शब्दकल्पद्रुमः/बलिष्णुः

पृष्ठ ३/४०९

बलिष्णुः, त्रि, (बल्यते वध्यते इति । बल + इष्णुः ।) अपमानितः । इत्युणादिकोषः ॥ ब(व)लिसद्म, [न्] क्ली, (बलेस्तदाख्यदत्यस्य सद्म निकेतनम् ।) रसातलम् । इत्यमरः । १ । ८ । १ ॥ ब(व)लिहा, [न्] पुं, (बलिं हन्ति इति । बलि + हन् + क्विप् । वामनरूपेण बलेः सर्व्वस्वग्रहणा- दस्य तथात्वम् ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ ब(व)ली, [न्] पुं, (बलमस्यास्तीति । बल + “बला- दिभ्यो मतुबन्यतरस्याम् ।” ५ । २ । १३६ । इति पक्षे इनिः ।) बलरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ उष्ट्रः । महिषः । वृषभः । शूकरः । कफः । कुन्दवृक्षः । इति जटाधरः ॥ माषः । (स्वनाम- ख्यातो वत्सप्रीपुत्त्रः । यथा, मार्कण्डेये । ११८ । २ । “बली बलाकश्चण्डश्च प्रचण्डश्च सुविक्रमः ॥”) बलयुक्ते, त्रि । तत्पर्य्यायः । अंशलः २ निर्द्दिग्धः ३ मांसलः ४ उपचितः ५ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ११२ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ३४ । ८९ । “सार्द्धं न बलिभिः कुर्य्यान्न च न्यूनैर्न निन्दितैः ॥”) ब(व)ली, स्त्री, (बलि + पक्षे ङीष् ।) बलिः । जरया श्लथचर्म्म । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, -- “कुष्ठं सुचूर्णितं कृत्वा घृतमाक्षिकसंयुतम् । भक्षणात् स्वप्नवेलायां बलीपलितनाशनम् ॥” इति वैद्यकभैषज्यधन्वन्तरौ रसायनाधिकारे ॥) ब(व)लीकं, क्ली, (बलति संवृणोतीति । बल संव- रणे + “अलीकादयश्च ।” उणा ० ४ । २५ । इति कीकन् ।) पटलप्रान्तम् । इत्यमरः । २ । २ । १४ ॥ छाँचि इति भाषा ॥ (यथा, माघे । ३ । ५३ । “यस्यामसेवन्त नमद्बलीकाः समं बधूभिर्वलभीर्युवानः ॥”) ब(व)लीमुखः, पुं, (बलीयुक्तं मुखं यस्य ।) वानरः । इत्यमरः । २ । ५ । ३ ॥ ब(व)लीयान्, [स्] त्रि, (अतिशयेन बलवान् । बल- वत् + ईयसुन् ।) अतिशयबलयुक्तः । यथा, -- “आगमादेशयोर्मध्ये बलीयानागमो विधिः ॥” इति दुर्गादासटीका ॥ ब(व)लीवर्द्दः, पुं, (ईर्लक्षीः वर् वरणम् । वर् ईप्सायां क्विप् । ईश्च वर् च ईवरौ तौ ददातीति ईवर्द्दः । बलमस्यास्तीति बली । ततो बली च ईवर्द्दश्च इति ।) वृषः । इत्यमरः । २ । ९ । ५९ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २० । २७ । “संयोज्याथ बलीवर्द्दयुगं रचितमङ्गलः । कृत्वा बलिं तस्य तरोरारेभे कृषिमत्र सः ॥”) तीर्थयात्रायां तदारूढस्य दोषो यथा, -- “बलीवर्द्दसमारूढः शृणु तस्यापि यत् फलम् । नरके वसते षोरे गवां क्रोधे हि दारुणे ॥ सलिलञ्च न गृह्णन्ति पितरस्तस्य देहिनः ॥” इति मात्स्ये ८८ अध्यायः ॥ ब(व)ल्यं, क्ली, (बलाय हितम् । बल + “बुञ्छण् कठजिलसेनिरढञ्ण्ययेति ।” ४ । २ । ८० । इति

यः ।) प्रधानधातुः । शुक्रम् । बलकरे, त्रि । इति मेदिनी । ये, ४० ॥ (यथा, -- “कट्वम्लवीर्य्यो लशुनो हितश्च स्निग्धो गुरुस्वादुरसोऽथ बल्यः ॥” इति हारीते कल्पस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥) बल्यः, पुं, (बलाय मुक्तये हितः । बल + यः ।) बुद्धभिक्षुकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ बल्या, स्त्री, (बलाय हिता । बल + “वुञ्छण्- कठेति ।” ४ । २ । ८० । इति यः । ततष्टाप् ।) अतिबला । अश्वगन्धा । शिम्रीडीक्षुपः । प्रसारिणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ बल्ह, ङ स्तृतौ । हिंसायाम् । दाने । वाचि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०- सेट् ।) अन्तः स्थतृतीयोपधः । ङ, बल्हते । इति दुर्गादासः ॥ बष्कयणी स्त्री, (बष्कयस्तरुणवत्सः । सोऽस्ति अस्याः । बष्कय + पामादित्वान्नः पक्षे इनिः । अट्कुप्वाङिति णत्वम् । ततो ङीष् ।) चिरप्रसूता गौः । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, सिद्धान्तकौमुद्याम् । २ । १ । ६५ । “पोटायुवतिस्तोककतिपयगृष्टिधेनुवशावेहद्बष्क- यणीप्रवक्तृश्रोत्रियाध्यापकधूर्त्तैर्जातिः ॥”) बष्कयिणी स्त्री, (बष्कयस्तरुणवत्सः । सोऽस्ति अस्याः । बष्कय + पामादित्वान्नः पक्षे इनिः । अट्कुप्वाङिति णत्वम् । ततो ङीष् ।) चिरप्रसूता गौः । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, सिद्धान्तकौमुद्याम् । २ । १ । ६५ । “पोटायुवतिस्तोककतिपयगृष्टिधेनुवशावेहद्बष्क- यणीप्रवक्तृश्रोत्रियाध्यापकधूर्त्तैर्जातिः ॥”) बहु, त्रि, (बंहते इति । बहि वृद्धौ + “लङ्घिबंह्योर्न लोपश्च ।” उणा० १ । ३० । इति कुर्नलोपश्च ।) त्र्यादिसंख्या ॥ अनेकम् । विपुलः । इति मेदिनी । हे, ६ ॥ तत्पर्य्यायः । प्रभूतम् २ प्रचुरम् ३ प्राज्यम् ४ अदभ्रम् ५ बहुलम् ६ पुरुहम् ७ पुरु ८ भूयिष्ठम् ९ स्फिरम् १० भूयः ११ भूरि १२ । इत्यमरः । ३ । १ । ६३ ॥ तद्- वैदिकपर्य्यायः । उरु १ तुवि २ पुरु ३ भूरि ४ शश्वत् ५ विश्वम् ६ परिणसा ७ व्यानसिः ८ शतम् ९ सहस्रम् १० सलिलम् ११ कुवित् १२ । इति द्वादश बहुनामानि । इति वेदनिघण्टौ । ३ । १ ॥ (यथा, मनुः । ७ । ८६ । “अल्पं वा बहु वा प्रेत्य दानस्यावाप्यते फलम् ॥” तथा, तत्रैव । ८ । ७७ । “एकोऽलुब्धस्तु साक्षी स्याद्वह्व्यः शुच्योऽपि न स्त्रियः ॥” बहुमतम् । बहुमानम् । यथा, रघुः । १२ । ८९ । “रामस्तुलितकैलासमरातिं बह्वमन्यत ॥”) बहुकः पुं, (बहु + संज्ञायां कन् ।) कर्कटः । अर्कः । दात्यूहः । जलखातकः । इति मेदिनी । के, १२९ ॥ (“संख्यायाः अतिशदन्तायाः कन् ।” ५ । १ । २२ । इति कन् । बहुभिः क्रीते, त्रि ।) बहुकण्टकः, पुं, (बहूनि कण्टकान्यस्य ।) क्षुद्र- गोक्षुरः । यवासः । हिन्तालः । इति राज- निर्घण्टः ॥ बहुकण्टका, स्त्री, (बहूनि कण्टकान्यस्याः ।) अग्निदमनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुकण्टा, स्त्री, (बहवः कण्टाः कण्टकानि यस्याः ।) कण्टकारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवृतिरस्याः कण्टकारीशब्दे ज्ञातव्या ॥)

बहुकन्दः, पुं, (बहवः कन्दा यस्य ।) शूरणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुकन्दा, स्त्री, (बहवः कन्दा यस्याः ।) कर्कटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुकरः, पुं, (बहु कार्य्यं करोतीति । बहु + कृ + “दिवाविभानिशाप्रभेति ।” ३ । २ । २१ । इति टः ।) उष्ट्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ बहुकरः, त्रि, (बहु करोति भुवं संमार्ष्टि इति । बहु + कृ + टः ।) मार्जनकारी । तत्पर्य्यायः । खलपूः २ । इत्यमरः । ३ । १ । १७ ॥ भूमि- सम्मार्ज्जकः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ बहु- कार्य्यकर्त्ता । यथा, भट्टिः । ५ । ७८ । “निहन्ता वैरकाराणां सतां बहुकरः सदा । पारश्वधिकरामस्य शक्तेरन्तकरो रणे ॥” बहुकरी, स्त्री, (बहु करोति भुवं संमार्ष्टि इति । बहु + कृ + टः । ङीष् ।) सम्मार्ज्जनी । इति हेमचन्द्रः । ४ । ८२ ॥ बहुकर्णिका, स्त्री, (बहवः कर्णा इव पत्राणि यस्याः ।) आखुकर्णी । इति राजनिर्धण्टः ॥ बहुकूर्च्चः, पुं, (बहूनि कूर्च्चानि यस्य ।) मधुनालि- केरिकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुगन्धं, क्ली, (बहुर्गन्धो यस्मिन् ।) त्वचम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (दारचिनी इति भाषा ॥) बहुगन्धः, पुं, (बहुर्गन्धो यस्मिन् ।) कुन्दरुकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (उग्रगन्धे, त्रि ॥) बहुगन्धदा, स्त्री, (बहुगन्धं ददाति या । बहु- गन्ध + दा + क ।) कस्तूरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्याः कस्तूरीशब्दे ज्ञातव्याः ॥) बहुगन्धा, स्त्री, (बहुर्गन्धो यस्याम् ।) चम्पक- कलिः । यूथिका । कृष्णजीरकः । इति राज- निर्घण्टः ॥ बहुगर्ह्यवाक्, [च्] त्रि, (बहु गर्ह्या बहु निन्दिता वाग् यस्य ।) कुत्सितबहुवादी । इत्यमरः ॥ बहुग्रन्थिः, पुं, (बहवो ग्रन्थयो यस्य ।) झावुकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (झाउ इति भाषा ॥) बहुच्छिन्ना, स्त्री, (बहु यथा स्यात्तथा छिद्यते स्मेति । बहु + छिद् + क्त ।) कन्दगुडूची । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुतः [स्] व्य, (बहुभ्य इत्यर्थे बहुशब्दात् “पञ्चा- म्यास्तसिल् ।” ५ । ३ । ७ । इति तसिल्प्रत्ययः ॥) बहुभ्यः ॥ बहुतन्त्रिः, त्रि, (बहवस्तन्त्रयो यस्य ।) बहुतन्त्र- विशिष्टः । यथा । बहुतन्त्रिः कायः । बहुतन्त्री ग्रीवा । बहुतन्त्रि गात्रम् । यथा च । विभज्य नक्तं दिवमस्ततन्त्रिणेति किराते ह्रस्वेकारान्त- तन्त्रिशब्दस्य प्रयोगः । इति संक्षिप्तसारः ॥ बहुतन्त्रीः, त्रि, (बहवस्तन्त्र्यो यस्मिन् ।) बहुतन्त्र- विशिष्टः । यथा । बहुतन्त्रीर्ग्रीवा बहुतन्त्री- र्धमनी । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ एवं बहुतन्त्रीः कायः । बहुतन्त्रि गात्रम् ॥ बहुतन्त्रीकः, त्रि, (बहुतन्त्री + स्वार्थे कन् ।) बहु- तन्त्रविशिष्टः । यथा । बहुतन्त्रीका वीणा ।

पृष्ठ ३/४१०

इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ एवं बहुतन्त्रीकः पटः । बहुतन्त्रीकं वस्त्रम् ॥ बहुतरकणिशः, पुं, (बहुतराणि कणिशानि धान्य- शीर्षाणि यस्य ।) रागीधान्यम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ बहुता, स्त्री, बहूनां भावः । बहुशब्दात् तत्वौ भावे इति तप्रत्ययः ॥ बहुतिक्ता, स्त्री, (बहुस्तिक्तो रसो यस्याः ।) काकमाची । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुतिथः, त्रि, (बहु + “बहुपूगगणसङ्घस्य तिथुक्” । ५ । २ । ५२ । इति तिथुक् । मुग्ध- बोधमते “बहुगणपूगसंघातास्तिथट् तलोपश्च ।” ७ । ४२ । इति तिथट् ।) बहूनां पूरणः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, मार्कण्डेयपुराणे । २२ । १ । “ततः काले बहुतिथे गते राजा पुनः सुतम् । प्राह गच्छाशु विप्राणां त्राणाय चर मेदिनीम् ॥”) बहुत्र, व्य, (बहु + “सप्तम्यास्त्रल् ।” ५ । ३ । १० । इति त्रल् ।) बहुषु । इति सिद्बान्तकौमुदी ॥ बहुत्वं, क्ली, बहूनां भावः । बहुशब्दात् त्वप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । ३५ । ४ । “बहुत्वान्नामधेयानि पन्नगानां तपोधन ! ॥”) बहुत्वक्, [च्] पुं, (बहवस्तचो यस्य ।) भूर्ज- वृक्षः । इति शब्दरत्नमाला ॥ बहुत्वक्कः, पुं, (बहुत्वगेव । बहुत्वच् + स्वार्थे कन् । भूर्जवृक्षः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २१० ॥ बहुदण्डिकः, त्रि, (बहवो दण्डाः सन्त्यस्य । बहु- दण्ड + ठन् ।) बहुदण्डविशिष्टः । यथा । बहु- दण्डिका नगरी बहुदण्डिको ग्रामः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ बहुदुग्धः, पुं, (बहूनि दुग्धानि अपक्वावस्थायां यस्य । यद्वा, बहूनि दुग्धानीव शुक्लवस्तून्यस्य ।) गोधूमः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुदुग्धा, स्त्री, (बहु दुग्धं यस्याः ।) बहुक्षीरा गौः । तत्पर्य्यायः । व्यञ्जुला २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३३५ ॥ (स्नुहीवृक्षः । बहुदुग्ध विशिष्ट- त्वात् ॥) बहुदुग्धिका, स्त्री, (बहुदुग्धा + स्वार्थे कन् । टाप् । अत इत्वम् ।) स्नुहीवृक्षः । इति शब्द चन्द्रिका ॥ बहुधा, व्य, (बहु + “विभाषा बहोर्धा विप्र- कृष्टकाले ।” ५ । ४ । २० । इति धा ।) बहु- प्रकारम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, ऋग्वेदं । १ । १६४ । ४६ । “एकं सद्विप्रा बहधा वदन्त्यग्निं यमं मातरि- श्वानमाहुः ॥” तथा, गीतायाम् । ९ । १५ । “एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम् ॥” “केचित्तु विश्वतो मुखं सर्व्वात्मकं मां बहुधा ब्रह्मरुद्गादिरूपेणोपासते ॥” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥)

बहुधारं, क्ली, (बह्वी धारा यस्य ।) वज्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुनाडिकः, त्रि, (बहुनाडि + कन् ।) कायः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ बहुनाडीकः, त्रि, (बह्व्यो नाड्यो यस्मिन् । बहु- नाडी + कप् ।) दिवसः । इति संक्षिप्तसारः ॥ स्तम्भः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ बहुनादः, पुं, (बहुर्महान् नादः शब्दो यस्य ।) शङ्खः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुपटुः, त्रि, ईषदूनः पटुः । इति व्याकरणम् ॥ बहुषु कर्म्मसु दक्षश्च । बहुपत्रं, क्ली, (बहूनि पत्राण्यस्य ।) अभ्रकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुपत्रः, पुं, (बहूनि पत्राणि दलान्यस्य ।) पलाण्डः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनेकपत्रयुक्ते, त्रि ॥ बहुपत्रा, स्त्री, (बहुपत्र + टाप् ।) तरुणी- पुष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भूम्यामलकी । तत्पर्य्यायो यथा, -- “भूम्यामलकिका प्रोक्ता शिवा तामलकीति च । बहुपत्रा बहुफला बहुवीर्य्याज्झटापि च ॥”) इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) बहुपत्रिका, (बहुपत्रा + संज्ञायां स्वार्थे वा कन् । टापि अत इत्वम् ।) भूम्यामलकी । मेथिका । (अस्थाः पर्य्यायो यथा, “मेथिका मिथिनिर्मेथिर्दीपनी बहुपत्रिका । बोधिनी बहुबीजा च जातिगन्धफला तथा ॥ वल्लरी चैव कामन्था मिश्रपुष्पा च कैरवी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महाशतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुपत्री, स्त्री, (बहुपत्र + गौरादित्वात् ङीष् ।) लिङ्गिनी । गृहकन्या । तुलसी । जतुका । वृहती । गोरक्षदुग्धा । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुपर्णः, पुं, (बहूनि पर्णानि पत्राणि यस्य ।) सप्तच्छदवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनेक- पत्रयुक्ते, त्रि ॥ बहुपर्णिका, स्त्री, (बहुपर्ण + संज्ञायां कन् । टापि अत इत्वम् ।) आखुकर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुपर्णी, स्त्री, (बहुपर्ण + गौरादित्थात् ङीष् ।) मेथिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, -- “मेथिका मिथिनिर्मेथिर्दीपनी बहुपत्रिका । बोधिनी बहुबीजा च जातिगन्धफला तथा ॥ वल्लरी चैव कामन्था मिश्रपुष्पा च कैरवी । कुञ्जिका बहुपर्णी च पित्तजिद्वायुनुद्दिधा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डेप्रथमे भागे ॥) बहुपात्, [द्] पुं, (बहवः पादो यस्य । अनेक- शिफावत्त्वादस्य तथात्वम् ।) वटवृक्षः । इत्य- मरः । २ । ४ । ३२ ॥ बहुपादः, पुं, (बहवः पादा यस्य । अनेकशिफा- वत्त्वादस्य तथात्वम् ।) वटवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, --

