शब्दकल्पद्रुमः/वैजयन्ती

पृष्ठ ४/५०९

वैजयन्ती, स्त्री, पताका । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ६ । ८ । “सञ्चारिते चागुरुसारयोनौ धूपे समुत्सर्पति वैजयन्तीः ॥”) जयन्तीवृक्षः । इति मेदिनी ॥ अग्निमन्थवृक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ पञ्चवर्णमयी जानुपर्य्यन्त- लम्बिता माला । यथा, -- “उपगीयमान उद्गायन् वनिताशतयूथपः । मालां बिभ्रद्वैजयन्तीं व्यचरन् मण्डयन् वनम् ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे ३१ अध्यायः ॥ वैजयिः, पुं, मघवा । स तु जिनचक्रवर्त्तिविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ वैजयिकं, त्रि, (विजयस्य निमित्तं विजयिना संयोग इति वा । विजय + “तस्य निमित्तमिति ।” ५ । १ । ३८ । इति ठञ् ।) विजयसम्बन्धि । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, हरिवंशे । २४२ । ३१ । “रणे प्रवेशसदृशं कर्म्म वैजयिकं कृतम् ॥”) वै(बै)जिकं, क्ली, (वीजादुत्पन्नम् । वीज + ठक् ।) शिग्रुतैलम् । हेतुः । इति मेदिनी ॥ आत्मा । इति शब्दमाला ॥ वै(बै)जिकः, पुं, सद्योऽङ्कुरः । इति मेदिनी ॥ बीज, सम्बन्धिनि, त्रि ॥ (वीर्य्यसम्बन्धिनि च त्रि । यथा, मनौ । २ । २७ । “गार्भैर्होमैर्जातकर्म्मचौडमौञ्जीनिबन्धनैः । वैजिकं गार्भिकञ्चैनो द्विजानामपमृज्यते ॥”) वैज्ञानिकः, त्रि, (विज्ञाने युक्तः । विज्ञान + “तत्र नियुक्तः ।” ४ । ४ । ६९ । इति ठक् ।) निपुणः । इत्यमरः ॥ वै(बै)डालव्रतं, क्ली, (वैडालं विडालसम्बन्धि व्रतम् ।) दुष्टाचारविशेषः । यथा, -- “यस्य धर्म्मध्वजो नित्यं शक्रध्वज इवोच्छ्रितः । प्रच्छन्नानि च पापानि वैडालं नाम तद्व्रतम् ॥” इति दानसागरे यमवचनम् ॥ वै(बै)डालव्रतिः, पुं, अङ्गनाद्यभावात् कृतब्रह्म- चर्य्यः । इति जटाधरः ॥ वै(बै)डालव्रतिकः, पुं, (विडालव्रतेन चरतीति । विडालव्रत + ठक् ।) छद्मतपस्वी । तत्पर्य्यायः । छद्मतापसः ३ सर्व्वाभिसन्धी ३ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ तस्यासंभाष्यत्वं यथा, -- “पाषण्डिनो विकर्म्मस्थान् वैडालव्रतिकान् शठान् । हैतुकान् वकवृत्तींश्च वाङ्मात्रेणापि नार्च्चयेत् ॥” इति विष्णुपुराणे ३ अंशे १८ अध्यायः ॥ “यस्य धर्म्मध्वजो नित्यं सुरध्वज इवोच्छ्रितः । प्रच्छन्नानि च पापानि वैडालं नाम तद्व्रतम् ॥” तद्वान् वैडालव्रतिकः । इति तट्टीका ॥ वै(बै)डालव्रती, [न्] पुं, (वैडालव्रतमस्त्यस्येति । इनिः ।) भण्डतापसः । विडालतपस्वी । इति भाषा । यथा, कौर्म्मे उपविभागे ५ अध्याये । “छद्मना चरितं तच्च व्रतं रक्षसि गच्छति । अलिङ्गी लिङ्गवेशेन यो लिङ्गमुपजीवति । स लिङ्गिनां हरेदेनस्तिर्य्यग्योनौ च जायते ॥ वैडालव्रतिनः पापाः सर्व्वधर्म्मविनाशकाः । सद्यः पतन्ति पापेषु कर्म्मणस्तस्य तत्फलम् ॥

पाषण्डिनो विकर्म्मस्थान् वामाचारांस्तथैव च । पञ्चरात्रान् पाशुपतान् वाङ्मात्रेणापि नार्च्चयेत् ॥” वैणः, पुं, वेणुजीवी । वेणुशब्दादण्प्रत्ययेन उका- रस्य लोपेन च निष्पन्नमिदम् । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ (यथा, याज्ञवल्क्ये । १ । १६१ । “वैणाभिशस्तवार्द्धूषिगणिका गणदीक्षिणाम् ॥”) वैणवं, क्ली, (वेणोरिदम् । वेणु + अण्) वेणु- फलम् । इत्यमरः ॥ वेणुसम्बन्धिनि, त्रि ॥ (यथा, भागवते । ११ । ३० । २४ । “ब्रह्मशापोपसृष्टानां कृष्णमायावृतात्मनाम् । स्पर्द्धाक्रोधः क्षयं निन्ये वैणवोऽग्निर्यथा वनम् ॥”) वैणवः, पुं, (वेणोरवयवो विकारो वा । वेणु + “विल्वादिभ्योऽण् ।” ४ । ३ । १३६ । इत्यण् ।) उपनयने वेणुदण्डः । तत्पर्य्यायः । राम्भः २ । इत्यमरः ॥ (वेणुः । यथा, महाभारते । ५ । ९० । १६ । “भेरीमृदङ्गनिनदैः शङ्खवैणवनिस्वनैः ॥”) वैणविकः, त्रि, (वैणवो वेणुस्तद्बादनं शिल्पमस्य । वैणव + “शिल्पम् ।” ४ । ४ । ५५ । इति ठक् ।) वेणुवादकः । तत्पर्य्यायः । वेणुघ्माः २ । इत्य- मरः ॥ वैणुकः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ वैणवी, स्त्री, (वेणोर्विकृतिः । वेणु + “विल्वादिभ्यो- ऽण् ।” ४ । ३ । १३६ । इत्यण् । ततो ङीष् ।) वंशलोचना । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वेणुसम्ब- न्धिनी । यथा, मनुः । ४ । ३६ । वैणवीं धारयेद्यष्टिं सोदकञ्च कमण्डलुम् ॥”) वैणिकः, त्रि, (वीणावादनं शिल्पमस्य । वीणा + “शिल्पम् ।” ४ । ४ । ५५ । इति ठक् ।) वीणा- वादकः । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ६३ । १६२ । “तच्छ्रुत्वा विहताशोऽपि हसित्वा वैणिको ययौ ॥”) वैणुकं, क्ली, गजस्य तोदनदण्डम् । तत्तु हस्ति- चालनार्थं लौहमुखवंशदण्डम् । तत्पर्य्यायः । तोत्रम् २ । इत्यमरः ॥ वैणुकम् ३ । इति भरतः ॥ वैणुकः, पुं, (वेणुना कायति शब्दायते इति । कै + कः । ततः स्वार्थे अण् ।) वेणुवादकः । इति शब्दरत्नावली ॥ वैणुकीयः, त्रि, (वेणुकस्यायमिति । “वेणुकादिभ्य- श्छण् ।” ४ । २ । १३८ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या छण् ।) वेणुसम्बन्धीयः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ वैण्यः, पुं, (वेणोरपत्यमिति । वेण + ष्यञ् ।) पृथुः । स तु सूर्य्यवंशीयपञ्चमराजः । यथा, -- “आदिराजः पृथुर्वैण्यो मान्धाता यौवनाश्वकः ॥” इति जटाधरः ॥ वैतंसिकः, त्रि, (वीतंसो मृगपक्ष्यादिबन्धनोपाय- स्तेन चरतीति । वितंस + “चरति ।” ४ । ४ । ८ । इति ठक् ।) मांसविक्रेता । तत्पर्य्यायः । कौटिकः २ मांसिकः ३ । इत्यमरः ॥ कौट- किकः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ मृगपक्ष्यादिबन्ध- नोपायो वीतंसः तेन चरतीति वैतंसिकः । इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ३३ । ३३ ।

“इमान् शकुनकान्राजन् हन्ति वैतंसिको यथा । एतद्रूपमधर्म्मस्य भूतेषु हि विहिंसता ॥”) वैतनिकः, त्रि, (वेतनेन जीवतीति । वेतन + “वेतनादिभ्यो जीवति ।” ४ । ४ । १२ । इति ठक् ।) वेतनभुग्भृत्यः । तत्पर्य्यायः भृतकः २ भृतिभुक् ३ कर्म्मकरः ४ । इत्यमरः ॥ (यथा, उपदेशशतके । २० । “वीरो वैतनिकः सन्विराटनगरोषितः कुमा- रीणाम् । नर्त्तयितार्ज्जुन आसीत् भजेदवस्थोचितां वृत्तिम् ॥”) वैतरणिः, स्त्री, नरकसिन्धुः । इत्यमरः ॥ “वित- रणेन दानेन तीर्य्यते वैतरणी । ष्णः षित्त्वादीप् ष्णौ वैतरणिश्च । अटविपटिघाटी- वैतेरण्यर्च्चिशुण्ठीरिति ह्नस्वान्तेषु रुद्रः । ततो- ऽपि पाच्छोणादीति वा ईप् । विरुद्धं तरणं वितरणं तदस्यामस्तीति वैतरणीत्यन्ये । वित- रणौ विसूर्य्ये पाताले भवा वैतरणीत्यन्ये । वितरणिर्विनौका तरणशून्येत्यर्थः स्वार्थे ष्णे वैतरणीत्येके । सिन्धुर्नदी । वैतरणी, स्त्री, नरकसिन्धुः । इत्यमरः ॥ “वित- रणेन दानेन तीर्य्यते वैतरणी । ष्णः षित्त्वादीप् ष्णौ वैतरणिश्च । अटविपटिघाटी- वैतेरण्यर्च्चिशुण्ठीरिति ह्नस्वान्तेषु रुद्रः । ततो- ऽपि पाच्छोणादीति वा ईप् । विरुद्धं तरणं वितरणं तदस्यामस्तीति वैतरणीत्यन्ये । वित- रणौ विसूर्य्ये पाताले भवा वैतरणीत्यन्ये । वितरणिर्विनौका तरणशून्येत्यर्थः स्वार्थे ष्णे वैतरणीत्येके । सिन्धुर्नदी । ‘नारका जन्तवः प्रेता नदी वैतरणी स्मृता ॥’ इति त्रिकाण्डम् ॥” इति भरतः ॥ * ॥ सा नदी दुर्गन्धा तप्तजला महावेगा अस्थिकेशरक्तपरिपूर्णा यमद्बारे वर्त्तते । यथा, -- “नदी वैतरणी नाम दुर्गन्धा रुधिरावहा । उष्णतोया महावेगा अस्थिकेशतरङ्गिणी ॥” इति प्रायश्चित्तविवेकधृतयमदग्निवचनम् ॥ * ॥ अस्य उत्पत्तिर्यथा, -- मार्कण्डेय उवाच । “ततो ब्रह्मादयो देवाः सर्व्वे ते शङ्करान्तिकम् । गत्वा हरं संमुमुहुः सांसार्य्या योगमायया ॥ शनैश्चरोऽपि भूतेशमासाद्यान्तर्हितस्तदा । वाष्पवृष्टिं दुराधर्षामवजग्राह मायया ॥ यदा स नाशकद्वाष्पान् सन्धारयितुमर्कजः । तदा महागिरौ क्षिप्ता वाष्पास्ते जलधारके ॥ लोकालोकस्य निकटे जलधाराह्वयो गिरिः । पुष्करद्वीपपृष्ठस्थस्तोयसागरपश्चिमे ॥ स तु सर्व्वप्रमाणेन मेरुपर्व्वतसन्निभः । तस्मिन् विन्यस्तवान् षाष्पान् न धर्त्तुं क्षम ईशितुः ॥ विदीर्णस्तैस्तु वाष्पौघैर्भग्नमध्योऽभवद्द्रुतम् । ते वाष्पाः पर्व्वतं भित्त्वा विविशुस्तोयसागरम् ॥ सागरोऽपि ग्रहीतु तान्न शशाक खरानति । ततस्तु सागरं मध्ये भित्त्वा वाष्पाः समागताः ॥ तोयधेः प्राग्भवां वेलां स्पर्शमात्राद्बिभेद ताम् । विभिद्य वेलां ते वास्पाः पुष्करद्वीपमध्यगाः ॥ नदी वैतरणी भूत्वा पूर्व्वसागरगाभवन् । जलधारस्य वेगेन संसर्गात् सागरस्य च ॥ अवाप्य सौम्यतां किञ्चिद्वाष्पास्ते नाभिदन् क्षितिम् । त्वद्वाष्पव्याकुला पृथ्वी विदीर्णा स्यान्न चेच्छनिः ॥

पृष्ठ ४/५१०

अवजग्राह ते वास्पं सोऽपि कृष्णोऽभवद्धठात् । शनैश्चरेण ते वोढमसमर्थेन लोतकैः ॥ क्षिप्तैर्वि दारितः सोऽसौ जलधारो महागिरिः । विभिद्य पर्व्वतं शम्भोर्व्वास्पास्ते सागरं ययुः ॥ वैवस्वतपुरद्बारे योजनद्वयविस्तृता । अद्यापि तिष्ठत्यपगा हरलोतकसम्भवा ॥ भित्त्वा वेलां ततः पृथ्वीं विभिद्याशु तरङ्गिणीम् । चक्रुर्वैतरणीनाम्ना पूर्व्वसागरगामिनीम् ॥ नानायानविमानेन न द्रौण्या स्यन्दनेन च । तर्त्तुं शक्या सा तु नदी तप्ततोया विभीषणा ॥ दुःखेन तां तु पृथिवी बिभर्त्ति महताधुना । सदा चोर्द्ध्वगतैर्वाष्पैर्विक्षिपन्ति नभश्चरान् ॥ तस्या उपरि नो यान्ति देवा अपि भयाद्धर । यमद्धारं समावृत्य योजनद्वयविस्तृता । निम्नं वहति संपूर्णा भीषयन्ती जगत्त्रयम् ॥” इति कालिकापुराणे १८ अध्यायः ॥ * ॥ आसन्नमृत्युकाले वैतरणीगवीदानं यथा, -- “आसन्नमृत्युना देया गौः सवत्सा च पूर्ब्बवत् । तदभावे च गौरेका नरकोद्धारणाय वै ॥ तदा यदि न शक्नोति दातुं वैतरणीञ्च गाम् । शक्तोऽन्योऽरुक् तदा दत्त्वा श्रेयो दद्यान्मृतस्य च ॥” पूर्ब्बवद्धेमशृङ्गादिना । अत्र मृतस्य चेति श्रवणा- देकादशाहेऽपि वैतरणीदानाचारः । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ वैतरणीगोदानानन्तरं प्रार्थनामन्त्रो यथा, -- “यमद्वारे महाघोरे तप्ता वैतरणी नदी । ताञ्च तर्त्तुं ददाम्येनां कृष्णां वैतरणीञ्च गाम् ॥” इति तत्प्रयोगः ॥ अन्यत् मुमूर्षुशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पितृकन्या । यथा, -- “अयज्वानश्च यज्वानः षितरो ब्रह्मणः स्मृताः अग्निस्वात्ता वर्हिषदो द्विधा तेषां व्यवस्थितिः । तेभ्यः स्वधा मुतां जज्ञे मेनां वैतरणीं तथा ॥” इति कौर्म्मे १३ अध्यायः ॥ * ॥ (कलिङ्गदेशस्थ-नदीविशेषः । यथा, महा- भारते । ३ । ११४ । ४ । “एते कलिङ्गाः कौन्तेय ! यत्र वैतरणी नदी । यत्रायजत धर्म्मोऽपि देवाञ्छरणमेत्य वै ॥”) वैतसः, पुं, (वेतस एव । स्वार्थे अण् ।) अम्ल- वेतसः । इति जटाधरः ॥ (पुंस्प्रजननम् । शिश्नदण्डम् । इति निघण्टुः । ३ । २९ ॥ यथा, ऋग्वेदे । १० । ९५ । ४ । “दिवा नक्तं श्नथिता वैतसेन ।” “वैतसेन शेपो वैनस इति पुंस्प्रजननस्येति निरुक्तम् । ३ । २१ । पुंस्प्रजननेन श्नथिता ताडिता भवति ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ * ॥ वेतसस्यायमिति । तस्येदमिति अण् । वेतस- सम्बन्धिनि, त्रि । यथा, रघुः । ४ । ३५ । “आत्मा संरक्षितः सुह्मैर्वृ त्तिमाश्रित्य वैत- सीम् ॥”) वैतानिकः, पुं, (विताने भवः । वितान + ठक् ।) श्रौतहोमः । यथा, --

“मरणादेव कर्त्तव्यं संयोगो यस्य नाग्निना । दाहादूर्द्ध्वमशौचं स्याद्यस्य वैतानिको विधिः ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ वितानसम्बन्धीये, त्रि । वितानशब्दात् ष्णिक- प्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् ॥ (यज्ञादिकार्य्यकारी । यथा च भागवते । १० । ४० । ५ । “त्रय्या च विद्यया केचित् त्वां वै वैतानका द्विजाः । यजन्ते विततैर्यज्ञैर्नानारूपामराख्यया ॥”) वैतालिकः, पुं, (विविघेन तालेन चरतीति । विताल + ठक् ।) बोधकरः । इत्यमरः ॥ द्वे निशान्ते बोधकारके । विविधो मङ्गलगीति- वाद्यादिकृतस्तालशब्दः तेन व्यवहरन्ति वैता- लिकाः ढघे कादिति ष्णिकः । निशान्तं निवे- दयन्तो ये नृपं बोधयन्ति जागरयन्ति ते बोध- कराः सृकुष्ट इति टः । इति भरतः ॥ (यथा, शिशुपालवधे । ५ । ६७ । “वैतालिकाः स्फुटपदप्रकटार्थमुच्चै- र्भोगावलीः कलगिरोऽवसरेषु पेठुः ॥”) खेट्टितालः । यथा, -- “वैतालिकः पुमान् खेट्टिताले बोधकरे त्रिषु ॥” इति मेदिनी ॥ हेमचन्द्रे तु पाठान्तरं यथा, -- “वैतालिकः खड्जताले मङ्गलपाठकेऽपि च ॥” वेतालसम्बन्धिनि, त्रि ॥ वैत्रकः, त्रि, वेत्रसम्बन्धी । वेत्रशब्दात् कण्प्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ वैत्रकेयः, त्रि, वेत्रसम्बन्धीयः । वेत्रशब्दात् ष्णेय- प्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् ॥ वैदः, त्रि, पण्डितसम्बन्धी । विच्छन्दात् ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् ॥ वैदग्धं, क्ली, (विदग्धस्य भावः । अण् ।) विदग्ध- त्वम् । यथा । वैदग्धमपि वैदग्धी । इति भरत- द्विरूपकोषः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । १ । “वाग्वैदग्धप्रधानेऽपि रस एवात्र जीवितम् ॥”) वैदग्धी, स्त्री, (विदग्धस्येयमिति । विदग्ध + अण् । स्त्रियां ङीप् ।) भङ्गिः । यथा, -- “छलं मिषञ्च वैदग्धी भङ्गिश्चेभनिमीलिका ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २० । १०९ । “धात्रा वैरूप्यनिर्म्माणवैदग्धीं दर्शितामिब ॥”) वैदग्ध्यं, क्ली, (विदग्ध + ष्यञ् ।) विदग्धस्य भावः । विदग्धशब्दात् ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्न- मेतत् ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १ । १२ । “वैदग्ध्यख्यातिलोभाय मम नैवायमुद्यमः ॥”) वैदर्भं, क्ली, वाक्यवक्रत्वम् । इति मेदिनी ॥ विदर्भ- सम्बन्धिनि, त्रि ॥ वैदर्भः, पुं, (विदर्भो निवासोऽस्येति । विदर्भ + अण् ।) विदर्भदेशीयराजः । (यथा, रघुः । ५ । ६२ । “मेने यथा तत्र जनः समेतो वैदर्भमागन्तुमजं गृहेशम् ॥”)

दमयन्तीपिता भीमसेनः । रुक्मिणीपिता भीष्म- कश्च । वाक्यवक्रिमा । इति धरणिः ॥ वैदर्भी, स्त्री, वाक्यरीतिभेदः । इति मेदिनी ॥ यथा, रीतिमाह । “पदसंघटना रीतिरङ्गसंस्था विशेषवत् । उपकर्त्ती रसादीनां -- ॥” रसादीनामर्थात् शब्दार्थशरीरस्य काव्यस्यात्म- भूतानाम् । “--सा पुनः स्याच्चतुर्व्विधा । वैदर्भी चाथ गौडी च पाञ्चाली लाटिका तथा ॥” सा रीतिः । तत्र । “माधुर्य्यव्यञ्जकैर्वर्णै रचना ललितात्मिका । अवृत्तिरल्पवृत्तिर्वा वैदर्भी रीतिरिष्यते ॥” यथा । अनङ्गमङ्गलभुव इत्यादि । रुद्रटस्त्वाह । “असमस्तैकसमस्ता युक्ता दशभिर्गुणैश्च वैदर्भी । वर्गद्वितीयबहुला स्वल्पप्राणाक्षरा च सुवि- धेया ॥ अत्र दशगुणास्तन्मतोक्ताः श्लेषादयः । “ओजः प्रकाशकैर्व्वर्णैर्ब्बन्ध आडम्बरः पुनः । समासबहुला गौडी -- ॥” यथा । चञ्चद्भुजेत्यादि । पुरुषोत्तमस्त्वाह । बहुतरसमासयुक्ता सुमहाप्राणाक्षरा च गौडीया । रीतिरनुप्रासमहिमपरतन्त्रा स्तोभवाक्या च ॥” “--वर्णैः शेषैः पुनर्द्वयोः । समस्तपञ्चषपदो बन्धः पाञ्चालिका मता ॥” द्बयोर्वैदर्भीगौड्योः । यथा, -- “मधुरया मधुबोधितमाधवी- मधुसमृद्धिसमेधितमेधया । मधुकराङ्गनया मुहुरुन्मद- ध्वनिभृता निभृताक्षरमुज्जगे ॥” * ॥ भोजस्त्वाह । “समस्तपञ्चषपदामोजःकान्तिसमन्विताम् । मधुरां सुकुमाराञ्च पाञ्चालीं कवयो विदुः ॥” “लाटी तु रीतिर्व्वैदर्भी पाञ्चाल्योरन्तरा स्थिता ॥” यथा, -- “अयमुदयति मुद्राभञ्जनः पद्मिनीना- मुदयगिरिवनालीबालमन्दारपुष्पम् । विरहविधुरकोकद्बन्द्बन्धुर्विभिन्दन् कुपितकपिकपोलक्रोडताम्रस्तमांसि ॥” कश्चिदाह । “मृदुपदसमाससुभगा युक्तैर्बर्णैर्न चातिभूयिष्ठा । उचितविशेषणपूरितवस्तुन्यासा भवेल्लाटी ॥” अन्ये त्वाहुः । “गौडी डम्बरबन्धा स्यात् वैदर्भी ललिता क्रमात् । पाञ्चाली मिश्रभावेन लाटी तु मृदुभिः पदैः ॥” क्वचित्तु वक्त्राद्यौचित्यादन्यथा वचनादयः । वक्त्रादीत्यादिशब्दाद्वाच्यप्रबन्धौ वचनादीत्यादि- शब्दाद्वृत्तिवर्णौ । तत्र वक्त्रौचित्याद्यथा । मन्थायस्तार्णवाम्भ इत्यादि । अत्र वाच्यस्य

पृष्ठ ४/५११

क्रोधाद्यव्यञ्जकत्वेऽपि भोमसेनवक्तृत्वेनोद्धता वच- नादयः । वाच्यौचित्याद्यथोदाहृते । मूर्द्ध- व्याधूयमानेत्यादौ ॥ * ॥ प्रबन्धौचित्याद्यथा । नाटकादौ रौद्रेऽप्यभिनयप्रतिकूलत्वेन न दीर्घ- समासादयः । एवमाख्यायिकायां शृङ्गारेऽपि न मसृणवर्णादयः । कथायां रौद्रेऽपि नात्यन्त- मुद्धताः । एवमन्यदपि ज्ञेयम् । इति साहित्य- दर्पणे रीतिविवेको नाम ९ परिच्छेदः ॥ * ॥ अगस्त्यपत्नी । इति शब्दरत्नावली ॥ दमयन्ती । यथा, -- “वैदर्भी विपुलानुरागकलना सौभाग्यमत्राखिल- क्षौणीचक्रशतक्रतौ निजगदे तद्वृत्तवृत्तक्रमैः । किञ्चास्माकनरेन्द्रभूसुभगता संभूतये लग्नकं देवेन्द्रावरणप्रसादितशचीविश्राणिताशीर्व्वचः ॥ इति उत्तरनैषधे १५ सर्गः ॥ रुक्मिणी । यथा, -- “वैदर्भ्याः स तु सन्देशं निशम्य यदुनन्दनः । प्रगृह्य पाणिना पाणिं प्रहसन् द्विजमब्रवीत् ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे ५३ अध्यायः ॥ वैदलं, क्ली, भिक्षुकस्य मृण्मयादिपात्रम् । यथा, “पात्रन्तु दारवालायुमृण्मयान्यपि वैदलम् ॥” इति जटाधरः ॥ वैदलः, पुं, (विदलो दालिस्तस्मात् जातः । विदल + अण् ।) पिष्टकः । यथा, -- “पूपोऽपूपः पिष्टकः स्याद्वैदलो विदलोऽपि च ।” इति शब्दचन्द्रिका ॥ विदलो दालिस्तन्निर्म्मितपिष्टको वैदलः । तद्- गुणाः । “वैदला गुरवो भक्ष्या विष्टम्भिसृष्टमारुताः ॥” इति राजवल्लभः ॥ वैदिकः, पुं, (वेदं जानातीति । वेद + ठञ् ।) वेदज्ञब्राह्मणः । वेदोक्ते, त्रि । यथा, तन्त्रसारे । “वैदिकी तान्त्रिकी सन्ध्या यथानुक्रमयोगतः ॥” वैदिश्यं, त्रि, विदिशाया अदूरभवं नगरम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ वदुष्यं, क्ली, (विदुषः कर्म्म भावो वा । विद्बस् + ष्यञ् ।) विदुषो भावः । विद्बस्शब्दात् ष्ण्य- प्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ (यथा, राजतरङ्गि- ण्याम् । १ । १२ । “पाटवं दुष्टवैदुष्यतीव्रा सुव्रतभारती ॥”) वैदूर्य्यं, क्ली, (विदूरात् प्रभवतीति । विदूर + “विदूरात् ञ्यः ।” ४ । ३ । ८४ । इति ञ्यः ।) मणिविशेषः । स तु कृष्णपीतवर्णः । लहसुनीया इति हिन्दी भाषा । अस्य देवता केतुः । तत्पर्य्यायः । बालवायजम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ केतुरत्नम् ३ कैतवम् ४ प्रावृष्यम् ५ अभ्र- रोहम् ६ खराब्दाङ्कुरकम् ७ विदूररत्नम् ८ विदूरजम् ९ । अस्य गुणाः । अम्लत्वम् । उष्ण- त्वम् । कफवायुनाशित्वम् । गुल्मशूलप्रशमन- त्वम् । भूषितञ्चेत् शुभावहत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अपि च ।

“मुक्ताविद्रुमवज्रेन्द्रवैदूर्य्यस्फटिकादिकम् । मणिरत्नं सरं शीतं कषायं स्वादु लेखनम् । चाक्षुष्यं धारणात्तच्च पापालक्ष्मीविनाशनम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ तच्छायलक्षणं यथा, -- “एकं वेणुपलाशकोमलरुचा मायूरकण्ठत्विषा मार्जारेक्षणपिङ्गलच्छविजुषा ज्ञेयं त्रिधा च्छायया । यद्गात्र गुरुतां दधाति नितरां स्निग्धन्तु दोषोषितं वैदूर्य्यं विशदं वदन्ति सुधियः स्वच्छञ्च तच्छो- भनम् ॥” तस्य कुलक्षणं यथा, -- “विच्छायं मृच्छिलागर्भं लघु रूक्षञ्च सक्षतम् । सत्रासं परुषं कृष्णं वैदूर्य्यं दूरतां नयेत् ॥” तत्परीक्षा यथा, -- “घृष्टं यदात्मना स्वच्छं स्वच्छायां निकषाश्मनि । स्फुटं प्रदर्शयेदेतद्वैदूर्य्यं जात्यमुच्यते ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ सूत उवाच । “वैदूर्य्यपुष्परागाणां कर्क्केतभीष्मके वदे । परीक्षां ब्रह्मणा प्रोक्तां व्यासेन कथितां द्विज ॥ कल्पान्तकालक्षुभिताम्बुराशि- निर्ह्रादकल्पाद्दितिजस्य नादात् । वैदूर्य्यमुत्पन्नमनेकवर्णं शोभाभिरामं द्युतिवर्णबीजम् ॥ अविदूरे वैदूर्य्यस्य गिररुत्तुङ्गरोधसः । कामभूतिकसीमानमनु तस्याकरोऽभवत् ॥ तस्य नादसमुत्थत्वादाकरः सुमहागुणः । अभूदुत्तरितो लोके लोकत्रयविभूषणः ॥ तस्यैव दानवपतेर्निनदानुरूप- प्रावृट्पयोदवरदर्शितचारुरूपाः । वैदूर्य्यरत्नमणयो विविधावभासा- स्तस्मात् स्फुलिङ्गनिवहा इव सम्बभूवुः ॥ पद्मरागमुपादाय मणिवर्णा हि ये क्षितौ । सर्व्वांस्तान् वर्णशोभाभिर्वैदूर्य्यमनुगच्छति ॥ तेषां प्रधानं शिखिकण्ठनीलं यद्बा भवेद्वेणुदलप्रकाशम् । चाषाग्रपक्षप्रतिमश्रियो ये न ते प्रशस्ता मणिशास्त्रविद्भिः ॥ गुणवान् वैदूर्य्यमणिर्योजयति स्वामिनं वरभाग्यैः । दोषेर्युक्तो दोषैस्तस्माद्यत्नात् परीक्षेत ॥ गिरिकाचशिशुपालौ काचस्फटिकाश्च भूमि- निर्भिन्नाः । वैदूर्य्यमणेरेते विजातयः सन्निभाः सन्ति ॥ लिख्याभावात् काचं लघु भावाच्छैशुपालकं विद्यात् । गिरिकाचमदीप्तित्वात् स्फटिकं वर्णोज्ज्वलत्वेन ॥ यदिन्द्रनीलस्य महागुणस्य सुवर्णसंख्याकलितस्य मूल्यम् । तदेव वैदूर्य्यमणेः प्रदिष्टं पलद्वयोन्मापितगौरवस्य ॥

