शब्दकल्पद्रुमः/रतिपतिः

पृष्ठ ४/०८८

रतिपतिः, पुं, (रत्याः पतिः ।) कामदेवः । इत्य- मरः ॥ (यथा, महागणपतिस्तोत्रे । १० । “पश्चात्पिप्पलमाश्रितो रतिपतिर्देवस्य रत्योत्- पले । विभ्रत्या सममैक्षवं धनुरिषून् पौष्पान् वहन् पञ्च च ॥”) देशविशेषस्थस्त्रीणां स्थानविशेषे तस्याविर्भावो यथा, -- “वाचि श्रीमाथुरीणां जनकजनपदस्थायिनीनां कटाक्षे दन्ते गौडाङ्गनानां सुललितजघने चोत्कल- प्रेयसीनाम् । तैलङ्गीनां नितम्बे सजलघनरुचौ केरलीकेशपाशे कार्णाटीनां कटौ च स्फुरति रतिपतिर्गुर्जरीणां स्तनेषु ॥” इति साहित्यदर्पणम् ॥ रतिपाशकः, पुं, (रतेः पाश इव । ततः स्वार्थे कन् ।) रतिबन्धविशेषः । यथा, -- “पीडयेदूरुयुग्मेन कामुको यदि सुन्दरीम् । रतिपाशस्तथाख्यातः कामिनीनां सुखावहः ॥” इति स्मरदीपिका ॥ रतिप्रियः, पुं, (रतेः प्रियः ।) कामदेवः । इति शब्दरत्नावली ॥ सुरतप्रियश्च ॥ (स्त्री, शक्ति- विशेषः । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ६८ । “गोदावर्य्यां त्रिसन्ध्या तु गङ्गाद्वारे रति- प्रिया ॥”) रतिमदा, स्त्री, (रतेर्मदोऽस्याः ।) अप्सरसः । रथा, -- “स्पर्शानन्दा रतिमदाप्सरसः सुमदात्मजा ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रतिमन्दिरं, क्ली, (रतेर्मन्दिरमिव ।) योनिः । इति जटाधरः ॥ मैथुनगृहम् । यथा, -- “सञ्चारो रतिमन्दिरावधि सखीकर्णाबधि व्याहृतं चेतः कान्तसमीहितावधि पदन्यासावधि प्रेक्षितम् । हास्यं चाधरपल्लवावधि महामानोऽपि मौनावधिः सर्व्वं सावधि नावधिः कुलभुवां प्रेम्णः परं केवलम् ॥” इति रसमञ्जरी ॥ रतिमित्रः, पुं, (रतौ मित्रः सूर्य्य इव ।) रतिबन्ध- विशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “पातयेदूरुयुग्मे च कामुकं यदि कामुकी । रतिमित्रंस्तदाख्यातः कामिनीनां सुखावहः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ रतिरमण्डः, पुं, (रत्या रमणः ।) कामदेवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रतिलक्षं, क्ली, (रतिं लक्षयतीति । लक्षि + अच् ।) निधुवनम् । इति हारावली । ५० ॥ रतिसत्वरा, स्त्री, (रतौ सत्वरा ।) चिरञ्जीवा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पिडिङ्ग शाक इति भाषा ॥

रतिसुन्दरः, पुं, (रतां सुन्दरः सुखावहः ।) रतिबन्धविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “नारीपदद्बयं कामी धारयेद्धृदये यदि । धृतकण्ठो रमेत् कामी बन्धः स्याद्रतिसुन्दरः ॥” इति रतिमञ्जरी स्मरदीपिका च ॥ रतूः, स्त्री, (ऋतीयते इति । स्पर्शाद्यर्थक ऋत्- सौत्रधातुः + “ऋतेरम् च ।” उणा० १ । ९४ । इति कूः । अम् च ।) देवनदी । सत्यवाक् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ रतोद्वहः, पुं, (रतं उद्वहति प्रापयतीति । उत् + वह् + अच् ।) कोकिलः । इति शब्दमाला ॥ रत्नं, क्ली, (रमयति हर्षयतीति । रम् + णिच् + “रमेस्त च ।” उणा० ३ । १४ । इति नः तकारश्चान्तादेशः ।) अश्मजातिः । मुक्तादि । तत्पर्य्यायः । मणिः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ४५ । “न रत्नमन्विष्यति मृग्यते हि तत् ॥”) स्वजातिश्रेष्ठः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८५ । ४५ । “स्त्रीरत्नमतिचार्व्वङ्गी द्योतयन्ती दिशस्त्विषा ॥”) माणिक्यम् । वज्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अथ रत्नोत्पत्तिकारणम् । यथा, -- सूत उवाच । “वच्मि परीक्षां रत्नानां वलो नामासुरोऽभवत् । इन्द्राद्या निर्ज्जितास्तेन निर्जेतुं तैर्न शक्यते ॥ वरव्याजेन पशुतां याचितः स सुरैर्मखे । बलो ददौ स्वपशुतामतिसत्त्वो मखे हतः ॥ पशुवत्स विशेत् स्तम्भे स्ववाक्याशनियन्त्रितः । बलो लोकोपकाराय देवानां हितकाल्यया ॥ तस्य सत्त्वविशुद्धस्य सुविशुद्धेन कर्म्मणा । कायस्यावयवाः सर्व्वे रत्नबीजत्वमाययुः ॥ देवानामथ यक्षाणां सिद्धानां पवनाशिनाम् । रत्नबीजमयं ग्राहः सुमहानभवत्तदा ॥” * ॥ अथ तस्याकरस्थानानि यथा, -- “तेषान्तु पततां वेगाद्बिमानेन विहायसा । यद्यत् पपात रत्नानां बीजं क्वचन किञ्चन ॥ महोदधौ सरिति वा पर्व्वते काननेऽपि वा । तत्तदाकरतां यातं स्थानमाधेयगौरवात् ॥ तेषु रक्षोविषव्यालव्याधिघ्नान्यघहानि च । प्रादुर्भवन्ति रत्नानि तथैव विगुणानि च ॥ वज्रमुक्ताश्ममणयः सपद्मरागाः समरकताः प्रोक्ताः । अपि चेन्द्रनीलमणिवरवैदूर्य्याश्च पुष्परागाश्च । कर्केतनं सपुलकं रुधिराक्षसमन्वितं तथा स्फटिकम् । विद्रुममणिश्च यत्नादुद्दिष्टं संग्रहे तज्ज्ञैः ॥ * ॥ आकारवर्णौ प्रथमं गुणदोषौ तत्फलं परीक्षा च । मूल्यञ्च रत्नकुशलैर्व्विज्ञेयं सर्व्वशास्त्राणाम् ॥ कुलग्नेषूपजायन्ते यानि चोपहतेऽहनि । दोषैस्तानुपयुज्यन्ते हीयन्ते गुणसम्पदा ॥ परीक्षापरिशुद्धानां रत्नानां पृथिवीभुजा ।

धारणं संग्रहो वापि कार्य्यः श्रियमभीप्सता ॥ शास्त्रज्ञाः कुशलाश्चापि रत्नभाजः परीक्षकाः । त एव मूल्यमात्राया वेत्तारः परिकीर्त्तिताः ॥” इति गारुडे ६८ अध्यायः ॥ विशेषरत्नपरीक्षा तत्तच्छब्दे द्रष्टव्या ॥ * ॥ चतु- र्द्दश महारत्नानि यथा । रुशंङ्कोश्चित्ररथः तत्तनयः शशबिन्दुश्चतुर्द्दशमहारत्नश्चक्रवर्त्त्य- भवत् । चतुर्द्दश महान्ति रत्नानि यस्य सः । रत्नानि तु स्वजातिश्रेष्ठानि धर्म्मसंहितोक्तानि । “चक्रं रथो मणिः खड्गश्चर्म्म रत्नञ्च पञ्चमम् । केतुर्निधिश्च सप्तैवमप्राणानि प्रचक्ष्यते ॥ भार्य्या पुरोहितश्चैव सेनानी रथकृच्च यः । पत्त्यश्वौ कलभश्चेति प्राणिनः सप्त कीर्त्तिताः ॥ चतुर्द्दशैतानि रत्नानि लर्व्वेषां चक्रवर्त्तिना- मिति । इति विष्णुपुराणे ४ अंशे १२ अध्यायः तट्टीका च ॥ (अथ रत्नस्य निरुक्तिः । “धनार्थिनो जनाः सर्व्वे रमन्तेऽस्मिन्नतीव यत् । ततो रत्नमिति प्रोक्तं शब्दशास्त्रविशारदैः ॥” अथ रत्नस्य नामानि स्वरूपनिरूपणञ्च । यथा, -- “रत्नं क्लीवे मणिः पुंसि स्त्रियामपि निगद्यते । तत्तु पांषाणभेदोऽस्ति मुक्तादि च तदुच्यते ॥” अथ रत्नानां निरूपणम् । “रत्नं गारुत्मतं पुष्परागो माणिक्यमेव च । इन्द्रनीलश्च गोमेदस्तथा वैदूर्य्यमित्यपि ॥ मौक्तिक विद्रुमश्चेति रत्नान्युक्तानि वै नव । रत्नं हीरा । गारुत्मतं पान्ना । माणिक्यं पद्म- रागः । इन्द्रनीलः लीला । विष्णुधर्म्मोत्तरेऽपि नवरत्ननिरूपणम् । मुक्ताफलं हीरकञ्च वैदूर्य्यं पद्मरागकम् । पुष्परागञ्च गोमेदं नीलं गारुत्मतन्तथा । प्रवालयुक्तान्येतानि महारत्नानि वै नव ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रत्नकन्दलः, पुं, (रत्नानां कन्दलो नवाङ्कुर इव ।) प्रबालम् । इति शब्दरत्नावली ॥ रत्नकूटः, पुं, (रत्नमयः कूटो शृङ्गमस्य ।) पर्व्वत- विशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ (क्ली, द्वीप- विशेषः । यथा, कथासरीत्सागरे । २६ । ३ । “अस्ति द्वीपवरं मध्ये रत्नकूटाख्यमम्बुधेः । कृतप्रतिष्ठस्तत्रास्ते भगवान् हरिरब्धिना ॥”) रत्नगर्भः, पुं, (रत्नानि गर्भे लक्षणया अधिकारे ऽस्य ।) कुबेरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (रत्नानि- गर्भेऽस्य ।) समुद्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रत्नगर्भा, स्त्री, (रत्नानि गर्भे मध्येऽस्याः ।) पृथिवी । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३ ॥ उपचारात् गुणवत्पुत्त्रवती च । रत्नद्वीपं, क्ली, (रत्ननिर्म्मितं द्वीपम् । शाकपार्थिववत् समासः ।) रत्ननिर्म्मितस्थानम् । यथा, -- “सिंहस्कन्धाधिसंरूढां नानालङ्कारभूषिताम् । चतुर्भुजां महादेवीं नागयज्ञोपवीतिनीम् ॥ शङ्खचक्रधनुर्ब्बाणलोचनत्रितयान्विताम् । रक्तवस्त्रपरीधानां वालार्कसदृशीतनूम् ॥

पृष्ठ ४/०८९

नारदाद्यैर्म्मुनिगणैः सेवितां भवसुन्दरीम् । त्रिवलीबलयोपेतनाभिनालमृणालिनीम् ॥ रत्नद्बीपे महाद्वीपे सिंहासनसमन्विते । प्रफुल्लकमलारूढां ध्यायेत्तां भवगेहिनीत् ॥” इति तन्त्रसारे जगद्धात्रीध्यानम् ॥ रत्नधेनुः, स्त्री, (रत्ननिर्म्मिता धेनुः ।) महा- दानविशेषः । यथा, -- मत्स्य उवाच । “अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् । रत्नधेनुरिति ख्यातं गोलोकफलदं नृणाम् ॥ पुण्यन्दिनमथासाद्य तुलापुरुषदानवत् । लोकेशावाहनं कृत्वा ततो धेनुं प्रकल्पयेत् ॥ भूमौ कृष्णाजिनं कृत्वा लवणद्रोणसंयुतम् । धेनुं रत्नमयीं कुर्य्यात् सङ्कल्प्य विधिपूर्ब्बकम् ॥ स्थापयेत् पद्मरागाणामेकाशीतिं मुखे बुधः । पुष्परागशतं तद्वद्घोणायां परिकल्पयेत् ॥ ललाटे हेमतिलकं मुक्ताफलशतं दृशोः । भ्रूयुगे विद्रुमशतं शुक्ती कर्णद्बये स्मृते ॥ काञ्चनानि तु शृङ्गाणि शिरो वज्रशतात्मकम् । ग्रीवायां नेत्रपटलं गोमेदकसमन्वितम् ॥ इन्द्रनीलशतं पृष्ठे वैदूर्य्यशतपार्श्वकौ । स्फाटिकैरुदरं कार्य्यं सौगन्धिकशतान् हृदि ॥ खुरा हेममयाः कार्य्याः पुच्छं मुक्तावलीमयम् । सूर्य्यकान्तेन्दुकान्तौ च घ्राणं कर्पूरचन्दनैः ॥ कुङ्कुमानि च रोमाणि रौप्यं नाभिञ्च कारयेत् । गारुत्मतशतं तद्वदस्थीनि परिकल्पयेत् ॥ तथान्यानि च रत्नानि स्थापयेत् सर्व्वसन्धिषु । कुर्य्याच्छर्करया जिह्वां गोमयञ्च गुडात्मकम् ॥ गोमूत्रमाज्यञ्च तथा दधि दुग्धं स्वरूपतः । पुच्छाग्रे चामरं दद्यात् समीपे ताम्रदोहनम् ॥ कुण्डलानि च हैमानि भूषणानि च शक्तितः । कारयेदेवमेवन्तु चतुर्थांशेन वत्सकम् ॥ तथान्यानि च सर्व्वाणि पादांश्चेक्षुमयांस्तथा । नानाफलानि सर्व्वाणि पञ्चवर्णवितानकम् ॥ एवं विरचनं कृत्वा तद्बद्धोमाधिवासनम् । ऋत्विग्भ्यो दक्षिणां दत्त्वा धेनुमामन्त्रयेत्ततः । गुडधेनुवदावाह्य इदञ्चोदाहरेत्ततः ॥ त्वं सर्व्वदेवगणधाम यतः पठन्ति रुद्रेन्दुविष्णुकमलासनवामदेवाः । तस्मात् समस्तभुवनत्रयहेतुयुक्ता मां पाहि देवि भवसागरपीड्यमानम् ॥ आमन्त्र्य धेनुमभितः परिवर्त्त्य भक्त्या दद्याद्द्विजाय गुरवे जलपूर्ब्बकं ताम् । यः पुण्यमाप्य दिनमत्र कृतोपवासः पापैर्विमुक्ततनुरेति पदं मुरारेः ॥ इति सकलविधिज्ञो रत्नधेनुप्रदानं वितरति च विमानं प्राप्य देदीप्यमानम् । कलिकलुषविमुक्तो बन्धुभिः पुत्त्रपौत्त्रैः स हि मदनसुरूपः स्थानमभ्येति शम्भोः ॥” इति मत्स्यपुराणे महादानानुकीर्त्तने रत्नधेनु- प्रदानिको नाम २६२ अध्यायः ॥ रत्ननिधिः, पुं, खञ्जनपक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

रत्नपारायणं, क्ली, (परायणमेव । अण् । रत्नस्य पारायणम् ।) सर्व्वरत्नस्थानम् । यथा, -- “समुद्रोपत्यका हैमी पर्व्वताधित्यका पुरी । रत्नपारायणं नाम्ना लङ्केति मम मैथिलि ! ॥” इति भट्टिः ॥ रत्नप्रभा, स्त्री, (रत्नानां प्रभात्र ।) जिनानां नरक- विशेषः । यथा, -- “रत्नशर्क्क रावालुकापङ्कधूमतमप्रभाः । महातमप्रभा वेत्यधोऽधो नरकभूमयः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ रत्नमुख्यं, क्ली, (रत्नेषु मुख्यम् ।) हीरकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ रत्नराट्, [ज्] क्ली, (रत्नेषु राजते इति । राज् + क्विप् ।) माणिक्यम् । इति राज- निर्घण्टः । रत्नश्रेष्ठश्च ॥ रत्नवती, स्त्री, (रत्नानि सन्त्यस्यामिति । रत्न + मतुप् । मस्य वः । उगित्वात् ङीप् ।) पृथिवी । इति शब्दमाला ॥ (राज्ञो वीरकेतोः कन्या । यथा, कथासरित्सागरे । ८८ । ६ । “नन्दयन्त्यभिधानायां पत्न्यां तस्योदपद्यत । सुता रत्नवती नाम देवताराधनार्ज्जिता ॥”) रत्नयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, रघुः । ६ । ४ । “परार्द्ध्यवर्णास्तरणोपपन्न- मासेदिवान् रत्नवदासनं सः ॥” फलप्रदे च त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ३ । २८ । ५ । “धारत्नवन्तममृतेषु जागृविम् ॥” “रत्नवन्तं रत्नशब्देन स्वर्गादिलक्षणमुत्तमं फल- मभिधीयते तद्बन्तं फलप्रदम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) रत्नवर्षुकं, क्ली, (रत्नानि वर्षितुं शीलमस्य । वृष् + “लषपतपदस्थेति ।” ३ । २ । १५४ । इति उकञ् ।) पुष्पकरथः । इति शब्दरत्नावली ॥ रत्नवर्षणशीले, त्रि ॥ रत्नसानुः, पुं, (रत्नानि सानौ प्रस्थे यस्य ।) सुमेरुपर्व्वतः । इत्यमरः । १ । १ । ५२ ॥ रत्नसूः, स्त्री, (रत्नानि सूते इति । सू प्रसवे + क्विप् ।) पृथिवी । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १ । ४२ । “त्रिलोक्यां रत्नसूः श्लाघ्या तस्यां धनपतेर्हरित् । तत्र गौरीगुरुः शेलो यत्तस्मिन्नपि मण्डलम् ॥” रत्नप्रसवकारिणि, त्रि । यथा, रघुः । १ । ६५ । “न मामवति सद्बीपा रत्नसूरपि मेदिनी ॥”) रत्नाकरः, पुं, (रत्नानामाकरः उत्पत्तिस्थानम् ।) समुद्रः । इत्यमरः । १ । १० । २ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १०१ । २३ । “दुर्गं समाश्रित्य महोर्म्मिमन्तं रत्नाकरं वरुणस्यालयं स्म ॥”) रत्नोत्पत्तिस्थानञ्च ॥ (स्वनामख्यातकविविशेषः । यथा, राजशेखरकृतश्लोकः । “मा स्म सन्तु हि चत्वारः प्रायो रत्नाकरा इमे । इतीव स कृतो धात्रा कविरत्नाकरोऽपरः ॥”

स तु ध्वनिगाथापञ्जिका-वक्रोक्तिपञ्चाशिका- हरविजयादिग्रन्थप्रणेता । अमृतभानु सूनु- र्विद्याधिपत्यपरनामायं कविः काश्मीरदेशे- ऽवन्तिवर्म्मणो राज्यकाले समुत्पन्नः । तथा च राजतरङ्गिण्याम् । ५ । ३९ । “मुक्ताकणः शिवस्वामी कविरानन्दवर्द्धनः । प्रथां रत्नाकरश्चागात् साम्राज्येऽवन्ति- वर्म्मणः ॥” अवन्तिवर्म्मराज्यकालस्तु ७७७ शकाब्दादारभ्य ८०६ शकाब्दपर्य्यन्तमासीदतस्तत्कालीन एवायं कविरिति ज्ञायते । रत्नाकरप्रणीतं हरविज- याभिधं पञ्चाशत्सर्गात्मकं महाकाव्यं काश्मी- रेषु प्रसिद्धमस्ति ॥) रत्नाङ्कः, पुं, (रत्नानामङ्कश्चिह्नं यस्मिन् ।) विष्णु- रथः । इति शब्दरत्नावली ॥ (रत्नानामङ्कः ।) रत्नचिह्नञ्च ॥ रत्नाचलः, पुं, (रत्ननिर्म्मितः अचलः । शाक- पार्थिववत् समासः ।) दानार्थमणिमयपर्व्वतः । यथा, -- “अतः परं प्रवक्ष्यामि रत्नाचलमनुत्तमम् । मुक्ताफलसहस्रेण पर्व्वतः स्यादनुत्तमः ॥ मध्यमः पञ्चशतिकस्त्रिशतेनाधमः स्मृतः । चतुर्थांशेन विष्कम्भाः पर्व्वताः स्युः समन्ततः ॥ पूर्ब्बेण वज्रगोमेदैर्द्दक्षिणेनेन्द्रनीलकैः । पुष्परागयुतैः कार्य्यो विद्वद्भिर्गन्धमादनः ॥ वैदूर्य्यविद्रुमैः पश्चात् संमिश्रो विमलाचलः । पद्मरागसमो वर्णैरुत्तरेण तु विन्यसेत् ॥ धान्यपर्व्वतवत् सर्व्वमत्रापि परिकल्पयेत् । तद्वदावाहनं कृत्वा वृक्षान् देवांश्च काञ्चनान् ॥ पूजयेत् पुष्पपानीयैः प्रभाते चाथ पूर्ब्बवत् । पूर्ब्बवद्गुरुऋत्विग्भ्यः फलमन्त्रानुदीरयेत् । यथा देवगणाः सर्व्वे सर्व्वरत्नेष्ववस्थिताः । त्वञ्च रत्नमयो नित्यमतः पाहि महाचल ! । यस्माद्रत्नप्रदानेन तुष्टिं प्रकुरुते हरिः । सदा रत्नप्रदानेन तस्मान्नः पाहि पर्व्वत ॥ अनेन विधिना यस्तु दद्याद्रत्नं महागिरिम् । स याति वैष्णवं लोकममरेश्वरपूजितः ॥ यावत् कल्पशतं साग्रं वसेच्चेह नराधिप । रूपारोग्यगुणोपेतः सप्तद्बीपाधिपो भवेत् ॥ ब्रह्महत्यादिकं किञ्चिद्यदत्रामुत्र वा कृतम् । तत् सर्व्वं नाशमायाति गिरिर्वज्रहतो यथा ॥” इति मात्स्ये ९० अध्यायः ॥ रत्नाभरणं, क्ली, (रत्नविशिष्टमाभरणम् ।) मणि- मयालङ्करणम् । जडाओ गहना इति भाषा ॥ तस्य धारणगुणाः । “धन्यं यशस्यमायुष्यं श्रीमद्ब्यसनसूदनम् । हर्षणं काम्यमोजस्यं रत्नाभरणधारणम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ रत्निः, पुं, (ऋच्छति प्राप्नोत्यनेनेति । ऋ + “ऋतन्यञ्जीति ।” उणा० ४ । २ । इति कत्निच् ।) बद्धमुष्टिहस्तः । इत्यमरः । २ । ६ । ८६ ॥ मुटुम् हात इति भाषा ॥ स्त्रीपुंसयो

पृष्ठ ४/०९०

रत्न्यरत्नी इत्यन्ये । इति भरतः ॥ (यथा, महा- भारते । ८ । ७२ । २७ । “अष्टरत्निर्महाबाहुर्व्यूढोरस्कः सुदुर्ज्जयः ॥”) रत्यङ्गं, क्ली, (रतेरङ्गम् ।) योनिः । इति शब्द- रत्नावली ॥ रथः, पुं, (रम्यतेऽनेनात्र वा । रम् + “हनि कुषिनीरमिकाशिभ्यः क्थन् ।” उणा० २ । २ । इति क्थन् । अनुनासिकलोपश्च ।) कायः । (यथा, गीतायाम् । “आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव च ॥”) चरणः । वेतसवृक्षः । इति विश्वः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “वेतसो नम्रकः प्रोक्तो वाणीरो वञ्जुलस्तथा । अभ्रपुष्पश्च विदुलो रथः शीतश्च कीर्त्तितः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तिनिशवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चक्र- विशिष्टयुद्धार्थयानम् । तत्पर्य्यायः । शताङ्गः २ स्यन्दनः ३ । इत्यमरः । २ । ८ । ५१ ॥ स्यन्दन- मात्रम् । इत्यजयः ॥ (यथा, मनुः । ८ । २९५ । “स चेत् तु पथि संरुद्धः पशुभिर्वा रथेन वा । प्रमापयेत् प्राणभृतस्तत्र दण्ड्योऽविचारितः ॥”) तद्द्वारा भ्रमणगुणाः । “हस्त्यश्वरथदोलाद्यैर्भ्रमणं वातकोपनम् । स्थिरीकरणमङ्गानां बल्यं वह्निविवर्द्धनम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ रथविशेषाणां नामानि यथा, -- “युद्धार्थे चक्रवद्याने शताङ्गः स्यन्दनो रथः । संक्रीडार्थः पुष्यरथो देवार्थस्तु मरुद्रथः ॥ योग्यो रथो वैनायिकोऽध्वरथः परिघातिकः । कर्णीरथः प्रवहणं डयनं रथगर्भकः ॥ अनस्तु शकटोऽथ स्याद्गन्त्री कम्बलिवाह्यकम् । अथ काम्बलवस्त्राद्यास्तैस्तैः परिवृते रथे ॥ सपाण्डुकम्बली यः स्यात् संवीतः पाण्डुकम्बलैः । सत्तु द्वैपो वैयाघ्रश्च यो वृतो द्बीपिचर्म्मणा ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ गोलोकस्य रथो यथा, -- “प्रदत्तं विप्रपत्नीभिर्म्मिष्टमन्नं सुधोपमम् । बालकान् भोजयित्वा तु स्वयञ्च बुभुजे विभुः ॥ एतस्मिन्नन्तरे तत्र शातकुम्भरथं वरम् । ददृशुर्विप्रपत्न्यश्च पतन्तं गगनादहो ॥ रत्नदर्पणसंयुक्तं रत्नसारपरिच्छदम् । रत्नस्तम्भैर्न्निबद्धञ्च सद्रत्नकलसोज्ज्वलम् ॥ श्वेतचामरसंयुक्तं वह्निशुद्धांशुकान्वितम् । पारिजातप्रसूनानां मालाजालविराजितम् ॥ शतचक्रसमायुक्तं मनोयायि मनोहरम् । वेष्टितं पार्षदैर्द्दिव्यैर्व्वनमालाविभूषितैः ॥ पीतवस्त्रपरीधानै रत्नालङ्कारभूषितैः । नवयौवनसम्पन्नैः श्यामलैः सुमनोहरैः ॥ हिभुत्रैर्मुरलीहस्तैर्गोपवेशधरैर्व्वरैः । शिखिपुच्छगुञ्जमालाबद्धवङ्किमचूडकैः ॥ अवरुह्य रथात्तर्णं ते प्रणम्य हरेः पदम् । रथमारोहणं कर्त्तमूचुर्ब्राह्मणकाभिनीः ॥

