङ्करतो भयम् । भेतव्यञ्च भवेल्लोके वृथादारपरिग्रहात् ॥ परस्वे परदारे च न कार्य्या बुद्धिरुत्तमैः । परस्वं नरकायैव परदाराश्च मृत्यवे ॥ नेक्षेत् परस्त्रियं नग्नां न सम्भाषेच्च तस्करान् । उदक्त्या दर्शनं स्पर्शं सम्भाषाञ्च विवर्जयेत् ॥ नैकासने तथा स्थेयं सुन्दर्य्या परजायया । तथैव् अस्यान्न मातुश्च तथैव दुहितुस्त्वपि ॥ न भार्य्या वीक्ष्यते नग्ना पुरुषेण कदाचन । न च स्नायीत वै नग्नो न शयीत कदाचने ॥ दिग्वाससोऽपि न तथा परिभ्रमणमिष्यते । भिन्नासनं भाजनादीन् दूरतः परिवर्जयेत् ॥ नन्दासु नाभ्यङ्गमुपाचरेत क्षौरञ्च रिक्तासु जयासु माषम् । पूर्णासु योषित् परिवर्जनीया भद्रासु सर्व्वाणि समालभेत ॥ नाभ्यङ्गमर्के न च भूमिपुत्त्रे क्षौरञ्च शुक्रे रविजे च मांसम् । बुधेषु योषिन्न समाचरेत शेषेषु सर्व्वाणि सदैव कुर्य्यात् ॥ चित्रासु हस्ते श्रवणेषु तैलं । क्षौरं विशाखास्वभिजित्सु वर्ज्यम् । मूले मृगे भाद्रपदासु मांसं यौषिन्मघाकृत्तिकयोत्तरासु ॥ सदैव वर्ज्यं शयने ह्युदक्शिर- स्तथा प्रतीच्यां रजनीचरेश । भुञ्जीत नैवेह च दक्षिणामुखो न च प्रतीचीममिभोजनीयम् ॥ देवालयं चैत्यतरुं चतुष्पथं विद्याधिकञ्चापि गुरुं प्रदक्षिणम् । कुर्य्यान्न वामं गमने च धीमान् द्विजान् मृगान् गाश्च निशाचरेश ॥ माल्यानुलेपं वसनानि यत्नतो नान्यैर्धृतान्येव हि धारयेत । स्नायाच्छिरःस्नानतया च नित्यं निष्कारणं चैव विना निशामु ॥ ग्रहोपरागे स्वजनामिघाते मुक्ता च जन्मर्क्षगते शशाङ्के ।

नाव्यङ्गितं कायमुपस्पृशेच्च स्नातो न केशान् विधुनीत चापि ॥ गात्राणि चैवाम्बरपाणिना च स्नातोऽवमृज्यद्रजनीचरेश । वसेच्च देशेषु सुराजकेषु सुसंहितस्वीयजनेषु नित्यम् ॥ अक्रोधना न्यायपरा अमत्सराः कृषीबला ह्यौषधिजातयश्च । न तेषु देशेषु वसेच्च बुद्धिमान् यस्मिन्नृपो दण्डरुचिस्त्वशक्तः । जनोऽपि नित्योत्सवबद्धवैरः सदा जिगीषुश्च निशाचरेन्द्र ॥ ऋचय ऊचुः । यन्न भोज्यं महाबाहो सदा धर्म्मस्थितैर्नरैः । यद्भोज्यञ्च समुद्दिष्टं कथयिष्यामहे वयम् । त्यज्यमन्नं पर्य्युषितं स्नेहाक्तं चिरसंभृतम् । अस्नेहा व्रीहयः श्लक्ष्णा विकाराः पायसा- स्तथा ॥ शशकः शल्लको गोधा तथा खङ्गी च कच्छपः । तद्वद्द्विदलकादीनि भोज्यानि मनुरब्रवीत् ॥ मणिवस्त्रप्रबालानां तद्वन्मुक्ताफलस्ये च । शैलदारुमयानाञ्च तृणगुल्मौषधस्य च ॥ शाकधान्याजिनानाञ्च संहतानाञ्च वाससाम् । बल्कलानामशेषाणामम्बुना शुद्धिरिष्यते ॥ सस्नेहानामयोष्णेन तिलकल्केन चाविकम् । कार्पासिकानां वस्त्राणां शुद्धिः स्यात् सह भस्मना ॥ नागदन्तास्थिशृङ्गाणां तक्षणाच्छुद्धिरिष्यत । पुनःपाकेन भाण्डानां मृण्मयानाञ्च शुद्धता ॥ शुद्धं भैक्ष्यं कारुहस्तः पुण्यं योषिन्मुखं तथा । रथ्यागतमविज्ञातं दासवर्गेण यत् कृतम् ॥ वाक्यपूतं चिरानीतमनेकान्तरितं लघु । चेष्टितं बालवृद्धानां बालस्य तु मुखं शुचि ॥ म्लेच्छानामपि गोशाला स्तनन्धयसुता स्त्रियः । वाग्विप्रुषो द्विजेन्द्राणां पाठे वागम्बुबिन्दवः ॥ भूमिर्व्विशुध्यते खातदाहगोक्रमसेचनैः । लेपादुल्लेखनात् सेकात् वेश्मसम्मार्ज्जनाज्जलात् ॥ केशकीटावपन्नेऽन्ने गोघ्राते मक्षिकान्विते । मृद्वारिभस्मक्षाराणि प्रक्षेप्तव्यानि शुद्धये ॥ उडुम्बराणाञ्चाम्लेन क्षारेण त्रपुसीसयोः । कांस्यानां भस्मना शुद्धिस्तोयाच्छुद्धिर्द्रवस्य च ॥ अमेध्याक्तस्य मृत्तोयैर्गन्धापहरणेन च । अन्येषामपि तद्द्रव्ये शुद्धिर्गन्धावहारतः ॥ मातुः प्रसवने वत्सः शकुनिः फलपातने । गर्द्दभो भारहारित्वे श्वा मृगग्रहणे शुचिः ॥ रथ्याकर्द्दमतोयानि गावः पथि तृणानि च । मारुतेनैव शुध्यन्ति पक्वेष्टकचितानि च ॥ शृतं द्रोणाढकस्यान्नममेध्याभिप्लुतं भवेत् । अग्रमुद्धृत्य सन्त्येज्यं शेषस्य प्रोक्षणं स्मृतम् ॥ उपवासं त्रिरात्रं वा दूषितान्नस्य भोजने । अज्ञाते ज्ञातपूर्व्वे च नैव शुद्धिर्व्विधीयते ॥ उदक्याश्च तु नग्नाश्च सूतिकान्तावशायिनः ।