जातस्य सर्व्वेऽपि मणेस्तु यादृग्- विजातयः सन्ति समानवर्णाः । तथापि नानाकरणानुमेय- भेदप्रकारः परमः प्रदिष्टः ॥ सुखोपलक्ष्यश्च सदा विचार्य्यो ह्ययं प्रभेदो विदुषा नरेण । स्नेहप्रभेदो लघुता मृदुत्वं विजातिलिङ्गं खलु सार्व्वजन्यम् ॥ कुशलाकुशलैः प्रयुज्यमानाः प्रतिबद्धाः प्रतिसत्क्रियाप्रयोगैः । गुणदोषसमुद्भवं लभन्ते मणयोऽर्थान्तरमूल्यमेव भिन्नाः ॥ क्रमशः समतीतवर्त्तमानाः प्रतिबद्धा मणिबन्धकेन यत्नात् । यदि नाम भवन्ति दोषहीना मणयः षड्गुणमाप्नुवन्ति मूल्यम् ॥ आकरान् समतीतानामुदधेस्तीरसन्निधौ । मूल्यमेतन्मणीनान्तु न सर्व्वत्र महीतले ॥ सुवर्णो मनुना यस्तु प्रोक्तः षोडशमाषकः । तस्य सप्ततिमो भागः संज्ञारूपं करिष्यति ॥ शाणश्चतुर्माषमानो माषकः पञ्चकृष्णलः । पलस्य दशमो भागो धरणः परिकीर्त्तितः ॥ इति मानविधिः प्रोक्तो रत्नानां मूल्यनिश्चये ॥” इति गारुडे वैदूर्य्यपरीक्षा ७३ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “सितञ्च धूम्रसङ्काशमीषत्कृष्णसितं भवेत् । वैदूर्य्यं नाम तद्रत्नं रत्नविद्भिरुदाहृतम् ॥ ब्रह्मक्षत्त्रियविट्शूद्रजातिभेदाच्चतुर्व्विधम् । सितनीलो भवेद्विप्रः सितारक्तस्तु बाहुजः ॥ पीतानीलस्तु वैश्यः स्यात् नील एव हि शूद्रकः ॥” अथ गुणाः । “मार्ज्जारनयनप्रख्यं रसोनप्रतिमं हि वा । कलिलं निर्म्मलं व्यङ्गं वैदूर्य्यं देवभूषणम् ॥ सुतारं घनमत्यच्छं कलिलं व्यङ्गमेव च । वैदूर्य्याणां समाख्याता एते पञ्च महागुणाः ॥” तद्यथा, -- “उद्गिरन्निव दीप्तिं योऽसौ सुतार इति गद्यते प्रमाणताल्पं गुरु यत् घनमित्यभिधीयते ॥ कलङ्कादिविहीनं तदत्यच्छमिति कीर्त्तितम् । ब्रह्मशूद्रं कलाकारश्चञ्चलो यत्र दृश्यते ॥ कलिलं नाम तद्राज्ञः सर्व्वसम्पत्तिकारकम् । विश्लिष्टाङ्गन्तु वैदूर्य्यं व्यङ्गमित्यभिधीयते ॥ * ॥ कर्करं कर्कशं त्रासः कलङ्को देह इत्यपि । एते पञ्च महादोषा वैदूर्य्याणामुदीरिताः ॥ शर्करायुक्तमिव यत् प्रतिभाति च कर्करम् । स्पर्शेऽपि च यत्तज्ज्ञेयं कर्कशं बन्धुनाशनम् । भिन्नभ्रान्तिकरस्त्रासः स कुर्य्यात् कुलसंक्षयम् विरुद्धवर्णो यस्याङ्के कलङ्कः क्षयकारकः । मलदिग्ध इवाभाति देहो हेहविनाशनः ॥ जयति यदि सुवर्णं त्यागहीनो यदा वा बहुविधमणिहारी भूपतिर्व्वा यतिर्व्वा ।

पृष्ठ ४/५१२

दधदपि धृतदोषं जातु वैदूर्य्यरत्नं प्रतिशतफलरूपः पातमेध्यत्यवश्यम् ॥” इति युक्तिकल्पतरौ वैदूर्य्यपरीक्षा ॥ अन्यत् गरुडपुराणवत् ॥ वैदेहः, पुं, बणिक् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (विदेहस्यापत्यमिति । विदेह + अञ् ।) निमि- राजपुत्त्रः । अस्योत्पत्तिर्यथा । अपुत्त्रस्य तस्य भूभुजः शरीरमराजकभीरवस्ते मुनयः अरण्यां ममन्थुः । तत्र च कुमारो जज्ञे । जननाज्जनक- संज्ञां चासाववाप । अभूद्बिदेहोऽस्य पितेति वैदेहः । मथनान्मिथिरभूत्तस्योदावसुः पुत्त्रो- ऽभवत् । इति विष्णुपुराणे ४ अंशे निमिवंश- कथनं नाम ५ अध्यायः ॥ तस्य विदेहनाम- कारणं निमिशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (वर्णसङ्करजाति- विशेषः । स तु वैश्यात् ब्राह्मण्यां जातः । यथा, मनुः । १० । ११ । वैश्यान्मागधवैदेहौ राजविप्राङ्गनासुतौ ॥”) वैदेहकः, पुं, (वैदेह एव । स्वार्थे कन् ।) बणिक् । इत्यमरः ॥ शूद्रात् वैश्यासुतः । इति मेदिनी ॥ (वैश्याद्ब्राह्मण्यां जातो वर्णसङ्करविशेषः । यथा, मनुः । १० । १९ । “वैदेहकेन त्वम्बष्ठ्यामुत्पन्नो वेण उच्यते ॥” अस्यान्तःपुररक्षणं कार्य्यम् । यथा, तत्रैव । १० । ४७ । “वैदेहाकानां स्त्रीकार्य्यं मागधानां बणिक्- पथः ॥”) वैदेहिकः, पुं, बणिक् । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ (वर्णसङ्करविशेषः । यथा, मनुः । १० । ३६ । “वैदेहिकादन्ध्रमेदौ वहिर्ग्रामप्रतिश्रयौ ॥”) वैदेही, स्त्री, (विदेहेषु भवा विदेहस्यापत्यं स्त्री वा । विदेह + अण् । ङीप् ।) रोचना । सीता । (यथा, रघुः । १२ । २० । “रामोऽपि सह वैदेह्या वने वन्येन वर्त्तयन् । चचार सानुजः शान्तो वृद्धेक्षाकुव्रतं युवा ॥” यथा च । “वैदेहि ! याहि कलसोद्भवधर्म्मपत्नीं तस्याः पुरः कथय पूर्व्वकथाः समस्ताः । पृष्टापि मा वद पयोनिधिबन्धनं मे सेयं पुनश्चुलुकिताम्बुनिधेः कलत्रम् ॥” इत्युद्भटः ॥) बणिक्स्त्री । पिप्पली । इति मेदिनी ॥ (वैदेह- पत्नी । यथा, मनुः । १० । ३७ । “आहिण्डिको निषादेन वैदेह्यामेव जायते ॥” विदेहदेशोत्पन्नमात्रे च । यथा, महाभारते । १ । ९५ । २३ । “देवातिथिः खलु वैदेहीमुप- येमे मर्य्यादां नाम तस्यामस्य जज्ञे अरिहो नाम ॥”) वैद्यः, पुं, (विद्यां वेदेति । विद्या + “तदधीते तद्वेद ।” ४ । २ । ५९ । इति अण् ।) पण्डितः । यथा । कात्यायनः । “नाविद्यानान्तु वैद्येन देयं विद्याधनं क्वचित् । समविद्याधिकानान्तु देयं वैद्येन तद्धनम् ॥”

वैद्येन विदुषा । इति दायतत्त्वम् ॥ वासकवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आयुर्व्वेदवेत्ता । स चाम्बष्ठ- जातिश्चिकित्सावृत्तिश्च । तत्पर्य्यायः । रोग- हारी २ अगदङ्कारः ३ भिषक् ४ चिकित्सकः ५ । इत्यमरमरतौ ॥ स्रष्टा ६ विधिः ७ विद्वान् ८ आयुर्व्वेदी ९ । इति राजनिर्घण्टः ॥ स चतु- र्व्विधः । रोगहरः १ विषहरः २ शल्यहरः ३ कृत्याहरः ४ । इति महाभारते राजधर्म्मः ॥ अस्योत्पत्तिर्यथा, -- “वैद्योऽश्विनीकुमारेण जातश्च विप्रयोषिति । वैद्यवीर्य्येण शूद्रायां बभूवुर्ब्बहवो जनाः ॥ ते च ग्रामगुणज्ञाश्च मन्त्रौषधिपरायणाः । तेभ्यश्च जाताः शूद्रायां ते व्यालग्राहिणो भुवि ॥ शौनक उवाच । कथं ब्राह्मणपत्न्यान्तु सूर्य्यपुत्त्रोऽश्विनीसुतः । अहो केन विपाकेन वीर्य्याधानं चकार सः ॥ सौतिरुचाच । गच्छन्तीं तीर्थयात्रायां ब्राह्मणीं कुरुनन्दन । ददर्श कामुकीं कान्तः पुष्पोद्याने मनोहरे ॥ तया निवारितो यत्नात् बलेन बलवान् सुरः । अतीव सुन्दरीं दृष्ट्वा वीर्य्याधानं चकार सः ॥ द्रुतं तत्याज गर्भं सा पुष्पोद्याने मनोरमे । सद्यो बभूव पुत्त्रश्च तप्तकाञ्चनसन्निभः ॥ सपुत्त्रा स्वामिनो गेहं जगाम व्रीडिता तदा । स्वामिनं कथयामास यस्माद्दैवादिसङ्कटम् । विप्रो रोषेण तत्याज तञ्च पुत्त्रं स्वकामिनीम् । सरिद्बभूव योगेन सा च गोदावरी स्मृता ॥ पुत्त्रं चिकित्साशास्त्रञ्च पाठयामास यत्नतः । नानाशिल्पञ्च शस्त्रञ्च स्वयं स रविनन्दनः ॥ विप्रश्च ज्योतिर्गणनात् वेदनाच्च निरन्तरम् । वेदधर्म्मपरित्यक्तो बभूव गणको भुवि ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे १० अध्यायः ॥ * ॥ नरकभोगान्ते वैद्यजन्म यथा, -- “यः करोत्यपहारञ्च देवब्राह्मणयोर्धनम् । पातयित्वा स्वपुरुषान् दश पूर्व्वान् दशापरान् ॥ स्वयं याति च धूमान्धं धूमध्वान्तसमन्वितम् । धूमक्लिष्टो धूमभोगी वसेत्तत्र चतुर्युगम् ॥ ततो मूषिकजातिश्च शतजन्मनि भारते । ततो नानाविधाः पक्षिजातयः कृमिजातयः ॥ ततो नानाविधा वृक्षजातयश्च ततो नरः । भार्य्याहीनो वंशहीनः शवरो व्याधिसंयुतः ॥ ततो भवेत् स्वर्णकारः स सुवर्णबणिक् ततः । ततो जवनसेवी च ब्राह्मणो गणकस्ततः । विप्रो दैवज्ञोपजीवी वैद्यजीवी चिकित्सकः ॥” * अपि च । “लाक्षालोहादिव्यापारी रसादिविक्रयी च यः । स याति नागवेष्टञ्च नागैर्व्वेष्टित एव च । वसेत् स लोममानाब्दं तत्रैव नागदंशितः ॥ ततो भवेत् स गणको वैद्यश्च सप्तजन्मसु । गोपश्च कर्म्मकारश्च रङ्गकारस्ततः शुचिः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २८ अध्यायः ॥ * ॥ राजवैद्यस्य लक्षणं यथा, --

“परं पारं गतो यः स्यादष्टाङ्गे तु चिकित्सिते । अनाहार्य्यः स वैद्यः स्याद्धर्म्मात्मा च कुलो- द्गतः । प्राणावार्य्यः स विज्ञेयो वचनं तस्य भूभुजः । राजन् राज्ञा सदा कार्य्यं यथा कार्य्यं पृथग्- जनैः ॥” इति मात्स्ये १८९ अध्यायः ॥ * ॥ सामान्यवैद्यलक्षणं यथा, -- “चिकित्सां कुरुते यस्तु स चिकित्सक उच्यते । स च यादृक् समीचीनस्तादृशोऽपि निगद्यते ॥ तत्त्वाधिगतशास्त्रार्थो दृष्टकर्म्मा स्वयं कृती । लघुहस्तः शुचिः शूरः स्वच्छोपस्करभेषजः ॥ प्रत्युत्पन्नमतिर्धीमान् व्यवसायी प्रियंवदः । सत्यधर्म्मपरो यश्च वैद्य ईदृक् प्रशस्यते ॥” दृष्टकर्म्मा दृष्टा परेण कृता चिकित्सा येन सः । स्वयंकृती स्वयंचिकित्साकुशलः । लघुहस्तः सिद्धिमद्धस्तः ॥ * ॥ निषिद्धवैद्यो यथा, -- “कुचेलः कर्कशः स्तब्धो ग्रामीणः स्वयमागतः । पञ्च वैद्या न पूज्यन्ते घन्वन्तरिसमा अपि ॥” कर्कशः अप्रियवादी । स्तब्धः साभिमानः । ग्रामीणः व्यवहाराचतुरः ॥ * ॥ अथ वैद्यस्य कर्म्म आह । “व्याधेस्तत्त्वपरिज्ञानं वेदनायाश्च निग्रहः । एतद्वैद्यस्य वैद्यत्वं न वैद्यः प्रभुरायुषः ॥” अस्यायमर्थः । व्याधेः सम्यक् परिचयः । व्यथा- शान्तिकरणं वैद्यस्य कर्म्म । न तु वैद्यः आयुषः प्रभुरित्यर्थः । अपरे त्वेवं व्याचक्षते । व्याधे- स्तत्त्वपरिचयः । वेदनायाः शान्तिकरणञ्च । एतदेव वैद्यस्य वैद्यत्वं न किन्तु वैद्य आयुषः प्रभुरित्यर्थः ॥ * ॥ अथ वैद्यानयनदूतस्य लक्षणम् । “यश्चिकित्सकमानेतुं याति दूतः स कथ्यते । स च यादृक् समुचितस्तादृगत्र निगद्यते ॥ दूताः सुजातयोऽव्यङ्गाः पटवो निर्म्मलाम्बराः । सुखिनोऽश्ववृषारूढाः शुभ्रपुष्पफलैर्युताः ॥ सजातयः सुचेष्टाश्च स्वजीवदिशि सङ्गताः । भिषजं समये प्राप्ता रोगिणः सुखहेतवः ॥” सजातयः रोगिसमानजातयः । “यस्यां प्राणमरुद्वाति सा नाडी जीव- संश्रिता ॥” * ॥ अथ दूतयात्रायां शकुनविचारः । “वैद्याह्वानाय दूतस्य गच्छतो रोगिणः कृते । न शुभं सौम्यशकुनप्रदीप्तन्तु सुखावहम् ॥” प्रदीप्तमग्निः । दूतो रोगी च रिक्तहस्तो वैद्यं न पश्येत् । तथा च । “रिक्तहस्तो न पश्येत्तु राजानं भिषजं गुरुम् ।” अथ आयुर्व्विदां प्रादुर्भावः । तत्रादौ ब्रह्म- प्रादुर्भावः । “विधाताथर्व्वसर्व्वस्वमायुर्व्वेदं प्रकाशयन् । स्वनाम्ना संहितां चक्रे लक्षश्लोकमयीमृजुम् ॥ ततः प्रजापतिं दक्षं दक्षं सकलकर्म्मसु । विधिर्धीनीरधिः साङ्गमायुर्व्वेदमुपादिशत् ॥” * ॥

पृष्ठ ४/५१३

अथ दक्षप्रादुर्भावः । “अथ दक्षः क्रियादक्षः स्वर्व्वैद्यौ वेदमायुषः । वेदयामास विद्वांसौ सूर्य्यांशौ सुरसत्तमौ ॥” * ॥ अथाश्विनीसुतप्रादुर्भावः । “दक्षादधीत्य दस्रौ वितेनतुः संहितां स्वीयाम् । सकलचिकित्सकलोकप्रतिपत्तिविवृद्धये धन्याम् ॥ स्वयम्भु वः शिरश्छिन्नं भैरवेण रुषाथ तत् । अश्विभ्यां संहितं तस्मात्तौ जातौ यज्ञभागिनौ ॥ देवासुररणे देवा दैत्यैर्ये सक्षताः कृताः । अक्षतास्ते कृताः सद्यो दस्राभ्यामद्भुतं महत् ॥ वज्रिणोऽभूद्भुजस्तम्भः स दस्राभ्यां चिकित्सितः । सोमान्निपतितश्चन्द्रस्ताभ्यामेव सुखीकृतः ॥ विशीर्णा दशनाः पुष्णो नेत्रे नष्टे भगस्य च । शशिनो राजयक्ष्माभूदश्विभ्यां ते चिकित्सिताः ॥ भार्गवश्च्यवनः कामी वृद्धः सन् विकृतिं गतः । वीर्य्यवर्णस्वरोपेतः कृतोऽश्विभ्यां पुनर्युवा ॥ एतैश्चान्यैश्च बहुभिः कर्म्मभिर्भिषजां वरौ । बभूवतुर्भृशं पूज्याविन्द्रादीनां दिवौकसाम् ॥” * अथेन्द्रप्रादुर्भावः । “संदृश्य दस्रयोरिन्द्रः कर्म्माण्येतानि यत्नवान् । आयुर्व्वेदं निरुद्वेगं तौ ययाचे शचीपतिः ॥ नासत्यौ सत्यसन्धेन शक्रेण किल याचितौ । आयुर्व्वेदं यथाधीतं ददतुः शतमन्यवे ॥ नासत्याभ्यामधीत्यैष आयुर्व्वेदं शतक्रतुः । अध्यापयामास बहूनात्रेयप्रमुखान् मुनीन् ॥” * अथात्रेयप्रादुर्भावः । “एकदा जगदालोक्य गदाकुलमितस्ततः । चिन्तयामास भगवानात्रेयो मुनिपुङ्गवः ॥ किं करोमि क्वगच्छामि कथं लोका निरामयाः । भवन्ति सामयानेतान्न शक्नोमि निरीक्षितुम् ॥ दयालुरहमत्यर्थं स्वभावो दुरतिक्रमः । एतेषां दुःखतो दुःखं ममापि हृदयेऽधिकम् ॥ आयुर्व्वेदं पठिष्यामि नैरुज्याय शरीरिणाम् । इति निश्चित्य गतवानात्रेयस्त्रिदशालयम् ॥ तत्र मन्दिरमिन्द्रस्य गत्वा शक्रं ददर्श सः । सिंहासनसमासीनं स्तूयमानं सुरर्षिभिः ॥ भासयन्तं दिशो भासा भास्करप्रतिमं त्विषा । आयुर्व्वेदमहाचार्य्यं शिरोधार्य्यं दिवौकसाम् ॥ शक्रस्तु तं निरीक्ष्यैव त्यक्तसिंहासनो ययौ । तदग्रे पूजयामास भृशं भूरितपःकृशम् ॥ कुशलं परिपप्रच्छ तथागमनकारणम् । स मुनिर्व्वक्तुमारेभे निजागमनकारणम् ॥ देवराज न राजासि दिव एव यतो भवान् । विधात्रा विहितो यत्नात्त्रिलोकी लोकपालकः ॥ व्याधिभिर्व्यथिता लोकाः शोकाकुलितचेतसः । भूतेले सन्ति सन्तापं तेषां हर्त्तुं कृपां कुरु ॥ आयुर्व्वेदोपदेशं मे कुरु कारुण्यतो नृणाम् । तथेत्युक्त्वा सहस्राक्षोऽध्यापयामास तं मुनिम् ॥ मुनीन्द्र इन्द्रतः साङ्गमायुर्व्वेदमधीत्य सः । अभिनन्द्य तमाशीर्भिराजगाम पुनर्महीम् ॥ अथात्रेयो मुनिश्रेष्ठो भगवान् करुणापरः । स्वनाम्ना संहितां चके नरचक्रानुकम्पया ॥

ततोऽग्निवेशं भेडञ्च जातूकर्णं पराशरम् । क्षीरपाणिञ्च हारीतमायुर्व्वेदमपाठयत् ॥ तन्त्रस्य कर्त्ता प्रथममग्निवे शोऽभवत् पुरा । ततो भेडादयश्चक्रुः स्वं स्वं तन्त्रं कृतानि च ॥ श्रावयामासुरात्रेयं मुनिवृन्देन वन्दितम् । श्रुत्वा च तानि तन्त्राणि हृष्टोऽभूदत्रिनन्दनः ॥ यथावत् सूत्रितं तस्मात् प्रहृष्टा मुनयोऽभवन् । दिवि देवर्षयो देवाः श्रुत्वा साध्विति चाब्रुवन् ॥” अथ भरद्बाजप्रादुर्भावः । “एकदा हिमवत्पार्श्वे दैवादागत्य संगताः । मुनयो बहवस्तांश्च नामभिः कथयाम्यहम् ॥ भरद्वाजो मुनिवरः प्रथमं समुपागतः । ततोऽङ्गिरास्ततो गर्गो मरीचिर्भृगुभार्गवौ ॥ पुलस्त्योऽगस्तिरसितो वशिष्ठः सपराशरः । हारीतो गोतमः सांख्यो मैत्रेयश्च्यवनोऽपि च ॥ यमदग्निश्च गार्ग्यश्च काश्यपः कश्यपोऽपि च । नारदो वामदेवश्च मार्कण्डेयः कपिष्ठलः ॥ शाण्डिल्यः सहकौण्डिन्यः शाकुनेयः सशौनकः । आश्वलायनसांकृत्यौ विश्वामित्रः परीक्षितः ॥ देवलो गालवो धौम्यः काप्यकात्यायनावुभौ । काङ्कायनो वैजवापः कुशिको वादरायणिः ॥ हिरण्याक्षश्च लोकाक्षिः शरलोमा च गोभिलः । वैखानसा वालखिल्लास्तथैवान्ये महर्षयः ॥ ब्रह्मज्ञानस्य निधयो यमस्य नियमस्य च । तपसस्तेजसा दीप्ता हूयमाना इवाग्नयः ॥ सुखोपविष्टास्ते तत्र सर्व्वे चक्रुः कथामिमाम् । धर्म्मार्थकाममोक्षाणां मूलमुक्तकलेवरम् ॥ तत्र सर्व्वार्थसंसिद्ध्यैभवेद्यदि निरामयम् । तपःस्वाध्यायधर्म्माणां ब्रह्मचर्य्यव्रतायुषाम् ॥ हर्त्तारः प्रसृता रोगा यत्र तत्र च सर्व्वतः । रोगाः कार्श्यकरा बलक्षयकरा देहस्य चेष्टाहरा- दृश्यादीन्द्रियशक्तिसंक्षयकराः सर्व्वाङ्गपीडा- कराः । धर्म्मार्थाखिलकाममुक्तिषु महाविघ्नस्वरूपा बलात् प्राणानाशु हरन्ति सन्ति यदि ते क्षेमं कुतः प्राणिनाम् ॥ तत्तेषां प्रशमाय कश्चन विधिश्चिन्त्यो भवद्भि- र्ब्बुधै- र्योगैरित्यभिधाय संसदि भरद्बाजं मुनिं तेऽब्रु- वन् । त्वं योग्यो भगवान् सहस्रनयनं याचस्व लब्धुं क्रमात् आयुर्व्वेदमधीत्य यं गदभयान्मुक्ता भवामो वयम् ॥ इत्थं स मुनिभिर्योग्यैः प्रार्थितो विनयान्वितैः । भरद्वाजो मुनिश्रेष्ठो जगाम त्रिदशालयम् ॥ तत्रेन्द्रभवनं गत्वा सुरर्षिगणमध्यगम् । दृष्टवान् वृत्रहन्तारं दीप्यमानमिवानलम् ॥ दृष्ट्वैव स मुनिं प्राह भगवान् मघवा मुदा । धर्म्मज्ञ स्वागतं तेऽथ मुनिं तं समपूजयत् ॥

सोऽधिगम्य जयाशीर्भिरभिवन्द्य सुरेश्वरम् । ऋषीणां वचनं सम्यगश्रावयत सत्तमम् ॥ व्याधयो हि समुत्पन्नाः सर्व्वप्राणिभयङ्कराः । तेषां प्रशमनोपायं यथावद्वक्तुमर्हसि ॥ तमुवाच मुनिं साङ्गमायुर्व्वेदं शतक्रतुः । जीवेद्बर्षसहस्राणि देही नीरुङ्निशम्य यम् ॥ सोऽनन्तागारं त्रिस्कन्धमायुर्व्वेदं महामतिः । यथावदचिरात् सर्व्वं बुबुधे तन्मना मुनिः ॥ तेनायुः सुचिरं लेभे भरद्वाजो निरामयम् । अन्यानपि मुनींश्चक्रे नीरुजः सुचिरायुषः ॥ तत्तत्र जनितज्ञानचक्षुषा ऋषयोऽखिलाः । गुणान् द्रव्याणि कर्म्माणि दृष्ट्वा तद्विधि- माश्रिताः ॥ आरोग्यं लेभिरे दीर्घमायुश्च सुखसंयुतम् । आयुर्व्वेदोक्तविधिनान्येऽपि स्युर्मुनयो यथा ॥” अथ चरकप्रादुर्भावः । “यदा मत्स्यावतारेण हरिणा वेद उद्धृतः । तदा शेषश्च तत्रैव वेदं साङ्गमवाप्तवान् ॥ अथर्व्वान्तर्गतं सम्यगायुर्व्वेदञ्च लब्धवान् । एकदा स महद्वृत्तं द्रष्टुं चर इवागतः ॥ तत्र लोकान् गदैर्ग्रस्तान् व्यथया परिपीडितान् । स्थलेषु बहुषु व्यग्रान् म्रियमाणांश्च दृष्टवान् ॥ तान् दृष्ट्वातिदयायुक्तस्तेषां दुःखेन दुःखितः । अनन्तश्चिन्तयामास रोगोपशमकारणम् ॥ सञ्चिन्त्य स स्वयं तत्र मुनेः पुत्त्रो बभूव ह । यतश्चर इवायातो न ज्ञातः केनचिद्यतः ॥ तस्माच्चरकनामासौ विख्यातः क्षितिमण्डले । स भाति चरकाचार्य्यो देवाचार्य्यो यथा दिवि ॥ सहस्रवदनस्यांशो येन ध्वंसो रुजां कृतः । आत्रेयस्य मुनेः शिष्या अग्निवेशादयोऽभवन् ॥ मुनयो बहवस्तैश्च कृतं तन्त्रं स्वकं स्वकम् । तेषां तन्त्राणि संस्कृत्य समाहृत्य विपश्चिता । चरकेणात्मनो नाम्ना ग्रन्थोऽयं चरकः कृतः ॥” अथ धन्वन्तरिप्रादुर्भावः । “एकदा देवराजस्य दृष्टिर्निपतिता भुवि । तत्र तेन नरा दृष्टा व्याधिभिर्भृशपीडिताः ॥ तान् दृष्ट्वा हृदयं तस्य दयया परिपीडितम् । यदार्द्रहृदयः शक्रो धन्वन्तरिमुवाच ह ॥ धन्वन्तरे सुरश्रेष्ठ भगवन् किञ्चिदुच्यते । यीग्यो भवति भूतानामुपकारपरो भव ॥ उपाकाराय लोकानां केन किं न कृतं पुरा । त्रैलोक्याधिपतिर्व्विष्णुरभून्मत्स्यादिरूपवान् ॥ तस्मात्त्वं पृथिवीं याहि काशीमध्ये नृपो भव । प्रतीकाराय रोगाणामायुर्व्वेदं प्रकाशय ॥ इत्युक्त्वा सुरशार्दूलः सर्व्वभूतहितेप्सया । समस्तमायुषो वेदं धन्वन्तरिमुपादिशत् ॥ अधीत्य चायुषो वेदमिन्द्राद्धन्वन्तरिः पुरा । आगत्य पृथिवीं काश्यां जातो बाहुजवेश्मनि नाम्ना तु सोऽभवत् ख्यातो दिवोदास इति क्षितौ । बाल एव विरक्तोऽभूच्चचार च महत्तपः ॥ यत्नेन महता ब्रह्मा तं काश्यामकरोन्नृपम् ।