विप्रभार्य्या हरिं नत्वा जर्ग्मुर्गोलोकमीप्सितम् । बभूवुर्गोपिकाः सद्यस्त्यक्त्वा मानुषविग्रहान् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १८ अध्यायः ॥ देव्या रथयात्रा यथा, -- ब्रह्मोवाच । “भूयस्त संप्रवक्ष्यामि देव्याराधनमुत्तमम् । यत् कृत्वा सर्व्वकामाणां व्याप्तिस्तृप्तिर्भविष्यति ॥ दन्तिदन्तमयैर्द्दण्डैर्हेमबद्धैः सुशोभनैः । विचित्रपद्मरागाद्यैर्म्मणिभिरुपशोभितैः ॥ रथन्तैः कारयेद्देव्या सप्तभौमं मनोरमम् । दुकूलवस्त्रसंछन्नमर्द्धचन्द्रोपशोभितम् ॥ घण्टाकिङ्किणिशङ्खाढ्यं चामरैः कटकान्वितम् । पताकाध्वजशोभाढ्यं दर्पणैरुपशोभितम् ॥ तं रथं पूजयेच्छक्र जातीकुसुममल्लिकैः । पारिजातकपुष्पैश्च यक्षकर्द्दमचन्दनैः ॥ सुगन्धधूपितैः कृत्वा देवीं तत्र निवेशयेत् । प्रतिमां शोभनां वत्स ! महासुरक्षयङ्करीम् ॥ पूजयेद्रथविन्यस्तां सर्व्वमङ्गलमङ्गलाम् । दुर्गा कात्यायनी देवी वरदा विन्ध्यवासिनी ॥ निशुम्भशुम्भमथनी महिषासुर घातिनी । प्रसीदतु सदा मेऽस्तु यच्च नो वाञ्छितं हृदि ॥ अनेन वलिपूर्ब्बेण नमस्कारयुतेन च । पूजयित्वा ततो नेया समस्ताप्सरगीतकैः ॥ पञ्चमी सप्तमी पूर्णा नवम्येकादशीषु च । तृतीयाशिवविघ्नेशदिवसेषूत्सवेषु च ॥ महानदीनदसंज्ञपर्व्वतस्रवणेषु च । तत्र मण्डपविन्यासं महदाविष्टनिर्म्मितम् ॥ शैलं वा मृण्मयं वापि कृत्वा वास्तुविचारितम् । सर्व्वलक्षणसंपूर्णं सर्व्वशोभासमन्वितम् ॥ पूर्व्वे च कारयेच्छक्र पश्चाद्यात्रां प्रचक्रिरे । महाजनपदोपेतां महास्त्रीभिः ससङ्कुलाम् ॥ सर्व्वान्नपाननैवेद्यैः समस्तैरपि पूजयेत् । दद्याद्वलिं शक्र सर्व्वं सर्व्वदिक्षु समन्ततः ॥ भूयो वेतालसंघस्य मन्त्रेणानेन सुव्रत ! । रक्ष मां निजभूतेभ्यो वलिं गृह्ण सदा प्रियम् ॥ मातर्मातर्वरे देवि ! सर्व्वकामार्थसाधिनि । अनेन वलिदानेन सर्व्वकामान् प्रयच्छ मे ॥ एवं दत्त्वा वलिं शक्र तथा देव्यावतारयेत् । विन्यसेद्भद्रपीठे तु मण्डलैरुपशोभिताम् ॥ तत्रस्थां पूजयेद्देवीं हैमरूपैश्च ताम्रजैः । कलसैस्तु सहस्रेण गन्धोदकसुपूरितैः ॥ समस्तफलसम्पूर्णैर्यज्ञियैरथ पल्लवैः । स्नापयेदेकमेकेन रत्नगर्भैर्नवैर्दृढैः ॥ वेदमङ्गलशब्देन शङ्खवादित्रनिस्वनैः । वेणुवीणामृदङ्गैश्च घण्टाकिङ्किणिराविणैः ॥ स्नापयित्वा ततो देवीं निर्मञ्छेच्छनकैः शुभैः । गोमयादिकृतैः पद्मैर्दीपवर्त्त्या विशोधितैः ॥ स्वस्तिकैर्नन्दिकावर्त्तैः शङ्खैर्नीलोत्पलोत्पलैः । यवशाल्यङ्कुरोद्भिन्नैर्यवाचारैर्निमज्जयेत् ॥ प्रत्येकञ्च दहेद्धूपं प्रत्येकं कलसैः स्नपेत् । तथा कर्पूरक्षोदेन चन्दनैः कुङ्कुमेन च ॥ गोरोचनासमेतेन देवीमालिप्य पूजयेत् ॥

हेमजैर्जातिजैर्माल्यै रत्नमाल्यैरनेकधा । वासोभिः सुमनैश्चित्रैः पुनर्धूपं समुत्क्षिपेत् ॥ भक्षयेत तथा कन्या द्बिजातीनथ दुःखितान् । भक्ष्यभोज्यान्नपानेन तत्र सर्व्वांश्च प्रीणयेत् ॥ भोजयित्वा क्षमायेत देवि मे प्रीयतामिति । रथे कृत्वा तथा देवीं पुनरेव गृहं नयेत् ॥ महता जनसंघेन समस्तविभवान्वितैः । शान्तरेणुपथं सर्व्वं पुष्पदूर्व्वाक्षतैर्ज्जलैः ॥ प्रक्षिप्यमाणैः कन्याभिः स्त्रीभिर्भङ्गलवादिभिः । सलिलेन यथा पांशुं कृत्वा पङ्कं प्रचक्रिरे ॥ पुरशोभां पथे शोभां द्वारशोभां गृहे गृहे । कारयीत तथा शक्र सर्व्ववाधां निवारयेत् ॥ अच्छेद्यास्तरवस्तस्मिन् प्राणिहिंसां विवर्ज्जयेत् । वन्धनस्था विमोक्तव्या बध्याः क्रोधादिशत्रवः ॥ अकालकौमुदीं शक्र रथयात्रान्तु कारयेत् । सर्व्वदा सर्व्वदेवैस्तु शङ्कराद्यैः प्रतिष्ठिता ॥ रथयात्रा तदा शक्र सुरैः स्वर्गे सदा कृता । तथा किन्नरगन्धर्व्वैर्भू पातालनिवासिभिः ॥ रथयात्राप्रभावेण मोदन्ते दिवि देवताः । आदित्यो रथयात्राकृद्रथेन नभसः क्रमेत् ॥ देव्यो दिव्यविमानस्था रथयात्राप्रभावतः । क्रीडन्ते विविधैर्भोगैः सर्व्वातङ्कविवर्जिताः ॥ तथा त्वमपि देवेन्द्र ! रथयात्राकरो भव । शिवायाः शिवदायास्तु परमेण समाधिना ॥ अगस्त्य उवाच । रथयात्राकृतं पुण्यं ब्रह्मणो वासवस्य तु । पूर्ब्बं यत् कथितं तात तत्ते सर्व्वं मयाखिलम् ॥ व्यापितं नात्र सन्देहो देवीमाहात्म्यमुत्तमम् । यः पठेत् शृणुयाद्बापि भक्तिमान् नृपसत्तम ॥ स सुखं यशः सौभाग्यं पुत्त्रप्राप्तिमथेप्सिताम् । लभते नात्र सन्देह इत्येवं ब्रह्मणोऽब्रवीत् ॥ स्वबलेन कृते राज्ये पुरा शक्रस्य कीर्त्तिता । धनदस्य पूरीप्राप्तिर्व्वरुणस्य च वायुना ॥ हृते स्थाने कृता तेन तथा श्रुत्वा च निरृतेः । भुञ्जते परया दृष्ट्या पुरीर्भोगवतीः शुभाः ॥” इति देवीपुराणे रथयात्राविधिमाहात्म्यम् ३९ अध्यायः ॥ * ॥ नवग्रहाणां रथा यथा, -- “योजनानां सहस्राणि भास्करस्य रथो नव । ईशादण्डस्तथैवास्माद्द्विगुणो द्विजसत्तमाः ॥ सार्द्धकोटिस्तथा सप्त नियुतान्यधिकानि तु । योजनानान्तु तस्याक्षं तत्र चक्रं प्रतिष्ठितम् ॥ त्रिनाभिमतिपञ्चारे षण्णेमिन्यक्षयात्मके । संवत्सरन्तु यत् कृत्स्नं कालचक्रं प्रतिष्ठितम् ॥ चत्वारिंसत्सहस्राणि द्बितीयोऽक्षो विवस्वतः । पञ्चान्यानि तु सार्द्धानि स्यन्दनस्य द्धिजोत्तमाः ॥ अक्षप्रमाणमुभयोः प्रमाणं तत्परार्द्धयोः । भूयोऽक्षस्तद्युगार्द्धे च ध्रुवाधारं रथस्य वै ॥ द्बितीयेऽक्षे तु तच्चक्रं संस्थितं मानसाचले । हयाश्च सप्त च्छन्दांसि तन्नामानि निबोधत ॥ गायत्त्री च बृहत्युष्णिक् जगती पंक्तिरेव च । अनुष्टुप् त्रिष्टुबित्युक्ताश्छन्दांसि हरयो रवेः ॥” १ ॥ इति कौर्म्मे ३८ अध्यायः ॥

पृष्ठ ४/०९१

“रथस्त्रिचक्रः सोमस्य कुन्दाभास्तस्य वाजिनः । वामदक्षिणतो युक्ता दश तेन निशाकरः । वीथ्याश्रयाणि चरति नक्षत्राणि रविर्यथा ॥ २ ॥ सोमपुत्त्रस्य चाष्टाभिर्वाजिभिर्वायुवेगिभिः । वारिजैः स्यन्दनो युक्तस्तेनासौ याति सर्व्वतः ॥ ३ ॥ शुक्रस्य भूमिजैरश्वैः स्यन्दनो दशभिर्वृतः ॥ ४ ॥ अष्टाभिश्चाथ भौमस्य रथो हैमः सुशोभनः । ५ । बृहस्पतेरथाष्टाश्वः स्यन्दनो हेमनिर्म्मितः ॥ ६ ॥ रथस्तमोमयो ह्यश्वो मन्दस्यायसनिर्म्मितः । ७ । स्वर्भानोर्भास्करारेश्च तथा षड्भिर्हयैर्वृतः ॥ ८ ॥ ९ ॥ एते महाग्रहाणां वै समाख्याता रथा नव । सर्व्वे ध्रुवे महाभागा निबद्बा वातरश्मिभिः ॥ ग्रहर्क्षताराधिष्ट्यानि ध्रुवे बद्धान्यशेषतः । भ्रमन्ति भ्रामयन्त्येनं सर्व्वाण्यनिलरश्मिभिः ॥” इति कौर्म्मे ४० अध्यायः ॥ * ॥ श्रीजगन्नाथदेवस्य रथः यात्राशब्दे द्रष्टव्यः ॥ * ॥ (त्रिपुरदहनार्थं महेश्वरादिष्टा देवा येन प्रकारेण तद्रथं निर्म्मितवन्तस्तदाह । मात्स्ये । १३३ । १३ -- ७१ । “त्रिनेत्र एवमुक्तस्तु देवैः शक्रपुरोगमैः । उवाच देवान् देवेशो वरदो वृषबाहनः ॥ व्यपगच्छतु वो देवा महद्दानवजं भयम् । तदहं त्रिपुरं धक्ष्ये क्रियतां यद्ब्रवीमि तत् ॥ यदीच्छथ मया दग्धुं तत् पुरं सहदानवम् । रथमोपयिकं मह्यं सज्जयध्वं किलास्य ते ॥ दिग्वाससा तथोक्तास्ते सपितामहकाः सुराः । तथेत्युक्त्वा महादेवं चक्रुस्ते रथमुत्तमम् ॥ धरां कूवरकौ द्वौ तु रुद्रपार्शचरावुभौ । अधिष्ठानं शिरो मेरोरक्षो मन्दर एव च ॥ चक्रुश्चन्द्रञ्च सूर्य्यञ्च चक्रे काञ्चन-राजते । कृष्णपक्षं शुक्लपक्षं पक्षद्बयमपीश्वराः ॥ रथनेमिद्वयं चक्रुर्देवा ब्रह्मपुरःसराः । आदिद्बयं पक्षयन्त्रं यन्त्रमेताश्च देवताः ॥ कम्बलाश्वतराभ्याञ्च नागाभ्यां समवेष्टितम् । भार्गवश्चाङ्गिराश्चैव बुधोऽङ्गारक एव च ॥ शनैश्चरस्तथा चात्र सर्व्वे ते देवसत्तमाः । वरूथं गगनं चक्रुश्चारुरूपं रथस्य ते ॥ कृतं द्विजिह्वनयनं त्रिवेणुं शातकौम्भिकम् । मणिमुक्तेन्द्रनीलैश्च वृतं हृष्टमुखैः सुरैः ॥ गङ्गा सिन्धुः शतद्रुश्च चन्द्रभागा इरावती । वितस्ता च विपाशा च यमुना गण्डकी तथा ॥ सरस्वती देविका च तथा च शरयूरपि । एताः सरिद्वराः सर्व्वा वेणुसंज्ञाः कृता रथे ॥ धृतराष्ट्राश्च ये नागास्ते च वेश्यात्मकाः कृताः । वासुकेः कुलजा ये च ये च रैवतवंशजाः ॥ ते सर्पा दर्पसम्पूर्णाश्चापतूणेष्वनूनगाः । अवतस्थुः शरा भूत्वा नानाजातिशुभाननाः ॥ सुरसा सरमा कद्रूर्विनता शुचिरेव च । तृषा बुभुक्षा सर्वोग्रा मृत्युः सर्व्वशमस्तथा ॥ ब्रह्मवध्या च गोवध्या बालवध्या प्रजाभयाः । गदा भूत्वा शक्तयश्च तदा देवरथेऽभ्ययुः ॥ युगं कृतयुगञ्चात्र चातुर्होत्रप्रयोजकाः ।

चतुर्व्वर्णाः सलीलाश्च बभूबुः स्वर्णकुण्डलाः ॥ तंद्युगं युगसङ्काशं रथशीर्षे प्रतिष्ठितम् । धृतराष्ट्रेण नागेन बद्धं बलवता महत् ॥ ऋग्वेदः सामवेदश्च यजुर्व्वेदस्तथापरः । वेदाश्चत्वार एवैते चत्वारस्तुरगा भवन् ॥ अन्नदानपुरोगाणि यानि दानानि कानिचित् । तान्यासन् वाजिनां तेषां भूषणानि सहस्रशः ॥ पद्मद्वयं तक्षकश्च कर्कोटक-धनञ्जयौ । नागा बभूवुरेवैते हयानां बालबन्धनाः ॥ ओङ्कारप्रभवास्ता वा मन्त्रयज्ञक्रतुक्रियाः । उपद्रवाः प्रतीकाराः पशुबन्धेष्टयस्तथा ॥ यज्ञोपवाहान्येतानि तस्मिन् लोकरथे शुभे । मणि-मुक्ता-प्रबालैस्तु भूषितानि सहस्रशः ॥ प्रतोदोङ्कार एवासीत् तदग्रञ्च वषट्कृतम् । सिनीबाली कुहू राका तथा चानुमती शुभा ॥ योक्त्राण्यासं स्तुरङ्गाणामपसर्पणविग्रहाः ॥ कृष्णान्यथ च पीतानि श्वेतमाञ्जिष्ठकानि च । अवदाताः पताकास्तु बभूबुः पवनेरिताः ॥ ऋतुभिश्च कृतः षड्भिर्धनुः संवत्सरोऽभवत् । अजरा ज्याभवच्चापि साम्बिका धनुषो दृढा ॥ कालो हि भगवान् रुद्रस्तञ्च संवत्सरं विदुः । तस्मादुमा कालरात्रिर्धनुषो ज्याऽजराभवत् ॥ सगर्भं त्रिपुरं येन दग्धवान् स त्रिलोचनः । स इषुर्विष्णुसोमाग्नि-त्रिदैवतमयोऽभवत् ॥ आननं ह्यग्निरभवच्छल्यं सोमस्तमोनुदः । तेजसः समवायोऽथ चेषोस्तेजो रथाङ्गधृक् ॥ तस्मिंश्च वीर्य्यवृद्ध्यर्थं वासुकिर्नागपार्थिवः । तेजः संवसनार्थं वै मुमोचातिविषो विषम् ॥ कृत्वा देवा रथञ्चापि दिव्यं दिव्यप्रभावतः । लोकाधिपतिमभ्येत्य इदं वचनमब्रुवन् ॥ संस्कृतोऽयं रथोऽस्माभिस्तव दानवशत्रुजित् । इदमापत्परित्राणं देवान् सेन्द्रपुरोगमान् ॥ तं मेरुशिखराकारं त्रैलोक्यरथमुत्तमम् । प्रशस्य देवान् साध्विति रथं पश्यति शङ्करः ॥ मुहुर्दृष्ट्वा रथं साधु साध्वित्युक्त्वा मुहुर्म्मुहुः । उवाच सेन्द्रानमरानमराधिपतिः स्वयम् ॥ यादृशोऽयं रथः कॢप्तो युष्माभिर्मम सत्तमाः । ईदृशो रथसम्पत्त्या यन्ता शीघ्रं विधीयताम् ॥ इत्युक्ता देवदेवेन देवा विद्धा इवेषुभिः । अवापुर्महतीं चिन्तां कर्थ कार्य्यमिति ब्रुवन् ॥ महादेवस्य देवोऽन्यः को नाम सदृसो भवेत् । मुक्त्वा चक्रायुधं देवं सोपास्य इषुमाश्रितः ॥ घुरि युक्ता इवोक्षाणो घटन्त इव पर्व्वतैः । निश्वसन्तः सुराः सर्व्वे कथमेतदिति ब्रुवन् ॥ अहं सारथिरित्युक्त्वा जग्राहाश्वांस्ततोऽग्रजः ॥ ततो देवैः सगन्धर्व्वैः सिंहनादो महान् कृतः । प्रतोदहस्तं सम्प्रेक्ष्य ब्रह्माणं सूततां गतम् ॥ भगवानपि विश्वेशो रथस्थे वै पितामहे । सदृशः सूत इत्युक्त्वा चारुरोह रथं हरः ॥ आरोहति रथं देवे ह्यश्वा हरभरातुराः । जानुभिः पतिता भूमौ रजोग्रासश्च ग्रासितः ॥ देवो दृष्ट्वाथ वेदांस्तानभीरुग्रहयान् भयात् ।

उज्जहार पितॄनार्त्तान् सुपुत्त्र इव दुःखितान् ॥ ततः सिंहरवो भूयो बभूव रथभैरवः । जयशब्दश्च देवानां सम्बभूवार्णवोपमः ॥ तदोङ्कारमयं गृह्य प्रतोदं वरदः प्रभुः । स्वयम्भुः प्रययौ वाहाननुमन्त्र्य यथाजवम् ॥ ग्रसमाना इवाकाशं मुष्णन्त इव मेदिनीम् । मुखेभ्यः ससृजुः श्वासानुच्छ्रसन्त इवोरगाः ॥ स्वयम्भुवा चोद्यमानाश्चोदितेन कपर्द्दिना । व्रजन्ति तेऽश्वा जवनाः क्षयकाल इवानिलाः ॥ ध्वजोच्छ्रयविनिर्म्माणे ध्वजयष्टिमनुत्तमाम् । आक्रम्य नन्दी वृषभं तस्थौ तस्मिञ्छिवेच्छया ॥ भार्गवाङ्गिरसौ देवौ दण्डहस्तौ रविप्रभौ । रथचक्रे तु रक्षेते रुद्रस्य प्रियकाङ्क्षिणौ ॥ शेषश्च भगवान् नागः अनन्तोऽन्तकरोऽरि- णाम् । शरहस्तो रथं पाति शयनं ब्रह्मणस्तदा ॥ यमस्तूर्णं ससास्थाय महिषञ्चातिदारुणम् । द्रविणाधिपतिर्व्यालं सुराणामधिपो द्विपम् ॥ मयूरं शतचन्द्रञ्च कूजन्तं किन्नरं यथा । गुह आस्थाय वरदो युगोपमरथं पितुः ॥ नदीश्वरश्च भगवान् शूलमादाय दीप्तिमत् । पृष्ठतश्चापि पार्श्वाभ्यां लोकस्य क्षयकृद्यथा ॥ प्रमथाश्चाग्निवर्णाभाः साग्निज्वाला इवाचलाः । अनुजग्मू रथं शार्व्वं नक्रा इव महार्णवम् ॥ भृगुर्भरद्बाज-वसिष्ठ-गौतमाः क्रतुः पुलस्त्यः पुलहस्तपोधनाः । मरीचिरत्रिर्भगवानथाङ्गिराः पराशरागस्त्यमुखा महर्षयः ॥ हरमजितमजं प्रतुष्टुवु- र्वचनविषैर्विचित्रभूषणैः । रथस्त्रिपुरे सकाञ्चनाचलो व्रजति सपक्ष इवाद्रिरम्बरे ॥ करिगिरिरविमेघसन्निभाः सजलपयोदनिनादनादिनः । प्रमथगणाः परिवार्य्य देवगुप्तं रथमभितः प्रययुः स्वदर्पयुक्ताः ॥ मकर-तिमि-तिमिङ्गिलावृतः प्रलय इवातिसमुद्धतोऽर्णवः । व्रजति रथवरोऽति भास्वरो ह्यशनिनिपातपयोदनिस्वनः ॥” * ॥) अथ ज्योतिर्व्विदाभरणे रथकर्म्माह । “लोलमैत्रलघुजिष्णुकभेषु स्यन्दनाखिलविधानमथाहुः । सेनसद्युषुवशाम्बुतपस्थैः साधुराशिवति साधुभिरङ्गे ॥” अथ रथचक्रमाह । “उष्णवृष्णिकरकीर्णपुरर्क्षा- द्देयमृक्षवलयं वलयस्य । सव्यभागनिचितभ्रममग्रा- दाविमध्यमनसो नवभागम् ॥ अग्रभे भवति संकलिरन्तः- कूवरोडुनि जयोऽथ रथाङ्गे ।

पृष्ठ ४/०९२

सन्धिभेऽर्थहृतिरन्तरसन्धौ भीतिरिष्टमनसो ननु गर्भे ॥” अथ मुहूर्त्तगणपतौ रथकृत्यम् । “पुष्ये पुनर्व्वसुज्येष्ठानुराधा रेवती द्वयोः । श्रवणादित्रिभे हस्तत्रितये रोहिणीमृगे । सार्के सौम्यदिने सौम्यविलग्ने रथकर्म्म सत् ॥” अथ ज्योतिःसागरे रथचक्रम् । “रथाकारं लिखेच्चक्रं भानुभादौ विलोकयेत् । रथाग्र त्रीणि रक्षाणि सृष्टिमार्गे प्रदापयेत् ॥ शृङ्गे मृत्युर्ज्जयं चक्रे सन्धिदण्डे महद्भयम् । रथाग्रे च महोत्पातं मध्ये चैव सुखप्रदम् ॥” इत्यार्य्येषु ज्योतिर्व्विद्वल्लभरामेण कृताः शुभा दिशः ॥ * ॥ अस्यार्थः । अथानन्तरं धीराः स्यन्दनानां रथानां अखिलं सम्पूर्णं विधानं कार्य्यमाहुः कथयन्ति । केषु लोलसंज्ञानि स्वाति पुनर्व्वसुः श्रवणा धनिष्ठा शतभिषा एतानि । मैत्रसंज्ञानि मृगशिरा रेवती चित्रा अनुराधा एतानि । लघुसंज्ञानि हस्ता अश्विनी पुष्या अभिजित् एतानि । जिष्णुरिन्द्रस्तद्भं ज्येष्ठा को ब्रह्मा तद्भं रोहिणी एतेषु नक्षत्रेषु । पुनः केषु सेनसद्द्युषु इनः सूर्य्यः तेन सह वर्त्तमानेषु । सतां शुभग्रहाणां द्युषु वारेषु । पुनः कस्मिन् साधुराशिवति शुभग्रहराशियुक्ते अङ्गे लग्ने सति । पुनः कैः वशा स्त्री सप्तमं स्थानं अम्बु चतुर्थं तपः नवमं एतद्भवनस्थैः साधुभिः शुभग्रहैरिति । अथ रथचक्रे नक्षत्रस्थापनम् । उष्णेति । उष्णवृष्णिः सूर्य्यस्तस्य करैः किरणैः कीर्णं व्याप्तं पुरं कक्षामण्डलीयस्वभागप्रदेशं यस्य तच्च तदृक्षञ्चेति तस्मात् अर्थात् सूर्य्या क्रान्तनक्षत्रात् अनसः शकटस्य वलयश्चक्रं तस्याग्रात् अग्रभागमारभ्य आविमध्यं मध्य- भागपर्य्यन्तं सुधिया ऋक्षवलयं भचक्रं देयं न्यासीकर्त्तव्यं किम्भूतं ऋक्षवलयं नवभागं नवभिर्भागैः स्थितमिति यावत् । पुनः किंभूतं सव्यभागनिचितभ्रमं वामभागेन व्याप्तभ्रमण- मिति । अथास्य फलम् । अनसः शकटस्य अग्रभे अग्रगतवर्त्तमाने चन्द्रनक्षत्रे सङ्कलिः युद्धं भवति । कूवरोडुनि युगन्धरगते वर्त्त- माननक्षत्रे अन्तो मृतिः मरणं भवति ॥ रथाङ्गे चक्रयुग्मे जयो भवति । सन्धिभे सन्धि- गतनक्षत्रे अर्थहृतिः द्रव्यहरणं भवति । अन्तरसन्धौ मध्यसन्धानगतनक्षत्रे भीति- भयो भवति । गर्भे मध्यभागगतनक्षत्रे इष्टं शुभं भवति । ननु निश्चितमिति । अन्यत् सुगमम् ॥ रथकः, पुं, (रथ इव प्रतिकृतिः । कन् ।) मन्दिरा- वयवविशेषः । यथा, -- “अष्टकांशेन गर्भस्य रथकानान्तु निर्गमः । परिधेर्गुणभागेन रथकांस्तत्र कल्पयेत् ॥ तत्तृतीयेन वा कुर्य्यात् रथकानान्तु निर्गमम् । रामत्रयं स्थापनीयं रथकत्रितये सदा ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे २० विलासः ॥

रथकड्या, स्त्री, (रथानां समूह इति । “जन- खलादिगोरथेति ।” इति मुग्धबोधसूत्रेण कड्यः । टाप् ।) रथसमूहः । तत्पर्य्यायः । रथव्रजः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ५५ ॥ (रथ- कट्या । इति पाणिनिः । ४ । २ । ५१ ॥) रथकरः, पुं, (करोतीति । कृ + अच् । रथानां करः ।) रथकारः । इति शब्दरत्नावली ॥ रथकारः, पुं, (रथं करोतीति । कृ + अण् ।) रथनिर्म्माणकर्त्ता । छुतार इति भाषा । स तु करणीगर्भे माहिष्याज्जातः । (यथा, वाज- सनेयसंहितायाम् । ३० । ६ । “स्त्रीषखं प्रमदे कुमारीपुत्रं मेधायै रथकारं धैर्य्याय तक्षाणम् ।” “रथकारं माहिष्येण करिण्यां जातम् ।” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥) तत्पर्य्यायः । तक्षा २ वर्द्धकिः ३ त्वष्टा ४ काष्ठतट् ५ । इत्यमरः ॥ सूत्रधारः ६ वद्धका ७ रथकरः ८ काष्ठतक्षकः ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ रथकुटुम्बी, [न्] पुं, (रथं कुटुम्बयितुं धारयितुं शीलमस्य । णिनिः । यद्बा, रथ एव कुटुम्बम् । तदस्यास्तीति । इनिः ।) सारथिः । इत्य- मरः । २ । ८ । ६० ॥ रथक्रान्तः, पुं, (रथवत् क्रान्तं क्रमणमस्य ।) तालविशेषः । यथा, -- “अश्वक्रान्तो रथक्रान्तो विष्णुक्रान्तस्ततः परः । सूर्य्यक्रान्तो विधुक्रान्तो बलभिन्नागपक्षकः ॥ इति पञ्चमहीनानां संज्ञाः सप्त क्रमान्मताः ॥” इति सङ्गीतरत्नाकरः ॥ रथगर्भकः, पुं, (रथो गर्भेऽस्य ।) स्कन्धवाह्य- यानम् । नररथः । तत्पर्य्यायः । कर्णीरथः २ प्रवहणम् ३ डयनम् ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ रथगुप्तिः, स्त्री, परप्रहरणाभिघातरक्षार्थं रथस्य सन्नाहवदावरणकादिद्रव्यम् । रथस्य गुप्तिः काण्डादिभ्यो रक्षार्थमावरणम् । तत्पर्य्यायः । वरूथः २ । इत्यमरः भरतश्च ॥ रथगोपनं, क्ली, (रथस्य गोपनं शस्त्रादिभ्यो रंक्षार्थमावरणम् ।) रथगुप्तिः । इति हला- युधः ॥ रथचरणः, पुं, (रथचरणं चक्रं तदेव नामास्य ।) चक्रवाकपक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ (पुं, क्ली, रथस्य चरणः ।) रथचक्रम् । यथा, -- “रथः क्षौणो यन्ता शतधृतिरगेन्द्रो धनुरथो रथाङ्गे चन्द्रार्कौ रथचरणपाणिः शर इति ।” इति महिम्नः स्तोत्रम् ॥ रथद्रुः, पुं, (रथनामा द्रुः । यद्वा, रथस्य द्रुर्द्रुमः । तत्रोपयोगित्वात् ।) तिनिशवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । २६ ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “तिनिशः स्यन्दनो नेमी रथद्रुर्व्वञ्जुलस्तथा ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) रथन्तरः, त्रि, रथेन तरति यः । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ (कल्पविशेषे, पुं । यथा, मत्स्य- पुराणे । ५३ । ३३ -- ३४ ।