“वटो रक्तफलः शृङ्गी न्यग्रोधः स्कन्धजो ध्रुवः । क्षीरी वैश्रवणो वासो बहुपादो वनस्पतिः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ अनेकपादविशिष्टे, त्रि । यथा, भागवते । ४ । २९ । २ । “पुरुषं पुरञ्जनं विद्यात् यद्व्यनक्त्यात्मनः पुरम् । एकद्बित्रिचतुष्पादं बहुपादमपादकम् ॥” तथा च महाभारते । १४ । ४२ । ३७ । “द्विपादबहुपादानि तिर्य्यग्गतिमतीनि च ॥”) बहुपुत्त्रः, पुं, (बहवः पुत्त्राः सन्ततयो यस्य ।) सप्तपर्णः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अनेकसुत- विशिष्टे, त्रि ॥ (यथा, हरिवंशे । ३ । ६४ । “बहुपुत्त्रस्य विदुषश्चतस्रो विद्युतः स्मृताः ॥”) बहुपुत्त्री, स्त्री, (बहवः पुत्त्राः पुत्त्रसदृशमूलानि यस्याः ।) शतमूली । इति रत्नमाला ॥ (शत- मूलीशब्देऽस्या विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) बहुपुष्पः, पुं, (बहूनि पुष्पानि यस्य ।) पारिभद्र- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुपुष्पिका, स्त्री, (बहुपुष्पा + संज्ञायां कन् । अत इत्वम् ।) धातकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुप्रजः, पुं, (बह्व्यः प्रजा यस्य ।) मुञ्जतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शूकरः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ३५४ ॥ बहुसन्ततिविशिष्ठे, त्रि ॥ (छन्दसि तु “बहुप्रजाच्छन्दसि ।” ५ । ४ । १२२ । इति अस्भागान्तः । यथा, सिद्धान्तकौमुद्यां वैदिकप्रक्रिया । “बहुप्रजा निरृतिमाविवेश ॥”) बहुप्रतिज्ञः, त्रि, (बह्व्यः प्रतिज्ञाः यस्मिन् ।) अनेक-पदसङ्कीर्ण-पूर्ब्बपक्ष-विशिष्ट-व्यवहारः । यथा । “यत्तु अनेकपदसङ्कीर्णः पूर्ब्बपक्षो न सिद्ध्यतीति । तत्र यद्यनेकवस्तुसङ्कीर्ण इत्युच्यते तदा न दोषः । मदीयमनेन हिरण्यं वासो रूपकादि वापहृतमित्येवंविधस्यादुष्टत्वात् । ऋणादानपदसङ्करे पक्षाभास इति चेत् तदपि न मदीया रूपका अनेन वृद्ध्या गृहीताः सुवर्णञ्चास्य हस्ते निक्षिप्तं मदीयं क्षेत्रम- पहरति चेत्यादीनां पक्षत्वमिष्यते एव । किन्तु क्रियाभेदात् क्रमेण व्यवहारो न युगपदित्येतावत् । यथाह कात्यायनः । ‘बहुप्रतिज्ञं यत् कार्य्यं व्यवहारेषु निश्चितम् । कामन्तदपि गृह्णीयाद्राजा तत्त्वबुभुत्सयेति ॥’ तस्मादनेकपदसङ्कीर्णः पूर्ब्बपक्षो युगपन्न सिध्य- तीति तस्यार्थः ।” इति मिताक्षरा ॥ अनेक- प्रतिज्ञायुक्ते, त्रि ॥ बहुप्रदः, त्रि, (प्रददातीति प्रदः । प्र + दा + क । बहूनां प्रदः ।) प्रचुरदाता । तत्पर्य्यायः । वदान्यः २ स्थूललक्ष्यः ३ दानशौण्डः ४ । इत्य- मरः । ३ । १ । ६ ॥ स्थूललक्षः ५ दानवीरः ६ दानपूर्णः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ (पुं, महादेवः । यथा, महाभारते १३ । शिवसहस्र- नामकथने । १७ । १०८ । “कुलहारी कुलकर्त्ता बहुविद्यो बहुप्रदः ॥”)

पृष्ठ ३/४११