पृष्ठ ४/५१४

ततो धन्वन्तरिर्लौकैः काशीराजोऽभिधीयते ॥ हिताय देहिनां स्वीयसंहिता विहितामुना । अयं विद्यार्थिनो लोकान् संहितां तामपाठ- यत् ॥” अथ सुश्रुतप्रादुर्भावः । “अथ ज्ञानदृशा विश्वामित्रप्रभृतयोऽवदन् । अयं धन्वन्तरिः काश्यां काशीराजोऽयमुच्यते ॥ विश्वामित्रो मुनिस्तेषु पुत्त्रं सुश्रुतमुक्तवान् । वत्स ! वाराणसों गच्छ तां विश्वेश्वरवल्लभाम् ॥ तत्र नाम्ना दिवोदासः काशीराजोऽस्ति बाहुजः । स हि धन्वन्तरिः साक्षादायुर्व्वेदविदां वरः ॥ आयुर्व्वेदं ततोऽधीत्य लोकोपकृतिहेतवे । सर्व्वप्राणिदया तीर्थमुपकारो महामखः ॥ पितुर्व्वचनमाकर्ण्य सुश्रुतः काशिकां गतः । तेन सार्द्धं समध्येतुं मुनिसूनुशतं ययौ ॥ अथ धन्वन्तरिं सर्व्वेवानप्रस्थाश्रमे स्थितम् । भगवन्तं सुरश्रेष्ठं मुनिभिर्ब्बहुभिः स्तुतम् ॥ काशीराजं दिवोदासं तेऽपश्यन् विनयान्विताः । स्वागतञ्च इति स्माह दिवोदासो यशोधनः ॥ कुशलं परिपप्रच्छ तथागमनकारणम् । ततस्ते सुश्रुतद्वारा कथयामासुरुत्तरम् ॥ भगवन् मानवान् दृष्ट्वा व्याधिभिः परिपीडितान् । क्रन्दतो म्रियमाणांश्च जातास्माकं हृदि व्यथा ॥ आमयानां शमोपायं विज्ञातुं वयमागताः । आयुर्व्वेदं भवानस्मानध्यापयतु यत्नतः ॥ अङ्गीकृत्य वचस्तेषां नृपतिस्तानुपादिशत् । व्याख्यातं तेन ते यत्नाज्जगृहुर्मुनयो मुदा ॥ काशीराजं जयाशीर्भिरभिनन्द्य मुदान्विताः । सुश्रुताद्याः सुसिद्धार्था जग्मुर्गेहं स्वकं स्वकम् ॥ प्रथमं सुश्रुतस्तेषु स्वं तन्त्रं कृतवान् स्फुटम् । सुश्रुतस्य सखायोऽपि पृथक् तन्त्राणि तेनिरे । सुश्रुतेन कृतं तन्त्रं सुश्रुतं बहुभिर्यतः । तस्मात्तं सुश्रुतं नाम्ना विख्यातं क्षितिमण्डले ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अथ मतान्तरे वैद्योत्पत्तिकथनम् । “सत्यत्रेताद्वापरेषु युगेषु ब्राह्मणाः किल । ब्रह्मक्षत्त्रियविट्शूद्रकन्यका उपयेमिरे ॥ तत्र वैश्यसुतायां ये जज्ञिरे तनया अमी । सर्व्वे ते मुनयः ख्याता वेदवेदाङ्गपारगाः ॥ तेषां मुख्योऽमृताचार्य्यस्तस्थावम्बा कुले हि तत् । अम्बष्ठ इत्यसावुक्तस्ततो जातिप्रवर्त्तनात् ॥ परे सर्व्वेऽपि चाम्बष्ठा वैश्या ब्राह्मणसम्भवाः । जननीतो जनुर्लब्धा यज्जाता वेदसंस्कृतैः ॥ अम्बष्ठास्तेन ते सर्व्वे द्विजा वैद्याः प्रकीर्त्तिताः । अथ रुक्प्रतिकारित्वाद्भिषजस्ते प्रकीर्त्तिताः ॥ सत्ये वैद्याः पितुस्तुल्यास्त्रेतायाञ्च तथा स्मृताः । द्वापरे क्षत्त्रवत्प्रोक्ताः कलौ वैश्योपमाः स्मृताः ॥ अथाम्बष्ठेषु सर्व्वेषु विख्याता अभवन्नमी । सेनो दासश्च गुप्तश्च दत्तो देवः करो धरः ॥ राजः सोमश्च नन्दिश्च कुण्डश्चन्द्रश्च रक्षितः । एषां वंशाः समुत्पन्ना एतत्पद्धतयो मताः ॥

अन्यपद्धतयोऽप्येवं सन्ति वैद्या न ते श्रुताः । बहवश्चैकनामानो नानागोत्रसमुद्भवाः ॥ यथाष्टौ विश्रुताः सेना इत्येवमपरे मताः । यस्य यस्य मुनेर्यो यः सन्तानः स स विश्रुतः ॥ तत्तद्गोत्रादिना वैद्यः श्रैष्ठ्याद्यन्तु स्वकर्म्मणा ॥” तथा हि । “तिस्रो वर्णानुपूर्ब्बेण द्वे तथैका यथाक्रमम् । ब्राह्मणक्षत्त्रियविशां भार्य्याः स्वाः शूद्रजन्मनः ॥ यदुच्यते द्विजातीनां शूद्रादारोपसंग्रहः । नैतन्मम मतं यस्मात्तत्रात्मा जायते स्वयम् ॥ पाणिं भर्त्तुः सवर्णासु गृह्णीयात् क्षत्त्रिया शरम् । वैश्या प्रतोदमादद्याद्वेदने त्वग्रजन्मनः ॥ सवर्णेभ्यः सवर्णासु जायन्ते च सजातयः । अनिन्द्येषु विवाहेषु पुत्त्राः सन्तानवर्द्धनाः ॥ विप्रान्मूर्द्धाभिषिक्तो हि क्षत्त्रियायां विशः स्त्रियाम् । जातोऽम्बष्टस्तु शूद्रायां निषादः पार्श्ववोऽपि वा ॥ वैश्याशूद्र्योश्च राजन्यान्महिष्यौ द्वौ सुतौ स्मृतौ । वैश्यात्तु करणः शूद्र्यां विन्नास्वेष विधिः स्मृतः ॥” एते षट् श्लोका याज्ञवल्क्यीयाः ॥ “शूद्रैव भार्य्या शूद्रस्य सा च स्वा च विशःस्मृते । ते च स्वा चैव राज्ञस्तु ताश्च स्वा चाग्रजन्मनः ॥ पाणिग्रहणसंस्कारः सवर्णासूपदिश्यते । असवर्णास्वयं ज्ञेयो विधिरुद्वाहकर्म्मणि ॥ शरः क्षत्त्रियया ग्राह्यः प्रतोदो वैश्यकन्यया । वसनस्य दशा ग्राह्याः शूद्रयोत्कृष्टवेदने ॥” इति पद्यत्रयम् ॥ “ब्राह्मणाद्बश्यकन्यायामम्बष्ठो नाम जायते ॥” इति च पद्यार्द्धं मानवीयम् ॥ “वैश्यायां ब्राह्मणाज्जातोऽम्बष्ठो हि नुनि- सत्तम । ब्राह्मणानां चिकित्सार्थं निर्द्दिष्टो मुनिपुङ्गवैः ॥” इति पराशरः ॥ “वेदाज्जातो हि वैद्यः स्यादम्बष्ठो ब्रह्मपुत्त्रकः ।” इति शङ्खः ॥ ब्रह्मा मूर्द्धाभिषिक्तश्च वैद्यः क्षत्त्रविशावपि । अमी पञ्च द्बिजा एषां यथापूर्ब्बञ्च गौरवम् ॥” इति हारीतः ॥ “मातुर्यदा प्रजायन्ते द्वितीयं मौञ्जिबन्धनात् । ब्राह्मणक्षत्त्रियविशस्तस्मादेते द्बिजाः स्मृताः ॥” इति याज्ञवल्क्यवचनम् ॥ मूर्द्धाभिषिक्ताम्बष्ठयोरपि पितृवत्त्वात् द्विजत्वम् ॥ इति बृद्धाः ॥ “आयुर्व्वेदोपनयनाद्वैद्यो द्बिज इति स्मृतः ॥” इति वैद्यकेऽग्निवेशः ॥ “तपोयोगात् पुरा वैद्यस्तेजसा पितृवत् स्मृताः । विप्रात् क्षत्त्राद्यतो न्यूनाः क्रियया वैश्यवत् कृताः ॥ शनैः शनैः क्रियालोपादथ ता वैद्यजातयः । कलौ शूद्रत्वमापन्ना यथा क्षत्त्रा यथा विशः ॥” इति विष्णुः ॥

“युगे जघन्ये द्वे जाती ब्राह्मणः शूद्र एव च ।” इति यमः ॥ “शनकैश्च क्रियालोपादिमाः क्षत्त्रियजातयः । वृषलत्वङ्गता लोके ब्राह्मणादर्शनेन च ॥” इति मनुवचनं धृत्वा एवमम्बष्ठादीनामपि कलौ शूद्रत्वमिति स्वस्वग्रन्थेषु वाचस्पतिमिश्रादिभि- स्तथा शुद्धितत्त्वे स्मार्त्तभट्टाचार्य्येणाप्युक्तम् । अतएव कुलपञ्जिकायामुक्तम् । अतिदिष्टं हि वैद्यस्य शूद्रत्वं क्षत्त्रियादिवदिति । तस्मात् क्षत्त्रविशोस्तुल्यो वैद्यः शूद्रस्य पूजित इति ॥ * ॥ “युगे युगे कर्म्मणैवोत्कर्षापकर्षावाह मनुः । तपोरीतिप्रभावैश्च ते गच्छन्ति युगे युगे ॥” मनुष्येष्विह जन्मत इति ॥ “अम्बष्ठेष्वमृताचार्य्यः ख्यातोऽभूद्भुवनत्रये । सिद्धविद्याह्वयां कन्यां स्वर्वैद्यस्य तु मानसीम् ॥ उपयेमे महौजा यश्चिकितसतकया श्रुतः । अथैतस्य वरेणैव ख्याता वैद्या महौजसः ॥ सेनो दासश्च गुप्तश्च दत्तो देवः करो धरः । राजः सोमश्च नन्दिश्च कुण्डश्चन्द्रश्च रक्षितः ॥ सन्ताना वहवश्चैषां बभूवुश्च चिकित्सकाः । कुलानुरूपतश्चैषां जाताः पद्धतयोऽप्यमूः ॥ तेषां प्रशंसा निन्दा च बभूव स्वेन कर्म्मणा । उत्तमौ सेनदासौ च गुप्तदत्तौ तथैव च ॥ देवः करश्च मध्यस्थौ राजसोमौ कुलाधमौ । नन्दिप्रभृतयो निन्द्या लुप्तपद्धतयोऽपि च ॥ केचिज्जात्या परिख्यातास्तथा वृत्त्यनुसारतः । सर्व्वासामेव जातीनां वृत्तिरेव गरीयसी । वृत्तिः स्वर्ग्या च पथ्या च वृत्त्या जातिः प्रव- र्त्तते ॥” इति प्राचीनकुलपञ्जिकाधृतव्यासवचनानि ॥ इति वैद्योत्पत्तिकथनम् ॥ * ॥ अथ वैद्यानां गोत्राणि । “अष्टाविंशदमी गोत्राः सर्व्वेषां भिषजामपि । प्रत्येकन्ते विलिख्यन्ते सेनदासादितः क्रमात् ॥ धन्वन्तरिश्च शक्त्रिश्च तथा वैश्वानराद्यकौ । मौद्गल्यकौशिकौ कृष्णात्रेय आङ्गिरसोऽपि च ॥ अष्टौ गोत्राणि सेनानां दासानां तदनन्तरम् । मौद्गल्योऽथ भरद्वाजः शालङ्कायन एव च ॥ शाण्डिल्यश्च वशिष्ठश्च वात्स्यश्च षडमी मताः । गुप्तानां त्रीणि गोत्राणि काश्यपो गौतमस्तथा ॥ सावर्णिरपि दत्तानां चत्वारः परिकीर्त्तिताः । कौशिकः काश्यपश्चैव शाण्डिल्यश्चापि तत्परः ॥ मौद्गल्य इति विज्ञेयाश्चत्वारो देवसम्भवाः । आत्रेयकृष्णात्रेयौ च शाण्डिल्य आलमालकः ॥ धरस्य काश्यपः प्रोक्तो भरद्वाजश्च कुण्डजः । काश्यपो रक्षितस्यैको गोत्रा एते प्रकीर्त्तिताः ॥ दत्तानामाद्यगोत्राणां देशभेदेऽस्ति सन्ततिः । एवमात्रेयगोत्रोऽपि दत्तो देशान्तरे श्रुतः ॥ दत्ताः कृष्णात्रेयगोत्रा दृश्यन्ते बहवस्तथा । तस्माद्दत्तस्य गोत्राणि सप्त ज्ञेयानि पण्डितैः ॥ कराणां काश्यपो गोत्रो वात्स्यमौद्गल्यकावपि । देशभेदे हि विद्यन्ते तत्करः सप्तगोत्रकः ॥

पृष्ठ ४/५१५

राजः काश्यपगोत्रोऽप्यस्ति तद्राजस्त्रिगोत्रकः । श्रूयन्ते च जामदग्न्यगोत्रा देशान्तरे धराः ॥ बहवोऽपि भरद्वाजगोत्रजाः सन्ति रक्षिताः । इन्द्रादित्यौ परौ यौ द्वौ वैद्यौ गोत्रास्तयोरिमे ॥ इन्द्रस्य काश्यपो गोत्र एक एव प्रकीर्त्तितः । आदित्यानामिमौ गोत्रावादित्यकौशिकौ स्मृतौ ॥ पञ्चाशदेते विख्यातास्तस्माद्गोत्रा भिषक्कुले । यत्तु देशान्तरे गोत्रमन्यत् किमपि च श्रुतम् । दत्तादीनां न तत् प्रोक्तमप्रसिद्धमतीव तत् ॥” * अथ पञ्जिकान्तरोक्तराढीयवैद्यकुलाष्टकीय- गोत्रसंख्याश्रेष्ठत्वादि लिख्यते । “काञ्जीशाद्वुषिसेनस्य गोत्राण्यष्टौ भवन्ति च । शक्त्रिधन्वन्तरी श्रेष्ठौ मध्यौ वैश्वानराद्यकौ । मौद्गल्यकौशिकौ कृष्णात्रेय आङ्गिरसोऽधमाः ॥” अथ राढीयाष्टगृहवैद्यानां प्रवरानाह । “प्रवराः पञ्च सेनानां धन्वन्तरिकुलोद्भुवाम् । विनिर्द्दिष्टा यथा ते च धन्वन्तर्य्यपराशरौ ॥ नैयध्रुवश्चाङ्गिरसो बार्हस्पत्य इति क्रमात् । शक्त्रिगोत्रे त्रयः शक्त्रिपराशरवशिष्ठकाः ॥ प्रवराः पञ्च दासानामौर्व्वच्यषनभार्गवाः । जामदग्न्यश्चाप्नुवानः प्रोक्ता मौद्गल्यगोत्रजाः ॥ गुप्तानां त्रय एवैते काश्यपोऽप्यपसारकः । नैयध्रुवोऽमी प्रवराः काश्यपान्वयसम्भुवाम् ॥ दत्ते त्रयं कौशिकानां शाण्डिल्यासितदेवलाः । कृष्णात्रेयो वशिष्ठश्च आत्रेयश्चेति ते त्रयः ॥ दत्तानां प्रवरा एते दत्तात्रेयकुलोद्भुवाम् । आत्रेयगोत्रजातानां देवानाञ्च तथा त्रयः ॥ आत्रेय आङ्गिरसको बार्हस्पत्य इति क्रमात् । करे भरद्बाजगोत्रे त्रयोऽमी प्रवराः स्मृताः ॥ भरद्वाजो भार्गवश्च च्यवनश्च क्रमादमी । राजवंशे वात्स्यगोत्रे कथिताः प्रवरास्त्रयः ॥ वात्स्येऽसितस्तथा मार्कण्डेय एवं क्रमादिति । अथ कौशिकगोत्रस्य सोमस्य प्रवरास्त्रयः ॥ कौशिकः काश्यपश्चैव भार्गवश्चेत्यमी क्रमात् । सेनादीनामनुक्ता ये आद्यगोत्रादिसम्भुवाम् ॥ प्रवरास्तेऽपि विज्ञेयास्तत्तत्कुलभुवां मुखात् । नन्द्यादीनां वरेन्द्रेषु चतुर्णां प्रवराश्च ये । विज्ञेयास्ते च निखिलास्तेषां कुलभुवां मुखात् ॥” इति वैद्यानां प्रवराः ॥ * ॥ अथ वैद्येषु राढीयादिकथनम् । “सेनो दासश्च गुप्तश्च दत्तो देवः करस्तथा । राजसोमावपीत्यष्टौ राढीयाः परिकीर्त्तिताः ॥ नन्दिश्चन्द्रो धरः कुण्डो रक्षितश्चेति पञ्च ये । ते वरेन्द्रेषु विख्याता दासदत्तकरा अपि ॥ राढीया भिषजो ये ये प्रायस्ते वङ्गगा अपि । नन्द्यादयो महाराष्ट्रे निवसन्ति च केचन ॥” तथा च पञ्जिकान्तरे । “सेनो दासश्च गुप्तश्च पञ्च दत्तादयस्तथा । अष्टौ राढासु विख्याताः प्रायोऽमी वङ्गगा अपि ॥”

तथान्यत्र । “नन्दिचन्द्रधरदत्तरक्षिता- स्ते स्वनामनि वरेन्द्रविश्रुताः । बीजिपूरुष इहैव वक्ष्यते तत्कुलं खलु वरेन्द्रजं पुनः ॥” तथा हि नारायणदासोऽन्तरङ्गखानश्च । “दासो दत्तो धरश्चैव नन्दिकुण्डौ करस्तथा । चन्द्रश्च रक्षितश्चेति वरेन्द्रकुलमष्टकम् ॥” इति ॥ तथान्यत्र । “अष्टौ सेनादयो राढे वङ्गेष्वपि वसन्त्यमी । नन्द्यादयो महाराष्ट्रे लुप्तपद्धतयोऽपि च । केचिज्जात्या परिख्याता दृष्टा देशान्तरेष्वपि ॥” इति ॥ “सम्बन्धः स्तूयते सर्व्वैरेकदेशनिवासिनोः । निन्द्यते किल सम्बन्धो भिन्नदेशनिवासिनोः ॥” इति वैद्येषु राढीयादिकथनम् ॥ * ॥ अथ सेनादीनां पूर्व्वस्थानमाह । “श्रीकाञ्जीशा गोनगरं करङ्ककोठ एव च । मोरशासनकान्तारौ समानुस्थानमेव च ॥ मेढ्यशासनमप्यन्यो यासग्रामस्तथैव च । अष्टानां सेनमुख्यानां राढायां स्थानमष्टकम् ॥” तथाह दुर्ज्जयः । “काञ्जी गोरं करङ्कश्च मोरकान्तासमानुकाः । मेढ्यो मालश्च राढायां वैद्यानां कुलमष्टकम् ॥” इति वैद्यानां पूर्ब्बस्थानकथनम् ॥ * ॥ अथ स्थानभेदेन सेनादिभेदमाह । “ऊनविंशतिधा सेना अष्टाविंशतिधा पुरम् । भवन्ति भेदेनैतेषां वक्ष्यते कुललक्षणम् ॥ एको विनायकः सेनो भेदेन नवधाभवत् । मालञ्चो धलहण्डीयः खानाजः सेनहाटिकः ॥ नारहट्टो निरोलीयस्तथा मङ्गलकोठजः । रायिग्रामी वैतजीयो नव वैनायका अमी ॥ विशेषतो विनिर्दिष्टा ज्ञेयाश्चान्यस्थलोद्भवाः । सामान्यस्थानकथने सम्बन्धभाषणे तथा । सर्व्वेषामेव वैद्यानामितरेषामयं क्रमः ॥” इति विनायकसेनवंश्यनिर्णयः ॥ “एकः पुनर्गयीसेनो भेदेनैव चतुर्विधः । विषपाडाभवः श्रेष्ठस्तिकायिपुरजस्तथा । अन्यः कडयिसम्भूतो धाडाग्रामी ततः परः ॥” इति गयीसेनवंश्यनिर्णयः ॥ “एको राघवसेनोऽभूत् खण्डग्रामेण विश्रुतः । स खण्डज इति ख्यातो नापरा तस्य च स्थली ॥” इति राघवसेनवंश्यनिर्णयः ॥ “राजा विमलसेनोऽभूत् सेनभूमिकृताश्रयः । स सेनभूमौ विख्यातो नापरं तस्य च स्थलम् ॥” इति राज्ञो विमलसेनस्य वंश्यनिर्णयः ॥ “पात्रदामोदरः सेनः पात्रः शिखरभूपतेः । असौ शिखरभूजातो नापरं तस्य च स्थलम् ॥” इति पात्रदामोदरवंश्यनिर्णयः ॥ “विनसेनोऽपि यस्त्वेको धलभूमिकृताश्रयः । स एव धलभूमिष्ठो नापरा तस्य च स्थली ॥” इति विनसेनवंश्यनिर्णयः ॥

“सप्तमो वुषिसेनो यो वङ्गभूमौ प्रतिष्ठितः । हाण्डियाग्रामसम्भूतस्तन्नाम्ना तस्य तत्कुलम् ॥” इति हाण्डियावुषिसेनवंश्यनिर्णयः ॥ इति धन्वन्तरिगोत्रजातानां सप्तविधानां सेनानां भेदेनाष्टादशप्रकारनिर्णयः ॥ “श्रीवत्ससेनप्रमुखाः षडमी शक्त्रिगोत्रजाः । भेदेन सप्तधा ज्ञेया यथाक्रमममी पुनः ॥ एकः श्रीवत्ससेनोऽभूत्तेहट्टग्रामविश्रुतः । तेहदृज इति ख्यातो नापरं तस्य च स्थलम् ॥” इति श्रीवत्ससेनवंश्यनिर्णयः ॥ “एकः शियालसेनोऽसौ भेदेन द्बिविधोऽभवत् । पोडागाच्छाभवः श्रेष्ठः परः पोखरियाभवः ॥” इति शियालसेनवंश्यनिर्णयः ॥ “एको यः पुरुसेनोऽभूद्भुठिनागडिमाश्रितः । भूठिनागडिजत्वेन ख्यातोऽसौ नापरं स्थलम् ॥” इति पुरुसेनवंश्यनिर्णयः ॥ “चन्द्रसेनोऽपरस्त्वेकश्चन्द्रद्वीपनिवासकृत् । शक्त्रिगोत्रसमुद्भूत इदीलपुरमाश्रितः ॥” इति चन्द्रसेनवंश्यनिर्णयः ॥ “एको मुण्डीरसेनोऽसौ स्वर्णपीठीनृपाश्रयात् । स एव स्वर्णपीठीति विख्यातो मल्लभूभवः ॥” इति मुण्डीरसेनवंश्यनिर्णयः ॥ “रामसेनः परस्तस्यैवान्तर्भूतो बभूव यः । स मल्लभूमिवसतौ विदितानेकपौरुषः ॥” इति शक्त्विगोत्रजातानां श्रीवत्ससेनप्रमुखानां षण्णां सप्तप्रकारनिर्णयः ॥ “आद्यसेनस्तु षड्बीजी भेदेन विविधोऽभवत् । नपाडासम्भवस्त्वेकः शालग्रामभवोऽपरः ॥ मानकरीय एवान्यस्त्रय आद्याः प्रकीर्त्तिताः । आद्यर्षिगोत्रसम्भूताः स्वतन्त्राः सर्व्व एव हि ॥” इति सकलसेनानां भेदनिर्णयः ॥ * ॥ अथ दासानां भेदमाह । “पञ्चदशविधा दासास्तेऽमी विंशतिधा पुनः । एकः पुनश्चायुदासो भेदेन द्विविधोऽभवत् । एकस्तेहट्टसम्भूतो मालिकाहारजः परः ॥” इति चायुवंश्ये द्विविधनिर्णयः ॥ “पन्थदासः पुनस्त्वेको भेदेन पञ्चधाभवत् । वालिनाछीभवश्चैकः परो मण्डलजानिकः । मौडेश्वरभवः पालिग्रामजः पाजनौरजः ॥” इति पन्थवंश्ये पञ्चविधनिणयः ॥ “एकोऽपरः कायुदासो वङ्गभूमौ प्रतिष्ठितः । कोग्रामीण इति ख्यातो दासो मौद्गल्यगोत्रजः ॥” इति कायुदासवंश्यनिर्णयः ॥ भोयीदासोऽपि तत्पुत्त्रौ ख्यातौ दीघलकेकरौ । अमी त्रयो वङ्गभूमौ प्रसिद्धाः सर्व्व एव हि ॥” इति भोयीदासस्य तत्पुत्त्रयोश्च वंश्यनिर्णयः ॥ “एको वराहदासोऽसौ वौहारिग्रामवासकृत् । स वौहारिजदासोऽपि मतो मौद्गल्यगोत्रजः ॥” इति वौहारीयवराहदासवंश्यनिर्णयः ॥ “नृसिंहनामदासौ द्वौ वङ्गदेशे प्रतिष्ठितौ । तौ वङ्गजाविति ख्यातौ कुलकार्य्यपरायणौ ॥” इति नृसिंहदासयोर्वंश्यनिर्णयः ॥

पृष्ठ ४/५१६

“वीरदासोऽपि यस्त्वेकः स वङ्गज इति स्मृतः । तत्रैव वङ्गे सम्बन्धस्तस्याभूद्बरकन्ययोः ॥” इति वीरदासवंश्यनिर्णयः ॥ “ख्यातः पाथरडाग्रामे रामदासोऽपि तादृशः । सूनवस्तस्य चत्वारो बीजिनस्तेपि विश्रुताः ॥ ख्याता डभेड-गाभेड-धाड-वीडालदासकाः । मौद्गल्यगोत्रसम्भूताः स्वतन्त्राः सर्व्व एव हि ॥” इति रामदासस्य तत्पुत्त्राणाञ्च वंश्यनिर्णयः ॥ इति मौद्गल्यगोत्रजानां सकलदासानां पञ्च- दशप्रकाराणां भेदेन विंशतिप्रकारनिर्णयः ॥ * अथ गुप्तानां भेदमाह । “गुप्ताश्च षड्विधा भेदास्त्रयोदशविधाः पुनः । काश्यपान्वयसंभूताः स्वतन्त्राः सर्व्व एव हि ॥ एकः पुनः कायुगुप्तो भेदेनाष्टविधोऽभवत् । वराह नगरीयश्च श्रेष्ठोऽभूत् कुलकर्म्मणि ॥ पणिनालाभवश्चान्यस्तथैव कुलशीलवान् । वाराशतसमुद्भूतस्तृतीयस्तदनन्तरम् ॥ नीलगुप्तभवा ये ते निरोलत्रिपुराश्रिताः । भद्रखालीनिवासस्थाः कायुगुप्तोद्भवाश्च ये ॥ माटियारीभवाः केचिल्लोकगुप्तस्य वंशजाः । पश्चिमस्थानमाश्रित्य केचित्सन्ति निजेच्छया ॥” इति कायुगुप्तवंश्येऽष्टविधनिर्णयः ॥ “परमेश्वरगुप्तो यः श्रेष्ठस्तद्बंशसम्भवः । योऽभूत्त्रिपुरगुप्तोऽसौ धौडालाविहितस्थितिः ॥” इति धौडालीयत्रिपुरगुप्तवंश्यनिर्णयः ॥ “परमेश्वरगुप्तस्य वंशजौ द्बौ प्रतिष्ठितौ । भीँपुरीखाडिग्रामस्थौ महत्स्वल्पाधि- कारिणौ ॥” इति महाधिकारिस्वल्पाधिकारिणोर्वं श्यनिर्णयः ॥ “अडालगुप्तो यः प्रोक्तः स तु शिङ्गानसम्भवः । काश्यपान्वयसंभूतः कुलकार्य्यपरायणः ॥” इत्यडालगुप्तवंश्यनिर्णयः ॥ “वीरगुप्तस्तु यः प्रोक्तो भीँ पुरग्रामवासकृत् । भीँ पुरीय इति ख्यातः स च काश्यपगोत्रजः ॥” इति वीरगुप्तवंश्यनिर्णयः ॥ इति काश्यपगोत्र- जातानां सकलगुप्तानां षड्विधानां भेदेन त्रयो- दशप्रंकारनिर्णयः ॥ “दत्तौ च द्बिविधौ ज्ञेयौ रामदत्तश्च पाविता । पूर्व्वः शाण्डिल्यगोत्रीयो वटग्रामसमुद्भवः ॥ अपरः पाविता दत्तः खाँगडीयः स एव हि । जातः कौशिकगोत्रे च खतन्त्रौ द्वौ गुणान्वितौ ॥” इति दत्तवंश्यनिर्णयः ॥ “विकारणस्य देवस्य वंश्या आत्रेयगोत्रजाः । समानुस्थानसंभूताः केतुग्रामेऽधुना तु ते ॥ केतुग्रामीणदेवोऽसौ निकारुणकुलोद्भवः । निजैश्च पौरुषैरेव कुलकार्य्यपरायणः ॥ कृष्णात्रेयभवा ये च ये च शाण्डिल्यगोत्रजाः । आलमालभवा ये च ते नानादेशवासिनः ॥” इति देववंश्यनिर्णयः ॥ “एकः कान्तारवासी च करो भेदादमी त्रयः । वशिष्ठशक्त्विगोत्रे द्वौ वङ्गदेशे च विश्रुतौ ॥ यस्तु धर्म्मकरो बीजी भरद्वाजकुलोद्भवः ।