“रथन्तरस्य कल्पस्य वृत्तान्तमधिकृत्य यत् । सावर्णिना नारदाय कृष्णमाहात्म्यसंयुतम् ॥ यत्र ब्रह्मवराहस्य चरितं वर्ण्यते मुहुः । तदष्टादशसाहस्रं ब्रह्मवैवर्त्तमुच्यते ॥” रथेन तरतीति । तॄ + “संज्ञायां भृतॄवृजि- धारिसहितपिदमः ।” ३ । २ । ४६ । इति खच् । मुम्च । अत्र व्युत्पत्तिमात्रम् । नत्व- वयवार्थानुगमः । सामभेदे, क्ली । यथा, ऋग्- वेदे । १ । १६४ । २५ । “जगता सिन्धुं दिव्यस्तभायद्रथन्तरे सूर्य्यं पर्य्य- पश्यत् ॥” “रथन्तरे एतन्नामके साम्नि ।” इति तद्भाष्ये सायणः । स्त्रियां ङीप् । रथन्तरी । पौरवस्य ईलिनस्य भार्य्या । यथा, महाभारते । १ । ९४ । १७ । “रथन्तर्य्यां सुतान् पञ्च पञ्चभूतोपमांस्ततः । ईलिनो जनयामास दुष्मन्तप्रभृतीन् नृपान् ॥”) रथपर्य्यायः, पुं, (रथः पर्य्यायो यस्य ।) वेतस- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (विवरणमस्य वेतसशब्दे विज्ञेयम् ॥) रथपादः, पुं, (रथस्य पादः ।) चक्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ रथप्सा, स्त्री, नदीविशेषः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ रथयात्रा, स्त्री, (रथेन भगवतो यात्रा ।) आषाढशुक्लद्वितीयायां श्रीजगन्नाथस्य रथा- रोपणरूपोत्सवः । यथा, स्कन्दपुराणे । “आषाढस्य सिते पक्षे द्वितीया पुष्यसंयुता । तस्यां रथे समारोप्य रामं मां भद्रया सह ॥ यात्रोत्सवं प्रवृत्याथ प्रीणयेच्च द्बिजान् बहून् ॥ तथा । ऋक्षाभावे तिथौ कार्य्या सदा सा प्रीतये मम ॥ मां जगन्नाथम् । सा यात्रा ।” इति तिथ्यादि- तत्त्वम् ॥ * ॥ “नातः श्रेयःपदो विष्णोरुत्सवः शास्त्रसम्मतः । रथयात्रैव यात्राणां मुख्येत्याह प्रजापतिः ॥” इति यात्रातत्त्वम् ॥ * ॥ अन्यत् यात्राशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ रथाङ्गं, क्ली, (रथस्याङ्गम् ।) चक्रम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ७ । ४१ । “रथो रथाङ्गध्वनिना विजज्ञे विलोलघण्टाक्वणितेन नागः ॥” रथावयवमात्रम् । यथा, महाभारते । १४ । ८२ । १३ । “ध्वजे पताकादण्डेषु रथयन्त्रहयेषु च । अन्येषु च रथाङ्गेषु न शरीरे न सारथौ ॥” सुदर्शनचक्रम् । यथा, माघे । १ । २१ । “रथाङ्गपाणेः पटलेन रोचिषा- मृषित्विषः संवलिता विरेजिरे ॥”) रथाङ्गः, पुं, चक्रवाकपक्षी । इत्यमरः ॥ (यथा, नैषधे । १९ । ३५ । “विरहतरलजिह्वा बह्वाह्वयन्त्यतिविह्वला- मिह सहचरीं नामग्राहं रथाङ्गविहङ्गमाः ॥”)

पृष्ठ ४/०९३

रथाङ्गपाणिः, पुं, (रथाङ्गं सुदर्शनचक्रं पाणौ यस्य ।) विष्णुः । इति हलायुधः ॥ (यथा, भागवते । १ । ३ । ३८ । “सवेद धातुः पदवीं परस्य दुरन्तवीर्य्यस्य रथाङ्गपाणेः ॥”) रथाङ्गी, स्त्री, (रथस्याङ्गमिवाकृतिर्यस्याः । रथाङ्ग + ङीष् ।) ऋद्धिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रथान्तरः, पुं, कल्पभेदः । इत्यग्निपुराणम् । (रथ- न्तर इत्यपि पाठः ॥) रथाभ्रः, पुं, वेतसवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ रथाभ्रपुष्पः, पुं, (रथाभ्रस्य पुष्पमिव पुष्पमस्य ।) वेतसः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ रथावरोही, [न्] पुं, (रथे अवरोहतीति । अव् + रुह + णिनिः ।) रथस्थयुद्धकर्त्ता । इति हेमचन्द्रः ॥ रथिकः, पुं, (रथोऽस्त्यस्येति । रथ् + ठन् ।) रथी । इत्यमरः । २ । ८ । ७६ ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । १५ । ११ । “हस्ते तस्करकुञ्जर- रथिकमहामात्रशिल्पिपण्यानि ॥”) तिनिशवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रथेन चरतीति । रथ् + “पर्पादिभ्यः ष्ठन् ।” ४ । ४ । १० । इति ष्ठन् । रथचारिणि, त्रि । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) रथिनः, पुं, (रथस्य इनः प्रभुः । शकन्ध्वादि- त्वादकारलोपः ।) रथी । इत्यमरः । २ । ८ । ७६ ॥ रथिरः, पुं, (रथोऽस्त्यस्येति । रथ् + “मेधा- रथाभ्यामिरन्निरचौ वक्तव्यौ ।” ५ । २ । १०९ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या इरच् ।) रथी । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ३ । १ । १७ । “अनुदेवान्रथिरो यासि साधन् ॥” “रथिरः रथी ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) रथी, [न्] पुं, (रथोऽस्यास्तीति । रथ् + इनिः ।) रथस्वामी राजादिः । तत्पर्य्यायः । रथिकः २ रथिनः ३ । इत्यमरः । १ । ८ । ७६ ॥ रथा- रोही ४ रधी ५ रथिरः ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ रथस्वामी ७ साराक्षः ८ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ स्यन्दनारोहः ९ । इति जटाधरः ॥ (यथा, रघुः । ७ । ३७ । “पत्तिः पदातिं रथिनं रथेश- स्तुरङ्गसादी तुरगाधिरूढम् ॥”) रथ्यः, पुं, (रथं वहतीति । रथ् + “तद्वहति- रथयुगप्रासङ्गम् ।” ४ । ४ । ७६ । इति यत् ।) रथस्य वोढा घोटकः । इत्यमरः । २ । ८ । ४६ ॥ रथांसः । इति हेमचन्द्रः ॥ (रथस्य नेता । यथा, ऋग्वेदे । ९ । २१ । ६ । “ऋभुर्न रथ्यं नवं दधाता केतमादिशे ।” “रथ्यं रथस्य नेतारम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ रथसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । २ । ३१ । ७ । “सप्तिर्न रथ्यो अहधीतिमश्याः ।” “रथ्यो रथसम्बन्धी सप्तिर्न सर्पणशीलोऽश्व

इव ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ रथस्येदमिति । “रथात् यत् ।” ४ । ३ । १२१ । इति यत् ।) क्ली चक्रम् ॥ (युगम् । इति काशिका ॥ रथ्या, स्त्री, (रथानां समूहः । रथ् + “खलगो- रथात् ।” ४ । २ । ५० । इति यत् ।) रथ- समूहः । तत्पर्य्यायः । रथकड्या (ट्या) २ रथ- व्रजः ३ । अभ्यन्तरमार्गः । नाछ इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । प्रतोली २ विशिखा ३ । इत्यमरः ॥ आवर्त्तनी । इति मेदिनी ॥ (रथाय हिता । रथ् + “रथाद्यत् ।” ४ । ३ । १२१ । इति यत् । यद्वा, रथं वहतीति । “तद्बहतीति ।” ४ । ४ । ७६ । इति यत् ।) पन्थाः । (यथा, महा- भारते । १ । १४१ । ६० । “पानागारेषु रथ्यासु सर्व्वतीर्थेषु चाप्यथ । चत्वरेषु च कूपेषु पर्व्वतेषु वनेषु च ॥”) चत्वरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ रद, उत्खाते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) रेफादिः । उत्खातमुत्- खननमिति गोविन्दभट्टः । रदति भूमिं शूकरः । इति दुर्गादासः ॥ रदः, पुं, (रदतीति । रद विलेखने + पचादित्वात् अच् ।) दन्तः । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४०९ । “भ्रमसि प्रकटयसि रदं करं प्रसारयसि तृणमपि श्रयसि । धिङ्मानं तव कुञ्जर जीवं न जुहोषि जठराग्नौ ॥”) विलेखनम् । इति मेदिनी । दे, १४ ॥ पुरुष- दन्तलक्षणं यथा, -- “विवर्णैर्धनहीनाश्च दन्ताः स्निग्धा घनाः शुभाः । तीक्ष्णा दंष्ट्राः समाः श्रेष्ठा जिह्वा रक्ता समा शुभा ॥” स्त्रीदन्तलक्षणं यथा, -- “कुन्दपुष्पसमा दन्ता भाषितं कोकिलासमम् । दाक्षिण्ययुक्तमशठं हंसशब्दसुखावहम् ॥ नासा समा समपुटा स्त्रीणान्तु रुचिरा शुभा । करालविषमा दन्ताः क्लेशाय च भयाय च । चौर्य्याय कृष्टमांसाश्च दीर्घा भर्त्तुश्च मृत्यवे ॥” इति गारुडे ६६ अध्यायः ॥ * ॥ दन्तलग्नस्य शुचित्वं यथा, -- “दन्तवद्दन्तलग्नेषु जिह्वास्पर्शेऽशुचिर्भवेत् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १२ अध्यायः ॥ * ॥ “दन्तलग्नमसंहाय्यं लेपं मन्येत दन्तवत् । न तत्र बहुशः कुर्य्याद्यत्नमुद्धरणे पुनः । भवेदशौचमत्यर्थं तृणवेधाद्व्रणे कृते ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वधृतवचनम् ॥ रदच्छदः, पुं, (रदानां छद आच्छादकः ।) ओष्ठः । इति हेमचन्द्रः ॥ रदनः, पुं, (रद्यतेऽनेनेति । रद + करणे ल्युट् । रनतीति । रद् + ल्युर्वा ।) दन्तः । इत्यमरः । २ । ६ । ९१ ॥ (यथा, हरिवंशे । १३० । ८७ ।

“रदनैः पन्नगरिपुं करेण शिरसा तदा । ऐरावतो गजपतिराजधान नदंस्तथा ॥” रद् + भावे ल्युट् ।) उत्खनने, क्ली ॥ रदनच्छदः, पुं, (रदनानां छद आच्छादकः ।) ओष्ठः । अधरः । इत्यमरः । २ । ६ । ९० ॥ तस्य शुभाशुभलक्षणं यथा, -- “मांसलैश्च धनोपेता अवक्रैरधरैर्नृपाः । विम्बोपमैश्च स्फुटितैरोष्ठै रूक्षैश्च खण्डितैः । विवर्णैर्धनहीनाश्च दन्ता स्निग्धा घनाः शुभाः ॥” इति गारुडे ६६ अध्यायः ॥ रदनी, [न्] पुं, (रदनौ प्रशस्तदन्तावस्य स्त इति । रदन + इनिः ।) हस्ती । इति राज- निर्घण्टः ॥ रदी, [न्] पुं, (रदौ प्रशस्तदन्तावस्य स्त इति । रद + इनिः ।) हस्ती । इति हलायुधः ॥ रध, य ऊ ऌ हिंसने । पाके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिघा०-पर०-सक०-वेट् ।) य, रध्यति । ऊ, रधिष्यति रत्स्यति । ऌ, अरन्धत् । इति दुर्गा- दासः ॥ रन्ज, म औ ञ रागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-दिवा० च-उभ०- वर्णान्तरोत्पादने सक०-आसक्तौ अक०-अनिट् ।) य ञ, रज्यति रज्यते । म, रजयति मृगान् मृगरमणादन्यत्र रञ्जयति पुत्त्रं पिता । औ, रङ्क्ता । ञ, रजति रजते । रागो वर्णा- न्तरोत्पादनमासक्तिश्च । इति दुर्गादासः ॥ रन्ज, य म औ ञ रागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-दिवा० च-उभ०- वर्णान्तरोत्पादने सक०-आसक्तौ अक०-अनिट् ।) य ञ, रज्यति रज्यते । म, रजयति मृगान् मृगरमणादन्यत्र रञ्जयति पुत्त्रं पिता । औ, रङ्क्ता । ञ, रजति रजते । रागो वर्णा- न्तरोत्पादनमासक्तिश्च । इति दुर्गादासः ॥ रन्तिदेवः, पुं, (रमते इति । रम + संज्ञायां तिक् । रन्तिश्चासौ देवश्चेति ।) विष्णुः । चन्द्र- वंशीयनृपतिभेदः । स तु साङ्कृतिपुत्त्रः । इति मेदिनी । वे, ६२ ॥ (यथा, भागवते । ९ । २१ । २ । “गुरुश्च रन्तिदेवश्च संकृतेः पाण्डुनन्दन ! । रन्तिदेवस्य महिमा इहामुत्र च गीयते ॥” अयं हि याज्ञिको दाताग्रगण्य इति पुराणेषु श्रूयते । एतद्यज्ञहतगोचर्म्मरसेनैव चर्म्मण्वती नदी जाता । यथा, महाभारते । ३ । २०७ । ८ -- ९ । “राज्ञो महानसे पूर्ब्बं रन्तिदेवस्य वै द्बिज । द्वे सहस्रे तु वध्येते पशूनामन्वहं तदा ॥ अहन्यहनि वध्येते द्बे सहस्रे गवां तथा । समांसं ददतो ह्यन्नं रन्तिदेवस्य नित्यशः ॥ अतुला कीर्त्तिरभवत् नृपस्य द्विजसत्तम ! ॥” तथाच तत्रैव । १२ । २९ । १२२ -- १२८ । “उपातिष्ठंश्च पशवः स्वयं तं संशितव्रतम् । ग्राम्यारण्या महात्मानं रन्तिदेवं यशस्विनम् ॥ महानदी चर्म्मराशेरुत्क्लेदात् सुश्रुवे यतः । ततश्चर्म्मण्वतीत्येवं विख्याता सा महानदी ॥ ब्राह्मणेभ्यो ददौ निष्कान् सदसि प्रतते नृपः । तुभ्यं निष्कं तुभ्यं निष्कमिति क्रोशन्ति वै द्बिजाः । सहस्रं तुभ्यमित्युक्त्वा ब्राह्मणान् संप्रपद्यते । अन्वाहार्य्योपकरणं द्रव्योपकरणञ्च यत् ॥ घटाः पात्र्यः कटाहानिस्थाल्यश्च पिठराणि च । नासीत् किञ्चिदसौवर्णं रन्तिदेवस्य धीमतः ॥

पृष्ठ ४/०९४

सांकृते रन्तिदेवस्य यां रात्रिमवसन् गृहे । आलभ्यन्त शतं गावः सहस्राणि च विंशतिः ॥ तत्र स्म सूदाः क्रोशन्ति सुमृष्टमणिकुण्डलाः । सूपभूयिष्ठमश्रीध्वं नाद्यमांसं यथा पुरा ॥”) कुक्कुरः । इति शब्दरत्नावली ॥ रन्तुः, स्त्री, (रमते अत्रेति । रम् + तुन् ।) वर्त्म । नदी । इति मेदिनी । ते, ४९ ॥ रन्धनं, क्ली, पाकः । रधधातोर्भावेऽनट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् । यथा रन्धनाय स्थाली । इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ (रध् + ल्युः । नाशके, त्रि । यथा, भागवते । ४ । ३० । २८ । “यदनुस्मर्य्यते काले स्वबुद्ध्याभद्ररन्धन ! ॥” “हे अभद्ररन्धन ! अमङ्गलनाशन ! ।” इति तट्टीकायां श्रीधरः ॥) रन्धितं, क्ली, (रध् + क्त ।) कृतरन्धनद्रव्यम् । तस्य पात्रान्तरे स्थापनविधिर्यथा, -- “सङ्कीर्णे पात्रसम्भारे मार्गे वा ग्रामवर्ज्जिते । स्थापयेद्गुणवान् सूदः सिद्धान्नं पात्रकान्तरे ॥ भक्तं स्वपावके स्थाप्यं न स्थाप्यं पात्रकान्तरे ॥ घृतं काष्ठायसे स्थाप्यं मांसं मांसभवं रसम् । स्थापयेद्राजते हैमे पात्रे लौहेऽथ काष्ठजे । पत्रादिषड्विधं शाकं स्थाप्यं काष्ठाश्मलौहजे । पक्वान्नं पिष्टकं भक्ष्यं स्थाप्यं कांस्येऽथ दारुजे ॥ धारयेत् सुशृतं क्षीरं पार्थिवे वाथ काष्ठजे । पानीयं पायसं तक्रं मृण्मयेष्वेव धारयेत् ॥ काचजे स्फाटिके वाथ वैदूर्य्यादिविचित्रिते । धारयेत् सर्व्वदा पात्रे रागषाडवशट्टकान् ॥ उक्तपात्रान्तरे स्थाप्यं तद्द्रव्यं तद्द्रुजापहम् । सर्व्वदा सुखदं हृद्यमन्यथा दोषकारकम् ॥” इति सूपकारशास्त्रे पाकराजेश्वरः ॥ रन्धं, क्ली, (रन्धयति हिनस्त्यनेनेति । रध् + बाहु- लकात् रक् ।) दूषणम् । (यथा, रघुः । १२ । ११ । “रन्ध्रान्वेषणदक्षाणां द्बिषामामिषतां ययौ ॥”) छिद्रम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघौ । १५ । ८२ । “एवसुक्ते तया साध्व्या रन्ध्रात् सद्योभवाद्भुवः । शातह्रदमिव ज्योतिः प्रभामण्डलमुद्ययौ ॥” मनुष्यशरीरस्थरन्ध्राणि यथा, -- “नासानयनकर्णानां द्बे द्वे रन्ध्रे प्रकीर्त्तिते । मेहनापानवक्त्राणामेकैकं रन्ध्रमुच्यते । दशमं मस्तके प्रोक्तं रन्ध्राणीति नृणां विदुः ॥ स्त्रीणान्त्रीण्यधिकानि स्युः स्तनयोर्गर्भवर्त्मनः । सूक्ष्मच्छिद्राणि चान्यानि मतानि त्वचि जन्मि- नाम् ॥” इति शार्ङ्गधरे पूर्ब्बखण्डे पञ्चमेऽध्याये ॥ योनिः । यथा, महाभारते । १२ । २८२ । ५३ । “रन्ध्रागतमथाश्वानां शिखोद्भेदश्च वर्हिणाम् । नेत्ररोगः कोकिलस्य ज्वरः प्रोक्तो महात्मना ॥”) रन्ध्रकण्टः, पुं, (रन्ध्रे कण्टः कण्टको यस्य ।) जालवर्व्वूरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रन्ध्रबभ्रुः, पुं, (रन्ध्रे गर्त्ते बभ्रुर्नकुल इव ।) उन्दुरुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

रन्ध्रवंशः, पुं, (रन्ध्रविशिष्टो वंशः ।) छिद्रयुक्त- वंशः । फाँफावाँश इति भाषा । तत्पर्य्यायः । त्वक्सारः २ कीचकाह्वयः ३ मस्करः ४ वाद- नीयः ५ शुषिरास्यः ६ । अस्य गुणाः । “वंशौ त्वम्लौ कषायौ च किञ्चित्तिक्तौ च शीतलौ । मूत्रकृच्छ्रप्रमेहार्शःपित्तदाहास्रनाशनौ ॥ विशेषो रन्ध्रवंशस्तु दीपनोऽजीर्णनाशकः । रुचिकृत् पाचनो हृद्यः शूलघ्नो गुल्मनाशनः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ रप, वदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) रपति । वदः कथनम् । इति दुर्गादासः ॥ रफ, गत्याम् । वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) रफति । इति दुर्गादासः ॥ रफ, इ गत्याम् । वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ आत्मा०-पर०-सक०-सेट् ।) इ, रम्फ्यते । इति दुर्गादासः । रब, इ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) इ, रम्ब्यते । इति दुर्गा- दासः ॥ रब, इ ङ शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ॥) रबः, पुं, शब्दः । रबधातोर्भावेऽल्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ५ । ४०८ । “सुप्तस्तटाद्ध्रदे भ्रष्ट इव निद्रालसेक्षणः । प्रबुद्धः शस्त्रपातैः स व्यमुचद् भैरवान् रबान् ॥”) रभ, इ ङ शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) इ, रम्भ्यते । ङ, रम्भते । इति दुर्गादासः ॥ रभ, औ ङ राभस्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-अनिट् । राभस्यमुत्सुकीभावः । निर्व्विचारा प्रवृत्तिरिति गोविन्दभट्टः । औ, रब्धा । ङ, रभते साधुः पुण्ये । आङ्पूर्व्वोऽय- मारम्भे । शास्त्रं पठितुमारभते शिष्यः । इति दुर्गादासः ॥ रभसः, पुं, (रभणमिति । रभ + “अत्यविचमि- तमिनमिरभिलभीति ।” उणा० ३ । ११७ । इति असच् ।) वेगः । (यथा, माघे । ९ । ७२ । “रभसोत्थितामुपगतः सहसा परिरभ्यकश्चन बधूमरुधत् ॥”) हर्षः । इति मेदिनी । से, ३१ ॥ (प्रेमोत्साहः । यथा, गीतगोविन्दे । ५ । ६ । “मनसि रभसविभवे हरिरुदयतु सुकृतेन ॥” “रभसस्य प्रेमोत्साहस्य ।” इति तट्टीकाबाल- बोधिनी ॥) संरम्भः । यथा, माघे । ११ । १९ । “प्रमदमदनमाद्यद्यौवनोद्दामरामा रमणरभसखेदच्छेदविच्छे दक्षः ॥” संभ्रमः । यथा, भागवते । ११ । १९ । “वज्रदंष्ट्राः श्वानः सप्तशतानि विंशतिश्च सरभसं खादन्ति ॥”) पौर्व्वापर्य्यविचारः । इत्यरुणः । औत्सुक्यमिति

कलिङ्गः । स्त्रियामा रभसा च दृश्यते । इति कृष्णः । (यथा, किरातार्ज्जुनीये । ५ । १ । “अथ जयाय नु मेरुमहीभृतो रभसया नु दिगन्तदिदृक्षया । अभिययौ स हिमालयमुच्छ्रितं समुदितं नु विलङ्घयितुं नभः ॥”) (यथा, महाभारते । ५ । ५१ । १० । “सर्व्वेषां मम पुत्राणां स एकः क्रूरविक्रमः । बह्वाशी विप्रतीपश्च बाल्येऽपि रभसः सदा ॥” महान् । इति निघण्टुः । ३ । ३ ॥) यदा तु रभसगुणयोगातर्श आदित्वात् अप्र- त्यये तद्वति वर्त्तते तदा वाच्यलिङ्गता स्यात् । इति लिङ्गादिसंग्रहे भरतः ॥ स्वनामख्यातः अभिधानविशेषश्च ॥ रम, उ ङ ज औ क्रीडे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-अनिट् । क्त्वावेट् ।) रेफादिः । उ, रमित्वा । रन्त्वा । ङ, रमते । ज, रामः रमः । औ, रन्ता । इति दुर्गादासः ॥ रमः, पुं, (रमते इति । रम् + पचाद्यच् ।) कान्तः । (यथा, किरातार्ज्जुनीये । ५ । २० । “निधिगुह्यकाधिपरमैः परमैः ॥”) रक्ताशोकवृक्षः । कामदेवः । इति मेदिनी । मे, २५ ॥ रमणञ्च । रमधातोर्भावेऽल्प्रत्यय- निष्पन्नम् ॥ रमकः, पुं, (रमते इति । रम् + “रमेरश्च लो वा ।” उणा० ३ । ३३ । इति क्वुन् ।) कान्तः । इत्युणादिकोषः ॥ रमठं, क्ली, (रम + अठन् ।) हिङ्गु । इत्युणादि- कोषः ॥ (जनपदबिशेषे, पुं । तद्देशवासिनि, त्रि । यथा, महाभारते । ३ । ५१ । २४ । “जागुडान् रमठान् मुण्डान् स्त्रीराज्यानथ तङ्गणान् ॥”) रमठध्वनिः, पुं, (रमठ इति शब्देन ध्वन्यते कथ्यते इति । ध्वन् + इन् ।) हिङ्गु । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ रमणं, क्ली, (रमयतीति । रम् + णिच् + ल्युः ।) पटोलमूलम् । इति मेदिनी ॥ जघनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (रम् + भावे ल्युट् ।) जम्भनम् । तत्पर्य्यायः । अब्रह्मचर्य्यकम् २ ग्राम्यधर्म्मः ३ सुरतम् ४ रतम् ५ संप्रयोगः ६ निधुवनम् ७ मैथुनम् ८ रतिः ९ उपसृष्टम् १० धर्षितम् ११ क्रीडारत्नम् १२ महासुखम् १३ त्रिभद्रम् १४ योगमिथुनम् १५ अभिमानितम् १६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, माघे । ११ । १९ । विकच कमलगन्धैरन्धयन् भृङ्गमालाः सुरभितमकरन्दं मन्दमावाति वातः । प्रमदमदनमाद्याद्यौवनोद्दामरामा- रमणरभसखेदस्वेदविच्छेददक्षः ॥”) क्रीडनम् । इति रमधात्वर्थदर्शनात् ॥ (रत्यु- त्पादनम् । यथा, भागवते । १० । २ । १३ । “रामेति लोकरमणाद्बलं बलवदुच्छ्रयात् ॥” “लोकस्य रमणात् रत्यत्पादनात् ।” इति तत्र

पृष्ठ ४/०९५

स्वामी ॥ वनविशेषः । यथा, हरिवंशे । १५५ । २१ । “भाति चैत्रवनञ्चैव नन्दनञ्च वनं महत् । रमणं भावनं चैव वेणुमद्वै समन्ततः ॥”) रमणः, पुं, (रमते रमयतीति वा । रम् + णिच् वा + ल्युः ।) पतिः । (यथा, कुमारे । ४ । २१ । “वचनीयमिदं व्यवस्थितं रमण ! त्वामनुयामि यद्यपि ॥” रमयति स्त्रीपुरुषाणां अन्तःकरणमिति । रम् + णिच् + ल्युः ।) कामदेवः । इति मेदिनी । णे, ७२ ॥ गर्द्दभः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १८१ ॥ वृषणः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ महारिष्टः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (धरवसुपुत्त्राणामन्य- तमः । यथा, मात्स्ये । ५ । २४ । “कल्याणिन्यां ततः प्राणो रमणः शिशिरोऽपि च मनोहरा धरात् पुत्त्रानवापाथ हरेः सुता ॥” रमणीये, त्रि । यथा, भागवते । ४ । ६ । १० । “रमणं विहरन्तीनां रमणैः सिद्धयोषिताम् ॥”) रमणकं, क्ली, (रमन्ते लोका अत्र । रम् + ल्युट् । संज्ञायां कन् ।) जम्बुद्बीपान्तर्गतवर्षविशेषः । स तु रम्यकवर्षः । यथा, -- “एवमेवोत्तरे त्रीणि वर्षाणि च तपोधन । कुरुवर्षं सिन्धुकूलात् शृङ्गवानवधिः स्मृतः ॥ हिरण्मयं ततो वर्षं श्वेतावधि निगद्यते । रम्यकञ्च ततो वर्षं नीलस्तस्यावधिः स्मृतः ॥” अपि च । शेष उवाच । “दक्षिणेन तु श्वेतस्य निषधस्योत्तरेण तु । वर्षं रमणकं नाम जायन्ते तत्र मानवाः ॥ शुक्लाभिजनसम्पन्नाः सर्व्वे सुप्रियदर्शनाः । दशवर्षसहस्राणि शतानि दश पञ्च च । जीवन्ति ते महाभाग नित्यं मुदितमानसाः ॥” इति पाद्मे भूखण्डे १२८ । २२९ अध्यायौ ॥ (अन्यत् रम्यकशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ वीतिहोत्रस्य पुत्त्रभेदः । यथा, भागवते । ५ । २० । ३१ । “तद्द्वीपस्याधिपतिः प्रैयवतो वीतिहोत्रो नाम तस्यात्मजौ रमणकधातकनामानौ वर्षपती नियुज्य स्वयं पूर्व्वजवद्भगवत्कर्म्मशील एवास्ते ॥”) रमणा, स्त्री, रमणी । इत्यमरटीका ॥ (पीठस्थ शक्तिविशेषः । यथा, देवीभागते । ७ । ३० । ६७ । “रमणा रामतीर्थे तु यमुनायां मृगावती ॥”) रमणी, स्त्री, (रमतेऽस्यामिति । रम + ल्युट् । ङीष् ।) नारी । इति मेदिनी । णे, ७२ ॥ उत्कृष्टस्त्रीविशेषः । या वपुर्गुणोपचारेण सौभाग्येन कान्तं रमयति सा । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ५२ । २१४ ॥ “रथेन रमणीयुक्तः प्रजानां दत्तकौतुकः ॥”) बालाख्यवृक्षः । यथा, -- “बाला च रमणी रामा बन्ध्या कामकलापि च ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ रमणीयं त्रि, (रम् + अनीयर् ।) सुन्दरम् । इत्यमरटीका ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । १ । ११ ।