पृष्ठ ५/२३४

स्पृष्ट्वा स्नायीत शौचार्थं तथैव मृतहारिणः ॥ सस्नेहमस्थि संस्पृश्य सवासाः स्नानमाचरेत् । आलभ्यैव तु निस्नेहं गामालभ्यार्कमीक्ष्य च ॥ न लङ्घयेत् नरं कृष्णवर्त्मानं दुर्ब्बलं तथा । गृहादुच्छिष्टविण्मूत्रपादाद्भांसि क्षिपेद्वहिः ॥ पञ्चपिण्डाननुद्धृत्य न स्नायात् परवारिणि । स्नायीत देवखातेषु सरोह्रदसरित्सु च ॥ नोद्यानादौ विकालेषु प्राज्ञस्तिष्ठेत् कदाचन । नालपेज्जनविद्विष्टं वीरहीनां तथा स्त्रियाम् ॥ देवतापितृसच्छास्त्रयज्ञसत्रादिनिन्दकैः । कृत्वा तु स्पर्शनालापं शुध्यतेऽर्कावलोकनात् ॥ अभोज्याः सूतिकाषण्ढमार्ज्याराखुश्वकुक्वुटाः पतितापविद्धनग्नाश्च चाण्डालाश्चाधमाश्च ये ॥ सुकेशी उवाच । भवद्भिः कीर्त्तिता भोज्या य एते सूतिकादयः । अमीषां श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतो लक्षणानि च ॥ ऋषय ऊचुः । ब्राह्मणी ब्राह्मणश्चैव यावच्छेषत्वमागतौ । ताबभौ सूतिकेत्युक्तौ तयोरन्नं विगर्हितम् ॥ न जुहोत्युचिते काले न स्नाति च ददाति च । पितृदेवार्च्चनाद्धीनः स षण्ढः परिगीयते ॥ दम्भार्थं जपते यश्च तप्यते यजते तथा । न परत्रार्थमुद्युक्तो मार्ज्जारः परिकीर्त्तितः ॥ विभवे सति नैवात्ति न ददाति जुहोति च । तमाहुराखुं तस्यान्नं भुक्त्वा कृच्छ्रेण शुध्यति ॥ सभागतानां यः सभ्यः पक्षपातं समाश्रयेत् । तामाहुः कुक्कुटं देवास्तस्याप्यन्नं विगर्हितम् ॥ स्वधर्म्मं यः समुत्सृज्य परधर्म्मं समाचरेत् । अनापदि स विद्वद्भिः पतितः परिकीर्त्त्यते ॥ वेदत्यागी पितृत्यामी गुरुवह्न्युह्यकस्तथा । गोब्राह्मणस्त्रीवधकृदपविद्धः स उच्यते ॥ येषां कुले न वेदोऽस्ति न शास्त्रं नैव च व्रतम् । ते नग्नाः कीर्त्तिताः सद्भिस्तेषामन्नं विगर्हितम् ॥ आशार्त्तानामदाता च दातुश्च प्रतिषेधकः । शरणागतं यस्त्यजति स चाण्डालाधमो नरः ॥ यो बान्धवैः परित्यक्तः साधुभिर्ब्राह्मणैरपि । कुण्डाशी यश्च अस्यान्नं भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ यो नित्यकर्म्मणो हानिं कुर्य्यान्नैमित्तिकस्य च । भुक्त्वान्नं तस्य शुध्येत त्रिरात्रोपोषितो नरः ॥ नित्यस्य कर्म्मणो हानिः केवलं मृतजन्मसु । न तु नैमित्तिकोच्छेदः कर्त्तव्यो हि कथञ्चन ॥ जाते पुत्त्रे पितुः स्नानं सचेलस्य विधीयते । मृते च सर्व्वबन्धूनामित्याह भगवान् भृगुः ॥ प्रेताय सलिलं देयं बहिर्द्दग्ध्वा तु गोत्रजैः । प्रथमेऽह्नि चतुर्थे वा सप्तमे वास्थिसञ्चयम् ॥ ऊर्द्ध्वं सञ्चयनात्तेषामङ्गस्पर्शो विधीयते । सोदकैस्तु क्रिया कार्य्या अशुद्धैस्तु सपिण्डकैः ॥ विषोद्वन्धनशस्त्राम्बुवह्निपातमृतेषु च । तथा गृहीतसन्न्यासे देशान्तरमृते तथा ॥ मद्यःशौचं भवेद्विद्वन् तच्चाप्युक्तं चतुर्व्विधम् । गर्भम्रावे तदेवोक्तं पूर्णकाले न वै चरेत् ॥ ब्राह्मणानामहोरात्रं क्षत्त्रियाणां दिनत्रयम् ।

षड्रात्रं चैव वैश्यस्य शूद्राणां द्वादशाह्निकम् ॥ दशद्वादशमासार्द्धं माससंख्यादिनैश्च तैः । स्नात्वा कर्म्मक्रियाः कुर्य्युः सर्व्वे वर्णा यथाक्रमम् ॥ प्रेतमुद्दिश्य कर्त्तव्यमेकोद्दिष्टं विधानतः । सपिण्डीकरणं कार्य्यं प्रेतस्य वत्सरान्तरैः ॥ ततः पितृत्वमापन्ने दर्शपौर्णादिभिः शुभैः । प्रीणनन्तस्य कर्त्तव्यं यथाश्रुतिनिदर्शनम् ॥ पितुरर्थं समुद्दिश्य भूमिकोषादिकञ्च यत् । कुर्य्याद्येनास्य सुप्रीता पितरो यान्ति राक्षस ॥ यद्यदिष्टनमं किञ्चित् यच्चास्य दयितं गृहे । तत्तद्गुणवते देयं तदेवाक्षयमिच्छता ॥ अध्येतव्या त्रयी नित्यं भाव्यञ्च विदुषा सदा । धर्म्मतो धनमाहार्य्यं यष्टव्यञ्चापि शक्तितः ॥ आचारं कुर्व्वतो नात्मा जुगुप्सामेति राक्षस । तत् कर्त्तव्यमशङ्केन यत्न गोप्यं महाजने ॥ एवमाचर्तो लोके पुरुषस्य गृहे सतः । धर्म्मार्थकामसंप्राप्तिः परत्रेह च शोभना ॥ एष तूद्देशतः प्रोक्तो गृहस्थाश्रम उत्तमः ॥ * ॥ वानप्रस्थाश्रमं धर्म्मं ते वक्ष्यामोऽवधार्य्यताम् । अपत्यसन्ततिं दृष्ट्वा प्राज्ञो देहस्य चायतिम् । वानप्रस्थाश्रमं गच्छेदात्मनः शुद्धिकारणम् ॥ तत्रारण्योपभोगेन तपोभिश्चात्मकर्षणम् । भूमौ शय्या ब्रह्मचर्य्यं पितृदेवातिथिक्रिया ॥ होमस्त्रिसवनस्नानं जटावल्कलधारणम् । वन्यस्नेहनिषेवित्वं वानप्रस्थविधिस्त्वयम् ॥ * ॥ सर्व्वसङ्गपरित्यागो ब्रह्मचर्य्यममानिता । जितेन्द्रियत्वमावासे नैकस्मिन् वसते चिरम् ॥ अनारम्भस्तथाहारे भिक्षा विप्रे ह्यनिन्दिते । आत्मज्ञानं विवेकश्च तथाह्यात्मावबोधनम् ॥ चतुर्थे चाश्रमे धर्म्मा ह्यस्माभिस्ते प्रकीर्त्तिताः ॥ वर्णधर्म्माणि चान्यानि निशामय निशाचर ॥ गार्हस्थ्यं ब्रह्मचर्य्यञ्च वानप्रस्थं त्रयाश्रमाः । क्षत्त्रियस्यापि गदिता य आचारो द्विजस्य हि ॥ वैखानसत्वं गार्हस्थ्यमाश्रमद्वितयं विशः । गार्हस्थमुत्तमं त्वेकं शूद्रस्य क्षणदाचर ॥ स्वानि वर्णाश्रमोक्तानि धर्म्माणीह न हापयेत् । यो हापयति तस्यासौ परिकुप्यति भास्करः ॥ कुपितः कुलनाशाय देहरोगविवृर्द्धये । वर्ष्माशु पतते तस्य नरस्य क्षणदाचर ॥ तस्मात् स्वधर्म्मं न हि संत्यजेत न हापयेच्चापि तथात्सवंशम् । यः संत्यजेच्चापि निजं हि धर्मं तस्मै प्रकुप्येत दिवाकरश्च ॥ पुलस्त्य उवाच । इत्येवमुक्तो मुनिभिः सुकेशी प्रणम्य तान् ब्रह्मऋषीन्महर्षीन् । जगाम चोत्पत्य पुरं स्वकीयं मुहुर्मुहुर्धर्म्ममवेक्षमाणः ॥” इति श्रीवामनपुराणे १४ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यत् पाद्मे स्वर्गखण्डे २९ । ३० । ३१ अध्या- येषु विष्णुपुराणे ३ अंशे ११ अध्याये मार्कण्डेय- पुराणे सदाचारनामाध्याये चालोकनीयम् ।