तद्वंश्याः सांप्रतं सन्ति हिमोडायाजिगाँपुरे ॥” इति करवंश्यनिर्णयः ॥ “मेढ्यशासनसंभूतौ राजवंशोद्भवावुभौ । शशिराजमसीराजौ वात्स्यगोत्रसमुद्भवौ ॥ एलाचिधामनगरे शशिराजः कृताश्रयः । मसीराजः खेपडीयो वङ्गभूमौ च संस्थितः ॥” इति राजवंश्ये द्बिविधनिर्णयः ॥ “मालग्रामसमुद्भूतो धर्म्मसोमो महामतिः । जातः कौशिकगोत्रे च तद्वंश्या बहुदेशगाः ॥” इति सोमवंश्यनिर्णयः ॥ इति राढाप्रसिद्धाना- मष्टानां सेनादीनां भेदेन वंश्यनिर्णयः ॥ * ॥ “अपरे ये नन्दिचन्द्रौ धरकुण्डौ च रक्षितः । वारेन्द्रा अपि पञ्चैते प्रसिद्धास्तत्र ते पुनः ॥” इति त्रयोदशगृहाणां वैद्यानां यथाक्रमभेदेन कुलनिर्णयः ॥ * ॥ अथ सेनादीनां सामान्यतः सम्बन्धलिखनानुरोधाद्वसतिस्थानमाह । “श्रीखण्डनामनगरी राढे वङ्गे च विश्रुता । सर्व्वेषामेव वैद्यानामाश्रयो यत्र विद्यते ॥ यत्र गोष्ठी कृता वैद्यैर्यः खण्डोऽभूद्भिषक्प्रियः । विशेषतः कुलीनानां सर्व्वेषामेव वासभूः ॥” इति सामान्यतः सकलवैद्यानां वासस्थान- मुक्तम् ॥ * ॥ इति गौराङ्गमल्लिकात्मजभरत- सेनकृतवैद्यकुलतत्त्वम् ॥ वैद्यः, त्रि, वेदसम्बन्धीयः । वेदशब्दात् ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् ॥ वैद्यकं, क्ली, आयुर्व्वेदः । चिकित्साशास्त्रम् । यथा, -- “यस्य व्याकरणे वरेण्यघटनास्फीताः प्रबन्धा दश प्रख्याता नव वैद्यकेऽपि तिथिनिर्द्धारार्थमेको- ऽद्भुतः । साहित्ये त्रय एव भागवततत्त्वोक्तौ त्रयस्तस्य भु- व्यन्तर्व्वाणि शिरोमणेरिह गुणाः के के न लोकोत्तराः ॥” इति मुग्धबोधव्याकरणशेषे वोपदेवप्रशंसा- श्लोकः ॥ * ॥ तच्छास्त्रकृन्नामानि यथा, -- “ऋग्यजुःसामाथर्व्वाख्यान् दृष्ट्वा वेदान् प्रजा- पतिः । विचिन्त्य तेषामर्थञ्चैवायुर्व्वेदं चकार सः ॥ कृत्वा तु पञ्चमं वेदं भास्कराय ददौ विभुः । स्वतन्त्रसंहितां तस्माद्भास्करश्च चकार सः ॥ भास्करश्च स्वशिष्येभ्य आयुर्व्वेदं स्वसंहिताम् । प्रददौ पाठयामास ते चक्रुः संहितास्ततः ॥ तेषां नामानि विदुषां तन्त्राणि तत्कृतानि च । व्याधिप्रणाशबीजानि साध्वि मत्तो निशामय ॥ धन्वन्तरिर्दिवोदासः काशीराजस्तथाश्विनौ । नकुलः सहदेवोऽर्किश्च्यवनो जनको बुधः ॥ जावालो जाजलिः पैलः कवथोऽगस्त्य एव च । एते वेदाङ्गवेदज्ञाः षोडश व्याधिनाशकाः ॥ * ॥ चिकित्सातत्त्वविज्ञानं नाम तन्त्रं मनोरमम् । धन्वन्तरिश्च भगवांश्चकार प्रथमे सति ! ॥ चिकित्सादर्पणं नाम दिवोदासश्चकार सः ।

चिकित्साकौमुदीं दिव्यां काशीराजश्चकार सः ॥ चिकित्सासारतन्त्रञ्च भ्रमघ्नं चाश्विनीसुतौ । तन्त्रं वैद्यकसर्व्वस्वं नकुलश्च चकार सः ॥ चकार सहदेवश्च व्याधिसिन्धुविमर्द्दनम् । ज्ञानार्णवं महातन्त्रं यमराजश्चकार सः ॥ च्यवनो जीवदानञ्च चकार भगवानृषिः । चकार जनको योगी वैद्यसन्देहभञ्जनम् ॥ सर्व्वसारं चन्द्रसुतो जावालस्तन्त्रसारकम् । वेदाङ्गसारं तन्त्रञ्च चकार जाजलिर्मुनिः ॥ पैलो निदानं कवथस्तन्त्रं सर्व्वधरं परम् । द्वैधनिर्णयतन्त्रञ्च चकार कुम्भसम्भवः ॥ चिकित्साशास्त्रबीजानि तन्त्राण्येतानि षोडश । व्याधिप्रणाशबीजानि बलाधानकराणि च ॥ मथित्वा ज्ञानमन्थानैरायुर्व्वेदपयोनिधिम् । ततस्तन्त्राण्युज्जहरुर्नवनीतानि कोविदाः ॥ एतानि क्रमशो दृष्ट्वा दिव्यां भास्करसंहिताम् । आयुर्व्वेदं सर्व्वबीजं सर्व्वं जानामि सुन्दरि ! ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे १६ अध्यायः ॥ वैद्यनाथः, पुं, देशषिशेषः । यथा, -- “करवीरे महालक्ष्मीरुमादेवी विनायके । अरोगा वैद्यनाथे तु महाकाले महेश्वरी ॥” इति मात्स्ये गौरीनामाष्टशतं १३ अध्यायः ॥ (तथा देवीभागवते पीठस्थान माहात्म्ये । ७ । ३० । ७१ ॥) अपि च । “वैद्यनाथं समारभ्य भुवनेशान्तगं शिवे । तावदङ्गाभिधो देशो यात्रायां न हि दुष्यति ॥” इति शक्तिसङ्गमतन्त्रे ७ पटलः ॥ भैरवविशेषः । यथा, -- “हार्द्दपीठं वैद्यनाथे वैद्यनाथस्तु भैरवः ॥ देवता जयदुर्गाख्या नेपाले जानुनी मम ॥” इति तन्त्रचूडामणौ पीठनिर्णयः ॥ अपि च । “हरिद्रानगरे यत्र वैद्यनाथो महेश्वरः । तत्राक्षयो विल्ववृक्षः स्वर्णवृक्ष उदाहृतः ॥” इति बृहद्धर्म्मपुराणे ११ अध्यायः ॥ अन्यच्च । “झारखण्डे वैद्यनाथो वक्रेश्वरस्तथैव च । वीरभूमौ सिद्धिनाथो राढे च तारकेश्वरः ॥” इति महालिङ्गेश्वरतन्त्रे पीठादिक्रमेण शिव- शतनामस्तोत्रम् ॥ वैद्यबन्धुः, पुं, (वैद्यानां बन्धुरिव ।) आरग्वधवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वैद्यस्य बन्धुश्च ॥ वैद्यमाता, [ऋ] स्त्री, (वैद्यानां मातेव ।) वासकः । इत्यमरः ॥ भिषग्जननी च ॥ वैद्यसिंही, स्त्री, (वैद्ये वैद्यशास्त्रोक्तौषधादौ सिंहीव प्रभूतवीर्य्यवत्त्वात् ।) वासकवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ वैद्या, स्त्री, काकोली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वैधः, त्रि, (विधिना बोधितः । विधि + अण् ।) विधिबोधितः । यथा । अदृष्टार्थैकजातीय- कर्म्मणः कालदेशकर्त्रादीनां प्रयोगानुबन्धवैध- हेतुभूतानामभेदे उद्दिश्यविशेषाग्रहः । इति

पृष्ठ ४/५१७

प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ अथ वैधहिंसाविचारः । “मा हिंस्यात् सर्व्वा भूतानि इत्यत्र सर्व्वशब्दस्य व्यापकार्थपरतया एतद्विधिमनुल्लङ्घ्य वायव्यं श्वेतमालभेत । इत्यादिविधेर्विषयाप्राप्तेरगत्या वैधातिरिक्तविषयत्वम् । सर्व्वाः सर्व्वाणि छन्दसि वा इत्यनेन तत् पदं सिद्धम् । यदपि नाना- दर्शनटीकाकृद्भिर्व्वाचस्पतिमिश्रैस्तत्त्वकौमुद्याम- भिहितम् । ‘न च मा हिंस्यात् सर्व्वा भूतानि इति सामान्यशास्त्रं विशेषशास्त्रेण अग्नीसोमीयं पशुमालभेत इत्यनेन वाध्येत इति वाच्यं विरोधाभावात् । विरोधे हि बलीयसा दुर्ब्बलं वाध्यते । न चास्ति विरोधः भिन्नविषयत्वात् । तथा हि । मा हिंस्यादिति निषेधेन हिंसाया अनर्थहेतुभावो ज्ञाप्यते न पुनरक्रत्वर्थत्वमपि । न चानर्थहेतुत्वक्रतूपकारकत्वयोः कश्चिदस्ति विरोधः । हिंसा हि पुरुषस्य दोषमावक्ष्यति क्रतोश्च उपकरिष्यति’ इत्यन्तेन । तदपि सांख्य- नये । मीमांसकमते तु विरोध एव । तथा हि । गुरुनये न खलु सर्व्वभूतहिंसाभावविषयकं कार्य्यमिति निषेधविध्यर्थस्य वाधं विना अग्नी- सोमीयपश्वालम्भनविषयकं कार्य्यमिति भाव- विध्यर्थ उपपद्यते । भट्टनये तु अङ्गे यथा तथास्तु । न च मुख्यपशुयागे पुरुषार्थे पशु- हिंसनस्यार्थसाधनत्वमनर्थ-साधनत्वञ्चोपपद्यते विरोधात् । वस्तुतस्तु अङ्गेऽपि विरोधोऽस्त्येव कुतः विधेरेष स्वभावो यः स्वविषयस्य साक्षात् परम्परया वा पुरुषार्थसाधनत्वमवगमयति । अन्यथा अङ्गानां प्रधानोपकारकत्वमपि नाङ्गी- क्रियते । अर्थसाधनत्वं बलवदनिष्टाननुबन्धीष्ट- साधनत्वं अनर्थसाधनत्वं बलवदनिष्टसाधनत्वं न चानयोरेकत्र समावेश इति । अतएवोक्तं तस्माद्यज्ञे वधोऽवधः इति । नन्वेवं श्येनेनाभि- चरन् यजेत इत्यत्र श्येनस्य शत्रुवधरूपेष्ट- साधनत्वमवगतम् । अभिचारो मूलकर्म्म च इति मनुना उपपातकगणमध्ये पाठादनिष्ट- साधनत्वमवगतम् । तदेतत् कथमुपपद्यतामिति चेन्मैवम् । आततायिनमायान्तं हन्यादेवा- विचारयन् इत्येकवाक्यतया आततायिस्थले इष्टसाधनत्वं अनाततायिस्थले तूपपातकत्वेन बलवदनिष्टसाधनत्वमित्यविरोध इति । गुरु- चरणा अप्येवम् ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ वैधात्रः, पुं, (विधातुरपत्यं पुमान् । विधातृ + अण् ।) सनत्कुमारः । स च विधातृपुत्त्रः । इत्यमरः ॥ वैधात्री, स्त्री, (विधातुरियमिति । विधातृ + अण् । ङीप् ।) ब्राह्मी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विधातृ- सम्बन्धिनि, त्रि । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ४ । ४१३ । “अभङ्गुरास्तेऽभिमानास्तस्यैवासन् मनस्विनः । अभ्यवर्त्तत यैरेष वैधात्रीरपि वामताः ॥”) वैधूमाग्नी, स्त्री, शाल्वदेशीयनगरी । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥

वैधृतिः, पुं, विष्कम्भादिसप्तविंशतियोगान्तर्गतशेष- योगः । तस्य त्याज्यत्वं यथा, -- “परिघस्य त्यजेदर्द्धं सप्त शूले च नाडिकाः । गण्डव्याघातयोः षट् च नव हर्षणवज्रयोः । वैधृतिव्यतिपातौ च समस्तौ परिवर्ज्जयेत् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ तत्र जातफलं यथा, कोष्ठीप्रदीपे । “मैत्रीविहीनः कुटिलः खलश्च मूर्खो दरिद्रः परवञ्चकश्च । कुकर्म्मकर्त्ता परदारभर्त्ता भवेन्नरों वैधृतिलब्धजन्मा ॥” अमृतयोगे तस्य वर्ज्यत्वमवर्ज्यत्वञ्च यथा, -- “यदि वृष्टिव्यतीपातौ दिनं वाप्यशुभं भवेत् । हन्यतेऽमृतयोगेन भास्करेण तमो यथा ॥ हन्त्यमृताख्यो योगः सर्व्वाण्यशुभानि हेलया नियतम् । न भवति पुनरिह शक्तो वैधृतिवृष्टिव्यतीपाते ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ (देवताविशेषः । यथा, भागवते । ८ । १ । २९ । “देवा वैधृतयो नाम विधृतेस्तनया नृप । नष्टाः कालेन यैर्वेदा विधृताः स्वेन तेजसा ॥”) वैधेयः, त्रि, (विधिं पद्धतिमेवानुसृत्य व्यवहरति । विधि + ढक् । यद्वा, विधेये कर्त्तव्ये अनभिज्ञः । विधेय + अण् । यद्बा, विरुद्धं धेयमस्य । ततः स्वार्थे अण् । पद्धतिमाश्रित्य क्रियाकारित्वात् युक्तायुक्तविवेकशून्यत्वाच्च तथात्वमस्य ।) मूर्खः । इत्यमरः । ३ । १ । ४८ ॥ (यथा, राजतर- ङ्गिण्याम् । ६ । १५९ । “पुंश्चली जाल्मवैधेयबालकाद्रोग्धृनिभरा । समभूदप्रवेशार्हा राजपर्षन्मनस्विनाम् ॥”) विधिसम्बन्धी विधेयसम्बन्धी च ॥ वैध्यतः, पुं, यमप्रतीहारः । इति हेमचन्द्रः ॥ वैनतेयः, पुं, (विनताया अपत्यमिति । विनता + “स्त्रीभ्यो ढक् ।” ४ । १ । १२० । इति ढक् ।) गरुडः । इत्यमरः ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । १२ । २९ । “समानीयामृतं मात्रे वैनतेयः समर्पयत् ॥”) अरुणः । इति मत्स्यपुराणम् ॥ (विनतापत्य- मात्रे । यथा, महामारते । १ । ६५ । ४० । “तार्क्ष्यश्चारिष्टनेमिश्च तथैव गरुडारुणौ । आरुणिर्वारुणिश्चैव वैनतेयाः प्रकीर्त्तिताः ॥”) वैनयिकः, पुं, शस्त्राभ्यासरथः । तत्पर्य्यायः । योग्यरथः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४१६ ॥ (विनय एव । “विनयादिभ्यष्ठक् ।” ५ । ४ । ३४ । इति स्वार्थे ठक् । विनयः ॥) विनयसम्बन्धिनि, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ६८ । ४ । “सर्व्वं वैनयिकं कृत्वा विनयज्ञो बृहस्पतिम् । दक्षिणानन्तरो भूत्वा प्रणम्य विधिपूर्व्वकम् । विधिं पप्रच्छ राज्यस्य सर्व्वलोकहिते रतः ॥”) वैनायिकः, पुं, बौद्धः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यथा, “भिन्नकः क्षपणोऽह्रीको बौद्धो वैनायिकः स्मृतः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥

वैनाशिकं, क्ली, (विनाशं सूचयतीति । विनाश + ठक् ।) नाडीनक्षत्रविशेषः । स तु जन्मर्क्षा- वधित्रयोविंशनक्षत्रम् । यथा । जन्माद्यं कर्म्म ततोऽपि दशमं सांघातिकं षोडशभम् । समु- दयमष्टादशभं विनाशसंज्ञं त्रयोविंशं आद्यात्तु पञ्चविंशं मानसमेवं नरः षडृक्षः स्यात् ॥ तत्फलं यथा, -- “ईहादेहार्थहानिः स्याज्जन्मर्क्ष उपतापिते । कर्म्मर्क्षे कर्म्मणां हानिः पीडा मनसि मानसे ॥ मूर्त्तिद्रविणबन्धूनां हानिः सांघातिके तथा । संतप्ते सामुदयिके मित्रभृत्यार्थसंक्षयः ॥ वैनाशिके विनाशः स्यात् देहद्रविणसम्पदाम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ निधनतारा । यथा, -- “वैनाशिकर्क्षे दृष्टं ग्रहणं सुधांशुभास्करयोः । जनयति रोगं बहुधा क्लेशं वित्तक्षयञ्चाशु ॥” वैनाशिकर्क्षे त्रयोविंशनक्षत्रे । इति केचित् । वस्तुतस्तु वैनाशिकपदं निंधनतारापरम् । निधने- ऽपि चेत्येकवाक्यत्वात् । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ वैनाशिकः, पुं, (विनाशो मतमस्य । विनाश + ठक् । सर्व्वं दृश्यं क्षणिकमिति क्षणिकविज्ञान- वादित्वादस्य तथात्वम् ।) क्षणिकः । परतन्त्रः । ऊर्णनाभः । इति मेदिनी ॥ विनाशसम्बन्धीये, त्रि ॥ वैनीतकः, पुं, क्ली, परम्परावाहनम् । इत्यमरः ॥ आरूढं वाह्यं यत् साक्षात् न वहति परम्परयैव वहति तद्वैनीतकम् । यथा दोलां वहन् दोला- वाहकः विनीयते स्मेति क्तात् विकारसंघेति के विनीतकः तेनैव स्वार्थे ष्णे वृद्धौ वैनीतकम् । इति भरतः ॥ विनीतसम्बन्धिनि, त्रि ॥ वैन्यः, पुं, (वेनस्यापत्यं पुमान् । वेन + “कुर्व्वा- दिभ्यो ण्यः ।” ४ । १ । १५१ । इति ण्यः ।) वेनपुत्त्रः । स तु पृथुराजः । यथा, -- “वेनस्य मथिते पाणौ स बभूव महापुमान् । वैन्यो नाम महीपालो यः पृथुः परिकीर्त्तितः । येन दुग्धा मही पूर्व्वं प्रजानां हितकारणात् ॥” इति वह्रिपुराणे सर्गानुशासननामाध्यायः ॥ (यथाच ऋग्वेदे । ८ । ९ । १० । “पृथी यद्बां वैन्यः सादनेष्वेव ।” “वैन्यो वेनस्य पुत्त्रः पृथी एतत्संज्ञो राजर्षिः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वैपरीत्यं, क्ली, (विपरीत + ष्यञ् ।) विपरीतस्य भावः । तत्पर्य्यायः । व्यत्यासः २ विपर्य्यासः ३ विपर्य्ययः ४ व्यत्ययः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ४३ । ३४ । “स्वभाववैपरीत्यन्तु प्रकृतेश्च विपर्य्ययः ॥”) वैपरीत्यलज्जालुः, स्त्री, पुं, (वैपरीत्या लज्जालुः ।) स्वल्पक्षुपबृहत्फला लज्जालुः । यथा, -- “लज्जालुर्व्वैपरीत्यान्या स्वल्पक्षुपबृहत्फला । वैपरीत्या च लज्जालुर्ह्याभिधाने प्रयोजयेत् ॥ लज्जालुर्व्वैपरीत्याह्वः कटुरुष्णः कफापनुत् । रसे नियामकश्चैव नानाविज्ञानकारकः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ४/५१८

वैभवं, क्ली, विभवस्य भावः । विभवशब्दात् ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ६६ । १९१ । “सोऽप्यावेद्य यथार्थमम्बरचराधीशः क्षणात् कल्पिता- शेषस्वोचितदिव्यवैभवविधिः सिद्धिप्रभावात्ततः ॥” अतिशयः । यथा, भागवते । ५ । १८ । ११ । “यत्सङ्गलब्धं निजवीर्य्यवैभवं तीर्थं मुहुः संस्पृशतां हि मानसम् ॥” विभोर्भाव इत्यर्थे अण्प्रत्यये ऐश्वर्य्यम् । यथा, भागर्वते । १० । १४ । ३८ । “जानन्त एव जानन्तु किं बहूक्त्या न मे प्रभो । मनसो वपुषो वाचो वैभवं तव गोचरः ॥”) वैभाजित्रं, क्ली, (विभाजयितुर्धर्म्म्यम् । विभाजयितृ + “ऋतोऽञ् ।” ४ । ४ । ४९ । इति अञ् । विभाजयितुर्णिलोपश्चेति काशिकाक्व्या णि- लोपः ।) विभाजयितुर्धर्म्म्यम् । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ वैभ्राजं, क्ली, देवोद्यानम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ५५ । २ । “पूर्व्वं चैत्ररथं नाम दक्षिणे नन्दनं वनम् । वैभ्राजं पश्चिमे शैले सावित्रञ्चोत्तराचले ॥” विभ्राजराजस्य तपःस्थानम् । यथा, हरि- वंशे । २३ । १४ । “ततो विभ्राजितं तेन वैभ्राजं नाम तद्वनम् ॥” पुं, पर्व्वतविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ५६ । १३ । “तरक्षुरिति विख्याता वैभ्राजं साचलं ययौ ।” लोकविशेषः । यथा, हरिवंशे । १८ । ४६ । “वैभ्राजा नाम ते लोका दिवि भान्ति सुद- र्शनाः ॥”) वैमात्रः, पुं, (विमातुरपत्यमिति । विमातृ + अण् ।) वैमात्रेयः । इति जटाधरः ॥ वैमात्रा, स्त्री, (विमातुरपत्यं स्त्री ।) विमातृ- कन्या । वैमात्रशब्दादाप्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ वैमात्रेयः, पुं, (विमातुरपत्यम् । विमातृ + “शुभ्रा- दिभ्यश्च ।” ४ । १ । १२३ । इति ढक् ।) विमातृपुत्त्रः । तत्पर्य्यायः । विमातृजः २ वैमात्रः ३ । इति जटाधरः ॥ (“तयोरभावे तथाविधौ वैमा- त्रेयौ ।” इति शुद्धितत्त्वे प्रेतश्राद्धाधिकारि- प्रस्तावे ॥) वैमात्रेयी, स्त्री, (विमातुरपत्यं स्त्री । विमातृ + ढक् । ततो डीप् ।) विमातृकन्या । वैमात्रेय- शब्दादीप्प्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ वैमुक्तः, त्रि, विमुक्तिविशिष्टः । तद्भावे, क्ली । विमुक्तशब्दात् ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ वैमेयः, पुं, विनिमयः । इति हेमचन्द्रः ॥ वैयाकरणः, त्रि, (व्याकरणं वेत्ति अधीते वा । व्याकरण + “अणृगयनादिभ्यः ।” ४ । ३ । ७३ । इति अण् । “नय्वाभ्यां पदान्ताभ्यामिति ।” ७ । ३ । ३ । इति यकारात् पूर्व्वं ऐच् ।) व्याकरण- वेत्ता । व्याकरणाध्येता । व्याकरणशब्दात् ष्णप्रत्ययेन य्वोर्युमेति इमा णित्त्वे व्रिरिति वृद्धौ

च निष्पन्नमिदम् । व्याकरणसम्बन्धी च ॥ (यथा, पाणिनौ । ६ । ३ । ७ । “वैयाकरणाख्यायां चतुर्थ्याः ॥” यथा च महाभारते । ५ । ४३ । ६१ । “सर्व्वार्थानां व्याकरणाद्वैयाकरण उच्यते । तन्मूलतो व्याकरणं व्याकरोतीति तत्तथा ॥”) वैयाकरणभार्य्यः, पुं, वैयाकरणी भार्य्या यस्य । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ वैयाघ्रः, पुं, (व्याघ्रस्य विकारः । व्याघ्र + “प्राणि- रजतादिभ्यः ।” ४ । ३ । १५४ । इति अञ् । ततः वैयाघ्रेण चर्म्मणा परिवृतो रथः । “द्वैप- वैयाघ्रादञ् ।” ४ । २ । १२ । इति अञ् ।) व्याघ्र- चर्म्माच्छादितरथः । तत्पर्य्यायः । द्बैपः २ । इत्य- मरः । २ । ८ । ५२ ॥ (यथा, महाभारते । २ । ५८ । ४ । “अयं सहस्रसमितो वैयाघ्रः सुप्रतिष्ठितः । सुचक्रोपस्करः श्रीमान् किङ्किणीजाल- मण्डितः ॥”) व्याघ्रसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, -- “उत्तराभिमुखी भूत्वा निराहारा निरन्तरम् । वैयाघ्रचर्म्मवसना सोर्द्ध्वमूर्द्धानना सती ॥ ज्योतिर्मयं शिवं शान्तं परं शिवकरं परम् ॥” इति कालिकापुराणे ४४ अध्यायः ॥ (यथा च बृहत्संहितायाम् । ४४ । १३ । “पूर्व्वाभिमुखः श्रीमान् वैयाघ्रे चर्म्मणि स्थितो राजा ॥”) वैयाघ्रपद्यः, पुं, (व्याघ्रपदोऽपत्यमिति । व्याघ्रपद् + ष्यञ् । यद्वा, व्याघ्रस्येव पादावस्य इति बहु- ब्रीहौ “पादस्य लोपः इति ।” ५ । ४ । १३८ । इति अकारलोपे गर्ग्यादित्वात् यञ् । “पादः पत् ।” ६ । ४ । १३० । इति पदादेशः । “न य्वाभ्यामिति ।” ७ । ३ । ३ । यकारात् पूर्ब्बमैच् ।) गोत्रकारक- मुनिविशेषः । यथा, तिथ्यादितत्त्व । “वैयाघ्रपद्यगोत्राय सांकृतिप्रवराय च । अपुत्त्राय ददाम्येतत् सलिलं भीष्मवर्म्मणे ॥” (यथा, महाभारते । ४ । ६ । ११ । “युधिष्ठिरस्यासमहं पुरा सखा वैयाघ्रपद्यः पुनरस्मि विप्रः ॥”) वैयासकिः, पुं, (व्यासस्यापत्यम् । “व्यासवरुडनिषा- देति ।” ४ । १ । ९७ । इत्यस्य काशिकोक्त्या इञ् अकञादेशश्च । न य्वाभ्यामिति ऐच् ।) व्यासस्यापत्यम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, भागवते । १० । १ । १४ । “एवं निशम्य भृगुनन्दन साधुवादं वैयासकिः स भगवानथ विष्णुरातम् । प्रत्यर्च्य कृष्णचरितं कलिकल्मषघ्नं व्याहर्त्तुमारभत भागवतप्रधानः ॥”) वैयासिकः, त्रि, (व्यासेन कृतः । व्यास + ठञ् । तत ऐच् ।) व्यासकृतसंहितादिः । इति श्रीभागवतम् ॥ वैयुष्टः, त्रि, (व्युष्टे दीयते कार्य्यम् । “व्युष्टादिभ्यो- ऽण् ।” ५ । १ । ९७ । इति अण् । नय्वभ्यामित्यैच् ।) प्रातर्भवः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥

वैरं, क्ली, (वीरस्य कर्म्म भावो वा । वीर + अण् ।) विरोधः । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ८ । ७ । ३९ । “बद्धवैरेषु भूतेषु मोहितेष्वात्ममायया ॥”) तस्य समुत्थानं पञ्च । स्त्रीकृतम् १ यथा कृष्ण- शिशुपालयोः । वास्तुजम् २ यथा कौरव- पाण्डवानाम् । वाग्जम् ३ यथा द्रोणद्रुपदयोः । सापत्नम् ४ यथा मूषिकमार्जारयोः । अप- राधजम् ५ यथा पूजनीब्रह्मदत्तयोः । इति महाभारतम् ॥ वैरक्तं, क्ली, (विरक्तस्य भावः । विरक्त + अण् ।) विरक्तता । विरक्तशब्दाद्भावार्थे ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ वैरङ्गिकः, त्रि, (विरङ्गं नित्यमर्हतीति । “छेदा- दिभ्यो नित्यम् ।” ५ । १ । ६४ । इति ठञ् ।) विरागार्हः । इति हेमचन्द्रः ॥ वैरनिर्यातनं, क्ली, (वैरस्य निर्यातनम् ।) कृताप- कारस्य प्रत्यपकारः । तत्पर्य्यायः । वैरशुद्धिः २ प्रतीकारः ३ । इत्यमरः ॥ वैरप्रतिक्रिया, स्त्री, (वैरस्य प्रतिक्रिया ।) वैर- निर्यातनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ वैरशुद्धिः, स्त्री, (वैरस्य शुद्धिः ।) वैरनिर्यातनम् । इत्यमरः ॥ वैरागिकः, त्ति, (विरागं नित्यमर्हतीति । विराग + ठञ् ।) विरागार्हः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ वैरागी, [न्] त्रि, (विरागस्य भावो वैरागम् । तदस्यास्तीति इनिः ।) विषयेच्छारहितः । वैराग्ययुक्तः । यथा, -- “सनकश्च सनन्दश्च तृतीयश्च सनातनः । सनत्कुमारो वैरागी चतुर्थः पुत्त्र एव च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे २४ अध्यायः ॥ वैराग्यं, क्ली, (विरागस्य भावः । विराग + ष्यञ् ।) विषयतुच्छधीः । यथा, -- “ज्ञानवैराग्ययोर्भक्तिप्रवेशायोपयोगिता । ईषत् प्रथममेवेति नाङ्गत्वमुचितं तयोः ॥ यदुभे चित्तकाठिन्यहेतू प्रायः सतां मते । सुकुमारस्वभावेयं भक्तिस्तद्धेतुरीरिता ॥” यथा एकादशस्कन्धे । “तस्मान्मद्भक्तियुक्तस्य योगिनो वै मदात्मनः । न ज्ञानं न च वैराग्यं प्रायः श्रेयो भवेदिह ॥” इति ॥ किन्तु ज्ञानविरक्त्यादिसाध्यं भक्त्यैव सिद्ध्यति । यथा तत्रैव । “यत् कर्म्मभिर्यत्तपसा ज्ञानवैराम्यतश्च यत् । योगेन दानधर्म्मेण श्रेयोभिरितरैरपि ॥ सर्व्वं मद्भक्तियोगेन मद्भक्तो लभतेऽञ्जसा । स्वर्गापवर्गं मद्धाम कथञ्चिद्यदि वाञ्छति ॥ रुचिमुद्वहतस्तत्र जनस्य भजने हरेः । विषयेषु गरिष्ठोऽपि रागः प्रायो विलीयते ॥ अनासक्तस्य विषयान् यथार्हमुपयुञ्जतः । निर्व्वन्धः कृष्णसम्बन्धे युक्तं वैराग्यमुच्यते ॥ प्रापञ्चिकतया बुद्ध्या हरिसम्बन्धिवस्तुनः ॥