“वितरसि दिक्षु रणे दिक्पतिकमनीयम् दशमुखमौलिवलिं रमणीयम् ॥”) रमण्यं, त्रि, (रम् + “शृरम्योश्च ।” उणा० ३ । १०१ । इति अन्यप्रत्ययः । रमणीयम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥) रमतिः, पुं, (रमतेऽस्मिन् इति । रम् + “रमे- र्न्नित् ।” उणा० ४ । ६३ । इति अतिप्रत्ययः । निच्च ।) नायकः । स्वर्गः । इति मेदिनी । ते, १४३ ॥ काकः । इति शब्दरत्नावली ॥ कालः । कामदेवः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादि- वृत्तिः ॥ रमा, स्त्री, (रमयतीति । रम् + णिच् + अच् । टाप् च ।) लक्ष्मीः । इति मेदिनी । मे, २५ ॥ (यथा, भागवते । ३ । ९ । २३ । “एष प्रसन्नवरदो रमयात्मशक्त्या यद्यत् करिष्यति गृहीतगुणावतारः ॥” यथा च । “रमा यत्र नवाक् तत्र यत्र वाक् तत्र नो रमा । ते यत्र विनयो नास्ति सा च सा च स च त्वयि ॥” इत्युद्भटः ॥) शशिध्वजराजकन्या । सा कल्किदेवेन विवा- हिता । यथा, -- “ततः शशिध्वजो राजा युद्धादाहूय पुत्त्रकान् । सुशान्ताया मतिं बुद्ध्वा रमां प्रादात् स कल्कये ॥” इति कल्किपुराणे २५ अध्यायः ॥ शोभा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गङ्गा । यथा, काशीखण्डे । २९ । १४५ । “रेवती रतिकृद्रम्या रत्नगर्भा रमा रतिः ॥” रमाधवः, पुं, (रमाया लक्ष्म्या धवः पतिरिति ।) श्रीकृष्णः । यथा । रमाधवः पूज्यो माधवत्वात् । इत्यवयवग्रन्थे जगदीशः ॥ रमानाथः, पुं, श्रीकृष्णः । रमा लक्ष्मीस्तस्या नाथः स्वामी । इति षष्ठीतत्पुरुषसमासनिष्पन्नः ॥ रमापतिः, पुं, (रमायाः पतिः ।) श्रीकृष्णः । यथा, मुग्धबोधव्याकरणे । “मुकुन्दस्यासितमिदमिदं यातं रमापतेः । भुक्तमेतदनन्तस्येत्यूचुर्गोप्यो दिदृक्षवः ॥” (यथा च देवीभागवते । १ । ५ । ८ । “दत्त्वा भारं धनुष्कोट्यां निद्रामाप रमा- पतिः ॥”) रमाप्रियं, क्ली, (रमायाः प्रियम् ।) पद्मम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रमावेष्टः, पुं, (रमया वेष्ट्यतेऽसौ । वेष्ट + घञ् ।) श्रीवासः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रमिता, त्रि, (रम् + णिच् + क्त । टाप् ।) रति- प्रापिता । यथा, -- “त्वरितगतिर्व्रजयुवतिस्तरणिसुताविपिनगता । मुररिपुणा रतिगुरुणा परिरमिता प्रमद- मिता ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥

“व्रजयुवतिर्गोपबधूः मुररिपुणा श्रीकृष्णन परि- रमिता सती प्रमदं हर्षं इता गता । किम्भूता । त्वरितगतिः त्वरिता शीघ्रा गति- र्यस्याः सा तथा । पुनः किम्भूता तरणिसुता- विपिनगता यमुनासम्बन्धिवनमुपागता । किम्भू- तेन रतिगुरुणा रतौ शृङ्गारे गुरुणा उपा- ध्यायेन । अयमभिप्रायः । स्वयं रतिकुशलो नायिकाञ्च रतिमध्यापयति ।” इति तट्टीका ॥ रमेश्वरः, पुं, (रमाया लक्ष्म्या ईश्वरः पतिर्नियन्ता वा ।) विष्णुः । यथा, -- “श्रीराम राघव रमेश्वर रावणारे भूतेश मन्मथरिपो प्रमथाधिनाथ । चाणूरमर्द्दन हृषीकपतेऽसुरारे त्याज्या भटा य इति सन्ततमामनन्ति ॥” इति काशीखण्डे हरिहरस्तोत्रम् ॥ रम्भः, पुं, (रम्भते रागमूर्च्छनादिकमनेनेति । रभि + कर्म्मणि घञ् ।) वेणुः । (रम्मते उद्यम- शीलो भवति निरन्तरमुदरभरणायेति भावः । रभि + अच् ।) वानरविशेषः । इति मेदिनी । भे, ७ ॥ महिषासुरपिता । यथा, -- श्रीऔर्व्व उवाच । “आराधितो महादेवो रम्भेण सुरवैरिणा । चिरेण स च सुप्रीतस्तपसा तस्य शङ्करः ॥ अथ तुष्टो महादेवः प्रत्यक्षं रम्भमुक्तवान् । प्रीतोऽस्मि ते वरं रम्भ वरयस्व यथेप्सितम् ॥ एवमुक्तः प्रत्युवाच रम्भस्तं चन्द्रशेखरम् । अपुत्त्रोऽहं महादेव यदि ते मय्यनुग्रहः ॥ मम जन्मत्रये पुत्त्रो भवान् भवतु शङ्कर । एवमुक्तस्तु दैत्येन प्रत्युवाच वृषध्वजः ॥ भवत्वेतद्वाञ्छितं ते भविष्यामि सुतस्तव । इत्युक्त्वा स महादेवस्तत्रैवान्तरधीयत ॥ रम्भोऽपि यातः स्वस्थानं हर्षोत्फुल्लविलोचनः । पथि गच्छन् स रम्भोऽथ ददृशे महिषीं शुभाम् ॥ त्रिहायणीं चित्रवर्णां सुन्दरीं ऋतुशालिनीम् । स तां दृष्ट्वाथ महिषीं रम्भः कामेन मोहितः ॥ दोर्भ्यां गृहीत्वा च तदा चकार सुरतोत्सवम् । तयोः प्रवृत्ते सुरते सा तदा तस्य तेजसा ॥ दधार महिषी गर्भं तदाभून्महिषासुरः ॥” इति कालिकापुराणे ५९ अध्यायः ॥ (असौ एव जन्मान्तरे रक्तबीजो जातः । एतद्विवरणं यथा, देवीभागवते । ५ । २ । १७-४९ । व्यास उवाच । “दनोः पुत्त्रौ महाराज ! विख्यातौ क्षिति- मण्डले । रम्भश्चैव करम्भश्च द्बावास्तां दानवोत्तमौ ॥ तावपुत्त्रौ महाराज ! पुत्त्रार्थं तेपतुस्तपः । बहून् वर्षगणान् कामं पुण्ये पञ्चनदे जले ॥ करम्भस्तु जले मग्नश्चकार परमं तपः । वृक्षं रसालवटं प्राप्य स रम्भोऽग्निमसेवत ॥ पञ्चाग्निसाधनासक्तः स रम्भस्तु यदाभवत् । ज्ञात्वा शचीपतिर्दुःखमुद्ययौ दानवौ प्रति ॥

पृष्ठ ४/०९६

गत्वा पञ्चनदे तत्र ग्राहरूपं चकार ह । वासवस्तु करम्भन्तं तदा जग्राह पादयोः ॥ निजघान च तं दुष्टं करम्भं वृत्रसूदनः । भ्रातरं निहतं श्रुत्वा रम्भः कोपं परङ्गतः ॥ स्वशीर्षं पावके होतुमैच्छच्छित्वा करेण ह । केशपाशे गृहीत्वाशु वामेन क्रोधसंयुतः ॥ दक्षिणेन करेणोग्रं गृहीत्वा खड्गमुत्तमम् । छिनत्ति शीर्षं तत्तावद्बह्निना प्रतिबोधितः ॥ उक्तश्च दैत्य मूर्खोऽसि स्वशीर्षं छेत्तुमिच्छसि । आत्महत्यातिदुःसाध्या कथं त्वं कर्त्तुमुद्यतः ॥ वरं वरय भद्रं ते यस्ते मनसि वर्त्तते । मा म्रियस्व मृतेनाद्य किन्ते कार्य्यं भविष्यति ॥ व्यास उवाच । तच्छ्रुत्वा वचनं रम्भः पावकस्य सुभाषितम् । ततोऽब्रवीद्बचो रम्भस्त्यक्त्वा केशकलापकम् ॥ यदि तुष्टोऽसि देवेश ! देहि मे वाञ्छितं वरम् । त्रैलोक्यविजयी पुत्त्रः स्यान्नः परबलार्द्दनः ॥ अजेयः सर्व्वथा स स्याद्देवदामवमानवैः । कामरूपी महावीर्य्यः सर्व्वलोकाभिवन्दितः ॥ पावकस्तं तथेत्याह भविष्यति तवेप्सितम् । पुत्त्रस्तव महाभाग ! मरणाद्विरमाधुना ॥ यस्यां चित्तं तु रम्भ ! त्वं प्रमदायां करिष्यसि । व्यास उवाच । तस्यां पुत्त्रो महाभाग ! भविष्यति बलाधिकः ॥ इत्युक्तो वह्निना रम्भो वचनं चित्तरञ्जनम् । श्रुत्वा प्रणम्य प्रययौ वह्निं तं दानवोत्तमः ॥ यक्षैः परिवृतं स्थानं रमनीयं श्रियान्वितम् । दृष्ट्वा चक्रे तदा भावं महिष्यां दानवोत्तमः ॥ मत्तायां रूपपूर्णायां त्रिहायन्यां च योषितम् । सा समागाच्च तरसा कामयन्ती मुदान्विता ॥ रम्भोऽपि गमनं चक्रे भवितव्यप्रणोदितः । सा तु गभवती जाता महिषी तस्य वीर्य्यतः ॥ तां गृहीत्वाथ पातालं प्रविवेश मनोहरम् । महिषेभ्यश्च तां रक्षन् प्रियामनुमतां किल ॥ कदाचित् महिषश्चान्यः कामार्त्तस्तामुपाद्रवत् । स्वयमागत्य तं हन्तुं दानवः समुपाद्रवत् ॥ स्वरक्षार्थं समागम्य महिषं समताडयत् । सोऽपि तं निजघानाशु शृङ्गाभ्यां काममोहितः ॥ ताडितस्तेन तीक्ष्णाभ्यां शृङ्गाभ्यां हृदये भृशम् । भूमौ पपात तरसा ममार च विमूर्च्छितः ॥ मृते भर्त्तरि सा दीना भयार्त्ता विद्रुता भृशम् । सा वेगात्तं वटं प्राप्य यक्षाणां शरणं गता ॥ पृष्ठतस्तु गतस्तत्र महिषः कामपीडितः । कामयानस्तु तां कामी बलवीर्य्यमदोद्धतः ॥ रुदती सा भृशं दीना दृष्टा यक्षैर्भयातुरा । धावमानञ्च तं वीक्ष्य यक्षास्त्रातुं समाययुः ॥ युद्धं समभवद्घोरं यक्षाणां च हयारिणा । शरेण ताडितस्तूर्णं पपात धरणीतले ॥ मृतं रम्भं समानीय यक्षास्ते परमं प्रियम् । चितायां रोपयामासुस्तस्य देहस्य शुद्धये ॥ महिषी सा पतिं दृष्ट्वा चितायां रोपितं तदा । प्रवेष्टुं सा मतिं चक्रे पतिना सह पावकम् ॥

वार्य्यमाणापि यक्षैः सा प्रविवेश हुताशनम् । ज्वालामालाकुलं साध्वी पतिमादाय वल्लभम् ॥ महिषस्तु चितामध्यात् समुत्तस्थौ महाबलः । रम्भोऽप्यन्यद्बपुः कृत्वा निःसृतः पुत्त्रवत्सलः ॥ रक्तबीजोऽप्यसौ जातो महिषोऽपि महाबलः । अभिषिक्तस्तु राज्येऽसौ हयारिरसुरोत्तमैः ॥ एवं स महिषो जातो रक्तबीजश्च वीर्य्यवान् । अवध्यस्तु सुरैर्द्दैत्यैर्मानवैश्च नृपोत्तम ! ॥”) रम्भा, स्त्री, (रभि + अच् । टाप् ।) कदली । (यथा, नैषधे । २ । ३७ । “तरुमूरुयुगेन सुन्दरी किमु रम्भां परिणाहिना परम् ॥”) अप्सरोविशेषः । इति मेदिनी । मे, ७ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६५ । ५० । “अरुणा रक्षिता चैव रम्भा तद्बन्मनोरमा ॥”) गौरी । इति शब्दरत्नावली ॥ (सा तु पीठस्थ- शक्तीनामन्यततमा । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ५८ । “गौरी प्रोक्ता कान्यकुब्जे रम्भा कु मलया- चले ॥”) गोध्वनिः । इति हेमचन्द्रः । ६ । ४२ ॥ वेश्या । इति धरणिः ॥ रम्भातृतीया, स्त्री, (रम्भाख्या तृतीया ।) व्रत- विशेषकालः । यथा, -- ब्रह्मोवाच । “रम्भातृतीयां वक्ष्ये च सौभाग्यश्रीसुतादिदाम् । मार्गशीर्षे सिते पक्षे तृतीयायामुपोषितः ॥ गौरीं यजेद्विल्वपत्रैः कुशोदादः करम्भदः । कदम्बादो गिरिसुतां पौषे मरुवकैर्यजेत् ॥ कर्पूरादः कृशरदो मल्लिकादन्तकाष्ठकृत् । माघे सुभद्रां कह्लारैर्घृताशो मण्डकप्रदः ॥ गीतीमयं दन्तकाष्ठं फाल्गुने गोमतीं यजेत् । कुन्दैः कृत्वा दन्तकाष्ठं जीवाशः सस्कुलीप्रदः ॥ विशालाक्षीं दमनकैश्चैत्रे काशारसंप्रदः । दधिप्राशो दन्तकाष्ठं तगरं श्रीमुखीं यजेत् ॥ वैशाखे कर्णिकारैश्च अशोकाशो वटप्रदः । ज्यैष्ठे नारायणीमर्च्चेच्छतपत्रैश्च खण्डदः ॥ नवङ्गाशश्च तज्जाद आषाढे माधवीं यजेत् । तिलाशो विल्वपत्रैश्च क्षीरान्नवटकप्रदः ॥ औडुम्बरं दन्तकाष्ठं तगर्य्याः श्रावणे श्रियम् । दन्तकाष्ठं स्वर्णकाशः क्षीरदो ह्युत्तमां यजेत् ॥ पद्मैर्यजेत् भाद्रपदे शृङ्गोदाशो गुणादिदः । राजपुत्त्रीञ्चाश्वयुजे जवापुष्पैश्च जीवकम् ॥ प्राशयेन्निशि नैवेद्यैः कृशरैः कार्त्तिके यजेत् । जातिपुष्पैः पद्मजाञ्च पञ्चगव्याशनो यजेत् ॥ घृतोदनञ्च वर्षान्ते सपत्नीकान् द्विजान् यजेत् । उमामहेश्वरं स्वार्णं लवणे तु गुडे स्थितम् ॥ वस्त्रच्छत्रसुवर्णाद्यै रात्रौ च कृतजागरः । गीतवाद्यैर्ददेत् प्रातर्गवाद्यं सर्व्वमाप्नुयात् ॥” इति गारुडे १२० अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “अथ तृतीया । सा चतुर्थीयुता रम्भाव्रतेतरदैवकर्म्मसु ग्राह्या ।

‘रम्भाख्यां वर्ज्जयित्वा तु तृतीयां मुनिसत्तम । अन्येषु सर्व्वकार्य्येषु गणयुक्ता प्रशस्यते ॥’ इति ब्रह्मवैवर्त्तात् ॥ ततश्च युग्मवाक्यं रम्भाव्रतपरम् । भविष्योत्तरे । ‘कुरुष्व भद्रे यत्नेन रम्भाख्यं व्रतमुत्तमम् । ज्यैष्ठे शुक्लतृतीयायां स्नातनियमतत्परा ॥’ रम्भाख्यमिति रम्भया कृतमिति रम्भाव्रतम् ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ रम्भोरूः, स्त्री, रम्भे इव ऊरू यस्याः सा । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, रघौ । ६ । ३५ । “अनेन यूना सह पार्थिवेन रम्भोरु ! कच्चिन्मनसो रुचिस्ते ॥”) रम्य, क्ली, (रम + “पोरदुपधात् यत् ।” ३ । १ । ९८ । इति यत् ।) पटोलमूलम् । इति मेदिनी ॥ प्रधानधातु । इति जटाधरः ॥ रम्यः, पुं, (रम्यते अनेनेति । रम + यत् ।) चम्पक- वृक्षः । इति मेदिनी ॥ वकवृक्षः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ रम्यः, त्रि, (रम + यत् ।) मनोज्ञः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनौ । ७ । ६९ । “रम्यमानतसामन्तं स्वाजीव्यं देशमावसेत् ॥”) बलकरः । इति जटाधरः ॥ रम्यकं, क्ली, (रम्यते जनोऽत्रेति । रम् + यत् । ततः कप् संज्ञायां कन् वा ।) वर्षविशेषः । इति जटाधरः ॥ एतस्य विवरणं यथा, -- “दक्षिणेन तु मेरोस्तु श्वेतस्य चोत्तरेण च । वायव्यं रम्यकं नाम जायन्ते तत्र मानवाः ॥ मतिप्रधाना विमला जरादुर्गविवर्जिताः । तत्रापि सुमहान् वृक्षो न्यग्रोधो रोहितः स्मृतः । तत्फलप्राशनादेव जीवन्ति बहुवासरम् ॥” इति वराहपुराणे रुद्रगीतानामाध्यायः ॥ (तथाच देवीभागवते । ८ । ९ । १८ -- २३ । “रम्यके नाम वर्षे च मूर्त्तिं भगवतः पराम् । मात्स्यां देवासुरैर्व्वन्द्यां मनुः स्तौति निरन्तरम् ॥ मनुरुवाच । ॐ नमो मुख्यतमाय नमः सत्त्वाय प्राणायौजसे बलाय महामत्स्याय नमः । अन्तर्व्वहिश्चाखिललोकपालकै- रदृष्टरूपो विचरस्युरुस्वनः । स ईश्वरस्त्वं स इदं वशे नय- न्नाम्ना यथा दारुमयीं नरः स्त्रियम् ॥ यं लोकपालाः किल मत्सरज्वरा हित्वा यतन्तोऽपि पृथक् समेत्य च । पातुं न शेकुर्द्दिपदश्चतुष्पदः सरीसृपं स्थाणु यदत्र दृश्यते ॥ भवान् युगान्तार्णव ऊर्म्मिमालिनि क्षौणीमिमामोषधिवीरुधां निधिम् । मया सहोरुक्रमतेऽज ओजसा तस्मे जगत्प्राणगणात्मने नमः ॥ एवं स्तौति च देवेशं मनुः पार्थिवसत्तमः । मत्स्यावतारं देवेशं संशयच्छेदकारणम् ॥

पृष्ठ ४/०९७

ध्यानयोगेन देवस्य निर्धूताशेषकल्मषः । आस्ते परिचरन् भक्त्या महाभागवतोत्तमः ॥” तथाच मात्स्ये । ११२ । ३० ॥ वैष्णवे । २ । २ । १३ ॥ ब्रह्माण्डे च । ९ । १ । ७ ॥ द्रष्टव्यम् ॥) पटोल- मूलम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । २९ अध्याये । “कम्पिल्लकरम्यकपाटलापूगहरीतकीत्यादयः ॥” पुं, आग्निध्रपुत्त्रभेदः । एतन्नामानुसारेणैव रम्यक- वर्षोऽभवत् । यथा, भागवते । ५ । २ । १९ । “तस्यामुह वा आत्मजान् स राजवर्य्य आग्नीध्रो नाभिकिंपुरुषहरिवर्षेलावृतरम्यकहिरण्मय- कुरुभद्राश्वकेतुमालसंज्ञान् नवपुत्त्रानजनयत् ॥”) रम्यपुष्पः, पुं, (रम्यं दर्शनीयं पुष्पमस्य ।) शाल्मलिवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शाल्मलि- शब्देऽस्य गुणादयो ज्ञेयाः ॥) रम्यफलः, पुं, (रम्यं फलमस्य ।) कारस्करवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रम्या, स्त्री, (रमतेऽस्यामिति । रम + “पोर- दुपधात् यत् ।” ३ । १ । ९८ । इति यत् । टाप् च ।) रात्रिः । इति मेदिनी ॥ स्थल- पद्मिनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गङ्गा । यथा, काशीखण्डे तत्सहस्रनामकीर्त्तने । २९ । १४५ । “रेवती रतिकृद्रम्या रत्नगर्भा रमा रतिः ॥”) रम्रः, पुं, (रम् + शकादित्वात् रः ।) अरुणवर्णः । शोभा । इत्युणादिकोषः । २ । २३८ ॥ रय, ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०- सक०-सेट् ।) ङ, रयते । इति दुर्गादासः ॥ रयः, पुं, (रयते अनेनेति । रय + “पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण ।” ३ । ३ । ११८ । इति घः । रीणा- त्यनेनेति वा । री गतौ + घप्रत्ययेन साधुरिति ।) वेगः । इत्यमरः । १ । १ । ६७ ॥ प्रवाहः । यथा, -- “प्रवाहः पुनरोघः स्याद्वेणी धारा रयश्च सः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । २ । १७ । ६ । “कथमन्तं न गच्छेम वृक्षस्येव नदीरयाः ॥” पुरुरवसः पुत्त्रभेदः । यथा, भागवते । ९ । १५ । १ । “ऐलस्य चोर्व्वशीगर्भात् षडासन्नात्मजा नृप । आयुः श्रुतायुः सत्यायू रयोऽथ विजयो जयः ॥”) रराटी, स्त्री, (ललाट + रलयोरैक्यात् लस्य रत्वम् । ततो ङीप् ।) ललाटः । इति पुराणम् ॥ (यथा, भागवते । २ । १ । २८ । “तपो रराटीं विदुरादिपुंसः सत्यन्तु शीर्षाणि सहस्रशीर्ष्णः ॥”) रल्लकः, पुं, (“रमणं रत् क्विप्यनुनासिकलोपे रत् इच्छा तां लाति कः रल्लस्ततः स्वार्थे कन् ।” इत्यमरटीकाकृत् रघुनाथचक्रवर्त्ती ।) कम्बलः । इत्यमरः ॥ पक्ष्म । इति सुभूतिः ॥ मृगविशेषः । इति मुकुटः ॥ रव, इ व्रजे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) इ, रण्व्यते । इति दुर्गा- दासः ॥

रवः, पुं, (रूयते इति । रु ध्वनौ + भावे अप् ।) शब्दः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ९ । ५४ । धनुरधिज्यमनाधिरुपाददे नरवरो रवरोषितकेशरी ॥”) रवणं, क्ली, (रौतीति । रु + युच् ।) कांस्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (रु + भावे ल्युट् ।) रवश्च ॥ रवणः, पुं, (रौतीति । रु + “सुयुरुवृञो युच् ।” उणा० २ । ७४ । इति युच् ।) उष्ट्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, माघे । १२ । ९ । “उत्थातुमिच्छन् विधृतः पुरोबला- न्निधीयमाने भरभाजि यन्त्रके । अर्द्धोज्झितोद्गारविझर्झरस्वरः स्वनाम निन्ये रवणःस्फुटार्थताम् ॥”) कोकिलः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ रवणः, त्रि, (रु + युच् ।) शब्दनः । तीक्ष्णः । भण्डकः । चञ्चलः । इति शब्दरत्नावली ॥ रवथः, पुं, (रु + “शीङ्शपिरुगमिवञ्चिजीवि- प्राणिभ्योऽथः ।” उणा० ३ । ११३ । इति अथप्रत्ययः ।) कोकिलः । इत्युणादिकोषः ॥ रविः, पुं, (रूयते स्तूयते इति । रु + “अच इः ।” उणा० ४ । १३८ । इति इः ।) सूर्य्यः । अर्क- वृक्षः । इत्यमरः ॥ सूर्य्यस्य भोग्यं दिनं वार- रूपम् ॥ यथा, -- “रवौ वर्ज्ज्यं चतुः पञ्च सोमे सप्त द्बयं तथा ॥” इत्यादिवारवेलाकथने समयप्रदीपः ॥ तत्र निषिद्धानि यथा, -- “माषमामिषमांसञ्च मसूरं निम्बपत्रकम् । भक्षयेद्यो रवेर्व्वारे सप्तजन्मन्यपुत्त्रकः ॥ आर्द्रकं मधु मत्स्यञ्च भक्षयेद्यो रवेर्दिने । सप्तजन्म भवेद्रोगी जन्म जन्म दरिद्रता ॥ निम्बं मांसं मसूरञ्च विल्वकाञ्जिकमार्द्रकम् । भक्षयेद्यो रवेर्व्वारे सप्तजन्मन्यपुत्त्रकः ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ * ॥ रविग्रहस्य रक्तश्याममिश्रितवर्णः । अयं पूर्ब्बदिक्पुरुषक्षत्त्रियजातिसत्त्वगुणकटुरससिंह- राशिहस्तानक्षत्रसप्तमीतिथिताम्रकलिङ्गदेशा- नामधिपतिः । काश्यपगोत्रः । द्बादशाङ्गुल- शरीरः । पद्महस्तद्वयः । पूर्ब्बाननः । सप्ताश्व- वाहनः । शिवाधिदैवतः । रह्निप्रत्यधिदैवतश्च । इति ग्रहयज्ञतत्त्वादयः ॥ * ॥ अस्य व्युत्पत्तिर्यथा, “अवतीमांस्त्रयो लोकांस्तस्मात् सूर्य्यः परि- भ्रमात् । अचिरात्तु प्रकाशेत अवनात् स रविः स्मृतः ॥” इति मात्स्ये १०१ अध्यायः ॥ * ॥ अस्य भार्य्यापत्यानि यथा, -- “मरीचेः कश्यपो जज्ञे तस्माज्जज्ञे विभावसुः । तस्य भार्य्याभवत् संज्ञा पुत्त्री त्वष्टुः प्रजापतेः ॥ त्रीण्यपत्यानि राजेन्द्र ! संज्ञायां महसां निधिः । आदित्यो जनयामास कन्याञ्चैकां सुलोचनाम् । वैवस्वतं मनुश्रेष्ठं यमञ्च यमुनां ततः ॥ नातितेजोमयं रूपं सोढुं सालं विवस्वतः ।

मायामयीं ततश्छायां सवर्णां निर्म्ममे स्वतः ॥ संज्ञोवाच ततश्छायां सवर्णे शृणु मे वचः । अहं यास्यामि सदनं पितुस्त्वं पुनरत्र मे । भवने वस कल्याणि ! निर्व्विशङ्कं ममाज्ञया ॥ मनुरेष यमावेतौ यमुनायमसंज्ञकौ । स्वापत्यदृष्ट्या द्रष्टव्यमेतद्बालत्रयं त्वया ॥ न वक्तव्यदिदं वृत्तं त्वया पत्यौ कदाचन । इत्याकर्ण्याथ सा त्वाष्ट्रीं देवी छाया जगाद ताम् ॥ आकचग्रहणान्नाहमाशापाच्चं कदाचन । आख्यास्यामि चरित्रं ते याहिदेवि ! यथासुखम् ॥ इति च्छायां गृहे स्थाप्य संज्ञागात् पितुरालयम् । उवाच पितरं देवी जामातुस्तव न क्षमा ॥ तेजः सोढुमहं तात ! काश्यपस्य महात्मनः । तन्निशम्य चुकोपासौ भर्त्सयामास कन्यकाम् ॥ मह्यं श्रेयः कथं वा स्यादिति सा परिचिन्त्य च । अगच्छद्बडवा भूत्वा चरन्ती चोत्तरान् कुरून् ॥ तपस्तेपे च सा तीव्रं पतिमाधाय चेतसि । मन्यमानोऽथ तां संज्ञां सवर्णायां तथा रविः ॥ सावर्णिं जनयामास मनुश्रेष्ठं महीपते । शनैश्चरं द्बितीयञ्च सुतां भद्रं तृयीयिकाम् ॥ सवर्णा स्वेष्वपत्येषु सापत्न्यात् स्त्रीस्वभावतः । चकाराप्यधिकं स्नेहं न तथा पूर्व्वजेष्वहो ॥ चिरमालोक्य तां भार्य्यां उवाच सविता वचः । अयि भाविनि बालेषु समेष्वपि कुतस्त्वया ॥ विधीयतेऽधिकः स्नेहः सावर्ण्यादिसुतान् प्रति । नाचचक्षे तदा साथ भास्वते परिपृच्छते ॥ ततः समुद्यते शप्तुं छाया सर्व्वं शशंस ह । यथा वृत्तं तथा तथ्यं तुतोष भगवान् रविः ॥ निरागसं न शशाप जगाम त्वष्टुरन्तिकम् । त्वष्टापि च यथान्यायं सान्त्वयित्वाथ काश्यपम् । निर्दग्धुकामं कोपेन प्राणर्च्चच्च मुदा तदा ॥ त्वष्टोवाच । तवातितेजसो भीता प्राप्योत्तरकुरून् वने । बडवारूपमास्थाय संज्ञा चरति शाद्वले । द्रष्टा हि तां भवानद्य स्वभार्य्यां तात मा रुष ॥ लब्धानुज्ञोऽथ सविता गत्वोत्तरकुरूनथ । स हरिर्हरिरूपेण मुखेन समताडयत् ॥ त्वरमाणा च सवितुः परपूरुषशङ्कया । सा तन्निरवमत् शक्र नासिकाभ्यां विवस्वतः । देवौ तस्मादजायेतामश्विनौ भिषजां वरौ ॥” इति पाद्मे स्वर्गखण्डे ११ अध्यायः ॥ (अन्यत् सूर्य्यशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) रविकान्तः, पुं, (रविणा रविकरसंयोगेन कान्तः कमनीयः ।) सूर्य्यकान्तमणिः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रविचक्रं, क्ली, (रवेश्चक्रम् ।) नराकारसूर्य्यचक्र- विशेषः । यथा, -- “लिख्यते रविचक्रन्तु भास्करो नरसन्निभः ॥ यस्मिन्नृक्षे भवेत् सूर्य्यस्तत्रादौ त्रीणि मस्तके । त्रयं वक्त्रे प्रदातव्यमेकैकं स्कन्धयोर्न्यसेत् ॥ एकैकं बाहुयुग्मे तु एकैकं हस्तयोर्द्बयोः ।