(सन् साधुराचारो यस्य । सदाचारणशीले, त्रि । यथा, कथासरित्सागरे । २ । ७ । “कात्थायनो जगादैनमुपविष्टः क्षणान्तरे । सदाचारो भवानेवं कथमेतां गतिं गता ॥”) सदाचारवान्, [त्] त्रि, सदाचारविशिष्टः । सदा- चारी । सदाचारशब्दादस्त्यर्थे वतुप्रत्यय- निष्पन्नः ॥ (यथा, मनुः । ४ । १५८ । “सर्व्वलक्षणहीनोऽपि यः सदाचारवान् नरः । श्रद्दधानोऽनसूयश्च शतं वर्षाणि जीवति ॥” सदातनः, पुं, (सदा भवः । सदा + सायंचिर- मिति । ४ । ३ । २३ । इति ट्यट्युलौ तुट् च ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नित्ये, त्रि । इत्यमरः ॥ (यथा, भट्टिः । ५ । ६५ । “सायन्तनीं तिथिप्रण्यः पङ्कजानां दिवातनीम् । कान्तिं कान्त्या सदातन्या ह्रेपयन्ती शुचि- स्मिता ॥”) सदातोया, स्त्री, (सदा तोयं यत्र ।) एलापर्णी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ करतोया । इति सदा- नीराशब्ददर्शनात् ॥ सदादानः, पुं, (सदा दानं मदजलं यस्य ।) ऐरा- वतः । गणेशः । मत्तहस्ती । इति मेदिनी ॥ नित्यदाने, क्ली ॥ सदानन्दः, पुं, (सदा आनन्दो यस्य ।) शिवः । यथा, -- “सदाशिवः सदाकर्त्ता सदाहर्त्ता सदागतिः । सदानन्दः सदावर्त्ता सदासङ्गविवर्ज्जितः ॥” इति श्रीशिवयामले पार्व्व तीश्वरसंवादे शिव- सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ सतताह्णादयुक्ते, त्रि । यथा, “ममानन्दे सदानन्दः सदानन्दो भविष्यति । ममानन्दे निरानन्दो निरानन्दो भविष्यति ॥” इति पुराणे भगवतीवाक्यम् ॥ सदानर्त्तः, पुं, (सदा नृत्यतीति । नृत् + अच् ।) खञ्जनपक्षी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सर्व्वदा- नृत्यकारके, त्रि ॥ सदानीरवहा, स्त्री, (वहतीति । वह + अच् । सदा सर्व्वदा नीरस्य वहा ।) करतोया नदी । इति शब्दरत्नावली ॥ सदानीरा, स्त्री, (सदा नीरं यस्याः ।) करतोया नदी । इत्यमरः ॥ गौरीविवाहसयये शङ्कर- करगलितसम्प्रदानतोयप्रभवत्वात् करस्य तोयं विद्यते अत्रेति करतोया अर्श आदित्वादः । श्रावणे एतद्वर्ज्जं सर्व्वा नद्यो रजस्वला इयन्तु न रजस्वला । अतएव सदा सर्व्वदा नीरमस्या इति सदानीरा । तथा च स्मृतिः । “अथादौ कर्क्कटे देवी त्र्यहं गङ्गा रजस्वला । सर्व्वा रक्तवहा नद्यः करतोयाम्बुवाहिनी ॥” इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । २ । २० । २७ । “गण्डकीञ्च सदानीरां शर्करावर्त्तमेव च । एकपर्व्वतके नद्यः क्रमेनैत्याव्रजन्तु ते ॥” निरन्तरजलपूर्णे अश्रुजलपूर्णे च त्रि । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । २२४ ।