पृष्ठ ४/५१९

मुमुक्षुभिः परित्यागो वैराग्यं फल्गु कथ्यते ॥” इति भक्तिरसामृतसिन्धौ पूर्ब्बभागे साधन- लहरी ॥ वैराटः, पुं, इन्द्रगोपकीटः । इति हेमचन्द्रः ॥ विराटसम्बन्धिनि, त्रि ॥ (क्ली, विपाटपर्व्व । यथा, महाभारते । १ । २ । ५७ । “आरण्येयन्ततः पर्व्व वैराटन्तदनन्तरम् ॥” विराटकन्यायां स्त्री । यथा, तत्रैव । १ । २ । ५८ । “अभिमन्योश्च वैराठ्या पर्व्व वैवाहिकं स्मृतम् ॥” तथा च देवीभागवते । २ । ७ । ४ । “अभिमन्योर्वरा भार्य्या वैराटी चाति- सुन्दरी ॥” विस्तृते च त्रि । यथा, महाभारते । १३ । ७९ । २१ । “वैराटपृष्ठमुक्षाणं सर्व्वरत्नैरलङ्कृतम् । प्रदाय मरुतां लोकान् स राजन् प्रतिपद्यते ॥”) वैराट्या, स्त्री, जिनषोडशविद्यादेव्यन्तर्गतदेवी- विशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ वैरातङ्कः, पुं, अर्ज्जुनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वैरी, [न्] पुं, (वैरमस्यास्तीति । इनिः ।) शत्रुः । इत्यमरः ॥ (यथा, मनौ । ४ । १३३ । “वैरिणं नोपसेवेत सहायञ्चैव वैरिणः ॥”) वीरसम्बन्धिनि, त्रि ॥ वैरूप्यं, क्ली, (विरूपस्य भावः ।) विरूपता । यथा, -- “वैरूप्यमङ्गेषु कशानिपातो मौण्ड्यं तथा लक्ष्मणसन्निवेशः । एतान् वधानर्हति रूक्षवादी शास्त्रेषु दूतस्य वधो न दृष्टः ॥” इति महानाटके ५ अङ्कः ॥ (असाधारणत्वम् । यथा, महाभारते । ५ । ४३ । ७ । “निर्द्दिश्य सम्यक् प्रवदन्ति वेदा- स्तं विश्ववैरूप्यमुदाहरन्ति ॥” विसदृशत्वम् । यथा, तत्रैव । १२ । २४० । २ । “एतच्चान्नोन्यवैरूप्ये वर्त्तेते प्रतिकूलतः ॥”) वैरोचनः, पुं, (विरोचनस्यापत्यम् । विरोचन + अण् ।) बुद्धः । बलिराजः । (यथा, महा- भारते । ३ । २८ । १७ । “अथ वैरोचने दोषानिमान् विद्ध्यक्षमा- वताम् ॥”) अग्निपुत्त्रः । सूर्य्यपुत्त्रः । सिद्धगणः । इति शब्दरत्नावली ॥ वैरोचननिकेतनं, क्ली, (वैरोचनस्य बलेर्निके- तनम् ।) पातालम् । इति हलायुधः ॥ वैरोचनिः, पुं, (विरोचनस्यापत्यम् । विरोचन + इञ् ।) बुद्धः । बलिराजः । (यथा, विष्णु- पादादिकेशवर्णनस्तोत्रे । १ । “याभ्यां वैरोचनीन्द्रौ युगपदपि विपत्संपदो- रेकधाम ॥”) सूर्य्यपुत्त्रः । इति मेदिनी ॥ वैरोचिः, पुं, बाणदैत्यः । यथा । वैरोचिर्ब्बलि- नन्दनः । इति शब्दरत्नावली ॥

वैरोद्धारः, पुं, (वैरस्योद्धारः ।) कृतापकारस्य प्रत्यपकारः । यथा, -- “प्रतिकारः प्रतीकारो वैरनिर्यातनं तथा । निर्यातनं वैरशुद्धिर्वैरोद्धारो निगद्यते ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ वैलक्षण्यं, क्ली, (विलक्षणस्य भावः । विलक्षण + ष्यञ् ।) विलक्षणत्वम् । विलक्षणस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् । (यथा, भागवते । १० । ५५ । २९ । “अवधार्य्य शनैरीषद्वैलक्षण्येन योषितः ॥” विभिन्नत्वम् । यथा, मनौ कुल्लूकः । १ । ८५ । “त्रेतादिष्वपि युगापचाररूपेण धर्म्मवैल- क्षण्यम् ॥”) वैल्वं, क्ली, (विल्वस्येदम् । अण् ।) विल्वफलम् । इत्यमरटीका ॥ विल्वसम्बन्धिनि, त्रि ॥ (यथा, मनौ । २ । ४५ । “ब्राह्मणो वैल्वपालाशौ क्षत्त्रियो वाट- खादिरौ ॥”) वैवधिकः, त्रि, (विवधेन धान्यतण्डुलादिना व्यव- हरति । “विभाषा विवधवीवधात् ।” ४ । ४ । १७ । इति ठक् ।) विवधेन धान्यतण्डुलादिना व्यवहरति यः । पसारि इति भाषा । (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ६ । ३०८ । “वल्गाभिधा वैवधिकी वल्गामठमकारयत् ॥”) तत्पर्य्यायः । वार्त्तावहः २ । इत्यमरभरतौ ॥ वार्त्तोवहः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ वैवर्ण्यं, क्ली,) विवर्णस्य भावः ।) विवर्णता । विवर्णस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्न- मिदम् ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १६ । ६८ । “सा वार्त्ता कर्णमागत्य तस्या वैवर्ण्यदायिनी ॥” तत्तु स्त्रीणां सात्त्विकभावानामन्यतमम् । यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १६६ । “स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः । वैवर्ण्यमश्रुप्रलय इत्यष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः ॥”) वैवस्वतः, पुं, (विवस्वतोऽपत्यमिति । अण् ।) यमः । इत्यमरः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ६९ । २३ । “एवं शशः सप्ततिहायनोऽयं वैवस्वतस्यालयमभ्युपैति ॥” यथा च ऋग्वेदे । १० । १४ । १ । “वैवस्वतं संगमनं जनानां यमं राजानं हविषादुवस्य ॥” “वैवस्वतं विवस्वतः सूर्य्यस्य पुत्त्रम् ।” इति तद्- भाष्ये सायणः ॥ यथा च राजतरङ्गिण्याम् । ४ । १५१ । “वनराजिश्यामलेन दिशं वैवस्वताङ्किताम् ॥”) रुद्रविशेषः । इति जटाधरः ॥ शनिः । सप्तमो मनुः । (यथा, रघुवंशे । १ । ११ । “वैवस्वतो मनुर्नाम माननीयो मनीषिणाम् ॥”) वर्त्तमानोऽयम् । अस्मिन्मन्वन्तरे वामनोऽव- तारः । पुरन्दरः इन्द्रः । आदित्या वसवो रुद्रा विश्वेदेवा मरुद्गणाः । अश्विनावृषभः । इत्याद्या देवा । कश्यपः अत्रिः वशिष्ठः

विश्वामित्रः गोतमः जमदग्निः भरद्वाजः एते सप्तर्षयः । इक्ष्वाकुः नृगः शर्यातिः दिष्टः धृष्टः करूषकः नरिष्यन्तः पृषध्रः नाभागः कविः एते मनुपुत्त्रा दश । इति श्रीभागवतमतम ॥ * ॥ अपि च । “सप्तमञ्च प्रवक्ष्यामि यद्वैवस्वतमुच्यते । अत्रिश्चैव वशिष्ठश्च कश्यपो गौतमस्तथा ॥ भरद्वाजस्तथा योगी विश्वामित्रः प्रतापवान् । यमदग्निश्च सप्तैते सांप्रतं ये महर्षयः ॥ साध्या विश्वाश्च रुद्राश्च मरुतो वसवोऽश्विनौ । आदित्याश्च सुरास्तद्वत् सप्त देवगणाः स्मृताः ॥ इक्ष्वाकुप्रमुखाश्चास्य दशपुत्त्राः स्मृता भुवि । मन्वन्तरेषु सर्व्वेषु सप्त सप्त महर्षयः ॥ कृत्वा धर्म्मव्यवस्थानं प्रयान्ति परमं पदम् ॥” इति मात्स्ये मन्वन्तरानुकीर्त्तनो नाम ९ अः ॥ अन्यच्च । श्रीमार्कण्डेय उवाच । “आदित्या वसवो रुद्राः साध्या विश्वे मरुद्- गणाः । भृगवोऽङ्गिरसश्चाष्टौ यत्र देवगणाः स्मृताः ॥ आदित्या वसवो रुद्रा विज्ञेयाः कश्यपात्मजाः । साध्याश्च मरुतो विश्वे धर्म्मपुत्त्रा गणास्त्रयः ॥ भृगोस्तु भृगवः पुत्त्राः ह्यङ्गिरोऽङ्गिरसः सुताः । एष सर्गस्तु मारीचो विज्ञेयः सांप्रताधिपः ॥ तेजस्वी नाम चेन्द्रोऽपि महात्मा यज्ञभागभुक् । अतीतानागता ये च वर्त्तन्ते ये च सांप्रतम् ॥ सर्व्वे ते त्रिदशेन्द्रास्तु विज्ञेयास्तुल्यलक्षणाः । सहस्राक्षाः कुलिशिनः सर्व्व एव पुरन्दराः ॥ मघवन्तो वृषाः सर्व्वे शृङ्गिणो गजगामिनः । ते शतक्रतवः सर्व्वे भूताभिभवतेजसः ॥ धर्म्माद्यैः कारणैरेतैराधिपत्यगुणान्विताः । भूतभव्यभवन्नाथाः शृणु चैतत् त्रयं द्बिज ॥ भूर्लोकोऽयं स्मृतो भूमिरन्तरीक्षं भुवः स्मृतम् । स्वराख्यश्च तथा स्वर्गस्त्रैलोक्यमिति गद्यते ॥ अत्रिश्चैव वशिष्ठश्च कश्यपश्च महानृषिः । गौतमश्च भरद्बाजो विश्वामित्रश्च कौशिकः ॥ तथैव पुत्त्रो भगवानृचीकस्य महात्मनः । जमदग्निश्च सप्तैते मुनयोऽत्र तथान्तरे ॥ इक्ष्वाकुर्नभगश्चैव धृष्टः शर्यातिरेव च । नरिष्यन्तश्च विख्यातो नाभागो दिष्ट एव च ॥ करूषश्च पृषध्रश्च भूमिपा लोकविश्रुताः । मनोर्व्वैवस्वतस्यैते नव पुत्त्राः प्रकीर्त्तिताः ॥ वैवस्वतमिदं देवि ! कथितं ते मयान्तरम् । अस्मिन् श्रुते नरः सद्यः पठिते चैव सत्तम । मुच्यते पातकैः सर्व्वैः पुण्यञ्च महदश्नुते ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे वैवस्वतमन्वन्तरं समाप्तम् ॥ वैवस्वती, स्त्री, (वैवस्वतस्य इयम् । अण् । ततो ङीप् ।) दक्षिणदिशा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वैवाहिकः, पुं, (विवाहाद्भवः । विवाह + ठञ् ।) कन्यापुत्त्रयोः श्वशुरः । वेयाइ इति वङ्गभाषा ॥ सम्धी इति हिन्दीभाषा । (तत्पर्य्यायः । सम्बन्धी २ ॥ यथा, कौतुकसर्व्वस्वे । ३ ।

पृष्ठ ४/५२०

“अस्मन्नामसमानतासखसुतावैवाहिक- श्यालक- श्वश्रूकामुकरथ्यया गतवती न्याय्या तदेषा मम ॥”) विवाहसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, -- “पञ्चमे सप्तमे चैव येषां वैवाहिकी क्रिया । ते च सान्तानिनः सर्व्वे पतिताः शूद्रतां गताः ॥” इत्युद्बाहतत्त्वम् ॥ अपि च । “कन्याभ्यश्च पितृद्रव्याद्देयं वैवाहिकं वसु । अपुत्त्रकस्य कन्या स्वा धर्म्मजा पुत्त्रवद्धरेत् ॥” इति दायतत्त्वे देवलः ॥ (यथा च मनुः । २ । ६७ । “वैवाहिको विधिः स्त्रीणां संस्कारो वैदिकः स्मृतः ॥”) वैशम्पायनः, पुं, (विशम्पस्य गोत्रापत्यम् । “अश्वा- दिभ्यः फञ् ।” ४ । १ । ११० । इति फञ् ।) मुनिविशेषः । यथा, -- “अथ शिष्यान् प्रजग्राह चतुरो वेदपारगान् । जैमिनिञ्च सुमन्तुञ्च वैशम्पायनमेव च ॥ पैलं तेषां चतुर्थञ्च परमं मां महामुनिः । ऋग्वेदश्रावकं पैलं जग्राह स महामुनिः । यजुर्व्वेदप्रवक्तारं वैशम्पायनमेव च ॥” इति कौर्म्मे ४९ अध्यायः ॥ स च वज्रवारकः । यथा, -- “जैमिनिश्च सुमन्तुश्च वैशम्पायन एव च । पुलस्त्यः पुलहश्चैव पञ्चैते वज्रवारकाः ॥” इति पुराणम् ॥ वैशस्त्रं, क्ली, (विशसितुर्धर्म्म्यम् । विशसितृ + “ऋतोऽञ् ।” ४ । ४ । ४९ । इति अञ् । तत्र “विशशितुरिङ्लोपश्च ।” इति काशिकोक्त्या इङ्लोपः ।) अधिकारः । शस्त्राभावविशि- ष्टत्वम् । विगतं शस्त्रं यत्र । विपूर्ब्बशस्त्रशब्दा- दण्प्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ वैशाखं, क्ली, (विशाख एव । स्वार्थे अण् ।) धनु- र्व्विदां सं स्थानभेदः । यथा, -- “स्थानान्यालीढवैशाखप्रत्यलीढानि मण्डलम् । समपादञ्च -- ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, हरिवंशे । ११० । ४४ । “वज्रपातनिभं वेगं पातयित्वा ममोपरि । भूयः प्रहर्त्तुकामो मां वैशाखेनास्थितो महीम् ॥” पुरविशेषः । यथा, कथासरित्सागरे । ६७ । ५ । “वै शाखाख्ये पुरे राज्ञः पुत्रावावां द्विमातृकौ ॥”) वैशाखः, पुं, (विशाखा प्रयोजनमस्य । विशाखा + “विशाखाषाढादिति ।” ५ । १ । ११० । इति अण् ।) मन्थानदण्डः । (यथा, शिशुपाल- वघे । ११ । ८ । “द्रुततरकरदक्षाः क्षिप्तवैशाखशैले ॥” वैशाखी पौर्णमासी अस्मिन् । “सास्मिन् पौर्णमासीति ।” ४ । २ । २१ । इति अण् ।)

द्बादशमासान्तर्गतप्रथममासः । तत्पर्य्यायः । माधवः २ राधः ३ । इत्यमरः ॥ चान्द्रस्य तस्य लक्षणम् । “विशाखातारकायुक्ता वैशाखी पूर्णिमा भवेत् । सा वैशाखी यत्र मासे स वैशाखः प्रकीर्त्तितः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ स तु मेषस्थरविकः सौरः । तत्र जातफलम् । “पुमान् विनीतो द्बिजदेवभक्तो धर्म्मस्य कर्त्ता सुजनस्य भर्त्ता । गुणाभिरामोऽथ जगत्प्रियः स्यात् वैशाखमासे खलु जन्म यस्य ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ अथ वैशाखकृत्यम् । तत्र पद्मपुराणम् । “तुलामकरमेषेषु प्रातःस्नानं विधीयते । हविष्यं ब्रह्मचर्य्यञ्च महापातकनाशनम् ॥” वैष्णवामृते । “गवामर्द्धप्रसूतानां लक्षं दत्त्वा तु यत् फलम् । तत् फलं लभते राजन् मेषे स्नात्वा तु जाह्र- वीम् ॥” पितामहः । “कार्त्तिकस्य तु यत् स्नानं माघे मासि विशेषतः । कृच्छ्रांदिनियमानाञ्च चान्द्रमानप्रमाणतः ॥” आभ्यां कार्त्तिकादिस्नाने सौरचान्द्रयोर्व्विकल्पे- नानुष्ठानम् । तत्र चान्द्रमपि द्बिविधम् । तथा च विष्णुः । “दर्शं वा पौर्णमासीं वा प्रारभ्य स्नानमाचरेत् । पुण्यान्यहानि त्रिंशत्तु मकरस्थे दिवाकरे ॥” दर्शं दर्शान्तयागसम्बन्धिनीं प्रतिपदमारभ्य त्रिंशत्तिथिम् । नारायणोपाध्यायस्तु दर्शपोर्ण- मासीति पूर्व्वदिनसङ्कल्पपरमिति । तत्र सौर- कृत्ये राश्युल्लेखः कार्य्यः । “संक्रान्तिविहिते कार्य्ये संक्रान्तिः परि- कीर्त्तिता । मासोल्लेखश्चेतरस्मिन् रविराशिस्थितिस्तथा ॥” इति गारुडात् ॥ * ॥ ततश्चारुणोदयकाले मज्जनं कृत्वाचम्य उदङ्- मुखः ॐ तत् सदित्युच्चार्य्य अद्य वैशाखे मासि अमुकपक्षे अमुकतिथावारभ्य मेषस्थरविं यावत् प्रत्यहं अमुकगोत्रः श्रीअमुकदेवशर्म्मा श्रीविष्णु- प्रीतिकामः प्रातःस्नानमहं करिष्ये । इति । गङ्गायान्तु अर्द्धप्रसूतगवीलक्षदानजन्यफलसम- फलप्राप्तिकामो विष्णुप्रीतिकामो वा इति सङ्कल्प्य यथोक्तविघिना स्नायात् । प्रतिदिन- सङ्कल्पे तु आरभ्य मेषस्थरविं यावत् प्रत्यह- मिति न वक्तव्यं किन्तु मासीत्यनन्तरं मेष- राशिस्थरवौ इत्यधिकं वक्तव्यम् । चान्द्रे तु मास्यनन्तरं शुक्लपक्षे प्रतिपदि तिथावारभ्य दर्शपर्य्यन्तमित्यूहनीयम् । प्रतिदिनसङ्कल्पे त्वारभ्य प्रत्यहमित्यन्तं न वक्तव्यम् । एवं कृष्ण- प्रतिपदारम्भे ऊहनीयम् । एवं मासान्तरे चोहनीयम् । सङ्कल्पाकरणे फलहानिमाह भविष्यपुराणम् ।

“सङ्कल्पेन विना राजन् यत्किञ्चित् कुरुते नरः । फलञ्चाल्पाल्पकं तस्य धर्म्मस्यार्द्धक्षयो भवेत् ॥” * महार्णवे । “यो ददाति हि मेषादौ शक्तूनम्बुघटान्वितान् । पितॄनुद्दिश्य विप्रेभ्यः सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥ विप्रेभ्यः पादुकां छत्रं पितृभ्यो विषुवे शुभम् ।” पितृभ्यः पितॄनुद्दिश्य । अत्र विष्णुरहस्यम् । “अयने कोटिगुणितं लक्षं विष्णुपदीषु च । षढशीतिसहस्रन्तु षडशीत्यामुदाहृतम् ॥ शतमिन्दुक्षये पुण्यं सहस्रन्तु दिनक्षये । विषुवे शतसाहस्रमा-का-मा-वैष्वनन्तकम् ॥” इति मत्स्यपुराणोक्तशतसहस्रगुणिततत्कर्म्मफल- जनकत्वेन विवक्षणीयत्वान्मेषादावित्यपि विषुव- संक्रान्तिपुण्यकालपरम् । अन्यथा कालद्बय- कल्पनापत्तेः । व्यवहारोऽपि तथा ॥ * ॥ संक्र- मणपुण्यकालस्तु दिनसंक्रमणे कृत्स्नं दिनम् । “षडशीतिमुखेऽतीते वृत्ते च विषुवद्वये । भविष्यत्ययने पुण्यमतीते चोत्तरायणे ॥” इति तु पुण्यतरकालपरं दिनवृत्तोत्तरायणादि- विहितविंशतिदण्डादीनां रात्रिप्रविष्टभाग- स्यापि पुण्यत्वम् । रात्रिसंक्रमे तु दण्डन्यून- प्रथमयामद्बयाभ्यन्तरे तद्दिवसीयशेषयामद्वयं पुण्यम् । दण्डद्वयात्मकमध्यरात्रे तद्दिवसीय- तिथेरभेदे तु तद्दिवसीयशेषयामद्वयं पुण्यम् । भेदे तु तद्दिवसीयशेषयामद्बयं पुण्यं परदिव- सीयाद्ययामद्बयञ्च । तिथ्यभेदभेदयोर्दक्षिणायने तद्दिवसीयशेषयामद्बयम् । उत्तरायणे पर- दिवसीयशेषयामद्बयम् । दण्डाधिकशेषार्द्ध- रात्रिसंक्रमणे परदिनाद्ययामद्बयम् । सन्ध्या- संक्रमणे तु दिनदण्डे दिनस्य रात्रिदण्डे रात्रे- र्व्यवस्थेति ॥ * ॥ संक्रान्त्यां स्नानमावश्यकम् । अनिष्टसंक्रमणे तु तद्दोषशान्त्यर्थं धुस्तूरबीज- सलिलेन सर्व्वौषधिजलेन च स्नानं विष्णुपूजनं तन्मन्त्रजपः । संक्रान्तिकाल एव स्त्रीतैलमांस- वर्ज्यम् । इन्दुक्षयेऽमावास्यायाम् । दिनक्षये तिथि- क्षये । आ-का-मा-वैषु आषाढकार्त्तिकमाघ- वैशाखपौर्णमासीषु ॥ * ॥ ततः कृतस्नानादिः प्राङ्मुख उदङ्मुखं ब्राह्मणं गन्धपुष्पाभ्यां पूज- यित्वा जलघटान्वितशक्तूंश्च जलघटान्वित- शक्तुभ्यो नमः इति पूजयित्वा ब्राह्मणहस्ते जलं दत्त्वा घटं संप्रोक्ष्य वामहस्ते स्पृष्ट्वा कुशत्रय- तिलजलान्यादाय ॐ तत् सदित्युच्चार्य्य ओम् अद्यामुके मास्यमुकपक्षेऽमुकतिथौ महाविषुव- संक्रान्त्यां अमुकगोत्रस्य पितुरमुकदेवशर्म्मणः सर्व्वपापविमुक्तिकामः एतान् जलघटान्वित- शक्तून् विष्णुदेवताकान् अमुकगोत्राय अमुक- देवशर्म्मणे ब्राह्मणाय तुभ्यमहं संप्रददानीति ब्राह्मणहस्ते जलं दद्यात् ब्राह्मणस्तु दक्षिण- हस्ततलमध्यभागाग्नेयतीर्थेन ओमित्यनेन गृ- हीत्वा स्वस्तीत्युक्त्वा गायत्त्रीं कामस्तुतिञ्च पठेत् । जलघटान्विताः शक्तवो विष्णुदेवताकाः । इति वदेत् । ततो दक्षिणां दद्यात् । यथा ॐ अद्ये-

पृष्ठ ४/५२१

त्यादि कृतैतत् जलघटान्वितशक्तुदानकर्म्मणः प्रतिष्ठार्थं दक्षिणां किञ्चित् काञ्चनमूल्यं ब्राह्म- णायाहं ददानीति । ततः अच्छिद्रावधारणम् । ब्राह्मणविशेषानुपदेशे यथासम्भवगोत्रनाम्ने ब्राह्मणायेति विशेषः । तत्र ब्राह्मणासन्निधाने तुभ्यमिति न देयम् । भूमौ त्यागजलप्रक्षेपः । एवमन्यत्रापि सम्प्रददे इति वाक्ये विशेषः । सत्पात्राभावे तत्सत्त्वेऽपि तत्तत्कामो विष्णुप्रीति- कामो वा विष्णवे दत्त्वा ब्राह्मणाय पश्चात् प्रतिपादयेत् । “देवे दत्त्वा तु दानानि देवे दत्त्वा तु दक्षिणाम् । तत् सर्व्वं ब्राह्मणे दद्यादन्यथा निष्फलं भवेत् ॥” इति मत्स्यसूक्तात् ॥ दत्त्वेत्यत्र देयानीति वाराहीये पाठः ॥ * ॥ “वैशाखे यो घटं पूर्णं सभोज्यं वै द्विजन्मने । ददात्यभुक्त्वा राजेन्द्र स याति परमां गतिम् ॥” अत्रापि यथायोग्यं संपूज्य पूर्व्ववद्वाक्येन मनो- रथफलार्थिना सभोज्यघटो देयः ॥ * ॥ स्मृतिः । “मेषादौ शक्तवो देया वारिपूर्णा च गर्गरी ॥” तत्रापि यथायोग्यं संपूज्य पूर्ब्बवत् वाक्यं कृत्वा पठेत् “ॐ एष धर्म्मघटो दत्तो ब्रह्मविष्णुशिवात्मकः । अस्य प्रदानात् सफला मम सन्तु मनोरथाः ॥” इति मन्त्रलिङ्गान्मनोरथफलत्वं ज्ञेयम् ॥ * ॥ कृत्यचिन्तामणौ । “मसूरं निम्बपत्राभ्यां योऽत्ति मेषगते रवौ । अपि रोषान्वितस्तस्य तक्षकः किं करिष्यति ॥” उत्तरार्द्धे तु । “मेषस्थे च विधौ तत्र नास्त्यङ्गे विषजं भयम् ॥” इति संवत्सरप्रदीपे पाठः ॥ ततश्च मेषस्थरविस्थितिकाले मसूरं निम्बपत्र- द्वयञ्च भक्षयेत् ॥ * ॥ भविष्ये । “या शुक्ला नरशार्दूल वैशाखे मासि वै तिथिः तृतीया साक्षया ख्याता गीर्व्वाणैरपि वन्दिता ॥ योऽस्यां ददाति करकान् वारिवाजसमन्वितान् । स याति पुरुषो वीर लोकान् वै हेममालिनः ॥” वाजमन्नम् । हेममालिनः सूर्य्यस्य । ततो जलान्न- समन्वितकरकदाने सूर्य्यलोकगमनं फलम् । दानानुष्ठानं पूर्व्ववत् ॥ * ॥ ब्रह्मपुराणम् । “वैशाखे शुक्लपक्षे तु तृतीयायां कृतं युगम् । कार्त्तिके शुक्लपक्षे च त्रेता च नवमेऽहनि ॥ अथ भाद्रपदे मासि त्रयोदश्यान्तु द्बापरम् । माघे तु पौर्णमास्यान्तु घोरं कलियुगं स्मृतम् ॥ युगारम्भास्तु तिथयो युगाद्यास्तेन विश्रुताः ॥” तत्र वैशाखादयः पौर्णमास्यन्ता एव तथैव तिथिकृत्याभिधानात् । मुख्यवाचित्वे कार्त्तिके नवमेऽहनीति सिद्धौ शुक्लपक्ष इति व्यर्थं स्यात् ॥ * ॥ आसां प्रशंसामाह विष्णुपुराणम् । “एता युगाद्याः कथिताः पुराणै- रनन्तपुण्यास्तिथयश्चतस्रः । उपप्लवे चन्द्रमसो रवेस्त्रि- ष्वप्यष्टकास्वप्ययनद्बये च ॥

पानीयमप्यत्र तिलैश्च मिश्रं दद्यात् पितृभ्यः प्रणतो मनुष्यः । श्राद्धं कृतं तेन समाः सहस्रं रहस्यमेतत् पितरो वदन्ति ॥” उपप्लवे ग्रहणे ॥ * ॥ देवीपुराणम् । “युगाद्या वर्षवृद्धिश्च सप्तमी पार्व्वतीप्रिया । रवेरुदयमीक्षन्ते न तत्र तिथियुग्मता ॥” * ॥ अक्षयतृतीयामधिकृत्य ब्रह्मपुराणम् । “तस्यां कार्य्यो यवैर्होमो यवैर्विष्णुं समर्च्चयेत् । यवान् दद्यात् द्बिजातिभ्यः प्रयतः प्राशयेद्- यवान् ॥ पूजयेच्छङ्करं गङ्गां कैलासञ्च हिमालयम् । भगीरथञ्च नृपतिं सागराणां सुखावहम् ॥” * ॥ स्कान्दे । “वैशाखस्य सिते पक्षे तृतीयाक्षयसंज्ञिता । तत्र मां लेपयेद्गन्धैर्लेपनैरतिशोभनैः ॥” मां जगन्नाथम् ॥ * ॥ अन्यत्रापि । तथा च जगन्नाथस्नानमधिकृत्य भविष्ये । “संवत्सरफलं राजन् नवम्यां कार्त्तिके तथा । मन्वादौ च युगादौ च मासत्रयफलं भवेत् ॥” * मन्वादयस्तु भविष्यमात्स्ययोः । “अश्वयुक्शुक्लनवमी द्वादशी कार्त्तिकी तथा । तृतीया चैत्रमासस्य यथा भाद्रपदस्य च ॥ फाल्गुनस्याप्यमावास्या पौषस्यैकादशी तथा । आषाढस्यापि दशमी तथा माघस्य सप्तमी ॥ श्रावणस्याष्टमी कृष्णा तथाषाढस्य पूर्णिमा । कार्त्तिकी फाल्गुनी चैत्री ज्यैष्ठी पञ्चदशी सिताः ॥ मन्वन्तरादयस्त्वेता दत्तस्याक्षयकारिकाः ॥” अमावास्याष्टमीव्यतिरिक्ताः शुक्लाः उपक्रमोप- संहारयोः शुक्लात्वकीर्त्तनात् ॥ * ॥ नारदीये । “वैशाखे शुक्लपक्षे तु द्वादशी वैष्णवी तिथिः । तस्यां शीतलतोयेन स्नापयेत् केशवं शुचिः ॥” इयं पिपीतकद्वादशी । नात्र युग्मादरापेक्षा । तत्र विष्णुपूजने उपवासोत्तरविधानात् ॥ * ॥ अथ यवान्नश्राद्धम् । तत्र वैशाखशुक्लपक्षे कुज- शनिशुक्रेतरवारे नन्दारिक्तात्रयोदशीतरतिथौ जन्मचन्द्राष्टमचन्द्रजन्मतिथिजन्मनक्षत्रत्रयपञ्च- मतारात्रयेतरेषु पूर्ब्बफल्गुनीपूर्ब्बभाद्रपदपूर्ब्बा- षाढामघाभरण्यश्लेषार्द्रेतरनक्षत्रेषु यवश्राद्धं कर्त्तव्यम् । तच्छेषभोजनन्तु एतादृग्निषिद्धायां विषुवसंक्रान्तौ अक्षयतृतीयायाञ्च विशेषतः कर्त्तव्यम् । वैशाखाकरणे ज्यैष्ठशुक्लपक्षे आषाढशुक्लपक्षे च हरिशयनेतरत्र कर्त्तव्यम् । इति कृत्यतत्त्वम् ॥ * ॥ * ॥ अथ वैशाख- माहात्म्यम् । “ये कार्त्तिकव्रतपरा ये माघपरिनिष्ठिताः । ये वैशाखव्रतासक्तास्तेषां तुष्टः सदा हरिः ॥ सर्व्वेषामेव मासानां वैशाखः प्रवरः स्मृतः । पुरा हरिमुखे राजन् श्रुतमेतन्न संशयः ॥ तत्र स्नानं जपो होमः श्राद्धं दानादि यत् कृतम् ।