पृष्ठ ४/०९८

हृदये पञ्च ऋक्षाणि एकं नाभौ प्रदापयेत् ॥ ऋक्षमेकं ददेद्गुह्ये एकैकं जानुके न्यसेत् । नक्षत्राणि च शेषाणि रविपादे नियोजयेत् ॥ चरणस्थेन ऋक्षेण अल्पायुर्जायते नरः । विदेशगमनं जानौ गुह्यस्थे परदारवान् ॥ नाभिस्थेनाल्पसन्तुष्टो हृत्स्थेन स्यान्महेश्वरः । पाणिस्थेन भवेच्चौरः स्थानभ्रष्टो भवेद्भुजे ॥ स्कन्धस्थिते धनपतिर्म्मुखे मिष्टान्नमाप्नुयात् । मस्तके पट्वबन्धस्तु नक्षत्रं स्याद्यदि स्थितम् ॥” इति गारुडे ६० अध्यायः ॥ रविजः, पुं, (रवेर्जात इति । जन् + डः ।) शनैश्चरः । यथा, ज्योतिषतत्त्वे । “उरगशतभिषार्द्रास्वातिमूलात्रिपूर्ब्बा रविरविजकुजाहे भूतधष्ठीबवम्याम् ॥” (बहुवचने तु केतवः । यथा, बृहत्संहितायाम् । ११ । १० । “प्रागपरदिशोर्दृश्या नृपतिविरोधावहा रविजाः ॥”) रवितनयः, पुं, (रवेः तनयः पुत्त्रः ।) सावर्णिक- मनुः । यथा, -- “स बंभूव महाभागः सावर्णिस्तनयो रवेः ॥” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ वैवस्वतमनुः । शनिः । (यथा, बृहत्संहिता- याम् । ३४ । १२ । “परिवेशमण्डलगतो रवितनयो क्षुद्रधान्यनाशकरः ।”) यमः । (सुग्रीवः । कर्णः ॥ द्विवचने अश्विनी- कुमारौ ॥) रविनन्दनः, पुं, (रवेर्नन्दनः । यद्वा, रविं नन्दय- तीति । नन्दि + ल्युः ।) सुग्रीवः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ सावर्णिमनुः । वैवस्वतमनुः । (यथा, भागवते । ९ । १ । १९ । “होतुर्व्व्यतिक्रमं ज्ञात्वा बभाषे रविनन्दनम् ॥”) शनिः । यमश्च ॥ (द्विवचने अश्विनीकुमारौ ॥) रविनाथं, क्ली, (रविरेव नाथोऽस्य ।) पद्मम् । बन्धूके, पुं । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रविपत्रः, पुं, (रविवत् दीप्तिमत्पत्रं यस्य ।) आदित्यपत्रक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रविप्रियं, क्ली, (रविरेव प्रियमस्य ।) रक्त- कमलम् । ताम्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “ताम्रमौडुम्बरं शुल्वमुदुम्बरमपि स्मृतम् । रविप्रियं म्लेच्छमुखं सूर्य्यपर्य्यायनामकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रममे भागे ॥) रविप्रियः, पुं, (रयेः प्रियः ।) आदित्यपत्रः । रक्तकरवीरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लकुचः । इति शब्दमाला ॥ रविरत्नकं, क्ली, (रवे रत्नम् । ततः कन् ।) माणि- क्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रविलोहं, क्ली, (रविप्रियं लोहम् ।) ताम्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्य ताम्रशब्दे विज्ञेयाः ॥)

रविलोचनः, पुं, (रविर्लोचनमस्य ।) विष्णुः । यथा, -- “रविर्व्विरोचनः सूर्य्यः सविता रविलोचनः ॥” इति तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ रविसंज्ञकं, क्ली, (रविः संज्ञा यस्य इति । कप् ।) ताम्रम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रविसूनुः, पुं, (रवेः सूनुः ।) सूर्य्यपुत्त्रः । स च शनैश्चरादिः । यथा, -- “नीलाञ्जनचयप्रख्यं रविसूनुं महाग्रहम् । छायाया गर्भसंभूतं वन्दे भक्त्या शनैश्चरम् ॥” इति नवग्रहस्तोत्रम् ॥ रवीन्दं, क्ली, (रविणा सूर्य्यकरस्पर्शेन इन्दति प्रकाशते इति । इन्द + अच् ।) पद्मम् । इति धरणिः ॥ रश, स्वने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) रेफादिस्तालव्यान्तः । रशना । इति दुर्गादासः ॥ सौत्रधातुरयम् ॥ रशना, स्त्री, (अश्नुते व्याप्नोतीति । अशू व्याप्तौ + “अशे रश च ।” उणा० २ । ७५ । इति युच् धातो रशादेशश्च ।) काञ्ची । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, रघौ । ८ । ५८ । “इयमप्रतिबोधशायिनीं रशना त्वां प्रथमा रहःसखी ॥”) जिह्वा । इति शब्दरत्नावली ॥ (“जिह्वावाची तु रसनाशब्दो दन्त्यसकारवानेव । रसयति स्वादयतीति । नन्द्यादित्वात् ल्युः । इति कलिङ्गः । रसना काञ्चिजिह्वयोरिति तु धरणिः ।” इत्यु- ज्ज्वलः । २ । ७५ ॥ रज्जुः । यथा, वाजसनेय- संहितायाम् । २१ । ४६ । “होता यक्षद्वनस्पतिमभि हि पिष्टतमया रभि- ष्ठया रशनयाधित ।” “रशनया रज्ज्वा कृत्वा अधित धृतवान् पशून् इति शेषः ।” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥ अङ्गुलयः । इति निघण्टुः । २ । ५ ॥ अत्र सदा बहुवचनप्रयोगो भवति । इति देव- राजयज्वा ॥) रश्मिः, पुं, (अश्नुते व्याप्नोतीति । अशू व्याप्तौ + “अश्नोते रश्च ।” उणा० ४ । ४६ । इति मिः धातो रशादेशश्च ।) किरणः । (यथा, मनौ । ५ । १३३ । “मक्षिका विप्रुषश्छाया गौरश्वः सूर्य्यरश्मयः । रजो भूर्व्वायुरग्निश्च स्पर्शे मेध्यानि निर्द्दिशेत् ॥”) पक्ष्म । अश्वरज्जुः । इति मेदिनी ॥ * ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । २८ । ४ । “यत्र मन्थां विबध्नते रश्मीन् यमित वा इव ॥” “रश्मीन् अश्वबन्धनार्थान् प्रग्रहान् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) सूर्य्यस्य रश्मिना जलादान- दाने यथा, -- “तेजोभिः सर्व्वलोकेभ्यो ह्यादत्ते रश्मिभिर्ज्जलम् । समुद्राद्बायुसंयोगाद्बहन्त्यापो गभस्तयः ॥ ततस्तु पयसां काले परिवर्त्तन्दिवाकरः । नियच्छत्यपो मेघेभ्यः शुक्लाशुक्लैस्तु रश्मिभिः ॥” इति मात्स्ये १०२ अध्यायः ॥ * ॥

अपि च । “एवमेष महादेवो देवदेवः पितामहः । करोति नियतं कालं कालात्मा ह्यैश्वरी तनुः ॥ तस्य ये रश्मयो विप्राः सर्व्वलोकप्रदीपकाः । तेषां श्रेष्ठा पुनः सप्त रश्मयो ग्रहयोनयः ॥ सुसुग्नो हरिकेशश्च विश्वकर्म्मा तथैव च । विश्वव्यचाः पुनश्चान्यः सम्पद्बसुरतः परः ॥ अर्व्वाग्वसुरिति ख्यातः स्वराडन्यः प्रकीर्त्तितः ॥ सुसुम्नः सूर्य्यरश्मिस्तुं पुष्णाति शिशिरद्युतिम् । तिर्य्यगूर्द्ध्वप्रचारोऽसौ सुसुम्नः परिगीयते ॥ हरिकेशस्तु यः प्रोक्तो रश्मिर्नक्षत्रपोषकः । विश्वकर्म्मा तथा रश्मिर्ब्बुधं पुष्णाति सर्व्वदा ॥ विश्वव्यचास्तु यो रश्मिः शुक्रं पुष्णाति नित्यदा । सम्पद्वमुरिति ख्यातः स पुष्णाति च लोहितम् ॥ बृहस्पतिं प्रपुष्णाति रश्मिरर्व्वाग्वसुः प्रभोः । शनैश्चरं प्रपुष्णाति सप्तमश्च स्वराट् तथा ॥ एवं सूर्य्यप्रभावेन सर्व्वा नक्षत्रतारकाः । वर्द्धन्ते वर्द्धिता नित्यं नित्यमाप्याययन्ति च ॥ दिव्यानां पार्थिवानाञ्च नैशानाञ्चैव सर्व्वशः । आदानान्नित्यमादित्यस्तेजसा तमसां प्रभुः । आदत्ते स तु नाडीनां सहस्रेण समन्ततः ॥ नादेयांश्चैव सामुद्रान् कूपांश्चैव सहस्रकम् । स्थावरान् जङ्गमांश्चैव यच्च कुल्यादिकं पयः ॥ तस्य रश्मिसहस्रन्तु शीतवर्षोष्णनिस्रवम् । तासां चतुःशतं नाड्यो वर्षन्ते चित्रमूर्त्तयः ॥ छन्दनाश्चैत याह्याश्च कोतणा भृकणास्तथा । अमृता नामतः सर्व्वा रश्मयो वृष्टिसर्ज्जनाः ॥ हिमोद्बहाश्च तामस्यो रश्मयस्त्रिशतं पुनः । वश्यो मेष्यश्च पैष्यश्च ह्रादिन्यो हिमसर्ज्जनाः । चन्द्रास्ता नामतः सर्व्वाः पीताभाः स्युर्गभस्तयः । शुक्राश्च ककुभश्चैव गावो विश्वभृतस्तथा । शुक्रास्ता नामतः सर्व्वास्त्रिविधा धर्म्मसर्ज्जनाः ॥ समं विभर्त्ति ताभिः स मनुष्यपितृदेवताः । मनुष्यानौषधेनेह स्वधया च पितॄनपि ॥ अमृतेन सुरान् सर्व्वान्तिसस्त्रींस्तर्पयत्यसौ । वसन्ते ग्रीष्मके चैव शतैः सन्तर्पति त्रिभिः ॥ शरद्यपि च वर्षासु चतुर्भिः संप्रवर्षति । हेमन्ते शिशिरे चैव हिममुत्सृजति त्रिभिः ॥ वरुणो माघमासे तु सूर्य्यः पूषा तु फाल्गुने । चैत्रै मासि भवेदीशो धाता वैशाखतापनः ॥ ज्यैष्ठमूले भवेदिन्द्र आपाढे सविता रविः । विवस्वान् श्रावणे मासि प्रौष्ठपद्यां भगः स्मृतः ॥ पर्य्यण्योऽश्वयुजि त्वष्टा कार्त्तिके मासि भास्करः । मार्गशीर्षे भवेन्मित्रः पौषे विष्णुः सनातनः ॥ पञ्च रश्मिसहस्राणि वरुणस्यार्ककर्म्मणि । षड्भिः सहस्रैः पूषा तु देवेशः सप्तभिस्तथा ॥ धाताष्टभिः सहस्रैस्तु नवभिस्तु शतक्रतुः । विवस्वान् दशभिः पाति पात्येकादशभिर्भगः ॥ सप्तभिस्तपते मित्रस्त्वष्टा चैवाष्टभिस्तपेत् । अर्य्यमा दशभिः पाति पर्य्यण्यो नवभिस्तपेत् ॥ षड्भी रश्मिसहस्रैस्तु विष्णुस्तपति विश्वधृक् । वसन्ते कपिलः सूर्य्यो ग्रीष्मे काञ्चनसप्नभः ॥

पृष्ठ ४/०९९

श्वतो वर्षासु वर्णेन पाण्डरः शरदि प्रभुः । हेमन्ते ताम्रवर्णः स्यात् शिशिरे लोहितो रविः ॥ औषधीषु बलं धत्ते स्वधामपि पितृष्वथ । सूर्य्योऽमरत्वममृतत्रयं त्रिषु नियच्छति ॥ अन्ये चाष्टौ ग्रहाः ज्ञेयाः सूर्य्ये चाधिष्ठिता द्विजाः । चन्द्रमाः सोमपुत्त्रश्च शुक्रश्चैव बृहस्पतिः ॥ भौमो भानुस्तथा राहुः केतुमानपि चाष्टमः । सर्व्वे ध्रुवे निरुद्धा ये ग्रहास्ते वातरश्मिभिः । भ्राम्यमाणा यथायोगं भ्रमन्त्यनुदिवाकरम् ॥” इति कौर्म्म्ये ४० अध्यायः ॥ तद्वैदिकपर्य्यायः । खेदयाः १ किरणाः २ गावः ३ रश्मयः ४ अभीशवः ५ दीधितयः ६ गभ- स्तयः ७ वनम् ८ उस्राः ९ वसवः १० मरी- चिपाः ११ मयूखाः १२ सप्तऋषयः १३ साध्याः १४ सुपर्णाः १५ । इति पञ्चदश रश्मि- नामानि । इति वेदनिघण्टौ । १५ ॥ रश्मिपतिः, पुं, (रश्मिः पतिः पोषको यस्य ।) आदित्यपत्रक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रस, शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) रसति । इति दुर्गादासः ॥ रस, त् क आस्वादे । स्नेहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) दन्त्योपधः । रसयति मधु द्विरेफः । इति दुर्गादासः ॥ रसं, क्ली, बोलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसः, पुं, (रसतीति । रस् + पचाद्यच् । यद्बा, रस्यते इति । रस आस्वादने + “पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण ।” ३ । ३ । ११८ । इति घः ।) रसनेन्द्रियग्राह्य- वस्तु । स च कालसहायभूमिवियदनिलानलसंस- र्गेण परिणामान्तरं गतः षट्प्रकारो भवति । तत्र पृथिव्यम्बुगुणबाहुल्यान्मधुरः १ तोयाग्नि- गुणबाहुल्यादम्लः २ पृथिव्यग्निगुण बाहुल्या- ल्लवणः ३ वाय्वग्निगुणबाहुल्यात् कटुकः ४ वाय्वाकाशगुणबाहुल्यात् तिक्तः ५ पृथिव्यनिल- गुणबाहुल्यात् कषायः ६ । आपो रसाना- माधारकारणं अत आप्यो नाम । अपां पृथिव्यामनुप्रवेशात् पृथिव्याप्याधारकारणमेव । तेन जलक्षिती अपि तदाधारतया रसाना- मभिव्यक्तौ कारणे । अभिव्यक्तेश्च मधुरादिरूप- मन्तरेणासम्भवान्मधुरादिविशेषेऽपि जलक्षिती कारणे । अग्न्यादयस्तु त्रयः नीरसतया मधु- रादिविशेषे प्राधान्येन निमित्तकारणम् । तद्व्यतिरेकेणाम्लादिरसाभावात् । रसाभिव्यक्तेश्च अग्न्यादिभूतत्रयसन्निधानं विनानुपलब्धेरभि- व्यक्तावपि अग्न्यादीनां कारणत्वम् । तदुक्तं चरके । “रसनार्थो रसस्तस्य द्रव्यमापः क्षितिस्तथा । निर्व्वृत्तौ च विशेषे च प्रत्ययाः खादयस्त्रयः ॥” एते च रसाः परस्परसंयोगात् सप्तपञ्चाशद्भ वन्ति । इति चक्रपाणिदत्तकृतद्रव्यगुणोपरि शिवदासीयटीका ॥ * ॥ (तथाच ।

“भेदश्चैषां त्रिषष्टिविधिविकल्पो द्रव्यदेशकाल- प्रभावात्तदुपदेक्ष्यामः । स्वादुरम्लादिभिर्योगं शेषैरम्लादयः पृथक् । यानि पञ्चदशैतानि द्रव्याणि द्विरसानि तु ॥ पृथगम्लादियुक्तस्य योगः शेषैः पृथग्भवेत् । मधुरस्य तथाम्लस्य लवणस्य कटोस्तथा ॥ त्रिरसानि यथासङ्ख्यं द्रव्याण्युक्तानि विंशति । वक्ष्यन्ते तु चतुष्केण द्रव्याणि दश पञ्च च ॥ स्वाद्बम्लौ सहितौ योगं लवणाद्यैः पृथग् गतौ योगैः शेषं पृथग्यातश्चतुष्कं रससङ्ख्यया ॥ सहितौ स्वादुलवणौ तद्वत् कट्वादिभिः पृथक् । युक्तौ शेषैः पृथग् योगं यातः स्वादूषणौ तथा ॥ कट्वाद्यैरम्ललवणौ संयुक्तौ सहितौ पृथक् । यातः शेषैः पृथग्योगं शेषैरम्लकटू तथा ॥ युज्येते तु कषायेण सतिक्तौ लवणोषणौ । षट् तु पञ्च रसान्याहुरेकैकस्यापवर्ज्जनात् ॥ षट् चैवैकरसानि स्युरेकं षड्रसमेव तु । इति त्रिषष्टिर्द्रव्याणां निर्द्दिष्टा रससङ्ख्यया ॥ त्रिषष्टिः स्यात्त्वसङ्खेया रसानुरसकल्पनात् । रसास्तरतमाभ्यस्ताः सङ्ख्यामतिपतन्ति हि ॥ संयोगाः सप्तपञ्चाशत् कल्पना तु त्रिषष्टिधा । रसानां तत्र योग्यत्वात् कल्पिता रसचिन्तकैः ॥ क्वचिदेको रसः कल्प्यः संयुक्ताश्च रसाः क्वचित् । दोषौषधादीन् सञ्चिन्त्य भिषजा सिद्धि- मिच्छता ॥” परञ्चातः प्रवक्ष्यन्ते रसानां षड्विभक्तयः । षट्पञ्चभूतप्रभवाःसङ्ख्याताश्च यथा रसाः ॥” “सौम्याः खल्वापोऽन्तरिक्षप्रभवाः प्रकृति शीता लघुश्च अव्यक्तरसाश्च तास्त्वन्तरिक्षाद्भ्रश्य- मानाभ्रष्टाश्च पञ्च महाभूतगुणसमन्विता जङ्गमस्थावराणां भूतानां मूर्त्तीरभिप्रीणयन्ति यासु मूर्त्तिषु षडभिमूर्च्छन्ति रसाः । तेषां षण्णां रसानां सोमगुणातिरेकान्मधुरो रसः पृथिव्यग्निभूयिष्ठत्वादम्लः सलिलाग्नि- भूयिष्ठत्वाल्लवणो वाय्वग्निभूयिष्ठत्वात् कटुको वाय्वाकाशातिरेकात्तिक्तः पवनपृथिव्यतिरेकात् कषायः । एवमेषां रसानां षट्त्वमुत्पन्नम् ॥” इति च चरके सूत्रस्थाने २६ आध्यायः ॥ तथाच । “दोषाणां पञ्चदशधा प्रसरोऽभिहितस्तु यः । त्रिषष्ट्या रसभेदानां तत्प्रयोजनमुच्यते ॥ अविदग्धा विदग्धाश्च भिद्यन्ते ते त्रिषष्टिधा । रसभेदत्रिषष्टिस्तु वीक्ष्य वीक्ष्यावचारयेत् ॥ एकैकेनानुगमनं भागशो यदुदीरितम् । दोषाणां तत्र मतिमान् त्रिषष्टिन्तु प्रयोजयेत् ॥ यथाक्रमं प्रवृत्तानां द्विकेषु मधुरो रसः । पञ्चानुक्रमते योगानम्लश्चतुर एव च ॥ त्रींश्चानुगच्छति रसो लवणः कटुको द्वयम् । तिक्तः कषायमन्वेति ते द्विक दश पञ्च च ॥ तद्यथा । मधुराम्लः । मधुरलवणः । मधुर- तिक्तः । मधुरकटुकः । मधुरकषायः । एते पञ्चानुक्रान्ता मधुरेण ॥ अम्ललवणः । अम्ल-

कटुकः । अम्लतिक्तः । अम्लकषायः । एते चत्वारोऽनुक्रान्ता अम्लेन ॥ लवणकटुकः । लवणतिक्तः । लवणकषायः । एते त्रयोऽनु- क्रान्ता लवणेन ॥ कटुतिक्तः । कटुकषायः । द्बावेतावनुक्रान्तौ कटुकेन ॥ तिक्तकषाय एक एवानुक्रान्तस्तिक्तेन । एते पञ्चदशद्विकसंयोगा व्याख्यातास्त्रिकं वक्ष्यामः ॥ आदौ प्रयुज्यमानस्तु मधुरो दश गच्छति । षडम्लो लवणस्तस्मादर्द्धन्त्वेकं रसः कटुः ॥ मधुराम्ललवणः । मधुराम्लकटुकः । मधुराम्ल- तिक्तः । मधुराम्लकषायः । मधुरलवणकटुकः । मधुरलवणतिक्तः । मधुरलवणकषायः । मधुर- कटुकतिक्तः । मधुरकटुकषायः । मधुरतिक्त- कषायः । एवमेषां त्रिकसंयोगानां दशानामादौ मधुरः प्रयुज्यते । अम्ललवणकटुकः । अम्ल- लवणतिक्तः । अम्ललवणकषायः । अम्लकटु- कषायः । अम्लकटुकतिक्तः । अम्लतिक्तकषायः । एवमेषां षण्णामादावम्लः प्रयुज्यते । लवणकटु- तिक्तः । लवणकटुकषायः । लवणतिक्तकषायः । एवमेषां त्रयाणामादौ लवणः प्रयुज्यते ॥ कटु- तिक्तकषायः । एवमेकस्यादौ कटुकः प्रयुज्यते ॥ एवमेति त्रिकसंयोगविंशतिर्व्याख्याताः ॥ चतु- ष्कान् वक्ष्यामः । चतुष्करससंयोगान्मधुरो दश गच्छति । चतुरोऽम्लस्तु गच्छेच्च लवणस्त्वेकमेव तु ॥ मधुराम्ललवणकटुकः । मधुराम्ललवणतिक्तः । मधुराम्ललवणकषायः । मधुराम्लकटुकतिक्तः । मधुराम्लकटुककषायः । मधुरलवणतिक्तकटुकः । मधुराम्लतिक्तकषायः । मधुरलवणकटुतिक्तः । मधुरलवणकटुकषायः । मधुरलवणतिक्तकषायः । एवमेषां दशानामादौ मधुरः प्रयुज्यते ॥ अम्ललवणकटुकतिक्तः । अम्ललवणकटुकषायः । अम्ललवणतिक्तकषायः । अम्लकटुतिक्तकषायः । एवमेषां चतुर्णामम्लः ॥ लवणकटुतिक्तकषायः । एवमेकस्यादौ लवणः । एवमेते चतुष्करससंयोगाः पञ्चदशकीर्त्तिताः ॥ पञ्चकान् वक्ष्यामः । पञ्चकान् पञ्चमधुर एकमम्लस्तु गच्छति । मधुराम्ललवणकटुतिक्तः । मधुराम्ललवणकटु- कषायः । मधुराम्ललवणतिक्तकषायः । मधु- राम्लकटुतिक्तकषायः । मधुरलवणकटुतिक्त- कषायः । एवमेषां पञ्चानां पञ्चकरससंयोगाना- मादौ मधुरः प्रयुज्यते ॥ अम्ललवणकटुतिक्त- कषायः । एवमेकस्यादावम्लः प्रयुज्यते । एवमेते षट्पञ्चकसंयोगा व्याख्याताः ॥ षट्कमेकं वक्ष्यामः । एकस्तुषट्कसंयोगः मधुराम्ललवण- कटुकतिक्तकषायः । एवमयमेकषट्संयोगः ॥ एकैकश्च षड्रसा भवन्ति । मधुरोऽम्लो लवणः कटुकस्तिक्तः कषाय इति । भवति चात्र । एषा त्रिषष्टिर्व्याख्याता रसानां रसचिन्तकैः । दोषभेदे त्रिषष्टिस्तु प्रयोक्तव्या विचक्षणैः ॥” इत्युत्तरतन्त्रे सुश्रुतेन त्रिषष्टितमेऽध्याय उक्तः ॥ “रसास्तु प्रधानं कस्मादागमादागमो हि शास्त्र-

पृष्ठ ४/१००

मुच्यते शास्त्रे हि रसा अधिकृता यथा रसायत्त आहार इति तस्मिंश्च प्राणाः । उपदेशा- च्चोपदिश्यन्ते हि रसाः । यथा मधुराम्ललवणा वातं शमयन्ति । अनुमानाच्च रसेन ह्मनुमीयते द्रव्यं यथा मधुरमिति । ऋषिवचनाच्च ऋषि- वचनं वेदो यथा किञ्चिदिज्यार्थं मधुरमा- हरेदिति । तस्माद्रसाः प्रधानं रसेषु गुणसंज्ञा ।” इति च सुश्रुते सूत्रस्थाने ४० अध्याये ॥ यथा च, वाग्भटे १० अध्याये । “क्ष्माम्भोऽग्निः क्ष्माम्बुतेजः खवायुग्न्यनिल- गोऽनिलैः । द्वयोल्वणैः क्रमाद्भूतैर्म्मघुरादिरसोद्भवः ॥ तेषां विद्याद्रसं स्वादुं यो वक्त्रमनुलिम्पति । आस्वाद्य मानो देहस्य ह्लादनोऽक्षप्रसादनः ॥ प्रियः पिपिलिकादीनां अम्लः क्षालयते सुखम् । हर्षणो रोमदन्तानामक्षिभ्रुवनिकोचनः ॥ लवणः स्यन्दयत्यास्यं कपोलगलदाहकृत् । तिक्तो विशदयत्यास्यं रसनं प्रतिहन्ति च । उद्बेजयति जिह्वाग्रं कुर्व्वंश्चिमिचिमां कटुः ॥ स्रावयत्यक्षिनासास्यं कपोलौ दहतीव च । कषायो जडयेज्जिह्वां कण्ठस्रोतो विबन्धकृत् ॥ रसानामिति रूपाणि कर्म्माणि मधुरो रसः । आजन्मसात्म्यात् कुरुते धातूनां प्रबलं बलम् ॥ बालवृद्धक्षतक्षीणवर्णकेशेन्द्रियौजसम् । प्रशस्तो बृंहणः कण्ठ्यः स्तन्यसन्धानकृद्गुरुः ॥ आयुष्यो जीवनः स्निग्धः पित्तानिलविषापहः । कुरुतेऽत्युपयोगेन सम्मेदः कफजान् गदान् ॥ स्थौल्वाग्निसादसन्न्यासमेहगण्डार्व्वुदादिकान् ॥ अम्लोऽग्निदीप्तिकृत्स्निग्धो हृद्यः पाचनरोचनः । उष्णवीर्य्यो हिमस्पर्शः प्रीणनः क्लेदनो लघुः ॥ करोति कफपित्तास्रं मूढवातानुलोमनम् । सोऽत्यभ्यस्त स्तनोः कुर्य्याच्छैथिल्यं तिमिरं भ्रमम् ॥ कण्डूपाण्डुत्ववीसर्पशोकविस्फोटतृड्ज्वरान् ॥ लवणः स्तम्भसंघातबन्धविध्मापनोऽग्निकृत् । स्नेहनः स्वेदनस्तीक्ष्णो रोचनश्छेदभेदकृत् ॥ सोऽतियुक्तोऽस्रपवनं खलतिं पलितं बलिम् । तृटकुष्ठविषवीसर्पान् जनयेत् क्षपयेद्बलम् ॥ तिक्तः स्वयमरोचिष्णुररुचिं कृमितृट्विषम् । कुष्ठमूर्च्छाज्वरोत्क्लेशदाहपित्तकफान् जयेत् ॥ क्लेदमेदो वसामज्जशकृम्मूत्रोपशोषणः । लघुर्मेध्यो हिमो रूक्षः स्तन्यकण्ठविशोधनः ॥ धातुक्षयानिलव्याधीनतियोगात् करोति सः ॥ कटुर्गलामयोदर्द्दकुष्ठालसकशोफजित् । व्रणावसादनस्नेह मेदः क्लेदोपशोषणः ॥ छिनत्ति बन्धान् स्रोतांसि विवृणोति कफापहः । कुरुते सोऽतियोगेन तृष्णां शुक्रबलक्षयम् ॥ मूर्च्छ्रामाकुञ्चनं कम्पं कटिपृष्ठादिषु व्यथाम् । कषायः पित्तकफहा गुरुरस्रविशोधनः । पीडनो रोपणः शीतः क्लेदमेदोविशोषणः ॥ आमसं स्तम्भनो ग्राही रूक्षोऽतित्वक्प्रसादनः । करोति शीलितः सोऽतिविष्टम्भाघ्मानहृद्रुजः ॥ तृट्कार्श्यपौरुषभ्रंशस्रोतोरोधमलग्रहान् ॥