पृष्ठ ५/२३५

“चिरपथिकद्राघिममिलदलकलताशै- बलावलिग्रथिता । करतोयेव मृगाक्ष्या दृष्टिरिदानीं सदानीरा ॥”) सदापुष्पः, पुं, (सदा पुष्पं यस्य ।) नारिकेलवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ सर्व्वदाकुसुमयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १४ । ३५ । २०-२२ । “अव्यक्तबीजप्रभवो बुद्धिस्कन्धमयो महान् । महाहङ्कारविटप इन्द्रियाङ्कुरकोटरः ॥ महाभूतविशेषश्च विशेषप्रतिशाखवान् । सदापर्णः सदापुष्पः सदाशुभफलोदयः ॥ आजीवः सर्व्वभूतानां ब्रह्मबीजः सनातनः । एतज्ज्ञात्वा च तत्त्वानि ज्ञानेन परमासिना ॥ छित्त्वा चामरतां प्राप्य जहाति मृत्युजन्मनी ॥” सदापुष्पी, स्त्री, (सदा पुष्पं यस्याः । ङीष् ।) रक्तार्कवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ सदाप्रसूनः, पुं, (सदा प्रसूनं यस्य ।) रोहितकः । अर्कः । कुन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सदाफलः, पुं, (सदा फलमस्य ।) स्कन्धफलः । नारिकेलः । उडम्बरः । इति मेदिनी ॥ विल्वः । इति जटाधरः ॥ सदाफला, स्त्री, (सदा फलं यस्याः ।) त्रिसन्धि- पुष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वार्त्ताकुविशेषः । सला वेगुन इति कुली वेगुन इति दँको वेगुन इति च भाषा । अस्या गुणाः । “सदाफला त्रिदोषघ्नी रक्तपित्तप्रसादनी । कण्डुकच्छूहरी चैव वार्त्ताकीगुणवत्तरा ॥” इति राजवल्लभः ॥ सदाभद्रा, स्त्री, (सदा भद्रमस्याः ।) गम्भारी- वृक्षः । इति रत्नमाला ॥ सदायोगी, [न्] पुं, (सदा सर्व्वस्मिन् काले योगी । विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हरिशयने मधु- मांसवर्ज्जनफलभागी । यथा, -- “सदामुनिः सदायोगी मधुमांसस्य वर्जनात् । निराधीर्नीरुगोजस्वी विष्णुभक्तश्च जायते ॥” इति तिष्यादितत्त्वम् ॥ सदृक्, [श्] त्रि, (समान इव दृश्यतेऽसौ । समान + दृश् + “समानान्ययोश्चेति वक्तव्यम् ।” ३ । २ । ६० । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या क्विन् । “दृक्- दृशवतुषु ।” ६ । ३ । ८९ । इति समानस्य सः ।) तुल्यम् । इत्यमरः ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । ३९ । ८८ । “न त्वया सवृगन्योऽस्ति त्रैलोक्येऽपि धनुर्धर” सदृक्षः, त्रि, (समान इव दृश्यते इति । समान + दृश + क्सः । समानस्य सादेशः ।) सदृशः । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ३ । १ । २९ । “कश्चिद्धरेः सौम्य सुतः सदृक्ष आस्तेऽग्रणी रथिनां साधु साम्बः ॥”) सदृशः, त्रि, (समान इव दृश्यतेऽसौ । समान + दृश + कञ् । “दृक्दृशवतुषु ।” ६ । ३ । ८९ । इति समानस्य सः ।) समः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । १ । १५ । “आकारसदृशप्रज्ञः प्रज्ञया सदृशागमः ।

आगमैः सदृशारम्भ आरम्भसदृशोदयः ॥”) उचितः । इति मेदिनी ॥ सदृशस्पन्दनं, क्ली, निष्पन्दः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सदेशः, त्रि, (देशेन सह वर्त्तमानः ।) निकटः । इत्यमरः ॥ देशान्वितः । यथा, -- “सदेशसवेशौ निकटे देशवेशान्वितौ क्रमात् ।” इति धरणिः ॥ सद्भूतः, त्रि, (सन् भूतः ।) सत्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, हरिवंशे । १४८ । ४४ । “तद्भवद्भिर्गुणा चाच्याः प्रद्युम्नस्य महात्मनः । सद्भूताः कुलरूपस्य शीलस्य वयसस्तथा ॥”) सद्म, [न्] क्ली, (सीदन्त्यत्रेति सद + मनिन् ।) गृहम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ३ । १९ । “न केवलं सद्मनि मागधीपतेः पथि व्यजृम्भन्त दिवीकसामपि ॥” * ॥ “विशीर्य्यते शिलादिषु पातात् विशीर्य्यन्तेऽनेन कुड्यादय इति वा । गच्छति वागच्छति निम्नं गम्यते वा प्राणिभिः । अवसादयति पिपासा- युक्तं वा । सदॢ विशरणगत्यवसादनेषु + मनिन् ।” इति निघण्टुटीका । १ । १२ । ६६ ।) जलम् । इति मेदिनी ॥ (साद्यन्त्ये अवसाद्यन्ते प्राणिनो यत्रेति । संग्रामः । इति निघण्टुः । २ । १७ ॥) सद्यः, [स्] व्य, (समानेऽहनि इति । “सद्यः परुत्परार्य्यैषम इति ।” ५ । ३ । २२ । इति द्यप्रत्ययः समानस्य सभावश्च निपात्यते ।) तत्क्षणम् । तत्पर्य्यायः । सपदि २ । इत्यमरः ॥ द्वे तत्क्षणे तत्काले । समानेऽह्नि सद्यः कुतः क्व कुह इत्यादिनानिपातः । सद्यः पतति मांसेन इति सपदि मुकुलिताक्षीम् । द्बयं दन्त्यादि । इति भरतः ॥ सद्यःकृतं, क्ली, (सद्यस्तत्क्षणात् कृतम् ।) नाम । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तत्क्षणकृते, त्रि ॥ सद्यःप्राणकरः, त्रि, (सद्यस्तत्क्षणात् प्राणस्य बलस्य करः ।) तत्क्षणात् बलकारकद्रव्यादिः । यथा, चाणक्ये । “सद्योमांसं नवान्नञ्च बाला स्त्री क्षीरभोजनम् । घृतमुष्णोदकञ्चैव सद्यःप्राणकराणि षट् ॥” सद्यःप्राणहरः, त्रि, (सद्यः प्राणस्य बलस्य हरः । तत्क्षणात् बलायुषार्नाशकद्रव्यादि । यथा, -- “शुष्कं मांसं स्त्रियो वृद्धा बालार्कस्तरुणं दधि । प्रभाते मैथुनं निद्रा सद्यःप्राणहराणि षट् ॥ इति चाणक्यम् ॥ सद्यःशुद्धिः, स्त्री, (सद्यस्तत्क्षणात् शुद्धिः ।) सद्यः- शौचम् । यथा, -- “देशान्तरमृते बाले सद्यःशुद्धिर्यतौ मृते ॥” इति गारुडे १०७ अध्यायः ॥ सद्यःशोथा, स्त्री, (सद्यःशोथो यस्याः । कपि- कच्छूः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सद्यःशौचं, क्ली, (सद्य एव शौचं शुद्धिः ।) तत्- क्षणाच्छद्धिः । यथा, -- “शिल्पिनः कारवो वैद्या दासीदासाश्च भृत्यकाः