तत् सर्व्वं भूपतिश्रेष्ठ सत्यमक्षयमुच्यते ॥ एकतः सर्व्वतीर्थानि सर्व्वे यज्ञाः सदक्षिणाः । भूप वैशाखमासाद्य कोट्यंशेनापि नो समाः ॥ मेरुतुल्यानि हेमानि सर्व्वदानानि चैकतः । एकतः सर्व्वदा भूप माधवो माधवप्रियः ॥ असंख्यानि च पापानि वहुजन्मार्ज्जितानि च । निमेषार्द्धेन राजेन्द्र विलयं यान्ति माधवे ॥ वैशाखमागतं दृष्ट्वा पितॄणामुत्सवो भवेत् । पुत्त्रो नियममाचर्य्य अस्मभ्यमुद्धरिष्यति ॥ आगतं माधवं दृष्ट्वा कम्पन्ते पापसञ्चयाः । अस्माकं नाशकालोऽयं भूपते ध्रुवमागतः ॥ वैशाखं परमं मासं माधवस्येति ह प्रियम् । नियमेन समाचर्य्य न भूयो जायते नरः ॥ मनसा संस्मरेद्यस्तु नियमं माधवोद्भवम् । पूयते पातकैः सर्व्वैः शक्रेण सह मोदते ॥ वचसा यो वदेद्भूप वैशाखं माधवप्रियम् । अहं समाचरिष्यामि स गच्छेद्ब्रह्मणः पुरम् ॥ यः समाचरते भूप नियमेन तु माधवम् । स विष्णो रूपमासाद्य विष्णुना सह मोदते ॥ नियनेन समाचर्य्य एकाहमपि भूपते । पितरस्तारितास्तेन यास्यन्ति परमां गतिम् ॥ तस्मिन् स्नात्वा विशुद्धात्मा दम्भमात्सर्य्यवर्ज्जितः । ईप्सितान् लभते कामान् श्रीविष्णोर्दयितो भवेत् ॥ ब्रह्मघ्नो वा कृतघ्नो वा मित्रघ्नस्त्रीविघातकः । नियमेन नयेन्मासं स मुक्तः सर्व्वपातकात् ॥ पातकानामेकमेव प्रायश्चित्तं विदुर्ब्बुधाः । सर्व्वपापसमुद्भूतौ नात्र कार्य्या विचारणा ॥ वैशाखस्नायिनो लोकाः श्रीविष्णुसेवनोत्सुकाः । पापं न तेषां मतिमन्निह लोके परत्र च ॥ सर्व्वस्वदानं विधिवत् सर्व्वदा परिशोधनम् । चान्द्रायणञ्च विधिना कृच्छ्रं चैवातिकृच्छ्रकम् ॥ पुण्यक्षेत्राभिगमनं सर्व्वपापप्रणाशनम् । देवताभ्यर्च्चनं चैव तथैवातिथिसेवनम् ॥ कदापि यैर्नाचरितं वाङ्मनःकायकर्म्मभिः । संप्राप्य ते तु कुर्व्वन्तु माधवे नियमं नराः ॥ समाचरन्ति ये मासं माधवं कृतबुद्धयः । सदा प्रीतिमनास्तेषां श्रीकृष्णो देवकीसुतः ॥ या नारी विधावा भूत्वा माधवे नियमं चरेत् । कुलायुतसहस्रन्तु नयते परमं पदम् ॥ पुत्त्रेणापीह किं कार्य्यं येन नाचरितं नृप । वैशाखं पुत्त्रशतकात् नारी घन्या हरिप्रिया ॥ यो माधवेऽर्च्चयेद्राजन् गोविन्दं गोपवल्लभम् । न तस्य विद्यते संख्या पूजनस्य फलस्य च ॥ वैष्णवस्य तु धर्म्मस्य पारं गन्तुं यदीच्छसि । नरेन्द्र माधवं मासं नियमेन समाचर ॥ किं करिष्यति सांख्येन योगेन नरनायक । मुक्तिमिच्छसि चेद्राजन् माधवं माधवेऽर्च्चय ॥ अभक्षसम्भवं राजन् कुप्रतिग्रहसम्भवम् । तत्पापं संक्षयं याति माधवे नियमे कृते ॥ रणे यदि रिपुं जेतुं त्वमिच्छसि नराधिप । नियमेन तदा विष्णोः प्रियं माधवमाचर् ॥ यदि सांसारिकं दुःखं हन्तुमिच्छसि भूमिप ।

पृष्ठ ४/५२२

तदा नियममास्थाय माधवे माधवं भज ॥ राज्यभोगांश्च विपुलान् पुत्त्रमित्रादिसम्पदम् । यदिच्छसि तदा विष्णोः प्रियं माधवमाचर ॥ त्यक्तुमिच्छसि राजेन्द्र जन्ममृत्युजरादिकम् । भयं यदि तदा विष्णोः प्रियं माधवमाचर ॥ यैर्नाचरितो मासो माधवः पापबुद्धिभिः । नरकान्न निवर्त्तन्ते दग्धाः कोपाग्निना हरेः ॥ न वैशाखसमो मासो विशेषः केशवप्रियः । अव्रतेन क्षिपेद्यस्तु तं विद्यान्निकषात्मज ॥ यतिश्च विधवा चैव विशेषेण वनाश्रमी । वैशाखे नरकं याति ह्यकृत्वा नियमं नरः ॥ तस्माद्राजन् प्रयत्नेन कुरु त्वं माधवव्रतम् । यस्याचरणमात्रेण हरिस्तुष्टो भविष्यति ॥ तावद्गर्जन्ति पुण्यानि स्वर्गे मर्त्ये रसातले । यावन्नायाति राजेन्द्र माधवो माधवप्रियः ॥ अणुमात्रन्तु यत्किञ्चिद्यो ददाति च माधवे । काले वा यदि वाकाले कोटिकोटिगुणं भवेत् ॥ ययोदधीनां राजर्षे ! क्षयो नैवोपपद्यते । तथैव माधवे मासि न क्षयं प्रापपुण्ययोः ॥ नाचारि धर्म्माचरणेन माधवं नाराधितो यैः पुरुषप्रधानः । यैर्न श्रुता भूप कथा मुरारे- स्तेषां वृथा जन्म नराधमानाम् ॥ न पीडयन्ति ग्रहराक्षसा गणा यक्षाः पिशाचोरगभूतदानवाः । यो माधवे मासि नरेन्द्रवर्य्य ध्रुवं मुरारेर्व्रतमाचरन्ति ह ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे वैशाखमाहात्म्यकथने १६८ अध्यायः ॥ वैशाखी, स्त्री, (विशाखया युक्ता पौर्णमासी । “नक्षत्रेण युक्तः कालः ।” ४ । २ । ३ । इत्यण् । ततो ङीप् ।) वैशाखमासस्य पूर्णिमा । यथा, “विशाखातारकायुक्ता वैशाखी पूर्णिमा भवेत् ।” इति शब्दरत्नावली ॥ तत्र तर्पणफलम् । वैशाखीमुपक्रम्य यमः । “गौरान् वा यदि वा कृष्णान् तिलान् क्षौद्रेण संयुतान् । प्रीयतां धर्म्मराजेति पितॄन् देवांश्च तर्पयेत् ॥ यावज्जीवकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति । अब्दायुतञ्च तिष्ठेत्तु स्वर्गलोके न संशयः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ रक्तपुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वसुदेवस्य स्त्रीणामन्यतमा । यथा, हरिवंशे । ३५ । २ । “वैशाखी च तथा भद्रा सुनामा चैव पञ्चमा ॥”) वैशिकः, पुं, (वेशेन जीवतीति । वेश + “वेतना- दिभ्यो जीवति ।” ४ । ४ । १२ । इति ठक् ।) त्रिविधनायकान्तर्गतनायकविशेषः । यथा, -- शृङ्गारस्य उभयसाध्यत्वान्नायकोऽपि निरूप्यते । स च त्रिविधः । पतिरुपपतिर्व्वैशिकश्च । बहु- वेश्याभोगोपरसिको वैशिकः । यथा, --

“काञ्चीकलक्वणितकोमलनाभिकान्तिं पारावतध्वनिविचित्रितकण्ठपालिम् । उद्भ्रान्तलोचनचकोरमनङ्गरङ्ग- माशास्महे कमपि वारविलासवत्याः ॥” * ॥ वैशिकस्तूत्तममध्यमाधमभेदात् त्रिविधः । दयिता- श्रमप्रकोपे अपि उपचारपरायणः उत्तमः । यथा, -- “चक्षुःप्रान्तमुदीक्ष्य पक्ष्मलदृशः शोणारविन्द- श्रियं नोच्चैर्जल्पति न स्मितं वितनुते गृह्णाति वीढीं न वा । तल्पोपान्तमुपेत्य किन्तु पुलकभ्राजत्कपोलद्युतिः कान्तः केवलमानतेन शिरसा मुक्तास्रजं गुम्फति ॥” * ॥ प्रियायाः प्रकोपे यः प्रकोपमनुरागं वा न प्रकटयति चेष्टया मनोभावं गृह्णाति स मध्यमः । यथा, -- “आस्यं यद्यपि हास्यवर्ज्जितमिदं लास्येन हीनं वचो नेत्रं शोणसरोषकान्तिरुचिरे क्वापि क्षणं स्थीयते । मालायाः करणोद्यमो न कविकारम्भः कुचा- म्भोजयो- र्घूपः कुन्तलधोरणीषु सुतनोः सायन्तनो दृश्यते ॥” * ॥ भयकृपालज्जाशून्यः कामक्रीडायामकृतकृत्या- कृत्यविचारोऽधमः । यथा, -- “उदयति हृदि नैव यस्य लज्जा न च करुणा न च कोऽपि भीतिलेशः । वकुलमुकुलकोषकोमलां मां पुनरपि तस्य करेण सातयेथाः ॥” * ॥ मानी चतुरः शठ एवान्तर्भवति । मानी यथा, “बाह्याकूतपरायणं तव वचो वज्रोपमेयं मनः श्रुत्वा वाचमिमामपास्य विनयं व्याजाद्बहिः प्रस्थिते । प्रातर्व्वक्रविलोकने परिहृतालापे विवृत्तानने प्राणेशे नियतं पतन्ति कृपणा वामभ्रुवो दृष्टयः ॥” वाक्चेष्टाव्यङ्ग्यसमागमश्चतुरः । वचनव्यङ्ग्य- समागमो यथा, -- “तमोजटाले हरिदन्तराले काले निशायास्तव निर्गतायाः । तटे नदीनां निकटे वनानां घटेत शातोदरि ! कः सहायः ॥” चेष्टाव्यङ्गसमागमो यथा, -- “कान्ते कनकजम्बीरं करे कमपि कुर्व्वति । अगारलिखिते भानौ बिन्दुमिन्दुमुखी ददौ ॥” इति रसमञ्जरी ॥ (वेशसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, मृच्छकटिके । १ अङ्के । “ऋग्वेदं सामवेदं गणितमथ कलां वैशिकीं हस्तिशिक्षां

ज्ञात्वा शर्व्वप्रासादात् व्यपगततिमिरे चक्षुषी चोपलभ्य ॥”) वैशिष्टं, क्ली, (विशिष्टस्य भावः ।) विशिष्टत्वम् । तत्तु सम्बन्धपदार्थः । विशिष्टधीनियामक इति यावत् । यथा । “विशिष्टवैशिष्टेत्याद्यभ्युपगम- वादः ।” इति शिरोमणिः ॥ दण्डसंयोगवान् इति शाब्दबोधो न विशिष्टवैशिष्टावगाही । खले कपोतन्यायेनैव तत्स्वीकारात् । इति भावः । इति जागदीशी सामान्यलक्षणा ॥ * ॥ (असाधारणत्वम् । यथा, महाभारते । १३ । १५९ । ४१ । “त्रिषु लोकेषु तावच्च वैशिष्टं प्रतिपत्स्यसे । सुप्रियः सर्व्वलोकस्य भविष्यसि जनार्द्दन ॥”) वैशेषिकः, पुं, (विशेषं वेत्ति अधीते वा । विशेष + ठक् ।) कणादमुनिकृतदर्शनशास्त्रवेत्ता । तत्- पर्य्यायः । औलुक्यः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (विशेषमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः । विशेषः + “अधि- कृत्यकृते ग्रन्थे ।” ४ । ३ । ८७ । इति ठक् ।) कणादमुनिकृतदर्शनशास्त्रविशेषः । स तु विशेष- पदार्थनिरूपकग्रन्थः । अस्य मतं न्यायदर्शनमत- तुल्यम् । अत्र जगतः कारणं परमाणुपर्य्यन्तं निरूपितम् ॥ * ॥ इह खलु निखिलप्रेक्षावन्- निसर्गप्रतिकूलवेदनीयतया निखिलात्मसंवेदन- सिद्धं दुःखं जिहासतस्तद्धानोपायं जिज्ञासुः परमेश्वरसाक्षात्कारमुपायमाकलयति । “यदा चर्म्मवदाकाशं वेष्टयन्तीह मानवाः । तदा शिवमविज्ञाय दुःखस्यान्तो भविष्यति ॥” इत्यादिवचननिचयप्रामाण्यात् । परमेश्वरस्य साक्षात्कारश्च श्रवणमननभावनाभिर्भावनीयः । यदाह । “आगमेनानुमानेन ध्यानाभ्यासबलेन च । त्रिधा प्रकल्पयन् प्रज्ञां लभते योगमुत्तमम् ॥” इति ॥ तत्र मननमनुमानाधीनम् । अनुमानञ्च व्याप्ति- ज्ञानाधीनम् । व्याप्तिज्ञानञ्च पदार्थविवेकसा- पेक्षम् । अतः पदार्थषट्कम् “अथातो धर्म्मं व्याख्यास्यामः ।” इत्यादिकायां दशलक्षण्यां कणभक्षेण भगवता व्यवस्थापि । तत्राह्निकद्बया- त्मके प्रथमेऽध्याये समवेताशेषपदार्थकथनम- कारि । तत्रापि प्रथमाह्रिके जातिमन्निरूपणम् । द्वितीयाह्रिके जातिविशेषयोर्निरूयणम् । आह्निकद्वयात्मके द्बितीये भूतदिक्काललक्षणम् । तत्रापि प्रथमाह्निके भूतविशेषलक्षणम् । द्बितीये दिक्कालप्रतिपादनम् । आह्निकद्वयात्मके तृतीये आत्मान्तःकरणलक्षणम् । तत्राप्यात्मलक्षणं प्रथमे । द्वितीये अन्तःकरणलक्षणम् । आह्निक- द्वययुक्ते चतुर्थे शरीरतदुपयोगिविवेचनम् । तत्रापि प्रथमे तदुपयोगिविवेचनम् । द्बितीये शरीरविवेचनम् । आह्रिकद्वयवति पञ्चमे कर्म्म- प्रतिपादनम् । तत्रापि प्रथमे शरीरसम्बन्धि- कर्म्मचिन्तनम् । आह्रिकद्वयशालिनि षष्ठे श्रौतधर्म्मनिरूपणम् । तत्रापि प्रथमे दानप्रति-

पृष्ठ ४/५२३

ग्रहधर्म्मविवेकः । द्वितीये चातुराश्रम्योचित- धर्म्मनिरूपणम् । तथाविधे सप्तमे गुणसमवाय- प्रतिपादनम् । तत्रापि प्रथमे बुद्धिनिरपेक्षगुण- प्रतिपादनम् । द्वितीये तत्सापेक्षगुणप्रतिपादनं समवायप्रतिपादनञ्च । अष्टमे निर्व्विकल्पक- सविकल्पकप्रत्यक्षप्रमाणचिन्तनम् । नवमे बुद्धि- विशेषप्रतिपादनम् । दशमे अनुमानप्रतिपाद- नम् । तत्र उद्देशो लक्षणं परीक्षा चेति त्रिविधास्य शास्त्रस्य प्रवृत्तिः । इति वैशेषिक- ग्रन्थविवरणम् ॥ * ॥ (न्यायमते आत्मादिगतपारिभाषिकगुणः । यथा, भाषापरिच्छेदे । “बुद्ध्यादिषट्कं स्पर्शान्ताः स्नेहः सांसिद्धिको- द्रवः । अदृष्टभावना शब्दा अमी वैशेषिका गुणाः ॥” विशेष एव । “विनयादिभ्यष्ठक् ।” ५ । ४ । ३४ । इति स्वार्थे ठक् ॥ असाधारणे, त्रि । यथा, महाभारते । ७ । ५ । १५ । “युगपन्नतु ते शक्या कर्त्तुं सर्व्वे पुरःसरा । एक एव तु कर्त्तव्यो यस्मिन् वैशेषिका गुणाः ॥”) वैश्यः, पुं, (विश् + ष्यञ् ।) ब्रह्मोरुदेशजाततृतीय- वर्णः । (यथा, ऋग्वेदे । १० । ९ । १२ । “ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद्बाहू राजन्यः कृतः । ऊरू तदस्य यद्वैश्यः पद्भ्यां शूद्रो अजायत ॥”) तत्पर्य्यायः । ऊरव्यः २ ऊरुजः ३ अर्य्यः ४ भूमिस्पृक् ५ विट् ६ । इत्यमरः ॥ द्विजः ७ । इति जटाधरः ॥ भूमिजीवी ८ । इति शब्द- रत्नावली ॥ व्यवहर्त्ता ९ वार्त्तिकः १० बणिकः ११ पणिकः १२ । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्लक्ष- द्बीपे अस्य संज्ञा ऊर्द्ध्वायनः । शाल्मलद्बीपे वसुन्धरः । कुशद्वीपे अभियुक्तः । क्रौञ्चद्बीपे द्रविणः । शाकद्बीपे दानव्रतः । पुष्करद्बीपे सर्व्वे एकवर्णाः । इति भागवतमतम् ॥ अस्य शास्त्रनिरूपितधर्म्मास्त्रयः । अध्ययनम् १ यज- नम् २ दानम् ३ । चतस्रो जीविकाः । कृषिः १ गोरक्षणम् २ बाणिज्यम् ३ कुशीदम् ४ । अस्याश्रमास्त्रयः । ब्रह्मचर्य्यम् १ गार्हस्थ्यम् २ बानप्रस्थम् ३ ॥ तस्य लक्षणादिर्यथा, -- “विशत्याशु पशुभ्यश्च कृष्यादानरुचिः शुचिः । वेदाध्ययनसम्पन्नः स वैश्य इति संज्ञितः ॥ वैश्यस्य च प्रवक्ष्यामि यो धर्म्मो वेदसम्मतः । दानमध्ययनं शौचं यज्ञश्च धनसञ्चयः ॥ पालयेच्च पशून् वैश्यः पितृवद्धर्म्ममर्ज्जयन् । विकर्म्म तद्भवेदन्यत् कर्म्म यत् स समाचरेत् ॥ रक्षया स हि तेषां वै महत् सुखमवाप्नुयात् । प्रजापतिर्हि वैश्याय सृष्ट्वा परिददे प्रजाः ॥ ब्राह्मणेभ्यश्च राज्ञे च सर्व्वाः परिददे प्रजाः । तस्य वृत्तिं प्रवक्ष्यामि यच्च तस्योपजीवनम् ॥ षण्णामेका पिबेद्धेनुं शताच्च मिथुनं भवेत् । लब्धाच्च सप्तमं भागं तथा शृङ्गैकलक्षुरे ॥ शस्यानां सर्व्वबीजानि एषा सांवत्सरी भृतिः । न च वैश्यस्य कामः स्यान्न रक्षेयं पशूनिति ॥

वैश्ये रक्षति नान्येन रक्षितव्याः कथञ्चन ॥” इति पाद्मे स्वर्गखण्डे वर्णविभागः २६ अः ॥ अन्यच्च । “दानमध्ययनं यज्ञो धर्म्मः क्षत्त्रियवैश्ययोः । दण्डस्तथा क्षत्त्रियस्य कृषिर्वैश्यस्य शस्यते ॥ स्थानमैन्द्रं क्षत्त्रियाणां संग्रामेष्वपलायिनाम् । वैश्यानां मारुतं स्थानं स्वधर्म्ममनुवर्त्तताम् ॥” इति गारुडे ४९ अध्यायः ॥ (वैश्यसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, महाभारते । १२ । ६२ । ४ । “क्षात्त्राणि वैश्यानि च सेवमानः शौद्राणि कर्म्माणि च ब्राह्मणः सन् । अस्मिल्लोके निन्दितो मन्दचेताः परे च लोके निरयं प्रयाति ॥”) वैश्या, स्त्री, (वैश्य + टाप् ।) वैश्यजातिस्त्री । तत्पर्य्यायः । अर्य्याणी २ अर्य्या ३ । इति जटा- धरः ॥ (यथा, मनौ । ८ । ३८२ । “वैश्यश्चेत् क्षत्त्रियां गुप्तां वैश्यां वा क्षत्त्रियो व्रजेत् ॥”) वैश्रवणः, पुं, (विश्रवणस्यापत्यम् । “शिवादिभ्यो- ऽण् ।” ४ । १ । ११२ । इति अण् ।) कुबेरः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । २ । १० । २ । “तपसा निर्म्मिता राजन् स्वयं वैश्रवणेन सा ॥” शिवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १०३ । “धन्वन्तरिर्धूमकेतुः स्कन्दो वैश्रवणस्तथा ॥”) वैश्रवणालयः, पुं, (वैश्रवणस्यालयः ।) वटवृक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ८१ । “अश्वत्थे वन्दनीया तु निधिर्वैश्रवणालये ॥”) कुबेरपुरी च ॥ वैश्रवणावासः, पुं, (वैश्रवणस्यावासः ।) वट- वृक्षः । इति जटाधरः ॥ कुबेरगृहञ्च ॥ वैश्रवणोदयः, पुं, (वैश्रवणस्योदयो यस्मिन् ।) वटवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ वैश्वदेवः, पुं, (विश्वदेवस्यायम् । विश्वदेव + अण् ।) विश्वदेवसम्बन्धिहोमादिः । यथा, -- ब्रह्मोवाच । “वैश्वदेवं प्रवक्ष्यामि होमलक्षणमुत्तमम् । पर्य्युक्षणमग्निं पर्य्युक्ष्य । क्रव्यादमग्निं प्रहिणोमि दूरं यमराज्यं गच्छतु रिप्रवाहः । इहैवाय- मितरो जातवेदा देवेभ्यो हव्यं वहतु प्रजानन् । ॐ पावक वैश्वानर इदमासनम् । अवनीगर्भ- संस्कृतः तेजोरूपो महाब्रह्मन्नमुहूर्त्तास्त्रिषु वैश्वानरं प्रतिबोधयामि । वैश्वानरोऽत्र उभयं प्रायातु परावतः । अग्निर्नः मुष्णतीरुपपृष्टे दिवि पृष्टोऽग्निः पृथिव्यां पृष्टो विश्वा ओषधी- राविवेश । वैश्वानरः सहसा पृष्टोऽग्निः स वोऽग्निः खं दिवा सर्व्वस्मात्तु नक्तं ॐ प्रजापतये स्वाहा । सोमाय स्वाहा । बृहस्पतये स्वाहा । अग्नीषोमाभ्यां स्वाहा । इन्द्राग्नीभ्यां स्वाहा । द्यावापृथिवीभ्यां स्वाहा । धन्वन्तरये स्वाहा ।

इन्द्राय स्वाहा । विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा भूः स्वाहा । भुवः स्वाहा । स्वः स्वाहा । भूर्भुव स्वः स्वाहा । देवकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा । मनुष्यकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा । पितृकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा । आत्म- कृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा । एनस एनसो- ऽवयजनमसि स्वाहा । यच्चाह मे विद्वांश्चकार यच्चाविद्वांस्तस्य सर्व्वस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा । अग्नये स्विष्टिकृते स्वाहा । सूर्य्याय स्वाहा । प्रजापतये स्वाहा । वनस्पतये स्वाहा । अद्भ्यः स्वाहा । ओषधिवनष्पतिभ्यः स्वाहा । गृहाय स्वाहा । देहदेवताभ्यः स्वाहा । वास्तु- देवताभ्यः स्वाहा । इन्द्राय स्वाहा । इन्द्र- पुरुषेभ्यः स्वाहा । यमाय स्वाहा । यमपुरुषेभ्यः स्वाहा । वरुणाय स्वाहा । वरुणपुरुषेभ्यः स्वाहा । सोमाय स्वाहा । सोमपुरुषेभ्यः स्वाहा । ब्रह्मणे स्वाहा । ब्रह्मपुरुषेभ्यः स्वाहा । विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा । सर्व्वेभ्यो भूतेभ्यः स्वाहा । दिवारात्रिभ्यः स्वाहा । रक्षोभ्यः स्वाहा । स्वधा पितृभ्यः स्वाहा । ये भूताः प्रचरन्ति दिवा चरन्ति दिवाचरमिच्छन्तो भुवनस्य मध्ये तेभ्यो बलिं पुष्टिकामो ददामि । मयि पुष्टिं पुष्टिपतिर्ददातु । श्वचाण्डालपतित- वायसेभ्यः ।” इति गारुडे वैश्वदेवविधिः २१९ अध्यायः ॥ * ॥ तस्य प्रयोगो यथा । पूर्व्वाभि- मुखः शुचिरुपवीती कुशहस्तः कुशासनोपविष्टः कर्त्ता घृताक्तं दुग्धाक्तं तैलाक्तं जलाक्तं अन्नं आमान्नं वा फलं जलं वा जुहुयात् । यथा जले ॐ भूः स्वाहा । ॐ भुवः स्वाहा । ॐ स्वः स्वाहा । ॐ भूर्भुवः स्वः स्वाहा । ॐ देव- कृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा । ॐ पितृ- कृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा । ॐ मनुष्य- कृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा । ॐ आत्म- कृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा । ॐ यद्दिवा च नक्तञ्चैनश्चकृम तस्यावयजनमसि स्वाहा । ॐ यत् स्वपन्तश्च जाग्रतश्चैनश्चकृम तस्याव- यजनमसि स्वाहा । ॐ यद्विद्वांसश्चाविद्बांस- श्चैनश्चकृम तस्यावयजनमसि स्वाहा । ॐ एनसः एनसोऽवयजनमसि स्वाहा । ॐ अग्नये स्विष्टि- कृते स्वाहा । इत्यनेन जुहुतात् । इति वैश्व- देवकर्म्म । इत्याह्रिकप्रयोगतत्त्वम् ॥ (विश्वदेव एव । स्वार्थे अण् । गणदेवताविशेषः । बन्धुभिरकृतविवादस्यैव वैश्वदेवलोकप्राप्तिः । यथा, मनौ । ४ । १८३ । “यामयोऽप्सरसां लोके वैश्वदेवस्य बान्धवाः । सम्बन्धिनो ह्यपां लोके पृथिव्यां मातृमातुलौ ॥” विश्वदेवसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, महाभारते । १२ । ३०१ । ८ । “आसुरान् विषयान् ज्ञात्वा वैश्वदेवांस्तथेव च ॥”) वैश्वानरः, पुं, (विश्वश्चासौ नरश्चेति । “नरे संज्ञायाम् ।” ६ । ३ । १२९ । इति दीर्घः । ततो

पृष्ठ ४/५२४

विश्वानर एव । स्वार्थे अण् । यद्वा, “विश्वान् नरान् इतो लोकात् लोकान्तरं नयति । इद- मर्थेन विश्वानराणां नेतृत्वेन सम्पद्यन्ते वा कर्म्मार्थप्रणेतृत्वेन सम्पादिनोऽस्य वैश्वानरः । ‘अन्येषामपि दृश्यते ।’ ६ । ३ । १३७ । इति दीर्घः । अपि वा विश्वान् जन्तून् अरः । ऋ गतौ इत्यस्य छान्दसत्वात् पदाद्यच् उपपदविभ- क्तेश्चालुक् । सर्व्वाणि भूतानि अरः प्रत्यृतः प्रतिगतः प्रविष्टति विश्वानरः प्राणः । तेन जन्यमानत्वात् तस्यापत्यं वैश्वानरः ॥” इति निघण्टुटीकायां देवराजयज्वा । ५ । १ ।) अग्निः । (यथा, गीतायाम् । १५ । १४ । “अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः । प्राणापानसमायुक्तः पचाभ्यन्नं चतुर्व्विधम् ॥”) चित्रकवृक्षः । इत्यमरः ॥ अग्नेस्तन्नामकारणं यथा, -- “तथापि दद्मि वो रूपे द्वे द्बे प्रत्येकशोऽधुना । भूतकार्य्येष्वभूतेन देवलोके तु मूर्त्तिना ॥ तिष्ठध्वमपि कालान्ते लयं त्वाविशत् द्रुतम् । शरीराणि पुनर्न्नैवं कर्त्तव्योऽहमिति क्वचित् ॥ मूर्त्तानाञ्च तथा तुभ्यं दद्मि नामानि वोऽधुना । अग्निर्व्वैश्वानरो नाम प्राणापानौ तथाश्विनौ ॥ भविष्यति तथा गौरी हिमशैलसुता तथा । पृथिव्यादिगणस्त्वेष गजवक्त्रो भविष्यति ॥ शरीरधातवस्त्वेते नानाभूतानि एव तु । अहङ्कारस्तथा स्कन्दः कार्त्तिकेयो भविष्यति ॥” इति वाराहे आदित्रेतायां महातपोपाख्यान- नामाध्यायः ॥ वैश्वी, स्त्री, उत्तराषाढानक्षत्रम् । इतिहेमचन्द्रः ॥ वैषम्यं, क्ली, (विषम + भावे ष्यञ् ।) विषमत्वम् । विषमशब्दात् भावे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (नतोन्नतत्वम् । यथा, महाभारते । १२ । ५९ । ११४ । “समतां वसुधायाश्च स सम्यगुदपादयत् । वैषम्यं हि परं भूमेरासीदिति च नः श्रुतम् ॥” तारतम्यम् । यथा, महाभारते । ३ । २०८ । २१ । “महच्च फलवैषम्यं दृश्यते कर्म्मसन्धिषु ॥” दुःखम् । यथा, तत्रैव । ३ । ६१ । २० । “वैषम्यं परमं प्राप्तो दुःखितो गतचेनतः । भर्त्ता तेऽहं निबाधेदं वचनं हितमात्मनः ॥”) वैषयिकः, त्रि, विषयसम्बन्धी । विषयशब्दात् ष्णिक- प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । २४० । “यश्चाम्मिन् सुखाभावोऽप्युक्तस्तस्य वैषयिक- सखपरत्वान्न विरोधः ॥”) वैष्टुतं, क्ली, होमभस्म । इति हेमचन्द्रः ॥ वैष्ट्रं, क्ली, (विश + “भ्रम्जिगमिनमिहनिविश्यशां वृद्धिश्च ।” उणा० ४ । १५९ । इति ष्ट्रन् वृद्धिश्च ।) पिष्टपम् । इत्युणादिकोषः ॥ द्यौः । वायुः । विष्णुः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ वैष्णवं, क्ली, (विष्णोरिदम् । विष्णु + अण् ।) होमभस्म । इति शब्दरत्नावली ॥ (महापुराण-