घृतहेमगुडाक्षोडमोचचोचपरूषकम् । अभीरुवीरापनसराजादनबलात्रयम् ॥ मेदे चतस्रः पर्णिन्यो जीवन्ती जीवकर्षभौ । मधूकं मधुकं बिम्बी विदारी श्रावणीयुगम् ॥ क्षीरशुक्ला तुगाक्षीरी क्षीरिण्यौ काश्मरी सहे । क्षीरेक्षुगोक्षुरक्षौद्रद्राक्षादिर्मधुरो गणः ॥ अम्लो धात्रीफलाम्लीकामातुलुङ्गाम्लवेतसम् । दाडिमं रजतं तक्रं चुक्रं पालेवतं दधि । आम्रमाम्रातकं भव्यं कपित्थं करमर्द्दकम् ॥ वरं सौवर्चलं कृष्णं विडं सामूद्रमौद्भिदम् ॥ रोमकं पांसुजं शीसं क्षारश्च लवणो गणः । तिक्तः पटोली त्रायन्ती बालकोशीरचन्द- नम् । भूनिम्बनिम्बकटुकातगरागुरुवत्सकम् ॥ नक्तमालद्विरजनीमुस्तमूर्वाटरूषकम् । पाठापामार्गकांस्यायोगुडूचीधन्वयासकम् । पञ्चमूलं महद्ब्याघ्र्यौ विशालातिविषा वचा ॥ कटुको हिङ्गुमरिचकृमिजित्पञ्चकोलकम् । कुठेराद्या हरितकाः पित्तं मूत्रमरुष्करम् ॥ वर्गः कषायः पथ्याक्षं शिरीषः खदिरो मधु । कदम्बोडुम्बरं मुक्ताप्रबालाञ्जनगैरिकम् । बालं कपित्थं खर्जूरं विसपद्मोत्पलादि च ॥ मधुरं श्लेष्मलं प्रायो जीर्णाच्छालियवादृते । मुद्गाद्गोधूमतः क्षौद्रात्सिताया जाङ्गला- मिषात् ॥ प्रायोऽम्लं पित्तजननं दाडिमामलकादृते । अपथ्यं लवणं प्रायश्चक्षुषोऽन्यत्र सैन्धवात् ॥ तिक्तं कटु च भूयिष्ठमबृष्यं वातकोपनम् । ऋतेऽमृतापटोलीम्यां शुण्ठीकृष्णारसोनतः ॥ कषायं प्रायशः शीतं स्तम्भनं चाभयामृते ॥ रसा कट्वम्ललवणा वीर्येणोष्णा यथोत्तरम् । तिक्तः कषायो मधुरस्तद्वदेव च शीतलः ॥ तिक्तः कटुः कषायश्च रूक्षा बद्धमलास्तथा ॥ पट्वम्लमधुराः स्निग्धाः सृष्टविण्मूत्रमारुता ॥ पटोः कषायस्तस्माच्च मधुरः परमं गुरुः ॥ लघुरम्लः कटुस्तस्मात्तस्मादपि च तिक्तकः । संयोगाः सप्तपञ्चाशत्कल्पना तु त्रिषष्टिधा । रसानां यौगिकत्वेन यथास्थूलं विभज्यत ॥ एकैकहीनांस्तान् पञ्च पञ्च यान्ति रसा द्बिके । त्रिके स्वादुर्दशाम्लः षट् त्रीन् पटुस्तिक्त एक- कम् ॥ चतुष्केषु दश स्वादुश्चतुरोऽम्लः पटुः सकृत् । पञ्चकेष्वेकमेवाम्लो मधुरः पञ्च सेवते । द्रव्यमेकं षडास्वादमसंयुक्ताश्च षड्रसाः ॥ षट्पञ्चकाः षट् च पृथग्रसाः स्यु- श्चतुर्द्विकौ पञ्चदशप्रकारौ । भेदास्त्रिकाविंशतिरेकमेकं द्रव्यं षडास्वादमिति त्रिषष्टिः ॥ ते रसानुरसतो रसभेदा- स्तारतम्यपरिकल्पनया च । सम्भवन्ति गणनां समतीता । दोषभेषजवशादुपयोज्याः ॥”

अथ षड्रसगुणाः । “मधुरः प्रीणनो बल्यो वृंहणोऽनिलपित्तहा । रसायणो गुरुः स्निग्धश्चक्षुष्यः शीतलश्च सः ॥ आयुःकृद्ब्रणहा रुच्यः कण्ठ्योदावर्त्तनाशकः । अम्लो रुचिकरो हृद्यः प्रीणनो वह्निवर्द्धनः ॥ वातहा रसनोद्बेगी स्निग्धोष्णो रक्तमांसदः । क्लेदनस्तर्पणः पक्ता लघुव्यापी कटुश्च यः ॥ लवणः क्लेदनस्तीक्ष्णः पाचनोद्दीपनो रसः । स्निग्धो रुचिकरः स्यन्दी दृष्टिशुक्लकरोऽगुरुः ॥ कटुर्ज्जिह्वास्यनासाक्षिरोचनो रुचिराङ्गकृत् । उष्णस्तीक्ष्णो लघुः कण्डूकृमिशुक्रकफापहः ॥ लघुः शोषी पक्तिकरः श्लेष्माकर्षणकः पटुः । तिक्तः पित्तकफछेदी विषकुष्ठज्वरापहः ॥ दीपनः पाचनो रूक्षः कण्डूकृमिहरो लघुः । कषायः शोषकः स्तम्भी व्रणग्लानार्त्तिनाशनः ॥ कफशोणितपित्तघ्नो रूक्षः शीतो लघुस्तथा । शीतलः पित्तहा बल्यः कफवातहरो गुरुः ॥ उष्णं पित्तकरो वीर्य्यो वातश्लेष्महरो लघुः । शीतं वीर्य्येण यद्द्रव्यं मधुरं रसपाकयोः ॥ तयोरम्लं कटुष्णञ्च यच्चोष्णं कटुकं तयोः । कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः ॥ अम्लोष्णं पच्यते स्वादु मधुरं लवणं तथा । कटुर्व्विपाके शुक्रघ्नो बद्धविड्वातलो लघुः ॥ स्वादुर्गुरुः सृष्टमलो विपाके कफशुक्रलः । पाकेऽम्लः सृष्टविम्मूत्रपित्तकृच्छुक्रकृल्लघुः ॥” गारुडे ॥ “कटुतिक्तकषायाश्च कोपयन्ति समीरणम् । कट्वम्ललवणाः पित्तं स्वाद्बम्ललवणाः कफम् ॥ अतएव विपर्य्यस्ताः समायैषां प्रयोजिताः । चक्षुष्यो मधुरो ज्ञेयो रसो धातुविवर्द्धनः ॥ स्थौल्यालस्यविषघ्नश्च कटूद्दीपन पाचनः ॥” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥) न्यायमते तु । “रसस्तु रसनाग्राह्यो मधुरादिरनेकधा । सहकारी रसज्ञाया नित्यत्वादि च पूर्ब्बवत् ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ “रसस्त्विति । सहकारीति रासनज्ञाने रस- कारणमित्यर्थः । पूर्ब्बवदिति जलपरमाणो रसो नित्यः अन्यः सर्व्वोऽपि रसोऽनित्य इत्यर्थः ।” इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ * ॥ शरीरस्थधातु- विशेषः । तत्पर्य्यायः । रसिका २ स्वेदमाता ३ वपुःस्रवः ४ चर्म्माम्भः ५ चर्म्मसारः ६ रक्त- सारः ७ अस्रमातृका ८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ आहारसम्भवः ९ तेजःसम्भवः १० अग्नि- सम्भवः ११ षड्रसासवः १२ आत्रेयः १३ असृक्करः १४ धातुघनः १५ मूलमहापरः १६ इति हेमचन्द्रः ॥ तस्य निरुक्तिर्यथा, -- “यत् पार्थो रसधातुर्यस्ततोऽभवदयं रसः । सदैव सकलं देहं रसतीति रसः स्मृतः ॥” तस्य स्वरूपमाह । “सम्यक्पक्कस्य भुक्तस्य सारो निगदितो रसः । स तु द्रवः सितः शीतःखादुः स्निग्धश्चलो भवेत् ॥”

पृष्ठ ४/१०१

सारः । यथा, गुडमधूकपुष्पवकुलत्वग्वदरी- मूलादिभवः सारो मदिरा । तस्य स्थानमाह । “सर्व्वदेहचरस्यापि रसस्य हृदयं स्थलम् । समानमरुता पूर्ब्बं यदयं हृदये धृतः ॥” तस्य कर्म्माण्याह । “आरुह्य धमनीर्गत्वा धातून् सर्व्वानयं रसः । पुष्णाति तदनु स्वीयैर्व्याप्नोति च तनुं गुणैः ॥” गुणैः शीतस्निग्धपोषकत्वैः । “मन्दवह्निविदग्धस्तु कटुर्व्वाम्लो भवेद्रसः । स कुर्य्याद्बहुलान् रोगान् विषकृत्यं करोत्यपि ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथा च । “तत्र पाञ्चभौतिकस्य चतुर्व्विधस्य षड्रसस्य द्विविधवीर्य्यस्याष्टविधवीर्य्यस्य वानेक- गुणस्योपयुक्तस्याहारस्य सम्यक् परिणतस्य यस्तेजोभूतः सारः परमसूक्ष्मः स रस इत्युच्यते । तस्य च हृदयं स्थानं स हृदयाच्चतुर्व्विंशतिं धमनीरनुप्रविश्योर्द्ध्वगा दश दश चाधोगामिनी- श्चतस्रस्तिर्य्यग्गाः कृत्स्नं शरीरमहरहस्तर्पयति वर्द्धयति धारयति यापयति जीवयति चादृष्ट- हेतुकेन कर्म्मणा । तस्य शरीरमनुधावतोऽनु- मानाद् गतिरुपलक्षयितव्या क्षयवृद्धिवैकृतैः । तस्मिन् सर्व्वशरीरावयवदोषधातुमलाशयानु- सारिणि रसे जिज्ञासा किमयं सौम्यस्तैजस इति । अत्रोच्यते स खलु द्रवानुसारी स्नेहन- जीवनतर्पणधारनादिभिर्विशेषैः सौम्य इत्यव- गम्यते ।” इति च सुश्रुते सूत्रस्थाने चतुर्द्दशे- ऽध्याये ॥ * ॥) शृङ्गारादिदशविधस्थायी भावः । शृङ्गारादयो- ऽष्टौ रसशब्दवाच्याः । रस्यन्ते आस्वाद्यन्ते रसाः रसत् क त्वास्वादे घञ् । तथा हि । विभावैरनुभावैश्च व्यक्तो वा व्यभिचारिभिः । आस्वाद्यत्वात् प्रधानत्वात् स्थायी भावो रसो भेवेदिति ॥ रत्युत्साहशोक-विस्मयहासभयजुगुप्साक्रोधाः क्रमादेते स्युः स्थायिनः । यदुक्तम् । “रतिर्हासश्च शोकश्च क्रोधोत्साहौ भयं तथा । जुगुप्सा विस्मयश्चेति स्थायिभाभाः क्रमादमी ॥ समये यः समुद्भूतः स्वान्ते यश्चावतिष्ठते । भावः स्थायी स विज्ञेयो व्यभिचारी ततोऽन्यथा । निर्व्वेदग्लानिशङ्काद्या व्यभिचारिण ईरिताः ॥” स्थायिनः कारणं विभावः स चावलम्बनोद्दीप- नत्वेन द्विविधः । यथा रतेरवलम्बनकारणं पुंसो युवती युवत्याश्च पुमान् । उद्दीपनकारणं स्रक्- चन्दनादि । एवं सर्व्वत्रोन्नेयम् । रतिप्रमोदा- त्मको भावः स च युवभिरुत्पादितः शृङ्गारः । यदाह । “पुंसःस्त्रियां स्त्रियाःपुंसि संयोगं प्रति या स्पृहा । स शृङ्गार इति ख्यातो रतिक्रीडादिकारणम् ॥ दानधर्म्मयुद्धेषु जीवानपेक्षोत्साहकारी रसो वीरः । शोकस्थायिभावः करुणः । असम्भावित- मर्त्यान्तरीक्षगमनादिजोऽद्भुतः । कौतुकोद्भवो हासः । क्रुध्यद्राक्षसादिभयजन्यो भयानकः ।

घृणाकरपूयरसादिजो वीभत्सः । सर्व्वाभि- भाविता रौद्रः । यथा, रावणचरितादि । शान्तोऽपि रसोऽस्ति । “शृङ्गारवीरवीभत्सरौद्रहास्यभयानकाः । करुणाद्भुतशान्ताश्च नव नाट्या रसाः स्मृताः ॥” इति रत्नकोषः ॥ एवं वत्सलोऽपि रसोऽस्ति । “शृङ्गारवीरकरुणाद्भुतहास्यभयानकाः । वीभत्सरौद्रौ वात्सल्यं शान्तश्चेति रसा दश ॥” इति नामनिधानम् ॥ वत्सलः पुत्त्रादिस्नेहात् स्वारतिभेद एव । शान्तस्त्वलौकिकत्वान्नोक्तः । इति मुकुटः ॥ चशब्दात् शान्तवत्सलावपि संगृहीताविति केचित् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ * ॥ अपि च । तत्र शृङ्गारादिसर्व्वरसकदम्बमूर्त्तिर्भगवान् तत्तदभिप्रायानुसारेण बभौ न साकल्येन सर्व्वे- षामित्याह । मल्लानामिति । मल्लादीनां दशानां द्रष्टॄणां अशन्यादिरूपेण दशधा विदितः सन् साग्रजो रङ्गं गतः इत्यन्वयः । मल्लादिषु अभिव्यक्ता रसाः क्रमेण श्लोकेन निवघ्यन्ते । “रौद्रोऽद्भुतश्च शृङ्गारो हास्यवीरौ दया तथा । भयानकश्च वीभत्सः शान्तः सप्रेमभक्तिकः ॥” अविदुषां विराट् विकलः अपर्य्याप्तो जड इति यावत् । अनेन वीभत्स उक्तः । विकलत्वञ्च क्व वज्रसारसर्व्वाङ्गावित्यादिना वक्ष्यति । इति श्रीमद्भागवते १० स्कन्धे ४३ अध्याये १५ श्लोक- टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ * ॥ (तथा च । “रसे सारश्चमत्कारः सर्व्वत्राप्यनुभूयते ॥ तच्चमत्कारसारत्वे सर्व्वत्राप्यद्भुतो रसः । तस्मादद्भतमेवाह कृती नारायणो रसम् ॥” इति साहित्यदर्पणे धर्म्मदत्तः ॥ रसः कथ्यते । “विभावेनानुभावेन व्यक्तः सञ्चारिणा तथा । रसतामेति रत्यादिः स्थायी भावः सचेतसाम् ॥” अस्य स्वरूपकथनगर्भ आस्वादप्रकारः कथ्यते । “सत्त्वोद्रेकादखण्डस्वप्रकाशानन्दचिन्मयः । वेद्यान्तरस्पर्शशून्यो ब्रह्मास्वादसहोदरः ॥ लोकोत्तरचमत्कारप्राणः कैश्चित् प्रमातृभिः । स्वाकारवदभिन्नत्वे नायमास्वाद्यते रसः । रजस्तमोभ्यामस्पृष्टं मनः सत्त्वमिहोच्यते ॥” इति साहित्यदर्पणे विश्वनाथः ॥ ३ ॥ “शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः । वीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाठ्ये रसाः स्मृताः ॥” शृङ्गारस्य यथा, -- “शृङ्गं हि मन्मथोद्भेदस्तदागमनहेतुकः । उत्तमप्रकृतिप्रायो रसः शृङ्गार इष्यते ॥ परोढां वर्ज्जयित्वा तु वेश्याञ्चाननुरागिणीम् । आलम्बनं नायिकाः स्युर्द्दक्षिणाद्याश्च नायकाः ॥ चन्द्रचन्दनरोलम्बरुताद्युद्दीपनं मतम् । भ्रूविक्षेपकटाक्षादिरनुभावः प्रकीर्त्तितः ॥

त्वक्त्वौग्र्यमरणालस्यजुगुप्सा व्यभिचारिणः । स्थायी भावो रतिः श्यामवर्णोऽयं विष्णुदैवतः ॥” यथा, -- “शूण्यं वासगृहं विलोक्य शयनादुत्थाय किञ्चि- च्छनैः निद्राव्याजमुपागतस्य सुचिरं निर्व्वर्ण्य पत्यु- र्म्मुखम् । विश्रब्धं परिचुम्ब्य जातपुलकामालोक्य गण्ड- स्थलीं लज्जानम्रमुखी प्रियेण हसता बाला चिरं चुम्बिता ॥” हास्यस्य । “विकृताकारवाग्वेशचेष्टादेः कुहकाद्भवेत् । हासो हास्यस्थायिभावः श्वेतः प्रमथदैवतः ॥ विकृताकारवाक्चेष्टं यदालोक्य हसेन्नरः । तदत्रालम्बनं प्राहुस्तच्चेष्टोद्दीपनं मतम् ॥ अनुभावोऽक्षिसङ्कोचवचनस्मेरतादयः । निद्रालस्यावहित्थाद्या अत्र स्युर्व्यभिचारिणः ॥ ज्येष्ठानां स्मितहसिते मध्यानां विहसिता- वहसिते च । नीचानामपहसितं तथातिहसितञ्च षड्भेदाः ॥ ईषद्विकासिनयनं स्मितं स्यात् स्पन्दिताधरम् । किञ्चिल्लख्यद्विजं तत्र हसितं कथितं बुधैः ॥ मधुरस्वरं विहसितं सांसशिरःकम्पनमव- हसितम् । अपहसितं सास्राक्षं विक्षिप्ताङ्गं भवत्यति- हसितम् ॥” यथा, -- “आकुञ्च्य पाणिमशुचिं मम मूर्द्ध्नि वेश्या मन्त्राम्भसां प्रतिपदं पृषतैः पवित्रे । तारस्वरं प्रथितथूत्कमदात् प्रहारं हाहा हतोऽहमिति रोदिति विष्णुशर्म्मा ॥” करुणस्य । “इष्टनाशादनिष्टाप्तेः करुणाख्यो रसो भवेत् । धीरैः कपोतवर्णोऽयं कथितो यमदैवतः ॥ शोकोऽत्र स्थायिभावः स्याच्छोच्यमालम्बनं मतम् । तस्य दाहादिकावस्था भवेदुद्दीपनं पुनः । अनुभावा दैवनिन्दा भूपातक्रन्दनादयः ॥ वैवर्णोच्छासनिश्वासस्तम्भप्रलपनानि च । निर्व्वेदमोहापस्मारव्याधिग्लानिस्मृतिश्रमाः ॥ विषादजडतोन्मादचिन्ताद्या व्यभिचारिणः ॥” यथा, -- “विपिने क्व जटानिबन्धनं तव चेदं क्व मनोहरं वपुः । अनयोर्घटनाविधेः स्फुटं ननु खड्गेन शिरीषकर्त्तनम् ॥” रौद्रस्य । “रौद्रः क्रोधः स्थायिभावो रक्तो रुद्राधिदैवतः । आलम्बनमरिस्तत्र तच्चेष्टोद्दीपनं मतम् ॥ मुष्टिप्रहारपतनविकृतच्छेदावदारणैश्चैव । संग्रामसंभ्रमाद्यैरस्योद्दीप्तिर्भवेत् प्रौढा ॥

पृष्ठ ४/१०२

भ्रूविभङ्गोष्ठनिर्द्दिंशबाहुस्फोटनतर्ज्जनम् । आत्मावदानकथनमायुधोत्क्षेपणानि च ॥ अनुभावास्तथाक्षेपक्रूरसन्दर्शनादयः । उग्रतावेगरोमाञ्च स्वेदवेपथवो मदः ॥ मोहामर्षादयश्चात्र भावाः स्युर्व्व्यभिचारिणः ॥” यथा, -- “कृतमनुमतं दृष्टं वा यैरिदं गुरु पातकं मनुजपशुभिर्निर्म्मर्य्यादैर्भवद्भिरुदायुधैः । नरकरिपुना सार्द्धं तेषां सभीमकिरीटिना- मयमहमसृङ्मेदोमांसैः करोमि दिशां वलिम् ॥” वीरस्य । “उत्तमप्रकृतिर्व्वीर उत्साहस्तायिभावकः महेन्द्रदैवतो हेमवर्णोऽयं समुदाहृतः ॥ आलम्बनविभावाश्च विजेतव्यादयो मताः । विजेतव्यादिचेष्ठाद्यास्तत्रोद्दीपनरूपिणः ॥ अनुभावास्तु तत्र स्युः सहायान्वेषणादयः । सञ्चारिणस्तु घृतिमतिगर्व्वस्मृतितर्करोमाञ्चाः ॥ स च दानधर्म्मयुद्धैर्दयया च समन्वितश्चतुर्द्धा स्यात् ॥” यथा, -- “क्षुद्राः सन्त्रासमेते विजहित हरयः ! क्षुण्ण- शक्रेभकुम्भा युष्मद्देहेषु लज्जां दधति परममी सायका निष्प- तन्तः । सौमित्रे ! तिष्ठ पात्रं त्वमसि नहि रुषां नन्वहं मेघनादः किञ्चिद् भ्रूभङ्गलीलानियमितजलधिं राम- मन्वेषयामि ॥” भयानकस्य । “भयानको भयस्थायिभावः कालाधिदैवतः । स्त्रीनीचप्रकृतिः कृष्णो मतस्तत्वविशारदैः ॥ यस्मादुत्पद्यते भीतिस्तदत्रालम्बनं मतम् । चेष्टा वोरतरा तस्य तदत्रोद्दीपनं पुनः ॥ अनुभावोऽत्र वैवर्ण्यगद्गदस्वरभाषणम् । पुलकस्वेदरोमाञ्चकम्पदिक्प्रेक्षणादयः ॥ जुगुप्सावेगसम्मोहसन्त्रासग्लानिदीनताः । शङ्कापस्मारसम्भ्रान्तिमृत्व्याद्या व्यभि- चारिणः ॥” यथा, -- “ग्रीवाभङ्गाभिरामं मुहुरनुपतति स्यन्दने दत्तदृष्टिः पश्चार्द्धेन प्रविष्टः शरपतनभयाद्भूयसा पूर्ब्ब- कायम् । शष्पैरर्द्धावलीढैः श्रमविवृतमुखभ्रंसिभिः कीर्णवर्त्मा पश्योदग्रप्लुतत्वाद्वियति बहुतरं स्तोकमुर्व्व्यां प्रयाति ॥” वीभत्सस्य । “जुगुप्सा स्थायिभावस्तु वीभत्सः कथ्यते रसः । नीलवर्णो महाकालदेवतोऽयमुदाहृतः ॥ दुर्गन्धमांसपिशितमेदांस्यालम्बनं मतम् ।

तत्रैव कृमिपातादिरुद्दीपनमुदाहृतम् ॥ निष्ठीवनास्यवलननेत्रसङ्कोचनादयः । अनुभावास्तत्र मतास्तत्र स्युर्व्व्यभिचारिणः ॥ मोहोऽपस्मार आवेगो व्याधिश्च मरणादयः ॥” यथा, -- “उत्कृत्योत्कृत्यकृत्तिं प्रथममथ पृथूत्सेध- भूयांसि मांसा- न्यंशस्फिक् पृष्ठपिण्डाद्यवयवसुलभान्युग्रपूतीनि जग्ध्वा । अन्तःपर्य्यस्तनेत्रः प्रकटितदशनः प्रेतरङ्कः करङ्का- दङ्कस्थादस्थिसंस्थं स्थपुटगतमपि क्रव्यमव्य- ग्रमत्ति ॥” अद्भुतस्य । “अद्भुतो विस्मयस्थायिभावो गन्धर्व्वदैवतः । पीतवर्णो वस्तु लोकातिगमालम्बनं मतम् ॥ गुणानां तस्य महिमा भवेदुद्दीपनं पुनः । स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चगद्गदस्वरसंभ्रमाः ॥ तथा नेत्रविकासाद्या अनुभावाः प्रकीर्त्तिताः । वितर्कावेगसम्भ्रान्तिहर्षाद्या व्यभिचारिणः ॥” यथा, “चित्रं महानेष वतावतारः क्व कातिरेषाभिनवैव भङ्गिः । लोकोत्तरं धैर्य्यमहो प्रभावः काप्याकृतिर्नूतन एष सर्गः ॥” शान्तस्य । “निर्व्वेदस्थायिभावोऽस्ति शान्तोऽपि नवमो रसः ॥” तथा च । “शान्तः शमस्थायिमाव उत्तमप्रकृतिर्म्मतः । कुन्देन्दुसुन्दरच्छायः श्रीनारायणदैवतः ॥ अनित्यत्वादिनाशेषवस्तुनिःसारता तु या । परमात्मस्वरूपं वा तस्यालम्बनमिष्यते ॥ पुण्याश्रमहरिक्षेत्रतीर्थरम्यवनादयः । महापुरुषसङ्गाद्यास्तस्योद्दीपनरूपिणः ॥ रोमाञ्चाद्याश्चानुभावास्तथास्युर्व्यभिचारिणः । निर्व्वेदहर्षस्मरणमतिभूतदयादयः ॥” यथा, -- “अहौ वा हारे वा कुसुमशयने वा दृषदि वा मणौ वा लोष्ट्रे वा बलवति रिपौ वा सुहृदि वा । तृणे वा स्त्रैणे वा मम समदृशो यान्ति दिवसाः क्वचित् पुण्येऽरण्ये शिवशिवशिवेति प्रलपतः ॥” इति काव्यप्रकाशसाहित्यदर्पणे ॥ विशेषविस्तृ- तिस्तु साहित्यदर्पणे तृतीयपरिच्छेदे द्रष्टव्या ॥ तन्त्रशास्त्रेऽपि साधकानामुपासनासौकर्य्यार्थं रसास्वादः रसप्रकारश्च कथ्यते । यथा, -- भैरव उवाच । “क्रियाकाण्डप्रकथने तन्त्रं बहुतरं भवेत् । किञ्चिल्लक्षणमेतेषां संक्षेपात् कथयामि ते ॥ काव्यशास्त्रेनव रसा योगे चाष्टौ रसाः स्मृताः ॥ अष्टादशप्रकारा हि विद्यायाः परिकीर्त्तिताः । भक्तियोगे नव रसा ऋतवो विषये स्मृताः ॥

रञ्चमाद्या रसा देवि ! पञ्चपञ्चाशतः स्मृताः । भेदं रसानां वक्ष्यामि शृणुष्वावहिता प्रिये ॥ शृङ्गारवीरकरुणहास्योद्भुतभयानकाः । वीभत्सः शान्तको रौद्रो नवधा काव्यशास्त्रके ॥ यमश्च नियमश्चैव आसनं प्राणसंयमः । प्रत्याहारो धारणा च ध्यानं समाधिरष्टधा ॥ योगशास्त्रे महादेवि कथिता विस्तरात् प्रिये ॥ छन्दः पादौ च वेदस्य मुखं व्याकरणं स्मृतम् । शिक्षा घ्राणं महेशानि ! हस्तौ कल्पोऽथ कथ्यते ॥ ज्वोतिषं देवि तन्नेत्रं निरुक्तं श्रोत्रमुच्यते । अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसान्यायविस्तरैः ॥ धर्म्मशास्त्रं पुराणञ्च विद्या ह्येताश्चतुर्द्दश । आयुर्व्वेदो धनुर्व्वेदो गान्धर्व्वाश्चेति ते त्रयः ॥ अर्थशास्त्रसमायुक्ता विद्याष्टादशधा रसाः । मननं कीर्त्तनं ध्यानं स्मरणं पादसेवनम् ॥ अर्च्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मसमर्पणम् । इत्थं देवि नव रसा भक्तियोगे प्रकीर्त्तिताः ॥ स्रग्गन्धवनिताशय्यावस्त्रालङ्करणानि च । कथिताः परमेशानि विषये ऋतवो रसाः ॥ खाद्याः पञ्चरसा गौडी माध्वीक्षुफलशस्यकाः । एतेषु रसभावज्ञा ये ते वै रसिकाः स्मृताः ॥ कृत्यविधिर्ज्जपविधिर्द्रव्यशोधनिको विधिः । बाह्यमानसिकी पूजा विधिश्च परमेश्वरि ! ॥ पुरश्चर्य्याविधिर्द्देवि ! कर्म्मकाण्डानि पञ्चधा । त्रिधा कृत्य विधिर्द्देवि ! प्रातः सायं दिनन्तथा ॥ अनुभूय रसान् सर्व्वान् क्रियाकाण्ड विधाय च । साधकः स्थिरचित्तेन कुर्य्यात् पूर्णाभिषेचनम् ॥” इति वामकेश्वरतन्त्रे त्रयःपञ्चाशत् पटलः ॥ देव्युवाच । “मन्त्रप्रकथनं नाथ ! देव प्रकथनं कथम् । तत्तद्रसानां वचनैश्चित्तं मोहयसीव मे ॥ साम्प्रतं संशयच्छेदकारणं ब्रूहि मे प्रभो ! ॥ आश्चर्य्याख्यानमेवं हि श्रवणात् कौतुकं महत् ॥ भैरव उवाच । तन्त्रोक्तं वेदवाक्यञ्च सर्व्वज्ञानस्य कारणम् । भेदं रसानां वक्ष्यामि शृणुष्वावहिता सती ॥ शृङ्गारो वीरतो ज्ञेयस्तस्मिंस्ते करुणादयः । शृङ्गारादिघृणादिश्च अपि शृङ्गारतो भवेत् ॥ शृङ्गारस्तु यदा देवी परमार्थकसूचकः । तदैव परमा शान्ती रुद्रत्वं संप्रपद्यते ॥ तेषां प्रकरणार्थन्तु शृणु प्राणाधिके ! मयि । पादं विना शरीरस्य न गतिर्व्विद्यते प्रिये ! ॥ छन्दसा वेदमार्गे तु प्रविशेन्न कदाचन ॥ अलङ्कारं विनाच्छन्दो न शोभेत प्रियंवदे ॥ चक्षुः परोक्षभेदः स्यात् ज्योतिःशास्त्रं तथैवच । चन्द्रसूर्य्यस्य ग्रहणात् ज्योतिः प्रत्यक्षतामियात् ॥ वेदशाखा निरुक्तं स्यात् शाखाभिर्ब्रह्म जायते । गानकार्य्ये श्रूयमाणे भक्तिर्भवति ब्रह्मणि ॥ तदैव गानकृत्यञ्च मुखनासिकयोर्भवेत् । गानं विना न नृत्यं स्यात् नृत्यं गानेन जायते ॥ शिक्षाशास्त्रं नाटकादि शब्दव्याकरणं स्मृतम् । अविनाभावसम्बन्धात्द्बयोरेव शुचिस्मिते ॥ !