अग्निमान् श्रोत्रियो राजा सद्यःशौचाः प्रकी- र्त्तिताः ॥” इति गारुडे १०७ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “कारवः शिल्पिनो वैद्या दासीदासास्तथैव च । दातारो नियमी चेव ब्रह्मविद्व्रह्मचारिणौ ॥ सत्रिणो व्रतिनस्तावत् सद्यःशौचा उदाहृताः । राजा चैवाभिषिक्तश्च प्रातः सत्रिण एव च ॥ यज्ञे विवाहकाले च देवयागे तथैव च । सद्यःशौचं समाख्यातं दुर्भिक्षे वाप्युपद्रवे ॥ डिम्बाहवहतानाञ्च विद्युता पार्थिवर्द्दिजैः । सद्यःशौचं समाख्यातं सजातिमरणे तथा ॥ अग्नौ मरुप्रपतने वीराध्वस्याप्यनाशके । ब्राह्मणार्थे च संन्यस्ते सद्यःशौचं विधीयते ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे २२ अध्यायः ॥ * ॥ अपरञ्च । अथ सद्यःशौचम् । तत्र विष्णुः । नाशौचं राज्ञां राजकर्म्मणि न व्रतिनां व्रते न सत्रिणां सत्रे न कारूणां स्वकर्म्मणि न राजाज्ञाकारिणां तदिच्छया न देवप्रतिष्ठा- विवाहयोः पूर्व्वसंवृतयोः इति । सत्रिणां नित्यप्रवृत्तान्नदानानां सत्रे अन्नदाने । कारवः सूपकाराद्याः । आदिपुराणे । “सूपकारेण यत् कर्म्म करणीयं नरेष्विह । तदन्यो नैव शक्नोति तस्माच्छुद्धः स सूपकृत् ॥” कूर्म्मपुराणे । “कारवः शिल्पिनो वैद्या दासा दास्यस्तथैव च । दातारो नियमी चैव ब्रह्मविद्व्रह्मचारिणौ । सत्रिणो व्रतिनस्तावत् सद्यःशौचा उदाहृताः ॥” आदिपुराणे । “शिल्पिनश्चित्रकाराद्याः कर्म्म यत् साधयन्त्युत । तत् कर्म्म नान्यो जानाति तस्मात् शुद्धः स्वकर्म्मणि ॥ दासा दास्यश्च यत् कर्म्म कुर्व्वन्त्यपि च लीलया । तदन्यो न क्षमः कर्त्तुं तेन ते शुचयः स्मृताः ॥” चित्रकराद्यरूपाः शिल्पिनः । आद्यशब्दाच्चेल- निर्णेजकाद्याः । शातातपः । “मूल्यकर्म्मकराः शुद्रा दासा दास्यस्तथैव च । स्नाने शरीरसंस्कारे गृहकर्म्मण्यदूषिताः ॥” स्मृतिः । “सद्यःस्पृश्यो गर्भदासो भक्तिदासस्त्र्यहा- च्छुचिः ॥” वैद्या अपि चिकित्सायामेव । तथा च स्मृतिः । “चिकित्सको यत् कुरुते तदन्येन न शक्यते । तस्मात् चिकित्सकः स्पर्शे शुद्धो भवतिनित्यशः ॥” दातार आवश्यकप्रत्यहं गोभूमिहिरण्यादि- दाने प्रवृत्ताः । तेषां तद्दान एव । प्रत्यहं दानञ्च । दातव्यं प्रत्यहं पात्रे इति याज्ञ- वल्क्यात् । कादाचित्कदानकारिणान्तु दाने प्रक्रान्ते अशौचं नास्ति तावत् यावत्तत् कर्म्म कुर्व्वन्ति इति । हारलताप्येवम् । पूर्व्वसङ्कल्पित- द्रव्यदानेऽपि नाशौचम् । यथा च मिता- क्षरायाम् ।

पृष्ठ ५/२३६

“पूर्व्वसङ्कल्पितं द्रव्यं दीयमानं न दुष्यति ॥” इति ॥ आदिपुराणे । “निवृत्ते कृच्छ्रहोमादौ ब्राह्मणादिषु भोजने । गृहीतनियमस्यापि न स्यादन्यस्य कस्यचित् ॥ निमन्त्रितेषु विप्रेषु प्रारब्धे श्राद्धकर्म्मणि । निमन्त्रणाद्धि विप्रस्य स्वाध्यायाद्विरतस्य च । देहे पितृषु तिष्ठत्सु नाशौचं विद्यते क्वचित् ॥” प्राजापत्यादिकृच्छ्रे समाप्ते होमयागजपेषु समाप्तेषु सम्पूर्णार्थमवश्यं मया ब्राह्मणा भोजयितष्या इति गृहीतनियमो यस्तस्या- शौचेऽन्यकुलजातानामपि भुञ्जानानां दोषा- भावः । कस्यचिद्दातृभोक्त्वोरित्यर्थः । एवं प्रारब्ध- श्राद्धेऽपि क्वचिदित्यनेन दातृभोक्त्रोरशौचाभावः । तथा च विष्णुः । “व्रतयज्ञविवाहेषु श्राद्धे होमेऽर्च्चने जपे । आरब्धे सूतकं न स्यादनारब्धे तु सूतकम् ॥” इति ॥ पराशरः । “दीक्षितेष्वभिसिक्तेषु व्रततीर्थपरेषु च । तपोदानप्रसक्तेषु नाशौचं मृतसूतके ॥” यजमानां सोमयागाङ्गदीक्षणीयेष्टौ कृतायां दीक्षितत्वं भवति तेन दीक्षणीयेष्ट्युत्तरकालं यजमानस्य यत् कर्म्म तत्राशौचं नास्ति । अभिषिक्तेषु क्षत्त्रियनृपतिषु । तीर्थं गङ्गादि । गुरुरिति कश्चित् ॥ कालमाधवीये कूर्म्मपुरा- णम् । “काम्योपवासे प्रक्रान्ते अन्तरा मृतसूतके । तत्र काम्यव्रतं कुर्य्यात् दानार्च्चनविवर्ज्जितम् ॥” तत्र दानार्च्चनं स्वयं वर्ज्जयेत् अन्यद्वारा तु कारयेत् । तथा च मत्स्यपुराणम् । “गर्भिणी सूतिका नक्तं कुमारी च रजस्वला । यदाशुद्धा तदान्येन कारयेत् क्रियते सदा ॥” उपवासाचरणे गर्भादिपीडासम्भावनायां नक्तं भोजनं कुर्य्यात् । “उपवासेष्वशक्तस्य तदेव फलमिच्छतः । अनभ्यासेन रोगाणां किमिष्टं व्रतमुच्यताम् ॥” इति नारदप्रश्नानन्तरम् । “उपवासष्वशक्तानां नक्तं भोजनमिष्यते ।” इति मत्स्यपुराण एवेश्वरप्रतिवचनात् । स्वयमशुद्धा शुद्धद्वारा पूजादिकं कारयेत् । कायिकमुपवासादि सदा शुद्ध्यशुद्धिकाले स्वयं क्रियते । स्मृतिपरिभाषायामप्येवम् । विष्णुः । “बहुकालिकसङ्कल्पो गृहीतश्च पुरा यदि । सूतके मृतके चैव व्रतं तन्नैव दुष्यति ॥” एतत्काम्यव्रतपरम् । नित्यानान्त्वारब्धानामना- रब्धानामविशेषेण कर्त्तष्यता । नाशौचमित्यनु- वृत्तौ ब्रह्मपुराणम् । “नैष्ठिकस्याथवान्यस्य भिक्षार्थं प्रस्थितस्य च ॥” नैष्ठिकस्य ब्रह्मचारिविशेषस्य । अन्यस्य चतुर्था- श्रमिणः । अशौचिभिक्षाग्रहणे दोषाभावः । इति हारलताप्रभृतयः ॥ कौर्म्मे ।