विशेषः । यथा, देवीभागवते । ३ । १ । ८ । “त्रयोविंशतिसाहस्रं वैष्णवं परमाद्भुतम् ॥”) विष्णुसम्बन्धिनि, त्रि ॥ (यथा, रघुः । ११ । ८५ । “गां गतस्य तव धाम वैष्णवं कोपितो ह्यसि मया दिदृक्षुणा ॥”) वैष्णवः, पुं, (विष्णुर्द्देवता अस्य । अण् ।) विष्णु- मन्त्रोपासकः । विष्णुभक्तः । तत्पर्य्यायः । कार्ष्णः २ हारः ३ । तस्य लक्षणं यथा, -- “गृहीतविष्णुदीक्षाको विष्णुसेवापरो नरः । वैष्णवश्चात्र संग्राह्यः स्कान्दाद्युक्तानुसारतः ॥” तथा च स्कान्दे । “परमापदमापन्नो हर्षे वा समुपस्थिते । नैकादशीं त्यजेद्यस्तु यस्य दीक्षास्ति वैष्णवी ॥ समात्मा सर्व्वजीवेषु निजाचारादविप्लुतः । विष्ण्वर्पिताखिलाचारः स हि वैष्णव उच्यते ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १२ विलासः ॥ * ॥ अथ श्रीवैष्णवनिन्दादिदोषः । स्कान्दे मार्कण्डेय- भगीरथसंवादे । “यो हि भागवतं लोकमुपहासं नृपोत्तमः । करोति तस्य नश्यन्ति अर्थधर्म्मयशःसुताः ॥” * अथ वैष्णवसमागमविधिः । तेजोद्रविणपञ्च- रात्रे । “वैष्णवो वैष्णवं दृष्ट्वा दण्डवत् प्रणमेद्भुवि । उभयोरन्तरा विष्णुः शङ्खचक्रगदाधरः ॥” * ॥ अथ वैष्णवसन्मानननित्यता । स्कान्दे श्रीमार्क- ण्डेयभगीरथसंवादे । “दृष्ट्वा भागवतं दूरात् संमुखे यो न याति हि । न गृह्णाति हरिस्तस्य पूजां द्वादशवार्षिकीम् ॥” अथ वैष्णवस्तुतिः । स्कान्दे । “धन्योऽहं कृतकृत्योऽहं यद्यूयं गृहमागताः । दुर्ल्लभं दर्शनं नूनं वैष्णवानां यथा हरेः ॥” * ॥ अथ वैष्णवाभिगमनमाहात्म्यम् । स्कान्दे श्रीमार्कण्डेयभगीरथसंवादे । “संमुखं व्रजमानस्य वैष्णवानां नराधिप । पदे पदे यज्ञफलं प्राहुः पौराणिका द्बिजाः ॥” अथ वैष्णवस्तुतिमाहात्म्यम् । तत्रैव । “प्रत्यक्षं वा परोक्षं वा यः प्रशंसति वैष्णवम् । ब्रह्महा मद्यपः स्तेयी गुरुगामी सदा नृणाम् । मुच्यते पातकात् सद्यो विष्णुराह नृपोत्तम ॥” * अथ वैष्णवसम्माननमाहात्म्यम् । तत्रैवामृत- सारोद्धारे । “श्रद्धया दत्तमन्नञ्च वैष्णवाग्निषु जीर्य्यति । तदन्नं मेरुणा तुल्यं भवते च दिने दिने ॥” * ॥ अथ वैष्णवशास्त्रमाहात्म्यम् । स्कान्दे श्रीब्रह्म- नारदसंवादे । “वैष्णवानि च शास्त्राणि ये शृण्वन्ति पठन्ति च । धन्यास्ते मानवा लोके तेषां कृष्णः प्रसीदति ॥” इति च श्रीहरिभक्तिविलासे १० विलासः ॥ तस्य लक्षणमाहात्म्यादि यथा, -- “फलसन्धानरहिता विष्णुभक्ताश्च वैष्णवाः । मत्प्रीतिभक्तिकामास्ते सर्व्वदा सर्व्वकर्म्मसु ॥ गुरुवक्त्राद्विष्णुमन्त्रो यस्य कर्णे प्रवेक्ष्यति ।

जीवन्मुक्तं वैष्णवन्तं वेदाः सर्व्वे वदन्ति च ॥ पुरुषाणां शतं पूर्व्वं पैतृकञ्च शतं परम् । मातामहस्य च शतं मातरं मातृमातरम् ॥ भगिनीं भ्रातरञ्चैव भागिनेयञ्च मातुलम् । श्वश्रूञ्च श्वशुरञ्चैव गुरुपत्नीं गुरोः सुतम् ॥ गुरुञ्च ज्ञानदातारं मित्रञ्च सहचारिणम् । भृत्यं शिष्यं तथा चेटीं प्रजाः स्वाश्रमसन्निधौ ॥ उद्धरेदात्मना सार्द्धं मन्त्रग्रहणमात्रतः । मन्त्रग्रहणमात्रेण जीवन्मुक्तो भवेन्नरः ॥ तस्य संस्पर्शमात्रेण पूतं तीर्थञ्च भारतम् । तस्यैव पादरजसा सद्यः पूता वसुन्धरा ॥ पादोदकप्लुतं स्थानं तीर्थमेव भवेत् घ्रुवम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ८ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । श्रीशिव उवाच । “शिवमस्तु च साधूनां वैष्णवानां सतामिह । अवैष्णवानामसतामशिवञ्च पदे पदे ॥ ददाति वैष्णवेभ्यश्च यो दुःखं मूर्च्छितो जनः । श्रीकृष्णस्य च संहर्त्ता विघ्नस्तस्य पदे पदे ॥ अवैष्णवानां हृदयं न हि शुद्धं सदा मलम् । श्रीकृष्णमन्त्रस्मरणं मनोनैर्म्मल्यकारणम् ॥ भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्व्वसंशयाः । विष्णुमन्त्रोपासनया क्षीयते कर्म्म वै नृणाम् ॥ ये ब्राह्मणा वैष्णवाश्च स्वतन्त्राः परमं पदम् । यान्त्यन्योपासकाश्चान्यैः सार्द्धञ्च प्रकृतेर्लये ॥ वर्णानां ब्राह्मणाः श्रेष्ठाः साधवो वैष्णवा यदि । विष्णुमन्त्रविहीनेभ्यो द्बिजेभ्यः श्वपचो वरः ॥ परिपक्वाश्चाविपक्वा वैष्णवाः साधवश्च ते । सन्ततं पतितांश्चैव विष्णुचक्रं सुदर्शनम् ॥ यथा वह्रौ शुष्कतृणं भस्मीभूतं भविष्यति । तथा पापं वैष्णवेषु तेजम्विषु हुताशनात् ॥ गुरुवक्त्वाद्विष्णुमन्त्रो यस्य कर्णे प्रवेक्ष्यति । तं वैष्णवं महापूतं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ प्रशंसितं पितॄणाञ्च शतं मातामहस्य च स्वसोदरांश्च जननीमुद्धरन्त्येव वैष्णवाः ॥ गयायां पिण्डदानेन पिण्डदाः पिण्डभोजिनम् । समुद्धरन्ति पुंसाञ्च वैष्णवाश्च शतं शतम् ॥ मन्त्रग्रहणमात्रेण जीवन्मुक्तो भवेन्नरः । यमस्तस्मान्महाभीतो वैनतेयाद्यथोरगः ॥ निष्पुणन्त्येव तीर्थानि गङ्गादीनि च भारते । कृष्णमन्त्रोपासकाश्च स्पर्शमात्रेण वाक्पते ॥ पापानि पापिनां तीर्थे यावन्ति प्रभवन्ति च । नश्यन्ति तानि सर्व्वाणि वैष्णवस्पर्शमात्रतः ॥ कृष्णमन्त्रोपासकानां रजसा पादपद्मयोः । सद्यो मुक्ता पातकेभ्यो हृष्टा पूता वसुन्धरा ॥ वायुश्च वरुणो वह्निः सूर्य्यः सर्व्वं पुनाति च । एते पूता वैष्णवानां स्पर्शमात्रेण लीलया ॥ अहं ब्रह्मा च शेषश्च साक्षी धर्म्मश्च कर्म्मणाम् । एते हृष्टाश्च वाञ्छन्ति वैष्णवानां समागमम् ॥ फलं कर्म्मानुसारेण सर्व्वेषां भारते भवेत् । न भवेत्तद्वैष्णवे च सिद्धधान्ये यथाङ्कुरम् ॥ हन्ति तेषां कर्म्म पूर्व्वं भक्तानां भक्तवत्सलः ।

पृष्ठ ४/५२५

कृपया स्वपदं तेभ्यो ददात्येव कृपानिधिः ॥” इति ब्रह्मवैबर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५७ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । श्रीभगवानुवाच । “अहं प्राणा वैष्णवानां मम प्राणाश्च वैष्णवाः । तानेव द्वेष्टि यो मूढो ममासूनां स हिंसकः ॥ पुत्त्रान् पौत्त्रान् कलत्रांश्च राजलक्ष्मीं विधाय च । ध्यायन्ते सन्ततं ये मां को मे तेभ्यः परः प्रियः ॥ परा भक्ता नु मे प्राणा न च लक्ष्मीर्न शङ्करः । न भारती न च ब्रह्मा न दुर्गा न गणेश्वरः ॥ न ब्राह्मणा न वेदाश्च न वेदजननी सुराः । न गोपी न च गोपाला न राधा प्राणतः प्रिया ॥ इत्येवं कथितं सर्व्वं सत्यं सारञ्च वास्तवम् । न प्रशंसापरं तेषां ते च प्राणाधिकाः प्रियाः ॥ मां द्बिषन्ति च ये मूढा ज्ञानहीनाश्च वञ्चिताः । स्वात्मानञ्च न जानन्ति ते यान्ति निरयं चिरम् ॥ ये द्बिषन्ति च मद्भक्तान् प्राणानामधिकप्रियान् । तेषां शास्ताहं तूर्णञ्च परत्र निरयं चिरम् ॥ प्रभवोऽहञ्च सर्व्वेषामीश्वरः परिपालकः । तथापि न स्वतन्त्रोऽहं भक्ताधीनो दिवानिशम् ॥ गोलोके वाथ वैकुण्ठे द्बिभुजञ्च चतुर्भुजम् । रूपमात्रमिदं सर्व्वं प्राणा मे भक्तसन्निधौ ॥ यद्भक्तं भक्तदत्तञ्च भक्षणीयञ्च तन्मम । अभक्ष्यं द्रव्यमन्येन दत्तञ्चेदमृतोपमम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २५ अध्यायः ॥ अपि च । “सर्व्वान् कामान् परित्यज्य इष्टभक्तिञ्च साधयेत् स एव वैष्णवाचारः कामसङ्कल्पवर्ज्जितः ॥” इत्याचारभेदतन्त्रम् ॥ * ॥ अपरञ्च । “रजस्वलायाः संभोगे कर्म्मक्षेत्रे च भारते । त्वयोक्तञ्च भवेत् पापं नात्र स्वर्गे च सुन्दरि ! कर्म्मक्षेत्रे च तत् कर्म्म यद्वेदोक्तं शुभाशुभम् ॥ न भवेद्वैष्णवानाञ्च ज्वलतां ब्रह्मतेजसा ॥ यथा प्रदीपवह्रौ च शुष्काणि च तृणानि च । भवन्ति भस्मीभूतानि तथा पापानि वैष्णवे ॥ वह्रिसूर्य्यब्राह्मणेभ्यस्तेजीयान् वैष्णवः सदा । रक्षितो विष्णुचक्रेण स्वतन्त्रो मत्तकुञ्जरः ॥ न विचारो न भोगश्च वैष्णवानां स्वकर्म्मणाम् । लिखितं साम्नि कौथुम्यां कुरु प्रश्नं बृहस्मतिम् ॥ अस्मांश्च सर्व्वे जानन्ति चन्द्रवंश्यांश्च वैष्णवान् । देवमन्यं न सेवन्ते चन्द्रवंश्या हरिं विना ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ६ अध्यायः ॥ अपि च । सूत उवाच । “अथ वेण इयाजाथ सोऽश्वमेधेन भूपतिः । ब्राह्मणेभ्यो ददौ दानं नानारूपमनेकधा ॥ जगाम वैष्णवं लोकं सकायो जगतीपतिः । विष्णुना सह धर्म्मात्मा नित्यमेव प्रवर्त्तते । एतत्ते सर्व्वमाख्यातं चरितं तस्य भूपतेः ॥ यद्वेणो वैष्णवद्वेषी सर्व्वघर्म्मबहिष्कृतः । पृथुना पुत्त्रतीर्थेन पवित्रोऽगात् परं पदम् ॥

सत्पुत्त्रं परमं तीर्थं प्राप्य मुच्यन्ति पूर्ब्बजाः । पितापि ऋणमुक्तः स्यात् जाते पुत्त्रे महात्मनि ॥ वैष्णवो यदि पुत्त्रः स्यात् स तारयति पूर्ब्बजान् । पितॄनधस्तना वंशास्तारयन्त्यतिपावनाः ॥” इति पाद्मे भूमिखण्डे १२० अध्यायः ॥ * ॥ अथ वैष्णवधर्म्मतत्कर्त्तव्यपञ्चविधपूजे । यथा, -- श्रीपार्व्वत्युवाच । “वैष्णवानाञ्च यद्धर्म्मं कर्म्मापि तस्य तद्बद । यत् कृत्वा मानवाः सर्व्वे भवाम्भोधौ तरन्ति वै ॥ ईश्वर उवाच । अथ द्बादश शुद्धिञ्च वैष्णवानामिहोच्यते । गृहोपसर्पणञ्चैव तथानुगमनं हरेः ॥ भक्त्या प्रदक्षिणञ्चैव पादयोः शोधनं पुनः ॥ १ ॥ २ पूजार्थं पत्रपुष्पाणां भक्त्यैवोत्तोलनं हरेः । करयोः सर्व्वशुद्धीनामियं शुद्धिर्विलिख्यते । ३ । ४ ॥ तन्नामकीर्त्तनञ्चैव गुणानाञ्चैव कीर्त्तनम् । भक्त्या श्रीकृष्णदेवस्य वचसः शुद्धिरिष्यते ॥ ५ ॥ तत्कथाश्रवणञ्चैव तस्योत्सवनिरीक्षणम् । श्रोत्रयोर्नेत्रयोश्चैव शुद्धिः सम्यगिहोच्यते । ६ । ७ । ८ । ९ ॥ पादोदकञ्च निर्म्माल्यं मालानामपि धारणम् । उच्यते शिरसः शुद्धिः प्रणतस्य हरेः पुनः ॥ १० ॥ आघ्राणं गन्धपुष्पादेर्निर्माल्यस्य तपोधने । विशुद्धिः स्यादनन्तस्य घ्राणस्यापि विधीयते । ११ । १२ ॥ तत्र पुष्पादिकं यच्च कृष्णपादयुगार्पितम् । तदेव पावनं लोके तद्धि सर्व्वं विशोधयेत् ॥ * ॥ पूजा च पञ्चधा प्रोक्ता तासां भेदान् शृणुष्व मे । अभिगमनमुपादानं योगः स्वाध्याय एव च ॥ इष्टाः पञ्चप्रकारार्च्चाः क्रमेण कथयामि ते । तत्राभिगमनं नाम देवतास्थानमार्जनम् ॥ उपलेपननिर्म्माल्यदूरीकरणमेव च । १ । उपादानं नाम गन्धपुष्पादिचयनं यथा ॥ २ ॥ इष्टा नाम हि चेष्ठादेः पूजनञ्च यथार्थतः । ३ । स्वाध्यायो मन्त्रराजस्य अर्थसन्धानतो जपः ॥ सूक्तस्तोत्रादिपाठश्च हरेः संकीर्त्तनं तथा । तन्नामशास्त्राभ्यासश्च स्वाध्यायः परिकीर्त्तितः ॥ ४ ॥ योगो नाम सुदेबस्य चात्मने यैव भावना । ५ । इति पञ्चप्रकारार्च्चाः कथितास्तव सुव्रते ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे १० अध्यायः ॥ * ॥ अथ वैष्णवानां खाद्याखाद्यम् । “सायं प्रातर्द्विजातीनां श्रुत्युक्तमशनं तथा । विष्णुभुक्तावशिष्टेन दिनपापात् प्रमुच्यते ॥ अन्नं ब्रह्मा रसो विष्णुः खादयन्नाम चोच्चरन् । एवं ज्ञात्वा तु यो भुङ्क्ते सोऽन्नदोषैर्न लिप्यते ॥ अलावुं वर्त्तुलाकारं मसूरञ्च सवल्कलम् । तालं शुक्लन्तु वार्त्ताकुं न स्वादेद्वैष्णवो जनः ॥ वटाश्वत्थार्कपत्रेषु कुम्भीतिभ्दुकपत्रयोः । कोविदारकदम्बे च न खादेद्वैष्णवो नरः ॥ श्रावणे वर्जयेच्छक्तुं दधि भाद्रपदे त्यजेत् ।

दुग्धन्तु आश्विने मासि कार्त्तिके चामिषं त्यजेत् ॥ दुग्धमन्नञ्च जम्बीरं यद्विष्णोरनिवेदितम् । बीजपूरञ्च शाकञ्च प्रत्यक्षलवणन्तथा ॥ यदि दैवाच्च भुज्यन्ते तदा तन्नामकं स्मरेत् ॥ कलायं कङ्गुधान्यानि शाकञ्च हिलमोचिकाम् । षष्टिकाकालशाकञ्च मुस्तकं क्रमुकं तथा ॥ लवणे सैन्धवं प्रोक्तं वचा च दधिसर्पिषी । पयोऽनुद्धृतसारञ्च पनसाम्रे हरीतकी ॥ पिप्पलीजीरकञ्चैव नागरङ्गकतिन्तिडी । कदलीलवलीधात्रीफलान्यगुडमैक्षवम् । अतैलपक्वं भुञ्जीत हविष्येषु प्रचक्षते ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे ११ अध्यायः ॥ * ॥ अथ वैष्णवलक्षणविशेषादिः । “माहात्म्यमथ भक्तानां यत् कार्य्यं यच्च लक्ष- णम् । करणीयं हरेर्विप्र सावधानमनाः शृणु ॥ हरिरेव सदा सेव्यो नान्यो यस्य महात्मनः । लोकस्य जगदाराध्यो हरिभक्तः स उच्यते ॥ अनन्यनिर्म्माल्यभुजो भक्तास्तेऽनन्यमानसाः । गोविन्दोपासका ये तु नित्यं देवान्तरं विना ॥ अनन्यधिषणोऽनन्यहृदयोऽनन्यसेवकः । केवलं हरिसेव्यङ्ग स भक्तः परिकीर्त्तितः ॥ सत्त्वं सत्त्वाश्रयं सत्त्वगुणं सेवेत केशवम् । योऽनन्यत्वेन मनसा सात्त्वतः समुदाहृतः ॥ सर्व्वदेवान् परित्यज्य नित्यं भगवदाश्रयः । रतस्तदीयसेवायां स भागवत उच्यते ॥ विहाय काम्यकर्म्मादीन् भजेदेकाकिनं हरिम् । सत्यं सत्त्वगुणोपेतो भक्त्या तं सात्त्वतं विदुः ॥ मुकुन्दपादसेवायां तन्नामश्रवणेऽपि च । कीर्त्तने च रतो भक्तो नाम्नः स्यात् स्मरणे हरेः ॥ वन्दनार्च्चनयोर्भक्तिरनिशं दास्यसख्ययोः । रतिरात्मार्पणे यस्य दृढानन्तस्य सात्त्वतः ॥ स्मर्त्तव्यः कीर्त्तनीयश्च श्रोतव्यः पूज्य एव च । यस्यैको विष्णुराराध्यो वैष्णवः समुदाहृतः ॥ यथालब्धोऽपि सन्तुष्टः समचित्तो जितेन्द्रियः । हरिपादाश्रयो लोके विप्राः साधुरनिन्दकः ॥ निर्व्वैरः सदयः शान्तो दम्भाहङ्कारवर्जितः । निरपेक्षो मुनिर्वीतरागः साधुरिहोच्यते ॥ लोभमोहमदक्रोधकामादिरहितः सुखी । कृष्णाङ्घ्रिशरणः साधुः सहिष्णुः समदर्शनः ॥ यद्विष्णूपासना नित्यं विष्णुर्यस्येश्वरो मुने । पूज्यो यस्यैकविष्णुः स्यादिष्टो लोके स वैष्णवः । हरेः सर्व्वावताराणां मत्स्यादीनामुपासकाः । तन्मन्त्रेष्टा अनन्याश्चेद्वैष्णवास्ते न संशयः ॥ यदिष्टो रघुनाथस्तु नृसिंहो वामनो हरिः । एतन्मन्त्रो वराहादिर्वासुदेवः स वैष्णवः ॥ विष्णोरुपासको दासस्तन्मन्त्रेष्टस्तदाशयः । तमाहुर्वैष्णवं लोके विष्णुसेवापरायणम् ॥ साध्वी यथा पतिं नारी नान्यं जानाति तं विना ।

पृष्ठ ४/५२६

जगदीशं तथानन्यो यदि विष्णुं स वैष्णवः ॥ समचित्तो मुनिः पूतो गोविन्दचरणाश्रयः । सर्व्वभूतदयः कार्ष्णो विवेकी साधुरुत्तमः ॥ कृष्णार्पितप्राणशरीरबुद्धिः शान्तेन्द्रियस्त्रीसुतसम्पदादिः । आसक्तचित्तः श्रवणादिभक्ति- ष्वस्येह साधुः सततं हरेर्यः ॥ कृष्णाश्रयः कृष्णकथानुरक्तः कृष्णेष्टमन्त्रस्मृतिपूजनीयः । कृष्णानिशध्यानमनास्त्वनन्यो यो वै स साधुर्मुनिवर्य्य कार्ष्णः ॥ यस्येष्टं श्रीभागवतं शास्त्रं श्रीभगवान् हरिः । भगवत्या समं लक्ष्म्या भक्त्या भागवतश्च सः ॥ ये कृष्णश्रवणाद्यर्हा ये तदुच्छिष्टभोजिनः । ये कृष्णोपासका लोका दासास्ते परि- कीर्त्तिताः ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डे ९९ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । ब्रह्मोवाच । “अहो ध्यानैरपि ध्यातुं देवैस्त्वं न हि शक्यसे । स त्वं वैष्णवदेहेषु तिष्ठसीत्यद्भुतं महत् ॥ क्षणमात्रमपि स्वामिंस्तुष्टे त्वयि न किं भवेत् । स त्वं वैष्णवसङ्गेन भ्रमसीत्यद्भुतं महत् ॥ के वैष्णवाः कैटभारे ! किं वा तेषाञ्च लक्षणम् । कथं ज्ञेयाश्च ते सर्व्वे तन्मे कथय केशव ॥ भगवानुवाच । वैष्णवानां लक्षणानि कल्पकोटिशतैरपि । सम्यग्वक्तुं न शक्नोमि संक्षेपात् शृणु सत्तम ॥ संसारो वैष्णवाधीनो देवा वैष्णवपालिताः । अहञ्च वैष्णवाधीनस्तस्मात् श्रेष्ठाश्च वैष्णवाः ॥ क्षणमात्रमपि ब्रह्मन् विहाय वैष्णवं जनम् । तिष्ठामि नाहमन्यत्र वैष्णवो मम बान्धवः ॥ कामक्रोधविहीना ये हिंसादम्भविवर्ज्जिताः । लोभमोहविहीनाश्च ते ज्ञेया वैष्णवा जनाः ॥ अमत्सरा दयायुक्ताः सर्व्वभूतहितैषिणः । सत्योक्तिभाषिणश्चैव ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ पितृभक्ता मातृभक्ता जातिपोषणतत्पराः । धर्म्मोपदेशिनो ये च ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ समानं ये च पश्यन्ति त्वाञ्च माञ्च महेश्वरम् । कुर्व्वन्ति पूजामतिथेर्ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ वेदविद्यानुरक्ता ये द्बिजभक्तिरताः सदा । नपुंसकाः परस्त्रीषु ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ एकादशीव्रतं ये च भक्तिभावेन कुर्व्वते । गायन्ति मम नामानि ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ देवायतनकर्त्तारस्तुलसीमाल्यधारिणः । रुद्राक्षधारिणो ये च ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ मत्पादसलिलैर्येषां सिक्तानि मस्तकानि वै । मम नैवेद्यमश्रन्ति ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ शङ्खचक्रगदापद्मैरङ्कितानि ममायुधैः । ब्रह्मन् येषां शरीराणि ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ कर्णयोश्चैव शीर्षेषु तुलसीपत्रमुत्तमम् । सततं दृश्यते येषां ज्ञेषास्ते वैष्णवा जनाः ॥

तृणानि तुलसीमूलाद्ये चिन्वन्ति नरोत्तमाः । सिञ्चन्ति बुलसीं ये च विज्ञेयास्ते च वैष्णवाः ॥ तुलसीमूलमृद्भिश्च तिलकानि नयन्ति ये । तुलसीकाष्ठपङ्कैश्च विज्ञेया वैष्णवा जनाः ॥ गङ्गास्नानपरा ये च गङ्गानामपरायणाः । गङ्गामाहात्म्यवक्तारो विज्ञेयास्ते च वैष्णवाः ॥ धात्रीफजस्रजो येषां गलेषु कमलासन । यजन्ति ये च तत्पत्रैर्व्विज्ञेयास्ते च वैष्णवाः ॥ शालग्रामशिला येषां गृहे वसति सर्व्वदा । शास्त्रं भागवतञ्चैव ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ सन्मार्जयन्ति ये नित्यं मम स्थानानि सर्व्वदा । दीपं यच्छन्ति तत्रैव ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ शीर्ण्णं मन्मन्दिरं ये च कुर्व्वते नूतनं पुनः । तत्रायनञ्च शोभाञ्च ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ अभयं ये च यच्छन्ति भीरुभ्यश्चतुरानन । विद्यादानञ्च विप्रेभ्यो ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ क्षुत्तृट्प्रपीडितेभ्यश्च ये यच्छन्त्यन्नमम्बु च । कुर्य्युर्ये रोगिशुश्रूषां ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ आरामकारिणो ये च पिप्पलारोपिणोऽपि च । गोसेवां ये च कुर्व्वन्ति ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ अत्यन्तभक्ता ये ब्रह्मन् पितृयज्ञं प्रकुर्व्वते । कुर्व्वन्ति दीनशुश्रूषां ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ तडागग्रामकर्त्तारः कन्यादानप्रदाश्च ये । सेवन्ते स्वगुरौ ये च ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ सेवन्ते ज्येष्ठांभगिनीं ज्येष्ठं भ्रातरमेव च । परनिन्दां न कुर्व्वन्ति ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ देवस्वं ब्राह्मणद्रव्यं परस्वञ्च चतुर्म्मख । पश्यन्ति विषवद्ये च ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ पाषण्डसङ्गरहिताः शिवभक्तिपरायणाः । चतुर्द्दशीव्रतरता ज्ञेयास्ते वैष्णवा जनाः ॥ बहुनात्र किमुक्तेन भाषितेन पुनः पुनः । मदर्च्चां ये च कुर्व्वन्ति ज्ञेयास्ते बष्णवा जनाः ॥ वैष्णवेषु मुणाः सर्व्वे दोषलेशो न विद्यते । तस्माच्चतुर्मुख त्वञ्च वैष्णवो भव साम्प्रतम् ॥ समाराधय मां नित्यं क्रियायोगैः प्रजापते । सर्व्वमेव सुभद्रं ते भविष्यति न संशयः ॥ भूयः पूर्व्वस्थितमिव सृज्यतां सकलं जगत् । इत्युक्त्रान्तर्द्दधे देवस्तत्रैव जगदीश्वरः ॥ ततस्तु पूर्व्ववद्ब्रह्म सृष्टवान् सकलं जगत् । क्रियायोगैर्हरिं यष्ट्वा जगाम परमं पदम् ॥ ये पठन्ति ममाध्यायं भक्त्या नारायणाग्रतः । सर्व्वपापविनिर्म्मुक्ता अन्ते यान्ति हरेः पदम् ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे २ अध्यायः ॥ * ॥ कालिङ्ग उवाच । “जातिस्मरेण कथितो रहस्यः परमो मम । यमकिङ्करयोर्योऽभूत् संवादस्तं ब्रवीमि ते ॥ स्वपुरुषमभिवीक्ष्य पाशहस्तं वदति यमः किल तस्य कर्णमूले । परिहर मधुसूदनप्रपन्नान् प्रभुरहमन्यनृणां न वैष्णवानाम् ॥” इति श्रीविष्णुपुराणे तृतीयेऽंशे यमगीतं ७ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च ।