पृष्ठ ४/१०३

वेदाः षडङ्गसहिताः ब्रह्मव्याख्यानतत्पराः । न्यायेन सार्द्धं मीमांसा ब्रह्म निर्णीयते ध्रुवम् ॥ ब्रह्मज्ञाने तु जीवस्य परमात्मविचारणम् । धर्म्मशास्त्रानुसारेण व्यवस्थादिर्निरूपितः ॥ पुराणाख्यानि तेनैव जायते सततं प्रिये ! । ब्रह्मानन्दपरो जीव आत्मसंरक्षणोत्सुकः ॥ आयुर्व्वेदं धनुर्व्वेदं गान्धर्व्वञ्च समभ्यसेत् । अनुसन्धानतो देवि पूर्णज्ञानी च साधकः ॥ मधुनेक्षुरसेनैव दुग्धादिफलशस्यकैः । गन्धमाल्यादिना देवि ! वस्त्रालङ्करणादिना ॥ शय्यायां वनितारूपं पूजयेज्जगदम्बिकाम् । वनितापूजने देवि ! शृङ्गारो रससाधनम् ॥ पूजनं कर्म्मकाण्डञ्च पञ्चधा तत्प्रकीर्त्तितम् । तत्सर्व्वं साधयेद्वीरो देवी सम्प्राप्तिहेतवे ॥ पूजने नवधा भक्ती रसोल्लासश्च जायते । तदा योगं समभ्यस्य समाधिस्थो भवेद्यतिः ॥ अतएव महेशानि ! पुरैव कथितं मया । अनुभूय रसान् सर्व्वान् पञ्चपञ्चाशतः प्रिये ! ॥ विषये कर्म्मकाण्डेषु निष्कामी भवति प्रिये ! । निष्कामे फलमाश्चर्य्यं तेन तृप्यति देवता ॥ देही देहं समाश्रित्य न च कर्म्म परित्यजेत् । दिव्यां क्रियां समाप्यैवं देवीयात्रादिकर्म्मणा ॥ पूर्णज्ञानरसानन्दात् जीवन्मुक्तो भवेद्ध्रुवम् ॥” इति वामकेश्वरतन्त्रे चतुःपञ्चाशत् पटलः ॥ रसस्य परब्रह्मस्वरूपत्वमप्युक्तम् । यथा, -- “रसो वै सः ।” इति श्रुतिः ॥ सन्ध्यामन्त्रेऽपि । “आपो ज्योतो रसोऽमृतं ब्रह्म ।” अत्र ब्राह्मण- सर्व्वस्वे हलायुधः ॥ “स एव ब्रह्मरूपो भर्गो रसः तृणवृक्षौषध्यादिषु स्थावरेषु च स एव रस- रूपेण वसतीत्यर्थः । तथा च योगियाज्ञ- वल्क्यः । “वृक्षौषधितृणानाञ्च रसरूपेण तिष्ठति ॥” श्रीमद्भगवद्गीतायामपि । “रसोऽहमप्सु कौन्तेय इति ॥”) पिथम् । (यथा, मुद्राराक्षसे २ अङ्के । “ये मन्त्रेषु रसेषु च प्रणिहितास्तैरेव ते घातिताः ॥”) वीर्य्यम् । गुणः । रागः । (यथा, -- “कविता कोमलवनिता रसयति रसिकं रसेन मिलिता । सा यदि दुर्ज्जनहस्ते पतिता प्रतिपदभग्ना संशयमग्ना ॥” इत्युद्भटः ॥) द्रवः । इत्यमरः । ३ । ३ । २२६ ॥ गन्धरसः । (तत्पर्य्यायो यथा, -- “विद्वान् गोलः पिण्डकश्च पिण्डो वोलो रसो रसः ॥”) जलम् । (यथा, रघौ । १ । १८ । “प्रजानामेव भूत्यर्थं स ताभ्यो वलिमग्रहीत् । सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रविः ॥”) पारदः । इति मेदिनी ॥ (“तत्र रसप्राधान्य- माह ।

अल्पमात्रोपयोगित्वादरुचेरप्रसङ्गतः । क्षिप्रमारोग्यदायित्वादौषधेभ्योऽधिको रसः ॥ साध्येषु भेषजं सर्व्वमीरितं तत्त्ववेदिना । असाध्येष्वपि दातव्यो रसोऽतः श्रेष्ठ उच्यते ॥ हतो हन्ति जराव्याधिं मूर्च्छितो व्याधिघातकः । वङ्गः खेचरतां धत्ते कोऽन्यः सूतात् कृपाकरः ॥” अथ रसपर्य्यायमाह । “रसेन्द्रः पारदः सूतः सूतराजश्च सूतकः । शिवतेजो रसः सप्त नामान्येवं रसस्य तु ॥” मतान्तरम् । “शिवबीजं रसः सूतः पारदश्च रसेन्द्रकः । एतानि रसनामानि तथान्यानि यथा शिवे ॥” यथा शिवे इत्यनेन शिवपर्य्यायाणामपि रस- वाचकत्वम् ॥ * ॥ अथ रसलक्षणम् । “अन्तः सुनीलो बहिरुज्ज्वलो यो मध्याह्नसूर्य्यप्रतिमप्रकाशः । शस्तोऽथ धूम्रः परिपाण्डरश्च चित्रो न योज्यो रसकर्म्मसिद्धौ ॥” नागो वङ्गो मलो वह्निश्चाञ्चल्यञ्च विषं गिरिः । असह्याग्निर्महादोषा निसर्गाः पारदे स्थिताः ॥ व्रणं कुष्ठं तथा जाड्यं दाहं वीर्य्यस्य नाशनम् । मरणं जडतां स्फोटं कुर्व्वन्त्येते क्रमान्नृणाम् ॥ तस्माद्रसस्य संशुद्धिं विदध्याद्भिषजां वरः । शुद्धोऽयममृतं साक्षाद्दोषयुक्तो रसो विषम् ॥” “शतं पञ्चाशतं वापि पञ्चविंशद्दशैव च । पञ्चैकं वा पलञ्चैव पलार्द्धं कर्षमेव च ॥ कर्षान्न्यूनो न कर्त्तव्यो रससंस्कार उत्तमः । प्रयोगेषु च सर्व्वेषु यथालाभं प्रकल्पयेत् ॥ शुभेऽह्नि विष्णुं परिचिन्त्य कुर्य्यात् सम्यक्कुमारीवटुकार्च्चनञ्च । सुलोहपाषाणसमुद्भवेऽस्मिन् दृढे च वेदाङ्गुलिगर्भमात्रे ॥ सुतप्तखल्वे निजमन्त्रयुक्तां विधाय रक्षां स्थिरसारबुद्धिः । अनन्यचित्तः शिवभक्तियुक्तः समाचरेत् कर्म्मरसस्य तज्ज्ञः ॥” “अघोरेभ्योऽथ घोरेभ्यो घोरघोरतरेभ्यश्च । सर्व्वतः सर्व्वसर्व्वेभ्यो नमस्ते रुद्ररूपिभ्यः ॥” इति रक्षामन्त्रः ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥ विस्तृतविवृतिरस्य पारदशब्देऽभिहिता ॥ शिरालसः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “कपिनामा कपितैलं कृत्रिमं कपिलश्चलः । तुरुष्को मुक्तिमुक्तश्च पिण्डातेः सिह्लको रसः ॥” हिङ्गुलम् ॥ तत्पर्य्यायो यथा, -- “रक्तं मर्कटशीर्षञ्च हिङ्गुलं दरदो रसः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) रसकः, पुं, (रस + संज्ञायां कन् ।) निष्क्वाथ- मांसः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ७७ ॥ रसकर्पूरं, क्ली, कर्पूररसः । रसकापूर इति भाषा । यथा, “तत्र पारदस्य संक्षिप्तं शोधनं कर्त्तव्यम् ।

शुद्धसूतसमं कुर्य्यात् प्रत्येकं गैरिकं सुधीः । इष्टिकां खटिकां तद्बत् स्फुटिकां सिन्धुजन्म च ॥ बल्वीकक्षारलवणं भाण्डरञ्जकमृत्तिकाम् । सर्व्वाण्यतानि संचूर्ण्य वाससा चापि शोधयेत् ॥ खटिका खडी । स्फुटिका फिट्करी । सिन्धु- जन्म सैन्ववम् । वल्वीकं तज्जा मृत् । वल्मीक वरौर । क्षारलवणं खारीलवण । भाण्डरञ्जक- मृत्तिका काविसमाटी । एभिश्चूर्णैर्युतं सूतं यावद्यामं विमर्द्दितम् । तच्चूर्णसहितं सूतं स्थालीमध्ये परिक्षिपेत् ॥ तस्याः स्थाल्या मुखे स्थालीमपरां धारयेत् समाम् । सवस्त्रकुट्टितमृदा मुद्रयेदुभयोर्म्मुखम् ॥ संशोष्य मुद्रयेद्भूयो भूयः संशोष्य मुद्रयेत् । सम्यग्विशोष्य मुद्रां तांस्थालीं चुल्ल्यां विधारयेत् ॥ अग्निं निरन्तरं दद्याद्यावद्दिनचतुष्टयम् । अङ्गारोपरि तद्यन्त्रं रक्षेद्यत्नादहर्निशम् ॥ शनैरुद्धारयेद्यन्त्रभूर्द्ध्वस्थालीगतं रसम् । कर्पूरवत् सुविमलं गृह्णीयाद्गुणवत्तरम् ॥ तं देवकुसुमचन्दनकस्तूरीकुङ्कुमैर्युक्तम् । खादन् हरति फिरङ्गं व्याधिं सोपद्रवं सपदि ॥ विन्दति वह्नेर्द्दीप्तिं पुष्टिं वीर्य्यं बलं विपुलम् । रमयति रमणीशतकं रसकर्पूरस्य सेवकः सततम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अपि च । “गैरिकतुरवीखटिकासैन्धवगडजं रजं कुडवम् । प्रत्येकं दृढण्ड्यामाधायास्योपरि शतं स्थाप्यः ॥ कुडवमितोऽथ तदूर्द्ध्वं देया हण्डीतदास्य पात- मुखी । अथ तत्सन्धेर्म्मुद्रां कृता तदधो हुताशनो ज्वाल्यः ॥ अर्म्मणषट्कप्रमितैर्द्दारुभिरनुनातिदुर्ब्बलस्थूलैः । अग्निं क्रमेण दद्याद्गुरुदर्शितवर्त्मना द्बिनिशम् ॥ तदनु ततो यन्त्रवराद्युक्त्या कर्पूरसन्निभं सूतम् । आदाय काचकुम्भे निधाय नवसादरं दद्यात् ॥ संमर्द्द्य चाथ काष्ठैरर्द्धार्म्मणसंमितैः पचेत् घस्रम् । चुल्लीडमरुकमध्यं वितस्तिचतुराङ्गुलावकाशन्तु ॥ कर्त्तव्यं क्रमदहनं तदधः प्रज्वालयेन्मध्यम् । शशिधवलमुपरिलग्नं युक्त्या संगृह्य रक्षयेद्- यत्नात् ॥ वल्लं वल्लार्द्धं वा गुडेन जीर्णेन रोगिणे दद्यात् । दुग्धोदनन्तु पर्थ्यं देयं तस्मै च ताम्बूलम् ॥ हरति समस्तं रोगं कर्पू राख्यो रसो नृणाम् ॥ फिरङ्गकरिकेशरी सकलकुष्ठदावानलो- ऽखिलव्रनविनाशकृत् व्रणजगर्त्तपूर्त्तिप्रदः । सूवर्णसमवर्णकृत् बलहुताशतेजस्करः समस्तगदतस्करो रसपतिः स कर्पूरकः ॥” ग्रन्थान्तरम् । “टङ्कणं मधु लाक्षाथ ऊर्णा गुञ्जायुतो रसः । मर्द्दयेत् भृङ्गजद्रावैर्द्दिनैकं ध्मापयेत् पुनः । ध्मातो भस्मत्वमाप्नोति शुद्धकर्पूरसन्निभः ॥

पृष्ठ ४/१०४

नवसादरं पारदाच्चतुर्थांशमिति सङ्केतः । गडजं साम्भरिलोण इति भाषा । शेषं स्पष्टम् । इत्यायुर्व्वेदप्रकाशः ॥ (तथा च । “पिष्टं पांशुपटु प्रगाढममलं वज्य्रम्बुना नैकशः सूतं धातुगतं खटीकवलितं तत्संपुटे रोधयेत् ॥ अन्तस्तल्लवणस्य तस्य च तले प्रज्जाल्य वह्निं हठात् घस्रं ग्राह्य मथेन्दुकुन्दधवलं भस्मोपरिस्थं शनैः ॥ तद्वल्वद्वितयं लवङ्गसहितं प्रातः प्रयुक्तं भजेत् । ऊर्द्ध्वं रेचयति द्बियाममसकृत् पेयं जलं शीतलम् ॥ एतद्धन्ति च वत्सरावधि विषं षान्मासिकं मासिकम् । शैलोत्थं गरलं मृगेन्द्रकुटिलोऽद्भुतञ्च तात्का- लिकम् ॥” इति सुधानिधिरसः ॥ * ॥ रकर्पूरमिति रस- मञ्जरी कारः । श्वेतभस्म इति चन्द्रिका ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमाराणाधिकारे ॥) रसकेशरं, क्ली, कर्पूरम् । इति हारावली ॥ (कर्पूरशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) रसगन्धं, क्ली, वोलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसगन्धः, पुं, गन्धरसः । यथा, -- “रसगन्धो गन्धरसो गान्धारं मसिवर्द्धनम् ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रसगन्धकः, पुं, (रसगन्ध + स्वार्थे कन् ।) गन्ध- रसः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ गन्धकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसगर्भं, क्ली, रसाञ्जनम् । इत्यमरः ॥ (तत्पर्य्यायो यथा, भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे । “रसाञ्जनन्तार्क्ष्यशैलं रसगर्भञ्च तार्क्ष्यजम् ॥”) हिङ्गुलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसघ्नः, पुं, (रसं रसस्य दोषावहशक्तिं हन्तीति । हन + टक् ।) टङ्कणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसजं, क्ली, (रसाज्जायते इति । जन् + डः ।) रक्तम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रसजः, पुं, (रसाज्जातः । जन् + डः ।) गुडः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, मनुः । ११ । १४४ । “अन्नाद्यजानां सत्त्वानां रसजानाञ्च सर्व्वशः ॥”) मद्यकीटः । इति हेमचन्द्रः ॥ (रसजाते, त्रि । यथा, -- “रसजं पुरुषं विद्याद्रसं रक्षेत् प्रयत्नतः । अन्नात् पानाच्च मतिमानाचाराच्चाप्यतन्द्रितः ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने चतुर्द्दशेऽध्याये ॥) रसज्ञा, स्त्री, (रसं जानातीति । ज्ञा + कः । टाप् ।) जिह्वा । इत्यमरः ॥ (गङ्गा । इति काशीखण्डे । २९ । १४६ ॥) रसवेत्तरि, त्रि ॥ (यथा, रघौ । २ । ३६ । “यो हेमकुम्भस्तननिःसृतानां स्कन्दस्य मातुः पयसां रसज्ञः ॥”) रसज्येष्ठः, पुं, (रसेषु ज्येष्ठः ।) मधुररसः । इति हेमचन्द्रः ॥ शृङ्गाररसश्च ॥ रसतेजः, [स्] क्ली, (रसात् रसजन्यं वा तेजो यस्य ।) रक्तम् । इति हेमचन्द्रः ॥

रसदालिका, स्त्री, (रसं दालयति इति । दल + णिच् + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) पुण्ड्रकेक्षुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसद्रावी, [न्] पुं, (रसं द्रावयतीति । द्रु + णिच् + णिनि ।) मधुरजम्बीरः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रसधातुः, पुं, (रसात्मको धातुः ।) पारदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायादिर्यथा, -- “रसायनार्थिभिर्लोकैः पारदो रस्यते यतः । ततो रस इति प्रोक्तः स च धातुरपि स्मृतः ॥ पारदो रसधातुश्च रसेन्द्रश्च महारसः । चपलः शिववीर्य्यञ्च रसः सूतः शिवाह्वयः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रसधेनुः, स्त्री, (रसकल्पिता धेनुः ।) दानार्थे- क्षुरसनिर्म्मितधेनुः । यथा, -- होतोवाच । “रसधेनुं महाराज कथयामि समासतः । अनुलिप्ते महीपृष्ठे कृष्णाजिनकुशास्तरे ॥ रसस्य तु घटं राजन् संपूर्णमैक्षवस्य च । तद्वत् संकल्पयेत् प्राज्ञश्चतुर्थांशेन वत्सकम् ॥ इक्षुदण्डमयाः पादा रजतक्षुरसंयुताः । सुवर्णशृङ्गाभरणां वस्त्रपुच्छां घृतस्तनीम् ॥ पुष्पकम्बलसंयुक्तां शर्करामुखजिह्विकाम् । दन्ताः फलमयास्तस्याः पृष्ठताम्रमयीं शुभाम् ॥ पुष्परोमान्तु राजेन्द्र मुक्ताफलकृतेक्षणाम् । सप्तव्रीहिसमायुक्तां चतुर्द्दिक्षु च दीपिकाम् ॥ सर्व्वोपस्करसंयुक्तां सर्व्वगन्धादिवासिताम् । चत्वारि तिलपात्राणि चतुर्द्दिक्षु निवेशयेत् ॥ ब्रह्मणे वेदविदुषे श्रोत्रियायाहिताग्नये । पुराणज्ञे विशेषेण साधुवृत्ताय धीमते ॥ तादृशाय प्रदातव्या रसधेनुः कटम्बिने । सर्व्वलक्षणयुक्ताय श्रोत्रियाय कुटुम्बिने ॥ रसधेनुः प्रदातव्या सर्व्वकामेण नित्यदा । दाता स्वर्गमवाप्नोति सर्व्वपातकवर्ज्जितः ॥ दाता च ग्राहको वाथ एककालमभोजनः । सोमपानफलं तस्य सर्व्वक्रतुफलं लभेत् ॥ दीयमानान्तु पश्यन्ति ते यान्ति परमां गतिम् । धेनुञ्च पूजयित्वाग्रे गन्धधूपस्रगादिभिः ॥ पूर्ब्बोक्तैरेव मन्त्रैस्तु ततस्तां प्रार्थयेत् सुधीः । प्रार्थनापूर्ब्बकं भक्त्या द्विजाग्र्याय निवेदयेत् ॥ दश पूर्व्वान् परांश्चैव आत्मानञ्चैकविंशकम् । प्रापयेत् परमं स्थानं स्वर्गान्नावर्त्तते पुनः ॥ एषा ते कथिता राजन् रसधेनुरनुत्तमा । ददस्व च महाराज परं स्थानमवाप्नुहि ॥ य इदं पठते नित्यं शृणुयादथ भक्तितः । सर्व्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुलोके महीयते ॥” इत्यादि वाराहपुराणे श्वेतोपाख्याने रसधेनु- माहात्म्यं समाप्तम् ॥ रसनं, क्ली, (रस् + भावे ल्युट् ।) स्वादनम् । ध्वनिः । इति मेदिनी ॥ (यथा, बृहत्संहिता- याम् । ४६ । ८८ । “कम्पोद्वर्त्तनवैकृत्यं रसनं दरणं क्षितेः ॥”)

रसनं, क्ली, स्त्री, (रस्यते रसयत्यनेन वा । रस + करणे ल्युट् ।) जिह्वा । इति मेदिनी ॥ सा च जलेन्द्रियम् । यथा, -- “नित्यतादि प्रथमवत् किन्तु देहमयोनिजम् । इन्द्रियं रसनं सिन्धुर्हिमादिर्व्विषयो मतः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ “प्रथमवदिति पृथिव्या इवेत्यर्थः । तथा हि जलं द्विविधं नित्यमनित्यश्च । परमानुरूपं नित्यं द्व्यणुकादिकं सर्व्वमनित्यम् । अवयवसमवेतञ्चा- नित्यजलमपि त्रिविधम् । शरीरेन्द्रियविषय- भेदात् । किन्तु पृथिवीतोययोर्यो विशेषस्तमाह किन्त्विति । अयोनिजमेवेत्यर्थः । जलीयं शरीरं अयोनिजं वरुणलोके प्रसिद्धमिति । इन्द्रियं रसनं जलीयम् । तथा हि रसनं जलीयं गन्धाद्यव्यञ्जकत्वे सति रसव्यञ्जकत्वात् । शक्तु- रसाभिव्यञ्जकोदकवत् । रसनासन्निकर्षे व्यभि- चारवारणाय द्रव्यत्वं हेतौ देयम् । विषयं दर्शयति सिन्धुर्हिमादिरिति । सिन्धुः समुद्रः हिमं तुषारः । आदिना सरित्कासारकरकादिः सर्व्वो ग्राह्यः ।” इति सिद्भान्तमुक्तावली ॥ रसना, स्त्री, (रस + युच् । टाप् च ।) जिह्वा । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ९ । ४ । १९ । “घ्राणञ्च तत्पादसरोजसौरभे श्रीमत्तुलस्या रसनां तदर्पिते ॥”) तस्याः शुभलक्षणं यथा, -- “तीक्ष्णा दंष्ट्राः समाः श्रेष्ठा जिह्वा रक्ता समा शुभा । श्लक्ष्णा दीर्घा च विज्ञेया तालुः श्वेतो धनक्षये ॥” इति गारुडे ६६ अध्यायः ॥ न्यायमते रसनेन्द्रियग्राह्यो रसो रसत्वादि- सहितः । यथा, -- “रसस्तु रसनाग्राह्यो मधुरादिरनेकधा । सहकारी रसज्ञाया नित्यतादि च पूर्ब्बवत् ॥ घ्राणस्य गोचरो गन्धो गन्धत्वादिरपि स्मृतः । तथा रसो रसज्ञायास्तथा शब्दोऽपि च श्रुतेः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ “तथारस इति रसत्वादिसहित इत्यर्थः ।” इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ * ॥ रास्ना । इति मेदिनी ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “रास्ना युक्तरसा रस्या सुवहा रसना रसा । एलापर्णी च सुरसा सुगन्धा श्रेयसी तथा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) गन्धभद्रा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ काञ्ची । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघौ । ७ । १० । “कस्याश्चिदासीद्रसना तदानीं अङ्गुष्ठमूलार्पितसूत्रशेषा ॥”) रज्जुः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ रसनाथः, पुं, (रसानां नाथः श्रेष्ठ इत्यर्थः ।) पारदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसनायकः, पुं, (रसानां नायकः नेता रसायन- विद्याविष्कारकत्वादस्य तथात्वम् ।) शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ ४/१०५

रसनालिट्, [ह्] पुं, (रसनया लेढीति । लिह् + क्विप् ।) कुक्कुरः । इति हेमचन्द्रः ॥ रसनया लेहनकर्त्तरि, त्रि ॥ रसनेत्रिका, स्त्री, (रसो नेत्रमिव तदस्त्यस्या इति । रसनेत्र + ठन् ।) मनःशिला । इति हेमचन्द्रः ॥ (मनःशिलाशब्देऽस्या गुणादयो ज्ञेयाः ॥) रसपाकजः, पुं, (रसपाकात् जायते इति । जन् + डः ।) गुडः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसफलः, पुं, (रसो जलं फले यस्य रसयुक्तं फल- मस्येति वा । शाकपार्थिववत् मध्यपदलोपी समासः ।) नारिकेलवृक्षः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (नारिकेलशब्देऽस्य विशेषो विज्ञेयः ॥) रसभवं, क्ली, (रसात् रसे वा भवतीति ।) भू + अच् ।) रक्तम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसमञ्जरी, स्त्री, (रसानां मञ्जरीव ।) नायक- नायिकाभेदकग्रन्थविशेषः । यथा, -- “विद्वज्जनमनोभृङ्गरसव्यासङ्गहेतवे । एषा प्रकाश्यते श्रीमद्भानुना रसमञ्जरी ॥” इति तस्य द्वितीयः श्लोकः ॥ रसमयः, त्रि, रसस्वरूपः । रसात्मकः रसशब्दात् मयट्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, भागवते । ३ । ५ । ३४ । “आधत्ताम्भो रसमयं कालमायांशयोगतः ॥”) रसमर्द्दनं, क्ली, (रसस्य पारदधातोर्मर्द्दनम् ।) पारदपेषणम् । यथा, -- “इष्टिकाचूर्णचूर्णाभ्यामादौ मर्द्द्यो रसस्ततः । दध्ना गुडेन सिन्धूत्थराजिकागृहधूमकैः ॥” अन्यच्च । “कुमारिकाचित्रकरक्तसर्षपैः कृतैः कषायैर्वृहतीविमिश्रितैः । फलत्रिकेणापि विमर्द्दितो रसो दिनत्रयं सर्व्वमलैर्विमुच्यते ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रसमारणं, क्ली, (रसस्य पारदस्य मारणम् ।) पारदस्य मारणम् । यथा, -- “धूमसारं रसं तोरिं गन्धकं नवसादरम् । यामैकं मर्छयेदम्लैर्भागं कृत्वा समं समम् ॥ काचकूप्यां विनिःक्षिप्य ताञ्च मृद्वस्त्रमुद्रया । विलिप्य परितो वक्त्रे मुद्रां दत्त्वा विशोषयेत् ॥ अधःसच्छिद्रपिठरीमध्ये कूपीं निवेशयेत् । पिठरीवालुकापूरैर्भृत्वा वा कूपिकागलम् ॥ निवेश्य चुल्ल्यां तदधो वह्निं कुर्य्याच्छनैः शनैः । तस्मादप्यधिकं किञ्चित् पावकं ज्वालयेत् क्रमात् ॥ एवं द्वादशभिर्यामैर्म्रियते रस उत्तमः । स्फोटयेत् स्वाङ्गशीतं तमूर्द्ध्वगं गन्धकं त्यजेत् ॥ अधस्थञ्च मृतं सूतं गृह्णीयात् तन्तु मात्रया । यथोचितानुपानेन सर्व्वकर्म्मसु योजयेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रसमूर्च्छनं, क्ली, (रसस्य पारदस्य मूर्च्छनम् ।) पारदस्य मूर्च्छाकरणम् । यथा, -- “त्र्युषणं त्रिफलाबन्ध्याकन्दैः क्षुद्रद्बयान्वितैः । चित्रकोर्णानिशाक्षारकन्याककनकद्रवैः ॥