“सद्यःशौचं समाख्यातं दुर्भिक्षे चाप्युपप्लवे । डिम्बाहवहतानाञ्च विद्युता पार्थिवैर्द्विजैः । सद्यःशौचं समाख्यातं शापादिमरणे तथा ॥” उपप्लवे राजविप्लवे । औपसर्गिकात्यन्तमरक- पीडने च सद्यःशौचमुक्तम् । तथा च पराशरः । “उपसर्गमृते चैव सद्यःशौचं विधीयते ।” अतएव । “आपद्यपि च कष्टायां सद्यःशौचं विधीयते ।” इति याज्ञवल्क्यवचने अनिरुद्धभट्टशूलपाणि- प्रभृतिभिरौपसर्गिकात्यन्तमरकपीडायां सद्यः- शौचं विधीयते इत्युक्तम् । उपसर्गश्च त्रिवि- धोत्पातः । तथा च गर्गसंहिताबार्हस्पत्ययोः । “अतिलोभादसत्याद्वा नास्तिक्याद्वाप्य- धर्म्मतः । नरापचारान्नियतमुपसर्गः प्रवर्त्तते ॥ अतोऽपचारान्नियतमपवर्ज्जन्ति देवताः । ताः सृजन्त्यद्भुतांस्तावद्दिव्यनाभसभूमिजान् ॥ त एव त्रिविधा लोके उत्पाता देवनिर्म्मिताः । विचरन्ति विनाशाय रूपैः सम्भावयन्ति च ॥” यद्यप्युपसर्गः स्मृतो रोगभेदोपप्लवयोरपीति विश्वकोषादुपसर्गस्योभयवाचकत्वं तथाप्यत्र मुनिप्रयुक्तत्वेनान्तरङ्गत्वात् त्रिविधोत्पातात्म- कोपसर्गो गृह्यते न तु रोगविशेषात्मक इति । एतेनोपसृजन्तीति व्युत्पत्त्या देहाभ्यन्तर एव यावद्वर्त्तते तावत्कालमरण एव सद्यःशौचं बहि- र्भावे व्रणपरम्परया मरणे सति स्वजात्युक्ता- शौचमेवेति त्र्यहमिति दर्शनस्मृतिसारप्रदीपा इति वाचस्पतिमिश्रोक्तं हेयम् । द्विजैर्ब्राह्मणैः शापादीत्यादिशब्देनाभिचारमृतस्य ग्रहणम् । ब्रह्मकूर्म्मपुरणाभ्यां यद्ब्राह्मणहतस्याशौचा- भाव उक्तः स बुद्धिपूर्व्वकहनने बोद्धव्यः । प्रमाद- हते त्वशौचाद्यस्त्येव अन्यथा मरीचिवचनं निर्व्विषयं स्यात् । यथा, -- “विषशस्त्रश्वापदाहितिर्य्यग्ब्राह्मणघातिनाम् चतुर्द्दश्यां क्रिया कार्य्या अन्येषान्तु विगर्हिता विषादिसाहचर्य्यात् ब्राह्मणकृतघातोऽस्या- स्तीति प्रतीयते । यच्चात्र ये च वै ब्राह्मणैर्हता इति ब्रह्मपुराणीयं साधकत्वेनोपन्यस्तं श्राद्ध- विवेके तच्चिन्त्यम् । “महापातकिनो ये च पतितास्ते उदाहृताः ।” इत्यत्तरार्द्धेन पातित्यमभिधाय तेषां श्राद्ध- निषेधात् । जावालः । “दुर्भिक्षे राष्ट्रसम्पाते शस्त्रगोब्रह्मघातिते । पतितेऽनशनप्रेते विदेशस्थे शिशौ न च ॥” नाशौचमित्यर्थः । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ सद्यस्कः, त्रि, (सद्यः कायतीति । कै + कः ।) नूतनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “नवनीतं पुनः सद्यस्कं लघु सुकुमारं मधुर- मिति ॥”) सद्योजातः, पुं, (सद्यस्तक्षणात् जातः ।) वत्सः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शिवः । यथा, --

“भक्षैर्नानाविधैर्युक्तं ब्राह्मणाय निवेदयेत् । प्रीयतां देवदेवोऽत्र सद्योजातः पिनाकधृक् ॥” इति म्मत्स्ये शिवचतुर्दशीव्रते ७९ अध्यायः ॥ सद्योजाताय नमः । इति शिवरात्रिव्रते शिवं- स्नानमन्त्रः । इति तिथ्यादितत्त्वञ्च ॥ तत्क्षणोत्- पन्ने त्रि ॥ सद्योभावी, [न्] पुं, (सद्यो भवतीति । भू + णिनिः ।) तर्णकः । सद्योजातवत्सः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सदुः, त्रि, (सीदति गच्छतीति । सद गतौ + “दाधेट्सिशदसदो रुः ।” ३ । २ । १५९ । इति रुः ।) गमनकर्त्ता । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ सद्वसथः, पुं, ग्रामः । सच्छब्दपूर्व्वकवसधातोरथच् प्रत्ययेन निष्पन्नः । इति केचित् ॥ किन्तुसंपूर्व्व- वसधातोरथप्रत्यये संवसथ इति सिद्धान्तकौ- मुद्यां निष्पादितम् ॥ सद्वृत्तं, क्ली, (सत् वृत्तम् ।) साधुस्वभावः । सच्च- रित्रम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । ५१ । २२७ । “सच नरवाहनदत्तः सद्बृत्तमनोरमामुदारगुणाम् प्राप्यालङ्कारवतीं वाणीमिव सुकविरास्त तद्रसिकः ॥”) तद्युक्ते त्रि । यथा, -- “नासमञ्जसशीलैस्तु सहासीत कदाचन । सद्वृत्तसन्निकर्षो हि क्षणार्द्धमपि शस्यते ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सद्वृत्तिभाक्, [ज्] त्रि, (सद्बृत्तिं भजतीति भज + क्विप् ।) सद्वृत्तिविशिष्टः । यथा, सारा- वल्याम् । “पथ्याशिनां शीलवतां नराणां सद्वृत्तिभाजां विजितेन्द्रियाणाम् । एवंविधानामिदमायुरत्र चिन्त्यं सदा वृद्धमुनिप्रवादः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ सधर्म्मचारिणी, स्त्री, (सहधर्म्मं चरतीति । चर + णिनिः । “वोपसर्ज्जनस्य । ६ । ३ । ८२ । इति सहस्य सः ।) भार्य्या । यथा, -- “सधर्म्मचारिणी पत्नी जाया च गृहिणी गृहा ॥” इति हलायुधः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १५० । ४८ । “एतन्मे संशयं सर्वं वक्तुमर्हसि वै प्रभो । सधर्म्मचारिणी चाहं भक्ता चेति वृषध्वजः ॥” सधर्म्मा, [न्] त्रि, (समानो धर्म्मो यस्य । “धर्म्मा- दनिच् केवलात् ।” ५ । ४ । १२४ । इति अनिच् ।) सदृशः । यथा, -- “तुल्यः समानः सदृक्षः सरूपः सदृशः समः । साधारणसधर्म्माणौ सवर्णः सन्निभः सदृक् ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ समानधर्म्मयुक्तश्च ॥ (यथा, मनुः । १० । ४१ । “सजातिजानन्तरजाः षट्सुता द्विजर्म्मिणः । शुद्राणान्तु सधर्म्माणः सर्व्वेऽपध्वंसजाः स्मृताः ॥”)