“कर्म्मक्षयाणि कर्म्माणि यतः साधुर्हरिः स्वयम् । मन्ये न भौतिको देहो वैष्णवस्य जगत्त्रये ॥” इति कल्किपुराणे ३० अध्यायः ॥ वैष्णवाचमनं, क्ली, (वैष्णवस्याचमनम् ।) विष्णु- पूजादिपूर्ब्बकर्त्तव्यकर्त्तृसं स्कारकाङ्ग--ॐकारादि- नमोऽन्तचतुर्थ्यन्ततत्तन्नामोच्चारणपूर्ब्बकत्रिर्ज्जल- पानादि । यथा, -- “त्रिःपाने केशवं नारायणं माधवमप्यथ । प्रक्षलने द्बयोः पाण्योर्गोविन्दं विष्णुमप्युभौ ॥ मधुसूदनमेकञ्च मार्ज्जनेऽन्यं त्रिविक्रमम् । उन्मार्ज्जनेऽप्यधरयोर्व्वामनश्रीधरावुभौ ॥ प्रक्षालने पुनः पाण्योर्हृषीकेशञ्च पादयोः । पद्मनामं प्रोक्षणे तु मूर्द्ध्नि दामोदरं ततः ॥ वासुदेवं मुखे सङ्कर्षणं प्रद्युम्नमित्युभौ । नासयोर्नेत्रयुगलेऽनिरुद्धं पुरुषोत्तमम् ॥ अधोक्षजं नृसिंहञ्च कर्णयोर्नाभितोऽच्युतम् । जनार्द्दनञ्च हृदये उपेन्द्रं मस्तके ततः ॥ दक्षिणे तु हरिं बाहौ वामे कृष्णं यथाविधि । नमोऽन्तञ्च चतुर्थ्यन्तमाचामेत् क्रमतो जपन् ॥ अशक्तः केवलं दक्षं स्पृशेत् कर्णं तथा च वाक् ॥ कुर्व्वीतालभनं वापि दक्षिणश्रवणस्य वै ॥” तथा च वाक् इति यतस्तथैव वचनमस्ति । कुर्व्वीतालभनं वापीति मार्कण्डेयपुराणवचन- मतो न पौनरुक्तम् । इति श्रीहरिभक्तिविलासे ३ विलासः ॥ वैष्णवाचारः, पुं, (वैष्णवानामाचारः ।) विष्णु- भक्तानामाचरणम् । यथा, -- “अथाचारा बहुविधाः शिष्टाचारानुसारतः । श्रीवैष्णवानां कर्त्तव्या लिख्यन्तेऽत्र समासतः ॥” अथाचाराः श्रीविष्णुपुराणे और्व्वसगरसंवादे गृहस्थाचारकथनारम्भे । “देवगोब्राह्मणान् सिद्धान् वृद्धाचार्य्यांस्तथा- र्च्चयेत् । द्विकलञ्च नमेत् सन्ध्यामग्नीनुपचरेत्तथा ॥ सदानुपहते वस्त्रे प्रशस्ताश्च तथौषधीः । गारुडानि च रत्नानि विभृयात् प्रयतो नरः ॥ प्रसिद्धामलकेशश्च सुगन्धिश्चारुवेशधृक् । किञ्चित् परस्वं न हरेत् नाल्पमप्यप्रियं वदेत् । प्रियञ्च नानृतं ब्रूयान्नान्यदोषानुदीरयेत् । नान्याश्रयं तथा वैरं रोचयेत् पुरुषेश्वरः ॥ न दुष्टयानमारोहेत् कुलच्छायां न संश्रयेत् । विद्बिष्टपतितोन्मत्तबहुवैरातिकीटकैः ॥ बन्धकीबन्धकीभर्त्तृक्षुद्रानृतकथैः सह । तथातिव्ययशीलैश्च परिवादरतैः शठैः ॥ बुधो मैत्रीं न कुर्व्वीत नैकः पन्थानमाश्रयेत् । नावगाहेज्जलौघस्य वेगमग्रे जनेश्वर ॥ प्रदीप्तं वेश्म न विशेन्नारोहेच्छिखरं तरोः । न कुर्य्याद्दन्तसङ्घर्षं न कृष्णीयाच्च नासिकाम् । नासंवृतमुखो जृम्भेत् श्वासकासौ विवर्ज्जयेत् । नोच्चैर्हसेत् सशब्दञ्च न मुञ्चेत् पवनं त्वधः ॥ नखान्न वादयेच्छिन्द्यान्न तृणं न महीं लिखेत् ।

पृष्ठ ४/५२७

न श्मश्रु भक्षयेल्लोष्ट्रान्न गृह्णीयाद्विचक्षणः ॥ ज्योतींष्यमेध्याशस्तानि नाभिवीक्षेत च प्रभो । न हुङ्कुर्य्याच्छवं चैव शवगन्धो हि सोमजः ॥ चतुष्पथं चैत्यतरुं श्मशानोपवनानि च । दुष्टस्त्रीसन्निकर्षञ्च वर्ज्जयेन्निशि सर्व्वदा ॥ पूज्यदेवद्बिजज्योतिश्छायां नातिक्रमेद्बुधः । नैकः शून्याटवीं गच्छेन्न च शून्यं गृहं व्रजेत् ॥ केशास्थिकण्ठकामेध्यबलिभस्मतुषांस्तथा । स्नानार्द्रां धरणीं चैव दूरतः परिवर्ज्जयेत् ॥ नानार्य्यानाश्रयेत् कांश्चिन्न जिह्मं रोचयेद्बुधः । उपसर्पेन्न च व्यालांश्चिरं तिष्ठेन्न चोत्थितः ॥ यथेष्टभोजकांश्चैव तथा देवपराङ्मुखान् । वर्णाश्रमक्रियातीतान् दूरतः परिवर्ज्जयेत् ॥ अतीवजागरस्वप्नौ तद्बत् स्थानासने बुधः । न सेवेत तथा शय्यां व्यायामञ्च नरेश्वर ॥ दंष्ट्रिणः शृङ्गिणश्चैव प्राज्ञो दूरेण वर्ज्जयेत् । अवश्यायञ्च राजेन्द्र पुरोवातातपौ तथा ॥ न स्नायान्न स्वपेन्नग्नो न चेवोपस्पृशेद्बुधः । मुक्तकच्छश्च नाचामेद्देवाद्यर्च्चाञ्च वर्ज्जयेत् ॥ नैकवस्त्रः प्रवर्त्तेत द्विजवाचनके जपे ॥” * ॥ किञ्च । “न च निर्धूनयेत् केशान्नाचामेन्नैव चोत्थितः । पादेन नाक्रमेत् पादं न पूज्याभिमुखं नयेत् ॥ अपसव्यं नैव गच्छेद्देवागारचतुष्पथान् । मङ्गल्यपूज्यांश्च तथा विपरीतान्न दक्षिणाम् ॥ सोमार्काग्न्यम्बुवायूनां पूज्यानाञ्च न संमुखम् । कुर्य्यात् ष्ठीवनविण्मूत्रसमुत्सर्गञ्च पण्डितः ॥ तिष्ठन्न मूत्रयेत्तद्वत् पन्थानं नावमूत्रयेत् । श्लेष्मविण्मूत्ररक्तानि सर्व्वदैव न लङ्घयेत् ॥ श्लेष्मष्ठीवनकोत्सर्गो नान्नकाले प्रशस्यते । वलिमङ्गलजप्यादौ न होमे न महाजने ॥ योषितो नावमन्येत न चासां विश्वसेद्बुधः । न चैवेर्षी भवेत्तासु नाधिकुर्य्यात् कदाचन ॥ मङ्गल्यपुष्परत्नाज्यपूज्याननभिवाद्य च । न निष्क्रामेत् गृहात् प्राज्ञः सदाचारपरो नरः ॥ आकालगर्ज्जितादौ तु पर्व्वस्वशौचकादिषु । अनध्यायं बुधः कुर्य्यादुपरागादिके तथा ॥ वर्षातपादिके च्छत्री दण्डी रात्र्यटवीषु च । शरीरत्राणकामो वै सोपानत्कः सदा व्रजेत् ॥ नोर्द्धं न तिर्य्यक् दूरं वा निरीक्षन् पर्य्यटेद्बुधः । युगमात्रं महीपृष्ठं नरो गच्छेद्बिलोकयन् ॥” * ॥ किञ्च । “प्रियमुक्तं हितं नैतदिति मत्वा न तद्वदेत् । श्रेयस्तद्रहितं वाच्यं यद्यप्यत्यन्तमप्रियम् ॥ प्राणिनामुपकाराय यदेवेह परत्र च । कर्म्मणा मनसा वाचा तदेव मतिमान् भजेत् ॥” * ॥ बृहन्नारदीये सदाचारप्रसङ्गे । “असावहमिति ब्रूयाद्द्विजो वै ह्यभिवादने । श्राद्धं व्रतं जपं दानं देवताभ्यर्च्चनं तथा ॥ यज्ञञ्च तर्पणञ्चैव कुर्व्वन्तं नाभिवादयेत् । तथा स्नानं प्रकुर्व्वन्तं धावन्तमशुचिन्तथा ॥

भुञ्जानञ्च शयानञ्च अभ्यक्तशिरसन्तथा । भिक्षान्नधारिणं चैव रमन्तं जलमध्यगम् ॥ कृताभिवादनो यो न कुर्य्यात् प्रत्यभिवादनम् । नाभिवाद्यः स विज्ञेयो यथा शूद्रस्तथैव सः ॥” * मार्कण्डेयपुराणे मदालसालर्कसंवादे । “असत्प्रलापमनृतं वाक्पारुष्यञ्च वर्ज्जयेत् । असच्छास्त्रमसद्वादमसत्सेवाञ्च पुत्त्रक ॥ केशप्रसाधनादर्शदर्शनं दन्तधावनम् । पूर्च्चाह्ण एव कार्य्याणि देवतानाञ्च तर्पणम् ॥ उदक्यादर्शनं स्पर्शं वर्जेत् सभाषणं तथा । न चाभीक्ष्णं शिरःस्नानं कुर्य्यान्निष्कारणं नरः ॥ शिरःस्नातश्च तैलेन नाङ्गं किञ्चिदपि स्पृशेत् । पन्था देयो ब्राह्मणानां राज्ञो दुःखातुरस्य च ॥ विद्याधिकस्य गुर्व्विण्या भारार्त्तस्य महीयसः । मूकान्पवधिराणाञ्च मत्तस्योन्मत्तकस्य च ॥ पुश्चल्याः कृतवैरस्य बालस्य पतितस्य च । उपानद्बस्त्रमाल्यानि धृतान्यन्यैर्न धारयेत् ॥ उपवीतमलङ्कारं करकञ्चैव वर्जयेत् । न क्षिप्तबाहुजङ्घश्च प्राज्ञस्तिष्ठेत् कदाचन ॥ न चापि विक्षिपेत् पादौ वाससी न च धूनयेत् । मूर्खोन्मत्तव्यसनिनो विरूपान् मायिनस्तथा ॥ न्यूनाङ्गानधमांश्चैव नोपहासेन्न दूषयेत् । परस्य दण्डं नोद्यच्छेत् शिक्षार्थं पुत्त्रशिष्ययोः ॥ नानुलेपनमादद्यादस्नातः स्नातकी क्वचित् । न चापि रक्तवासाः स्याच्चित्रवासधरोऽपि वा ॥ क्षुरकर्म्माणि चान्ते च स्त्रीसम्भोगे च पुत्त्रक । स्नायीत तैलवान् प्राज्ञः कटभूमिमुपेत्य च । युगपज्जलमग्निञ्च विभृयान्न विचक्षणः ॥” कटमूमिं श्मशानम् । “नाचक्षीत धयन्तीं गां जलं नाञ्जलिना पिबेत् ॥” धयन्तीं पिबन्तीम् । “शौचकालेषु सर्व्वेषु गुरुष्वल्पेषु वा पुनः । न विलम्बेत शौचार्थं न मुखेनानलं धमेत् ॥ विप्रुषो मक्षिकाद्याश्च दुष्टसङ्गाददोषिणः । अजाश्वौ मुखतो मेध्यौ न गोर्व्वत्सस्य चाननम् ॥ मातुः प्रस्नवने मेध्यं शकुनिः फलपातने । उदक्याशौचिलग्नांश्च सूतिकान्त्यावसायिनः । स्पृष्ट्वा स्नायीत शौचार्थं तथैव मृतहारिणः ॥ नारं स्पृष्ट्वास्थि सस्नेहं स्नातः शुध्यति मानवः । आचम्यैव तु निःस्नेहं गामालभ्यार्कमीक्ष्य वा ॥ न चालपेत् जनं द्बिष्टं वीरहीनां तथा स्त्रियम् ॥ देवतातिथिसच्छास्त्रयज्ञसिद्धादिनिन्दकैः । कृत्वा तु स्पर्शनालापं शुद्ध्येदर्कावलोकनात् ॥ अवलोक्य तथोदक्यामन्त्यजान् पतितं शठम् । विधर्म्मिसूतिकाषण्डविवस्त्रान्त्यावसायिनः ॥ मृतनिर्यातकाश्चैव परदाररताश्च ये । एतदेव हि कर्त्तव्यं प्राज्ञैः शोधनमात्मनः ॥” * ॥ किञ्च । “यच्चापि कुर्व्वतो नात्मा जुगुप्सामेति पुत्त्रक । तत् कर्त्तव्यमशङ्केन यन्न गोप्यं महाजने ॥” * ॥ भविष्योत्तरे श्रीकृष्णयुधिष्ठिरसंवादे ।

“उपासते न ये पूर्ब्बां द्विजाः सन्ध्यां न पश्चि- माम् । सर्व्वांस्तान् धार्म्मिको राजा शूद्रकर्म्मणि योज- येत् ॥ दूरादावसथान्मूत्रं दूरात् पादावसेचनम् । उच्छिष्टोत्सर्ज्जनं भूप सदा कार्य्यं हितैषिणा ॥ उच्छिष्टो न स्पृशेच्छीर्षं सर्व्वे प्राणास्तदाश्रयाः । केशग्रहान् प्रहारांश्च शिरस्येतानि वर्ज्जयेत् ॥ न पाणिभ्यामुभाभ्यान्तु कण्डूयाज्जातु वै शिरः ॥” किञ्च । “सुवासिनीं गुर्व्विणीञ्च वृद्धं बालातुरौ तथा । भोजयेत् संस्कृतान्नेन प्रथमं चरमं गृही ॥ अघं स केवलं भुङ्क्ते बद्धे गोवाहनादिके । यो भुङ्क्ते पाण्डवश्रेष्ठ प्रेक्षतामप्रदाय च ॥ वर्ज्जयेद्दधि शक्तुञ्च रात्रौ धानाश्च वासरे ॥” किञ्च । “स्रजश्च नावकर्षेत न वहिर्घारयीत च । गृहे पारावता धन्याः शुकाश्च सहकारिकाः ॥” कौर्म्मे व्यासगीतायाम् । “तृणं वा यदि वा शाकं मूलं वा जलमेव वा । परस्यापहरन् जन्तुर्नरकं प्रतिपद्यते ॥ न राज्ञः प्रतिगृह्णीयान्न शूद्रात् पतितादपि । नान्यस्माद्याचकत्वञ्च निन्दिताद्बर्ज्जयेद्बुधः ॥ नित्यं याचनको न स्यात् पुनस्तत्रैव याचयेत् । प्राणानपहरत्येष याचकस्तस्य दुर्म्मतिः ॥ न देवद्रव्यहारी स्याद्बिशेषेण द्विजोत्तमाः । ब्रह्मस्वञ्च नापहरेदापद्यपि कदाचन ॥ न विषं विषमित्याहुर्ब्रह्मस्वं विषमुच्यते । देवस्वं वापि यत्नेन सदा परिहरेत्ततः ॥ न धर्म्मस्यापदेशेन पापं कृत्वा व्रतं चरेत् । व्रतेन पापं प्रच्छाद्य कुर्व्वन् स्त्रीशूद्रदम्भनम् ॥ प्रेत्येह चेदृशो विप्रो गर्ह्येत ब्रह्मवादिभिः । देवद्रोहाद्गुरुद्रोहः कोटिकोटिगुणाधिकः ॥ ज्ञानापवादो नास्तिक्यं तस्मात् कोटिगुणा- धिकम् ॥” * ॥ किञ्च । “हिमवद्बिन्ध्ययोर्मध्ये पूर्व्वपश्चिमयोः शुभम् । मुक्त्रा समुद्रयोर्द्देशं नान्यत्र निवसेद्द्विजः ॥ कृष्णो वा यत्र चरति मृगो नित्यं स्वभावतः । पुण्याश्च विश्रुता नद्यस्तत्र वा निवसेद्द्विजः ॥ अर्द्धक्रोशान्नदीकूलं वर्ज्जयित्वा द्विजोत्तमाः ॥” किञ्च । “अग्निना भस्मना चैव सलिलेन विशेषतः । द्वारेण स्तम्भमार्गेण षड्भिः पङ्क्तिर्व्विभिद्यते ॥ परक्षेत्रे चरन्तीं गां न चाचक्षीत कस्यचित् । न सूर्य्यपरिवेशं वा नेन्द्रचापं न चाग्निकम् ॥ परस्मै कथयेद्बिद्वान् शशिनं वा कथञ्चन । तिथिं पक्षस्य न ब्रू यान्नक्षत्राणि विनिर्द्दिशेत् ॥ न देवगुरुविप्राणां दीयमानन्तु वारयेत् । निन्दयेद्यो गुरून् देवान् वेदं वा सोपबृंहणम् ॥ कल्पकोटिशतं साग्रं रौरवे पच्यते नरः । तूष्णीमासीत निन्दायां न ब्रूयात् किञ्चिदुत्तरम् ॥

पृष्ठ ४/५२८

कर्णौ पिधाय गन्तव्यं न चैनमवलोकयेत् । वर्ज्जयेद् वै रहस्यञ्च परेषां गूहयेद्बुधः ॥ विवादं स्वजनैः सार्द्धं न कुर्य्याद्वै कदाचन । न पापं पापिनां ब्रूयादपापं वा द्विजोत्तमाः ॥ नेक्षेतोद्यन्तमादित्यं शशिनं वानिमित्ततः । नास्तं यान्तं न वारिस्थं नोपसृष्टं न मध्यगम् ॥ तिरोहितं वाससा वा न दशान्तरगामिनम् । नग्नां स्त्रियं पुमांसं वा पुरीषं मूत्रमेव वा ॥ पतितव्यङ्गचाण्डालानुच्छिष्टान्नावलोकयेत् । न युक्तबन्धनाङ्गां वा नोन्मत्तं मत्तमेव वा ॥ स्पृशेन्न भोजने पत्नीं नैनामीक्षेत मेहतीम् । क्षुवन्तीं जम्भमाणां वा नासनस्थां यथासुखम् ॥ नोदके चात्मनो रूपं न कुलं श्वभ्रमेव वा । न शूद्राय मतिं दद्यात् कृषरं पायसं दधि ॥ नोच्छिष्टं वा घृतमधु न च कृष्णाजिनं हविः । न कुर्य्यात् कस्यचित् पीडां मुतं शिष्यञ्च ताड- येत् ॥ नात्मानमवमन्येत दैन्यं यत्नेन वर्ज्जयेत् । न च शिष्यान्न सत् कुर्य्यान्नात्मानं शंसयेद्बुधः ॥ न नद्याञ्च नदीं ब्रूयात् पर्व्वतेषु न पर्व्वतम् । आवसेत्तेन नैवापि यस्त्यजेत् सहवासिनम् ॥ शिरोऽभ्यङ्गावशिष्टेन तैलेनाङ्गं न लेपयेत् । रोमाणि च रहस्यानि स्वानि खानि च न स्पृशेत् ॥ न पानिपादवाङ्नेत्रचापलानि समाश्रयेत् । नाभिहन्याज्जलं पद्भ्यां पाणिना न कदाचन ॥ न घातयेदिष्टिकाभिः फलानि न फलेन च । न म्लेच्छभाषणं शिक्षेन्न कर्षेश्च पदासनम् ॥ नोत्सङ्गे भक्षयेद्भक्ष्यान् गाञ्च संवेशयेन्न हि । नाक्षैः क्रीडेन्न धावेत स्त्रीभिर्व्वादं न चाचरेत् ॥ न दन्तैर्नखलोमानि छिन्द्यात् सुप्तं न वोधयेत् । न वालातपमासेवेत् प्रेतधूमं विवर्ज्जयेत् ॥ नैकः सुप्यात् शून्यगृहे स्वयं नोपानहौ वहेत् । नाकारणाद्बा निष्ठीवेन्न बाहुभ्यां नदीं तरेत् ॥ न पादक्षालनं कुर्य्यात् पादेनैव कदाचन । नाग्नौ प्रतापयेत् पादौ न कांस्ये धावयेद्बुधः ॥ नाभिप्रतारयेद्देवान् ब्राह्मणान् गामथापि वा । न स्पृशेत् पाणिनोच्छिष्टो विप्रगोब्राह्मणा- नलान् ॥ न चैवान्नं पदा वापि न देवप्रतिमां स्पृशेत् । नोत्तरेदनुपस्पृश्य स्रवन्तीं नो व्यतिक्रमेत् ॥ चैत्यं वृक्षं नैव छिन्द्यान्नाप्सु ष्ठीवनमुत्सृजेत् । न चाग्निं लङ्गयेद्धीमान् नोपदध्यादधः क्वचित् ॥ न चैवं पादतः कुर्य्यात् तिलबद्धं निशि त्यजेत् । न कूपमवरोहेत नाचक्षीताशुचिः क्वचित् ॥ अग्नो न प्रक्षिपेदग्निं नाद्भिः प्रशमयेत्तथा । सुहृन्मरणमार्त्तिं वा न स्वयं श्रावयेत् परान् ॥ अपण्यमथ पण्यं वा विक्रयं न प्रयोजयेत् । पुण्यस्थानोदकस्थाने सीमान्तं वा कृषेन्न तु ॥ न भिन्द्यात् पूर्ब्बसमयं सत्योपेतं कदाचन । परस्परं पशून् व्यालान् पक्षिणो न च योधयेत् ॥

कारयित्वा स्वकर्म्माणि कारून् विद्वान् न वञ्चयेत् । वहिर्गन्धञ्च कुद्वारप्रवेशञ्च विवर्ज्जयेत् ॥ नैकश्चरेत् सभां विप्रः समवायञ्च वर्ज्जयेत् । न बीजयेद्वा वस्त्रेण न देवायतने स्वपेत् । नाग्निगोब्राह्मणादीनामन्तरेण व्रजेत् क्वचित् । नाक्रामेत् कामतश्छायां ब्राह्मणानां गवामपि ॥ स्वान्तु नाक्रामयेच्छायां पतिताद्यैर्नरोगिभिः । वर्जयेन्मार्जनीरेणुं वस्त्रस्नानघटोदकम् ॥ नाश्नीयात् पयसा तक्रं न बीजान्युपवीजयेत् ॥ विवत्सायाश्च गोक्षीरमौष्ट्रं वा निर्द्दशस्य च । आविकं सन्धिनीक्षीरमपेयं मनुरब्रवीत् ॥ हन्तकारमथाग्र्यं वा भिक्षां वा शक्तितो द्विजः । दद्यादतिथये नित्यं बुध्येत परमेश्वरम् ॥ भिक्षामाहुर्ग्रासमात्रमग्र्यं तस्माच्चतुर्गुणम् । पुष्कलं हन्तकारन्तु तच्चतुर्गुणमिष्यते ॥” मार्कण्डेये । “भोजनं हन्तकारं वा अग्र्यं भिक्षामथापि वा । अदत्त्वा तु न भोक्तव्यं यथा विभवमात्मनः ॥” * काशीखण्डे । “नैवोत्कटासनेऽश्नीयान्नाग्नौ वस्त्वशुचि क्षिपेत् ॥ श्राद्धं कृत्वा परश्राद्धे योऽश्रीयात् ज्ञानवर्जितः । दातुः श्राद्धफलं नास्ति भोक्ता किल्विषभुग्- भवेत् ॥ नोत्पाटयेल्लोमनखं दशनेन कदाचन । करजैः करजच्छेदं करेणैव विवर्ज्जयेत् ॥ अपद्वारे न गन्तव्यं स्ववेश्मपरवेश्मनोः । उत्कोचद्यूतदेवार्थद्रव्यं दूरात् परित्यजेत् ॥ निष्ठीवनञ्च श्लेष्माणं गृहात् दूरे विनिःक्षिपेत् ॥ उद्धृत्य पञ्चमृत्पिण्डान् स्नायात् परजलाशये । अनुद्धृत्य च तत्कर्त्तुरेनसः स्यात्तुरीयभाक् ॥” ब्राह्मे । “यस्तु पाणितले भुङ्क्ते यस्तु फत्कारसंयुतम् । प्रसृताङ्गुलिभिर्यस्तु तस्य गोमांसवच्च तत् ॥” अत्रिस्मृतौ । “न्यूनाधिकस्तनी या गौर्याथवाभक्षचारिणी । तयोर्दुग्धं न होतव्यं न पातव्यं कदाचन ॥ अजा गावो महिष्यश्च यामेध्यमपि भक्षयेत् । हव्ये कव्ये च तद्दुग्धं गोमयञ्च विवर्ज्जयेत् ॥ अङ्गुल्या दन्तकाष्ठञ्च प्रत्यक्षलवणन्तथा । मृत्तिकाप्राशनञ्चैव तुल्यं गोमांसभक्षणैः ॥” अत्रापवादो मनुस्मृतौ । “सामुद्रं सैन्धवञ्चैव लवणे परमाद्भुते । प्रत्यक्षे अपि ते ग्राह्ये निषेधस्त्वन्यगोचरः ॥” अत्रिस्मृतौ । “दिवा कपित्थच्छाया च निशायां दधिभो- जनम् । कार्पासं दन्तकाष्ठञ्च शक्रादपि हरेत् श्रियम् ॥” विष्णुस्मृतौ च । “कपिलायाः पयः पीत्वा शूद्रस्तु नरकं व्रजेत् । होमशेषं पिबेद्बिप्रो विप्रः स्यादन्यथा पशुः ॥ परिहर्त्तुं पुनर्लेखं तत्तच्छास्त्रोक्तमन्यथा ।

यदत्र लिखितं किञ्चित्तत् क्षन्तव्यं महात्मभिः ॥ आचाराश्चेदृशाः सन्ति परेऽपि बहुलाः सताम् । ते लोकशास्त्रतो ज्ञेया अपेक्ष्या यदि वैष्णवैः ॥ नित्यत्वमेषां माहात्म्यमप्यत्र लिखितात् पुरा । सदाचारस्यनित्यत्वान्माहात्म्याच्च सुसिद्ध्यति ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे तित्यकृत्यसमापनो नाम ११ विलासः ॥ वैष्णवी, स्त्री, (विष्णोरियम् । विष्णु + अण् । स्त्रियां ङीप् ।) विष्णुशक्तिः । यथा, -- “एषा त्रिशक्तिरुद्दिष्टा नयसिद्धान्तगामिनी । एषा श्वेता परा सृष्टिः सात्त्विकी ब्रह्मसंहिता ॥ एषैव कृष्णा तमसि रौद्री देवी प्रकीर्त्तिता ॥ अष्टादश यथा कोट्यो वैष्णव्या भेद उच्यते । या विष्णो राजसी शक्तिः पालिनी चैव वैष्णवी ॥” इति वाराहे त्रिशक्तिमाहात्म्यनामाध्यायः ॥ अपि च । “शङ्खचक्रगदाधारी विष्णुमाता तथारिहा । विष्णुरूपाथवा देवी वैष्णवी तेन गीयते ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ अपरञ्च । “विष्णुभक्ता विष्णुरूपा विष्णोः शक्तिस्वरूपिणी । सृष्टौ च विष्णुना सृष्टा वैष्णवी तेन कीर्त्तिता ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५४ अध्यायः ॥ दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ गङ्गा । यथा, पद्मपुराणम् । “विष्णोः पादप्रसूतासि वैष्णवी विष्णुपूजिता । पाहि नस्त्वेनसस्तस्मादाजन्ममरणान्तिकात् ॥” इत्यादि आह्रिकाचारतत्त्वे स्नानार्थगङ्गावाहन- मन्त्रः ॥ अन्यच्च । “विष्णुपादप्रसूतासि वैष्णवीनामधारिणी । सर्व्वत्र रक्ष मां नित्यं गङ्गा त्रिपथगामिनी ॥” इति गङ्गाकवचम् ॥ अपराजिता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुलसी । इति शब्द- माला ॥ वैसारिणः, पुं, (विशेषेण सरतीति विसारी मत्स्यः स एव । “विसारिणो मत्स्ये ।” ५ । ४ । १६ । इति अण् ।) मत्स्यः । इत्यमरः ॥ वैसूचनं, क्ली, (विशेषेण सूचयतीति विसूचनम् । तदेव । स्वार्थे अण् ।) नाट्ये पुरुषस्य स्त्रीवेश- धारणम् । इति केचित् ॥ वैहार्य्यः, त्रि, (विशेषेण ह्रीयते इति । वि + हृ + ण्यत् । विहार्य्य एव । स्वार्थे अण् ।) परि- हासेन लालनीयः । श्यालसम्बन्ध्यादि । इत्य- र्ज्जुनमिश्रः ॥ यथा, -- “यथा बालेषु नारीषु वैहार्य्येषु तथैव च । सङ्गरेषु निपातेषु तथापद्व्यसनेषु च । अनृतं नोक्तपूर्व्वं मे तेन सत्येन खं व्रज ॥” इति महाभारते उद्योगपर्व्व ॥ वैहासिकः, पुं, (विहास + ठक् ।) विहासं करोति यः । भण्ड इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । वासन्तिकः २ केलिकिलः ३ विदूषकः ४ प्रहासी ५ प्रीतिदः ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, नैषधे । १९ । ६४ । “दूरारूढस्तिमिरजलधेर्वाडवश्चित्रभानु- र्भानुस्ताम्यद्वनरुहवनीकेलिवैहासिकोऽयम् ॥”)