सूतं कृतेन यूषेण वारान् सप्ताभिमूर्च्छयेत् । इत्थं संमूर्च्छितः सूतस्त्यजेत् सप्तापि कञ्चुकान् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथास्य विवृतिः । “गन्धकेन रसं प्राज्ञः सुदृढं मर्द्दयेद्भिषक् । कज्जलाभो यदा सूतो विहाय घनचापलम् ॥ दृश्यतेऽसौ तदा ज्ञेयो मूर्च्छितो रसकोविदैः । असौ रोगचयं हन्यादनुपानस्य योगतः ॥” इति मूर्च्छनम् ॥ * ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥) रसराजः, पुं, (रसानां धातूनां राजा इति । “राजाहःसखिभ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) पारदः । रसाञ्जनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसलेहः, पुं, (रसान् अपरान् धातून् लेढीति । लिह + पचाद्यच् ।) पारदः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रसवती, स्त्री, (रसो विविधखाद्यरसो विद्यतेऽस्या- मिति । रस + “रसादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ९५ । इति मतुप् । मस्य वत्वम् ।) महानसम् । इत्यमरः ॥ (यथा, सांख्यतत्त्वकौमुद्याम् । ५ । “यथा धूमाद्वह्नित्वसामान्यविशेषः पर्व्वते अनु- मीयते तस्य च वह्नित्वसामान्यविशेषस्य स्व- लक्षणो वह्निविशेषो दृष्टो रसवत्याम् ॥ * ॥”) रसविशिष्टे, त्रि ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशती । ४९८ । “रोषोऽपि रसवतीनां न कर्क्कशो वा चिरानु- बन्धी वा ॥”) रसशोधनं, क्ली, (रसः शोध्यतेऽनेनेति । शुध् + णिच् + ल्युट् । रसं पारदं शोधयत्यनेनेति वा ।) टङ्कणः । इति हेमचन्द्रः ॥ (रसस्य शोधनम् ।) पारदशुद्धिः । यथा, -- “कुमारिकाचित्रकरक्तसर्षपैः कृतैः कषायैर्वृहतीविमिश्रितैः । फलत्रिकेणापि विमर्द्दितो रसो दिनत्रयं सर्व्वमलैर्व्विमुच्यते ॥ एवं कदर्थितः सूतः षण्ढो भवति निश्चितम् । बह्वौषधीकषायेण स्वेदितः स बली भवेत् ॥ सर्पाक्षीचिञ्चिकावन्द्याभृङ्गारैः स्वेदितो बली । ततः सपावकद्रावैः स्विन्नः स्यादतिदीप्तिमान् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (मतान्तरम् । “जयन्त्या वर्द्धमानस्य चार्द्रकस्य रसेन च । वायस्याश्चानुपूर्व्व्यैवं मर्द्दनं रसशोधनम् ॥ एषां प्रत्येकशस्तावन्मर्द्दयेत् स्वरसेन च । यावच्च शुष्कतां याति सप्तवारं विचक्षणः ॥ उद्धृत्योष्णारनालेन मृद्भाण्डे क्षालयेत् सुधीः । सर्व्वदोषविनिर्म्मुक्तः सप्तकञ्चुकवर्ज्जितः ॥ जायते शुद्धसूतोऽयं युज्यते सर्व्वकर्म्मसु ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥) रससिन्दूरं, क्ली, (रसजातं सिन्दूरमिति ।) औषधविशेषः । तस्य नामान्तरं सिन्दूररसः ।

यथा, -- “शुद्धसूतस्य गृह्णीयाद्भिषग्भागचतुष्टयम् । शुद्धगन्धस्य भागैकं तावत् कृत्रिमगन्धकम् ॥ अथवा पारदस्यार्द्धं शुद्धगन्धकमेव हि । तयोः कज्जलिकां कुर्य्याद्दिनमेकं विवर्ज्जयेत् ॥ मृत्तिकां वाससा सार्द्धं कुट्टयेदतियत्नतः । तया वारत्रयं सम्यक् काचकूपीं प्रलेपयेत् ॥ मृत्तिकां शोषयित्वा तु कूप्यां कज्जलिकां क्षिपेत् । तां कूपीं वालुकायन्त्रे स्थापयित्वा रसं पचेत् ॥ अग्निं निरन्तरं दद्याद्यावद्दिनचतुष्टयम् । गृह्णीयादूर्द्ध्वसंलग्नं सिन्दूरसदृसं रसम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (मतान्तरम् । “पृथक् समं समं कृत्वा पारदं गन्धकन्तथा । नवसारं धूमसारं स्फटिकं याममात्रकम् ॥ निम्बूरसेन संमर्द्द्य काचकूप्यां निवेशयेत् । मुखे पाषाणखटिकां दत्त्वा मुद्रां प्रलेपयेत् ॥ सप्तभिर्मृत्तिकावस्त्रैः पृथक्संशोध्य वेष्टयेत् । सच्छिद्रायां मृदस्थाल्यां कूपिकां तां निवेशयेत् । पूरयेत् सिकतापूरैरागलं मतिमान् भिषक् । निवेश्य चुल्ल्यां दहनं मन्दं मध्यं खरं क्रमात् ॥ प्रज्वाल्य द्वादशं यामं स्वाङ्गशीतं समुद्धरेत् । स्फोटयित्वा तु मुक्ताभमूर्द्धलग्नं वलिं त्यजेत् । अधःस्थं रससिन्दूरं सर्व्वरोगेषु योजयेत् ॥” इति रससिन्दूरम् ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥) रसस्थानं, क्ली, (रसः स्थानमाधार उत्पत्ति- स्थानं यस्य । रसस्य पारदस्य स्थानमित्येके ।) हिङ्गुलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शरीरस्य रसस्थलञ्च । तस्य प्रमाणं रसशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ रसा, स्त्री, (माधुर्य्यादिरूपो विविधो रसोऽस्त्यस्या- मिति । “अर्शआदिभ्योऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इति अच् । रसति शब्दायते इति वा । रस + अच् । टाप् च ।) पृथिवी । इत्यमरः ॥ रसना । (तत्पर्य्यायो यथा, भावप्रकाशे । १ । १ । “रास्ना युक्तरसा रस्या सुवहा रसना रसा । एलापर्णी च सुरसा सुगन्धा श्रेयंसी तथा ॥”) पाठा । (अस्याः पर्य्यायो यथा, भावप्रकाशे । १ । १ । “पाठाम्बष्ठाम्बष्ठकी च प्राचीना पापचेलिका । एकाष्ठीला रसा प्रोक्ता पाठिका वरतिक्तिका ॥” शल्लकी । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “शल्लकी गजभक्ष्या च सुवहा सुरभां रसा । महेरुणा कुन्दुरुकी वल्लकी च बहुस्रवा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) कङ्गुः । इति मेदिनी ॥ द्राक्षा । काकोली । इति शब्दरत्नावली ॥ (रसातलम् । यथा, भागवते । १० । ६ । १२ । “रसा दिशश्च प्रतिनेदिरे जनाः पेतुः क्षितौ वज्रनिपातशङ्कया ॥” यथा च तत्रैव । ३ । १३ । १६ ।

पृष्ठ ४/१०६

“सृजतो मे क्षितिर्वार्भिः प्लाव्यमाना रसां गता ॥” “रसां रसातलं गता ।” इति तट्टीकायां स्वामि- पादाः ॥ नदी । यथा, ऋग्वेदे । १ । ११२ । १२ । “याभी रसां क्षोदसोद्नः पिपिण्वथुः ॥” “रसां नदीम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) रसाखनः, पुं, (खनतीति । खन् विदारे + अच् । रसाया भूमेः खनः ।) कुक्कुटः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ रसाग्रजं, क्ली, (रसानां अग्रजं रसस्य अग्रे जायते इति वा । जन् + डः ।) रसाञ्जनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसाञ्जनं, क्ली, (रसजातमञ्जनं इति मध्यपदलोपी कर्म्मधारयः ।) रसजाताञ्जनविशेषः । रसवत् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । रसगर्भम् २ तार्क्ष्य- शैलम् ३ । इत्यमरः ॥ रसोद्भूतम् ४ रसाग्र- जम् ५ कृतकम् ६ बालभैषज्यम् ७ दार्व्वी- क्वाथोद्भवम् ८ रसराजः ९ वर्य्याञ्जनम् १० रसनार्भम् ११ अग्निसारम् १२ । अस्य गुणाः । हिमत्वम् । तिक्तत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । मधुरत्वम् । कटुत्वम् । रक्तपित्तविषच्छर्द्दिहिक्कापस्मार- नाशित्वञ्च । “रीत्यान्तु ध्मायमानायां तत्किट्टन्तु रसाञ्जनम् । तदभावे तु कर्त्तव्यं दार्व्वीक्वाथसमुद्भबम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “दार्व्वीक्वाथसमं क्षीरं पादं पक्त्वा यथाघनम् । तदा रसाञ्जनाख्यं तन्नेत्रयोः परमं हितम् ॥ रसाञ्जनं तार्क्ष्यशैलं रसगर्भञ्च तार्क्ष्यजम् । रसाञ्जनं कटु श्लेष्मविषनेत्रविकारनुत् । उष्णं रसायनं तिक्तं छेदनं व्रणदोषहृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रसाढ्यः, पुं, (रसेनाढ्यः युक्तः ।) आम्रातकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (आम्रातकशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) रसातलं, क्ली, (रसायाः तलं निम्नभागस्थलोक- विशेषः ।) पातालम् । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ३४७ । ५६ । “जग्राह वेदानखिलान् रसातलगतो हरिः ॥”) पातालभेदः । यथा, -- “अतलं वितलञ्चैव नितलञ्च तलातलम् ॥ महातलञ्च सुतलं सप्तमञ्च रसातलम् ॥ पातालभेदाः सप्तैव नामतः कीर्त्तिता अमी । तत्र पातालमेकैकं दशसाहस्रयोजनम् ॥” इति शब्दमाला ॥ (इदमेव निवातकवचानां निवासस्थानम् । तथा च देवीभागवते । ८ । २० । ८ -- १२ । “ततोऽधस्ताच्च विवरे रसातलसमाह्वये । दैतेया निवसन्त्येव पणयो दानवाश्च ये ॥ निवातकवचा नाम हिरण्यपुरवासिनः । कालेया इति च प्रोक्ताः प्रत्यनीका हवि- र्भुजाम् ॥

महौजसश्चोत्पत्त्यैव महासाहसिनस्तथा । सकलेशस्य च हरेस्तेजसा हतविक्रमाः ॥ विलेशया इव सदा विवरे निवसन्ति हि । ये वै वाग्भिः सरमया शक्रदूत्या निरन्तरम् ॥ मन्त्रवर्णाभिरसुरास्ताडिता विभ्यति स्म ह ॥”) रसादानं, क्ली, (रसानां आदानं ग्रहणम् ।) शोष- णम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (रसाया दानम् ।) भूमिदानञ्च ॥ रसाधारः, पुं, (रसानां जलानां आधारः । रसां पृथिवीं धरति स्वाकर्षणेनेति वा । धृ + अण् ।) सूर्य्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ रसस्याधारश्च ॥ रसाधिकः, पुं, (रसाय स्वर्णादीनां द्रवीकरणाय अधिकः प्रबलः ।) टङ्कणः । इति राज- निर्घण्टः ॥ अधिकरसश्च ॥ रसाधिका, स्त्री, (रसेन अधिका ।) काकोली- द्राक्षा । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसाभासः, पुं, (रस इव आभासते इति । आ + भास् + अच् ।) अनौचित्यविशिष्टरसः । तस्य लक्षणं यथा, -- “अनौचित्यप्रवृत्तत्वे आभासो रसभावयोः ।” अनौचित्यञ्चात्र रसानां भरतादिप्रणीतलक्ष- णानां सामग्रीरहितत्वे सत्येकदेशयोगित्वोप- लक्षणपरं बोध्यम् । तच्च बालव्युत्पत्तये एक- देशतो दर्श्यते । उपनायकसंस्थायां मुनिगुरु- पत्नीगतायाञ्च । बहुनायकविषयायां रतौ तथानुभयनिष्ठायां प्रतिनायकनिष्ठत्वे तद्वदधम- पात्रतिर्य्यगादिगते शृङ्गारे अनौचित्यम् । रौद्रे गुर्व्वादिगतकोपे । शान्ते च हीननिष्ठे । गुर्व्वा- द्यालम्बने हास्ये । ब्रह्मवधाद्युत्साहे । अधम- पात्रगते तथा वीरे । उत्तमपात्रगतत्वे भयानके ज्ञेयमेवमन्यत्र । तत्र रतेरुपनायकनिष्ठत्वे यथा मम । “स्वामी मुग्धतरो वनं घनमिदं बालाहमेकाकिनी क्षौणीमावृणुते तमालमलिनच्छायातमः- सन्ततिः । तन्मे सुन्दर ! मुञ्च कृष्ण ! सहसा वर्त्मेति गोप्या गिरः श्रुत्वा तां परिरभ्य मन्मथकलासक्तो हरिः पातु वः ॥” बहुनायकनिष्ठत्वे यथा, -- “कान्तास्त एव भुवनत्रितगेऽपि मन्ये येषां कृते सुतनु ! पाण्डुरयं कपोलः ।” अनुभयनिष्ठत्वे यथा, -- मालतीमाधवे नन्दनस्य मालत्याम् । पश्चा- दुभयनिष्ठत्वेऽपि प्रथममेकनिष्ठत्वे रतेराभासत्व- मिति श्रीमल्लोचनकाराः । तत्रोदाहरणं यथा रत्नावल्याम् । सागरिकाया अन्योऽन्यदर्शनात् प्राक् वत्सराजे रतिः । प्रतिनायकनिष्ठत्वे यथा हयग्रीववधे । हयग्रीवस्य जलक्रीडावर्णने । अधमपात्रगतत्वे यथा, -- “जघनस्थलनद्धपत्रवल्ली- गिरिमल्लीकुसुमानि कापि भिल्ली ।

अवचित्य गिरौ पुरो निषण्णा स्वकचानुत्कचयाञ्चकार भर्त्त्रा ॥” तिर्य्यग्गतत्वे यथा, -- “मल्लीमतल्लीषु वनान्तरेषु वल्ल्यन्तरे वल्लभमाह्वयन्ती । पञ्चद्विपञ्ची कलनादभङ्गी सङ्गीतमङ्गीकुरुते स्म भृङ्गी ॥” आदिशब्दात्तापसादयः । रौद्राभासो यथा, -- “रक्तोत्फुल्लविशाललोलनयनः कम्पोत्तराङ्गो मुहु- र्म्मुक्ताकर्णेमपेतभीर्धृतधनुर्व्वाणो हरेः पश्यतः । आध्मातः कटुकोक्तिभिः स्वमसकृद्दोर्व्विक्रमं कीर्त्तयन् अंसास्फोटपटुर्युधिष्ठिरमसौ हन्तुं प्रविष्टो- ऽर्ज्जुनः ॥” भयानकाभासो यथा, -- “अशक्नुवन् सोढुमधीरलोचनः सहस्ररश्मेरिव यस्य दर्शनम् । प्रविश्य हेमाद्रिगुहागृहान्तरं निनाय विभ्यद्दिवसानि कौशिकः ॥” स्त्रीनीचविषयमेव हि भयं रसप्रकृतिः । एव- मन्यत्र । इति साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदः ॥ रसाम्लं, क्ली, (रसात्मकोऽम्लो यत्र ।) वृक्षाम्लम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चुक्रम् । इति भावप्रकाशः ॥ रसाम्लः, पुं, (रसेन सह अम्लो यत्र ।) अम्लवेतसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसायकः, पुं, (रसं रसत्वमयति प्राप्नोति इति । अय + ण्वुल् ।) तृणविशेषः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ रसायनं, क्ली, कटिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रसो दुग्धं अयनं मूलं यस्येति ।) तक्रम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ विषम् । (रसा रसरक्तादय ईयन्ते प्राप्यन्ते अनेनेति । इ + ल्युट् ।) ज्वराव्याधि- नाशकौषधम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, माधे । २ । ९३ । “षाड्गुण्यमुपयुञ्जीत शक्त्यपेक्षं रसायनम् । भवन्त्यस्यैवमङ्गानि स्थास्नूनि बलवन्ति च ॥”) “न सूतेन विना कान्तं न कान्तेन विना रसः । सूतकान्तसमायोगात् रसायनमुदीरितम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अथ रसायनाधिकारः । तत्र रसायनस्य लक्षणमाह । “यज्जराव्याधिविध्वंसि वयसस्तम्भकन्तथा । चक्षुष्यं वृंहणं वृष्यं भेषजं तद्रसायनम् ॥” रसायनस्य फलमाह । “दीर्घमायुः स्मृतीर्मेधामारोग्यं तरुणं वयः । देहेन्द्रियबलं कान्तिं नरो विन्देद्रसायनात् ॥” तद्विधिमाह । “पूर्व्वे वयसि मघ्ये वा मनुष्यस्य रसायनम् । प्रयुञ्जीत भिषक् प्राज्ञः स्निग्धशुद्धतनोः सदा ॥ नाविशुद्धशरीरस्य युक्तो रासायनो विधिः । न भाति वाससि श्लिष्टे रङ्गयोग इवाहितः ॥”

पृष्ठ ४/१०७

अथ तदुदाहरणानि । “शीतोदकं पयः क्षौद्रं घृतमेकैकशो द्विशः । त्रिशः समस्तमथवा प्राक् पीतं स्थापयेद्वयः ॥ मण्डूकपर्ण्याः स्वरसः प्रभाते प्रयोज्य यष्टीमधुकस्य चूर्णम् । रसो गुडुच्यास्तु समूलपुष्पः कल्कः प्रयोज्यः खलु शङ्खपुष्प्याः ॥ आयुःप्रदान्यामयनाशनानि बलाग्निवर्णस्वरवर्द्धनानि । मेध्यानि चैतानि रसायनानि मेध्या विशेषेण च शङ्खपुष्पी ॥” मण्डूकपर्णी ब्राह्मी । वरभी इति लोके । तदलाभे मञ्जिष्ठापि ग्राह्या । तस्या अपि रसायनत्वात् । “माक्षिकेण तुगाक्षीर्य्या पिप्पल्या लवणेन च । त्रिफला सितया वापि युक्ता सिद्धं रसायनम् ॥ सिन्धूत्थशर्कराशुण्ठीकणामधुगुडैः क्रमात् । वर्षादिष्वभया प्राश्या रसायनगुणैषिणा ॥ पुनर्नवस्यार्द्धपलं नवस्य पिष्टं पिबेद्यः पयसार्द्धमासम् । मासत्रयं तत्त्रिगुणं समां वा जीर्णोऽपि भूयः स पुनर्नवः स्यात् ॥ ये मासमेकं स्वरसं पिबन्ति दिने दिने भृङ्गरजःसमुत्थम् । क्षीराशिनस्ते बलवीर्य्ययुक्ताः समाशतं जीवनमाप्नुवन्ति ॥ शतावरी मुण्डितिका गुडूची सहस्तिकर्णा सहतालमूली । एतानि कृत्वा समभागयुक्ता- न्याज्येन किंवा मधुनावलिह्यात् ॥ जरारुजामृत्युवियुक्तदेहो भवेन्नरो वीर्य्यबलादियुक्तः । विभाति देवप्रतिमः स नित्यं प्रभामयो भूरिविवृद्धबुद्धिः ॥ पीताश्वगन्धा पयसार्द्धमासं घृतेल तैलेन सुखाम्बुना वा । वीर्य्यस्य पुष्टिं वपुषो विधत्ते बालस्य शस्यस्य यथाम्बुवृष्टिः ॥ अयःपलं गुग्गुलुरत्र योज्यः पलत्रयं व्योषपलानि पञ्च । पलानि चाष्टौ त्रिफलारजश्च कर्षं लिहन् यात्यमरत्वमेव ॥” लोहगुग्गुलुः । “न केवलं दीर्घमिहायुरश्रुते रसायनं यो विविधं निषेवते । गतिं स देवर्षिनिषेवितां शुभां प्रपद्यते ब्रह्म तथैव चाक्षयम् ॥” इति रसायनाधिकारे भावप्रकाशः ॥ (तथा च । “लाभोपायोहिशस्तानां रसादीनां रसायनम् । पूर्व्वे वयसि मध्ये वा तत् प्रयोज्यं जितात्मनः । स्निग्धस्य स्रुतरक्तस्य विशुद्धस्य च सर्व्वथा ॥ नाविशुद्धे शरीरे हि युक्तो रासायनो विधिः ।

वाजीकरो वा मलिने वस्त्रे रङ्ग इवाफलः ॥” “रसायनानां द्विविधं प्रयोगमृषयो विदुः । कुटीप्रावेशिकं मुख्यं वातातपिकमन्यथा ॥ निर्व्वाते निर्भये हर्म्ये प्राप्योपकरणे पुरे । दिश्युदीच्यां शुभे देशे त्रिगर्भां सूक्ष्मलोचनाम् ॥ धूमातपरजोव्यालस्त्रीमूर्खाद्यविलङ्घिताम् । सज्जवैद्योपकरणां सुमृष्टां कारयेत् कुटीम् ॥ अथ पुण्येऽह्नि संपूज्य पूज्यांस्तां प्रविशेच्छुचिः । तत्र संशोधनैः शुद्धः सुखी जातबलः पुनः ॥ ब्रह्मचारी धृतियुतः श्रद्दधानो जितेन्द्रियः । दानशीलदयासत्यव्रतधर्म्मपरायणः ॥ देवतानुस्मृतो युक्तो युक्तस्वप्नप्रजागरः । प्रियौषधः पेशलवाक् प्रारभेत रसायनम् ॥ हरीतकीमामलकं सैन्धवं नागरं वचाम् । हरिद्रां पिप्पलीं वेल्लं गुडञ्चोष्णाम्बुना पिबेत् ॥ स्निग्धः स्विन्नो नरः पूर्ब्बं तेन साधु विरिच्यते । ततः शुद्धशरीराय कृतसंसर्ज्जनाय च ॥ त्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा सप्ताहं वा घृतान्वितम् । दद्याद्यावकमाशुद्धेः पुराणशकृतोऽथ वा ॥ इत्थं संस्कृतकोष्ठस्य रसायनमुपाहरेत् । यस्य यद्यौगिकं पश्येत् सर्व्वमालोच्य सात्म्य- वित् ॥” “कुटीप्रवेशः क्षणिनां परिच्छदवतां हितः । अतोऽन्यथा तु ये तेषां सूर्य्यमारुतिकोविधिः ॥ वातातपसहायोगा वक्ष्यन्तेऽतो विशेषतः । सुखोपचारा भ्रंशेऽपि ये न देहस्यवाधकाः ॥” इत्युत्तरस्थानीयबाग्भटे ३९ अध्याये ॥ विशेषस्तु तस्मिन्नध्याये ज्ञातव्यः ॥ * ॥ रसः पारदः लक्षणया तज्जातीय-हरितालादिकञ्च अयनं आश्रय उपायो वा यस्य तत् । स्वर्णादि- करणम् । अथरसायने ईश्वर उवाच । “गोमूत्रं हरितालञ्च गन्धकञ्च मनःशिलाम् । समं समं गृहीत्वा तु यावत् शुष्यति पेषयेत् ॥ एकादशदिनं यावत् यत्नेन रक्षयेत् शुचिः । मन्त्रेण धूपदीपादिनैवेद्यैर्दुग्धमिश्रितैः ॥ मन्त्रस्तु ॐ हरिहराय रसायनं सिद्धिं कुरुकुरु स्वाहा । अयुतजपेन सिद्धिः । तद्वटीं गोलकं कृत्वा वस्त्रेणावेष्टयेत् पुनः । मृत्तिकां लेपयेत्तस्य च्छायाशुष्कन्तु कारयेत् ॥ गर्त्ते कुण्डे विनिक्षिप्ते पलाशकाष्टवह्निना । ज्वालयेदष्टयामन्तु नान्यथा शङ्करोदितम् ॥ तद्भस्म जायते सिद्धिर्व्विद्धि सिद्धिसमाकुलम् । ताम्रपात्रे अग्निमध्ये बिन्दुमात्रं नियच्छति ॥ तत्क्षणाज्जायते स्वर्णं नान्यथा शङ्करोदितम् । दातव्यं गुरुभक्ताय न दद्याद्दुष्टमानसे । सिद्धपीठे भवेत्सिद्धिर्गायत्त्रीलक्षजापनैः ॥ यस्मै कस्मै न दातव्यं दातव्यं शिवभक्तके । अग्निमुखं द्विजातीनां पाचकानां विशेषतः ॥ गोप्यं गोप्यं महागोप्यं देवानामपि दुर्लभम् ॥” प्रकारान्तरम् । “आनीय बहुयत्नेन सम्बलं तोलकद्वयम् ।

वसुराद्यं शिवञ्चाद्यं मायाबिन्दुसमन्वितम् ॥ बीजत्रयञ्चाष्टशतं प्रजपेत् सम्बलोपरि । अशीतितोलकमानं कृष्णधेनुसमुद्भवम् ॥ दुग्धमानीय यत्नेन चाष्टोत्तरशतं जपेत् । वस्त्रयुक्तेन सूत्रेण दुग्धमध्ये विनिक्षिपेत् ॥ उत्तापं ज्वालयेद्धीमान् मन्दमन्देन बह्निना । रिपुर्वेदार्द्धपर्य्यन्तमर्द्धशोषं भवेद्यदि ॥ तदैवोत्तोल्य तद्द्रव्यं दुग्धं तोये विनिक्षिपेत् ॥” ततः परीक्षा कर्त्तव्या । “निर्धूभं पावके द्रव्यं दृष्ट्वा उत्थाप्य यत्नतः । तत्रैव प्रजपेन्मन्त्रं सर्व्वबन्धनमात्मकम् ॥ सार्द्धेन तोलकं ताम्रं दृष्ट्वा उत्थाप्य यत्नतः । गुञ्जाप्रमाणं तद्द्रव्यं सत्यं सत्यं हि शङ्करि ! । रौप्यं भवति तद्रव्यं नान्यथा शङ्करोदितम् ॥” प्रकारान्तरम् । “कृष्णसर्पमेकं गृहीत्वा तस्य मुखे शिववीर्य्यं पूर- यित्वा सर्पस्य मुखं गुदञ्च बद्धा नूतनमृण्मय- स्थालीमध्ये संस्थाप्य स्थालीमुखं मृदादिना संलिप्य निर्ज्जनस्थाने प्रातरारभ्य पुनःप्रात- र्यावत् बह्निना ज्वालं दद्यात् । ततः शुभक्षणे स्थालीमुखमुद्धृत्य सर्पभस्म विहाय शिववीर्य्यं गृह्णीयात् । ततस्तोलकमितं ताम्रं गालयित्वा तस्मिन् गालितताम्रे रक्तिकमात्रं तत् शिववीर्य्यं दद्यात् तेन तत्क्षणादेव तत्ताम्रं सुवर्णीभूतम् । आदौ शिवार्च्चनं कृत्वा पश्चात् प्रयोग एष कर्त्तव्यः ॥” इति दत्तात्रेयतन्त्रे ईश्वरदत्तात्रेय- संवादे रसायनं नाम त्रयोदशः पटलः ॥) रसायनः, पुं, गरुडः । बिडङ्गः । इति मेदिनी ॥ रसायनफला, स्त्री, (रसायनेन फलति या । फल् + अच् । टाप् ।) हरीतकी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रसायनश्रेष्ठः, पुं, (रसायनेषु श्रेष्ठः ।) पारदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसायनी, स्त्री, (रसान् तैलादीन् अयते प्राप्नोतीति । अय् + ल्युः । ङीष् ।) गुडूची । काकमाची । महाकरञ्जः । गोरक्षदुग्धा । मांसच्छदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मञ्जिष्ठा । अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “मञ्जिष्ठा विकसा जिङ्गी समङ्गा कालमेषिका । मण्डूकपर्णी भण्डीरी भण्डी योजनवल्ल्यपि ॥ रसायन्यरुणा काला रक्ताङ्गी रक्तयष्टिका । भण्डीतकी च गण्डीरी मञ्जूषा वस्त्ररञ्जिनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रसालं, क्ली, (रसं आलातीति । आ + ला + कः ।) सिह्लकम् । बीलम् । इति मेदिनी ॥ रसालः, पुं, (रसं आलाति गृह्णाति । आ + ला + कः ।) इक्षुः । आम्रः । इत्यमरः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे १० परिच्छेदे अतिशयोक्त्यलङ्कारे । “प्रागेव हरिणाक्षीणां चित्तमुत्कलिकाकुलम् । पाश्चादुद्भिन्नवकुलरसालमुकुलश्रियः ॥”) पनसः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुन्दरतृणम् ॥ गोधूमः । पुण्ड्रकनामेक्षुः । इति राजनिर्घण्टः ।