पृष्ठ ५/२३७

सधर्म्मिणी, स्त्री, (सह धर्म्मोऽस्या अस्तीति । “धर्म्मशीलवर्णान्ताच्च ।” ५ । २ । १३२ । इति इनिः । “वोपसर्जनस्य ।” ६ । ३ । ८२ । इति सहस्य सः ।) भार्य्या । यथा, -- “सुवासिनी बधूटी स्याच्चिरण्ट्यथ सधर्म्मिणी । पत्री सहचरी पाणिगृहिती गृहिणी गृहा ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ सधर्म्मो, [न्] त्रि, (सह धर्म्मोऽस्त्यस्येति । “धर्म्मशीलवर्णान्ताच्च ।” ५ । २ । १३२ । इति इनिः । “वोपसर्ज्जनस्य ।” ६ । ३ । ८२ । इति सहस्य सः ।) समानधर्म्माचारी । यथा, -- “पशूनां समजोऽन्येषां समाजोऽथ सधर्मि- णाम् ॥” इत्यमरः ॥ सधवा, स्त्री, (धवेन भर्त्त्रा सह वर्त्तमाना ।) जीवत्पतिका । तत्पर्य्यायः । सभर्त्तृका २ पति- वत्नी ३ सनाथा ४ । इति जटाधरः ॥ अस्या धर्मा यथा, -- “भर्त्तुः शुश्रूषणं स्त्रीणां परो धर्मो ह्यमायया । तद्बन्धूनाञ्च कल्याण्यः प्रजानाञ्चानुपोषणम् ॥ दुःशीलो दुर्भगो वृद्धो जडो रोग्यधनोऽपि वा । पतिः स्त्रीभिर्नहातव्यो लोकेप्सुभिरपातकी ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे २९ अध्यायः ॥ सधिः, पुं, अग्निः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सधिः, [स्] पुं, (सहते इति । सह + सहेर्धश्च ।” उणा० २ । ११४ । इति इसिन् धश्चान्तादेशः ।) वृषभः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ सध्रीची, स्त्री, (सह अञ्चति या सा । अञ्च + ऋत्विगादिना क्विन् । सहस्य सध्रिः । अञ्चते- श्चोपसंख्यानं इति ङीप् । अच इत्यकारलोपः । चाविति दीर्घः ।) सखी । इति हेचन्द्रः ॥ (यथा, भट्टिः । ६ । ७ । “सीतांसौमित्रिणा त्यक्तां सध्रीचीं त्रस्नुमेकिकाम् विज्ञायामंस्त काकुतस्थः क्षये क्षेमं सुदुर्लभम् ॥”) सध्र्यङ्, [च्] त्रि, (सह अञ्चतीति । अञ्च गतौ + ऋत्विगादिना क्विन् । सहस्य सध्रिः ।) सहचरः इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । २ । ७ । ४७ । “सध्य्रङ् नियम्य यतयो यमकर्त्तहेतिं । जह्युः स्वराडिव निपानखनित्रमिन्द्रः ॥” सम्यक् । यथा, तत्रैव । ४ । २७ । १ । “इत्थं पुरञ्जनं सन्ध्रग्वशमानीय विभ्रमैः । पुरञ्जनी महाराज रेमे रमयती पतिम् ॥”) सन्, पुं, व्याकरणीयप्रत्ययविशेषः । तत्सूत्रादि यथा । सन्निच्छायाम् । धोः परः सन् स्यादि- च्छायाम् । अत्तु मिच्छति जिघत्सति । इति मुग्धबोधव्याकरणे सनन्तपादः ॥ * ॥ प्रथमैक- वचनान्तपुंलिङ्गसच्छब्दरूपोऽप्येवम् । तदुदा- हरणम् । यथा, -- “रामं नमति सानन्दं धर्म्मानभिनिविश्य सन् ॥” इति तत्रैव कारकपादः ॥ सनः, पुं, स्त्री, हस्तिकर्णास्फालः । यथा । कर्णा- स्फाले सनः सनी । इति शब्दरत्नावली ॥

सनः, पुं, घण्टापाटलिवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (सनत्कुमारः । सनकः । सनन्दनः । सनातनः । दाने, क्ली, । अखण्डिते, त्रि ॥ यथा, भागवते । २ । ७ । ५ । “तप्तं तपो विविधलोकसिसृक्षया म आदौ सनात् स्वतपनः स चतुःसनोऽभूत् ॥” “स हरिः चतुसनोऽभूत् । सनत्कुमारः सनकः सनन्दनः सनातन इति चत्वारः सनशब्दा नाम्नि यस्य सः । कथम्भूतात् स्वतपसः सनात् अखण्डितात् यद्वा स्वतपसः सनात् दानात् समर्पणादित्यर्थः सनु दाने ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥) सनकः, पुं, विष्णुपारिषभेदः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ स तु ब्रह्मणश्चतुष्पुत्त्रान्तर्गतपुत्त्रविशेषः । यथा, -- “दृष्ट्वा पापीयसीं सृष्टिं नात्मानं बह्वमन्यत । भगवद्ध्यानपूतेन मनसान्यांस्ततोऽसृजत् ॥ सनकञ्च सनन्दञ्च सनातनमथात्मभूः । सनत्कुमारञ्च मुनीन् निष्क्रयानूर्द्ध्वरेतसः ॥ तान् बभाषे स्वभूः पुत्त्रान् प्रजाः सृजत पुत्त्रकाः तन्नैच्छन्मोक्षधर्म्माणो वासुदेवपरायणाः ॥” इति श्रीभागवते ३ स्कन्धे १२ अध्यायः ॥ तस्य वासस्थानं जनलोकः । इति काशीखण्डम् ॥ सनत्, पुं, ब्रह्मा । इति त्रिकाण्डशेषशब्दरत्ना- वल्यौ ॥ सनत् व्य सर्व्वदा । इत्यमरटीकायां रामाश्रयः ॥ सनत्कुमारः, पुं, (सनतो ब्रह्मणः कुमारः ।) ब्रह्मणः पुत्त्रः । तत्पर्य्यायः । वैधात्रः २ । इत्य- मरः ॥ वैधातकिः ३ । इति भरतः ॥ धातृ- पुत्त्रः ४ वेधायः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ तन्नामव्युत्पत्तिर्यथा । सनत् ब्रह्मा तस्य कुमारः सनत्कुमारः । सन्नित्यकुमारस्तेन सनत्कुमारो वापीति स्वामिमतम् । इति भरतः ॥ तन्नाम- कारणम् । यथा, -- “यथोत्पन्नस्तथैवाहं कुमार इति विद्धि माम् । तस्मात् सनत्कुमारेति नामैतन्मे प्रतिष्ठितम् ॥” इति महाभारते हरिवंशः ॥ * ॥ स च धर्म्मस्यौरसेन अहिंसायां जातः पश्चात् ब्रह्मणो दत्तपुत्त्रः । अयं साध्यगणः । यथा, -- श्रीनारद उवाच । “कोऽयं सनत्कुमारेति यस्योक्तं ब्रह्मणा स्वयम् । तवापि तेन गदितं वद मामनुपूर्व्वतः ॥ पुलस्त्य उवाच । धर्म्मस्य भार्य्याहिंसाख्या तस्यां पुत्त्रचतुष्टयम् । सस्पाप्तं मुनिशार्द्दूल योगशास्त्रविचारकम् ॥ ज्येष्ठः सनत्कुमाराऽभूत् द्वितीयश्च सनातनः ॥ तृतीयः सनको नाम चतुर्थश्च सनन्दनः ॥ सांख्यवेत्तारमपरं कपिलं वोढुमासुरिम् । दृष्ट्वा पञ्चशिखं श्रेष्ठं योगयुक्तं तपोनिधिम् ॥ ज्ञानयोगं न ते दद्युर्ज्यायांसोऽपिकनीयसाम् । ज्ञानमाद्यं महायोगं कपिलादिर्न चावदत् ॥ सनत्कुमारश्चाभ्येत्य ब्रह्माणं कमलोद्भवम् ।

अपृच्छद्योगविज्ञानं तमुवाच प्रजापतिः ॥ कथयिष्यामि ते सांख्यं यदि पुत्त्रेति मे वचः । शृणोषि कुरुषे तच्च ज्ञानं सांख्यं श्रुतो भव ॥ पितामहवचः श्रुत्वा साध्यः प्राह तपोधन । सत्यं हि तव पुत्त्रोऽहं देव योगं वदस्व माम् ॥ तमुवाच महायोगी त्वन्मातापितरौ यदि । दास्येते च ततः सूनुर्दायादो मेऽसि पुत्त्रकः ॥ सनत्कुमारः प्रोवाच दायादपरिकल्पना । येषां हि भवता प्रोक्ता तान् मे व्याख्यातुमर्हसि ॥ तदुक्तं साध्यमुख्येन वाक्यं श्रुत्वा पितामहः ॥ प्राह प्रहस्य भगवान् शृणु वत्मेति नारद ! ॥” इति वामने ५७ । ५८ अध्यायौ ॥ स च पञ्चहायनवयस्कः चूडादिसंस्कारवेद- सन्ध्याविहीनश्च । यथा, -- “तच्छुत्वा सृञ्जयो राजा रत्नभूषणभूषिताम् । गृहीत्वा कन्यकां रम्यां नारदाय ददौ मुदा ॥ गृहीत्वा च सभार्य्यं तं पुत्त्रं धाता मुदान्वितः । प्रययौ ब्रह्मलोकञ्च देवेन्द्रैर्मुनिभिः सह ॥ तत्राजगाम नग्नश्च प्रज्वलन् ब्रह्मतेजसा । सनत्कुमारो भगवान् साक्षाच्च बालको यथा ॥ सृष्टेः पूर्व्वञ्च वयसा यथैवं पञ्चहायनः । अचूडोऽनुपवीतश्च वेदसन्ध्याविहीनकः ॥ कृष्णेति मन्त्रं जपति यस्य नारायणो गुरुः । अनन्तकालकल्पञ्च भ्रातृभिश्च त्रिभिः सह ॥ वैष्णवानामग्रणीशो ज्ञानिनाञ्च गुरोर्गुरुः । आराद्द्वष्ट्वा नारदस्तं भ्रातरञ्च सतां वरम् ॥ सहसा शिरसा भूमौ दण्डवत् प्रणनाम तम् । उवाच नारदं बालः प्रहस्य परमार्थकम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १२९ अध्यायः ॥ जिनमते द्वादशसार्व्वभौमान्तर्गतसार्व्वभोमभेदः इति हेमचन्द्रः ॥ सनन्दः, पुं, ब्रह्मणः पुत्त्रचतुष्टयान्तर्गतपुत्त्रविशेषः स तु जनलोकवासी । इति काशीखण्डम् ॥ ॥ स एव दिव्यमनुष्यः । अस्य तर्पणं निवीतिना प्रत्यङ्मुखेन प्राजापत्यतीर्थेन सागमेन कर्त्तव्यम् तदितरेण उदङ्मु खेन कर्त्तव्यम् । यथा दक्षः । “प्रादेशमात्रमुद्धृत्य सलिलं प्राङ्मुखः सुरान् । उदङ्मनुष्यांस्तृप्येत पितॄन् दक्षिणतस्तथा ॥ अग्रैस्तु तर्पयेद्देवान् मनुष्यान् कुशमध्यतः । पितॄंस्तु कुशमूलाग्रे विधिः कौशो यथाक्रसम् ॥ कृतोपवीती देवेभ्यो निवीती च भवेत्ततः । मनुष्यांस्तर्पयेद्भक्त्या ऋषिपुत्त्रानृषींस्तथा ॥ सनकश्च सनन्दश्च तृतीयश्च सनातनः । कपिश्चासुरिश्चैव वोदुः पञ्चनिखस्तथा । सर्वे ते तृप्तिमायान्तु मद्दत्तेनाम्बुना सदा ॥” अनेनाञ्जलिद्वयम् यथा, -- “एकैकमञ्जलिं देवा द्वौ द्वौ तु सनकादयः । अर्हन्ति पितरस्त्रीं स्त्रीन् स्त्रियस्त्वेकैकमञ्ज- लिम् ॥” परिशिष्टप्रकाशधृतं सामवेदीयषट्त्रिंशद्- ब्राह्मणम् । मनुष्याणामेषा दिक् या प्रती- चीति । तथा च ज्योतिष्टोमे श्रूयते । प्राचीं देवा अभजन्त दक्षिणां पितरः प्रतीचीं मनुष्याः उदीचीमसुराः अपरेषामुदीचीं मनुष्याः । विष्णुपुराणे ॥ “प्राजापत्येन तीर्थेन मनुष्यांस्तर्पयेत् पृथक् ।” इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