बहुप्रसूः, स्त्री, (बहून् प्रसूते इति । बहु + प्र + सू + क्विप् ।) बहुसन्तानप्रसवकारिणी । तत्- पर्य्यायः । कृमिला २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । २२२ ॥ बहुफलः, पुं, (बहूनि फलानि यस्य ।) कदम्बवृक्षः । इति मेदिनी । ले, १५७ ॥ विकङ्कतः । तेजः- फलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुफला, स्त्री, (बहूनि फलानि यस्याः ।) क्षविका । माषपर्णी । काकमाची । त्रपुसी । शशाण्डुली । क्षुद्रकारवेल्ली । इति राज- निर्घण्टः ॥ भूम्यामलकी । इति भावप्रकाशः ॥ बहुफलिका, स्त्री, (बहुफला + संज्ञायां कन् । अत इत्वम् ।) भूवदरी । इति राज- निर्घण्टः ॥ बहुफली, स्त्री, (बहुफल + ङीप् ।) मृगेर्व्वारुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आमलकी । इति मेदिनी । ले, १५७ ॥ बहुफेना, स्त्री, (बहुः फेनो यस्याः ।) सातला । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुबलः, पुं, (बहु अतिशयं बलं यस्य ।) सिंहः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिशयबलयुक्ते, त्रि ॥ बहुमञ्जरी, स्त्री, (बह्व्यो मञ्जर्य्यो यस्याः ।) तुलसी । इति भावप्रकाशः ॥ बहुमलः, पुं, (बहूनि मलानि यस्य ।) सीसकम् । इति रत्नमाला ॥ अनेकमलयुक्ते, त्रि ॥ बहुमार्गं, क्ली, (बहवो मार्गा यस्मिन् । चतु- र्द्दिक्षु पथवत्त्वात् तथात्वम् ।) चत्वरम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । ५४ ॥ अनेकपथयुक्ते, त्रि ॥ बहुमूर्त्तिः, स्त्री, (वह्वी मूर्त्तिर्यस्याः ।) वनका र्पासः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ नानाकारश्च ॥ (बहुमूर्त्तिधरे त्रि । पुं, कृकलासवत् जन्तुवि- शेषः । बहुरूपी इति ख्यातः ॥ विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ९० । “अनेकमूर्त्तिरव्यक्तः शतमूर्त्तिः सनातनः ॥” बहुमूर्द्धा, [न्] पुं, (बहवो मूर्द्धानो यस्य । “सहस्र- शीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् ।” इति श्रुते- स्तथात्वम् ॥) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ बहुमूलः, पुं, (बहूनि मूलानि यस्य ।) इक्वटः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “इक्कटो बहुमूलश्च वाटीदीर्घः खरच्छदः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) शिग्रुः । स्थूलसरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनेकमूलयुक्ते, त्रि ॥ बहुमूलकं, क्ली, (बहुमूल + कन् ।) उशीरम् । इति भावप्रकाशः ॥ (वीरणम् । तत्पर्य्यायो यथा, -- “स्याद्वीरणं वीरतरुर्वीरञ्च बहुमूलकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) बहुमूलकः, पुं, (बहुमूल एव । बहुमूल + स्वार्थे कन् ।) इक्कटः । इति जटाधरभूरि- प्रयोगौ ॥ बहुमूला, स्त्री, (बहुमूल + टाप् ।) शतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥

बहुमूली, स्त्री, (बहुमूल + ङीप् ।) माकन्दी । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुमूल्यं, त्रि, (बहूनि मूल्यानि यस्य ।) महार्घवस्तु । तत्पर्य्यायः । महाधनम् २ । इत्यमरः । २ । ६ । ११३ ॥ बहुरन्ध्रिका, स्त्री, (बहूनि रन्ध्राणि यस्याः । बहु- रन्ध्र + टाप् । संज्ञायां कन् । टापि अत इत्वम् ।) मेदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुरसा, स्त्री, (बहू रसो यस्याः ।) महाज्योति- ष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रसवती स्त्री ॥) बहुरुहा, स्त्री, (बहु यथा तथा रोहतीति । रुह् + क । टाप् ।) कन्दगुडूची । इति राज- निर्घण्टः ॥ बहुरूपः, पुं, (बहूनि रूपाणि यस्य ।) सर्जरसः । इत्यमरः । २ । ६ । १२८ ॥ शिवः । विष्णुः । कामदेवः । सरटः । इति मेदिनी । के, २७ ॥ ब्रह्मा । केशः । इति शब्दरत्नावली ॥ (रुद्रः । यथा, भागवते । ६ । ६ । १८ । “अजैकपादहिव्रघ्नो बहुरूपो महानिति ॥” प्रियव्रतपुत्त्रस्य मेधातिथेः पुत्त्रभेदो वर्षभेदश्च । यथा, भागवते । ५ । २० । २५ । “तस्यापि प्रैय- व्रत एवाधिपतिर्नाम्ना मेधातिथिः सोऽपि विभज्य सप्त वर्षाणि पुत्त्रनामानि तेषु स्वात्म- जान् पुरोजव-मनोजव-पवमान-धूम्रानीक- चित्ररेफ बहुरूप-विश्वाधारसंज्ञन् ।” इति ॥) बुद्धविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नानारूप- युक्ते, त्रि ॥ (यथा, मनुः । १ । ४९ । “तमसा बहुरूपेण वेष्टिताः कर्म्महेतुना ॥”) बहुरूपकः, पुं, (बहुरूप + स्वार्थे कन् ।) जाहक- जन्तुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुरूपा, स्त्री, (बहुरूपस्य शिवस्य स्त्री । टाप् ।) दुर्गा । यथा, -- “अरूपा परभावत्वाद्बहुरूपा क्रियात्मिका । जाता शैलेन्द्रगेहे सा शैलराजसुता ततः ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ बहुरेखा स्त्री, (बह्वी बहुला रेखा करस्थादि- चिह्नम् ।) प्रचुरदीर्घचिह्नम् । बहुरेखायुक्तानां दोषो यथा, -- “रेखामिर्ब्बहुभिः क्लेशं स्वल्पाभिर्धनहीनताम् । रक्ताभिः सुखमाप्नोति कृष्णाभिः प्रेष्यतां व्रजेत् ॥” इति गारुडे ६४ अध्यायः ॥ बहुरेताः, [स्] पुं, (बहु रेतो यस्य ।) ब्रह्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ बहुरोमा, [न्] पुं, (बहूनि लोमानि यस्य ।) मेषः । इति हारावली । ८० ॥ लोमशे, त्रि ॥ बहुलं, क्ली, (बंहते वृद्धिं गच्छतीति । बहि वृद्धौ कुलच् । नलोपश्च ।) आकाशम् । इति मेदिनी ॥ सितमरीचम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुलं, त्रि, (बहूनर्थान् लातीति । बहु + ला + क ।) प्रचुरम् । (यथा, मनुः । ४ । ६० । “नाधार्म्मिके वसेद्ग्रामे न व्याधिबहुले भृशम् ॥”) कृष्णवर्णः । इति मेदिनी । ले, ११८ ॥

बहुलः, पुं, (बहूनर्थान् लातीति । बहु + ला + क ।) अग्निः । कृष्णपक्षः । इति मेदिनी । ले, ११८ ॥ (यथा, कुमारे । ४ । १३ । “बहुलेऽपि गते निशाकर- स्तनुतां दुःखमनङ्ग ! मोक्ष्यति ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १२८ । “मन्थानो बहुलो वायुः सकलः सर्व्वलोचनः ॥”) बहुलगन्धा स्त्री, (बहुलो गन्धो यस्याः ।) एला । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुलच्छदः, पुं, (बहुलानि च्छदानि यस्य ।) रक्तशिग्रुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुलवणं, क्ली, (बहूनि लवणानि यस्मिन् ।) औषरकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुला, स्त्री, (बहूनर्थान् लाति या । बहु + ला + क । टाप् ।) नीलिका । एला । (यथा, “एला स्थूला च बहुला पृथ्वीका त्रिपुटापि च । भद्रैला बृहदेला च चन्द्रबाला च निष्कुटिः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) गौः । इति मेदिनी । ले, ११७ ॥ देवीविशेषः । यथा, -- “दृष्टा सा तेन मुनिना निःसृत्य रविमण्डलात् । बहुला ह्यागता तूर्णं प्रस्थं मानसभूभृतः ॥ प्रत्यहं तत्र सावित्री गायत्त्री वहुला तथा । सरस्वती च द्रुपदा पञ्चैता मानसाचले ॥” इति कालिकापुराणे । २३ अध्यायः ॥ (नदीभेदः । यथा, मार्कण्डेये । ५७ । ३९ । “चीनाश्चैव तुखाराश्च बहुला वाह्यतो नराः ॥” स्वनामख्याता उत्तमराजपत्नी । यथा, तत्रैव । ६९ । ६ । “बाभ्रव्यां बहुलां नाम उपयेमे स धर्म्मवित् । उत्तानपादतनयः शचीमिन्द्र इवोत्तमः ॥”) बहुलाः, स्त्री, कृत्तिकानक्षत्रम् । नित्यबहुवचना- न्तोऽयं शब्दः । इति मेदिनी । ले, ११७ ॥ बहुलीकृतं, त्रि, (अवहुलं बहुलं कृतम् । अभू- ततद्भावे च्विः ।) अपनीततुषधान्यादि । वओ- लान इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पूतम् २ । इत्य- मरः । २ । ९ । २३ ॥ (विस्तृतीकृतम् । यथा, मार्कण्डेये । २१ । ९२ । “पराक्रमवता वीर ! त्वया तद्बहुलाकृतम् ॥”) बहुवल्कः, पुं, (बहूनि वल्कानि यस्य ।) प्रियालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुवल्ली, स्त्री, डोडिक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुवारः, पुं, (बहूनि वारयतीति । बहु + वृ + णिच् + अण् ।) वृक्षविशेषः । बहुयार इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । शेलुः २ शीतः ३ श्लेष्मातः ४ श्लेष्मातकः ५ उद्दालः ६ उद्दालकः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ सेलुः ८ । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अस्य फलगुणाः । हिमत्वम् । श्लेष्म- लत्वम् । शुक्रकारित्वम् । गुरुत्वम् । दुर्जरत्वम् । मधुरत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ बहुवारकः, पुं, (बहूनि रूक्षादीनि वारयतीति । बहु + वृ + णिच् + ण्वुल् ।) वृक्षविशेषः । (अस्य

पृष्ठ ३/४१२

गुणा बहुवारशब्दे उक्ताः । बहुयार इति ख्यातः । यथा, मनुसंहितायाः । ५ । ६ । श्लोकस्य टीकायां कुल्लूकभट्टः । “शेलुं वहुवारकफलं गोभवं पेयूषं नवप्रसूताया गोः क्षीरमग्निसंयो- गात् कठिनं भवति एतान् यत्नतस्त्यजेत् ॥”) बहुविधः, त्रि, (बहवो विधा यस्य ।) नाना- प्रकारः । तत्पर्य्यायः । विविधः २ नानारूपः ३ पृथग्विधः ४ । इत्यमरः । ३ । १ । ९३ ॥ (यथा, गीतायाम् । ४ । ३२ । “एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे ॥”) बहुविस्तीर्णा, स्त्री, (बहु यथा स्यात् तथा विस्तीर्णा ।) कुचिकावृक्षः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ कुचै इति भाषा ॥ बहुवीजं, क्ली, (बहूनि वीजानि यस्य ।) गण्ड- गात्रम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आता इति भाषा ॥ अस्य गुणा आतृप्यशब्दे द्रष्टव्याः ॥ बहुवीर्य्यः, पुं, (बहु वीर्य्यं तेजो यस्य ।) विभी- तकः । इति जटाधरः ॥ तण्डुलीयशाकः । शाल्मलिवृक्षः । मरुवः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुवीर्य्या, स्त्री, (बहु वीर्य्यं तेजो यस्याः ।) भूम्यामली । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुव्रीहिः, पुं, षट्समासान्तर्गतसमासविशेषः । (मुग्धबोधमते ।) अस्य साङ्केतिकसंज्ञा हः । यथा, अन्यार्थानां दानां हसंज्ञः । उदाहरणं यथा । पीतमम्वरं यस्यासौ पीताम्बरो हरिः । इति वोपदेवः ॥ स च तुल्याधिकरणानां पदानां अन्यार्थत्वे स्यादिति बोध्यम् । यथा पीताम्बरादि । मिन्नाधिकरणानान्तु पुत्त्राय धनमस्य शिष्याय विद्या अस्य इत्यादौ न स्यात् । समातृक इत्यु- दाहरणेन कदाचिद्भिन्नाधिकरणानाञ्च स्यात् धर्म्मे वृत्तिर्यस्यासौ धर्म्मवृत्तिः । एवं कामवृत्तिः उरसि लोमा कण्ठे काल इत्यादि । एवं पीता- म्बर इत्युदाहरता विशेषणविशेष्ययोः समासे विशेषणमेव पूर्ब्बं स्यादिति सूचितम् । तेन पीताम्बर इत्यत्र अम्बरपीत इति न स्यात् । एवं त्रिलोचनः चतुर्भुजः दीर्घकेशीत्यादि । एवं पीताम्बर इत्युदाहरता क्वचित् क्तान्तविशेषणं पूर्ब्बं स्यात् क्वचित् परं वा स्यात् इति सूचि- तम् । तेन अव्याहतस्वैरगतेरिति । अथेप्सितं भर्त्तुरुपस्थितोदयमिति । स वृत्तचूडश्चलकाक- पक्षकैरित्यादि रघुः ॥ सुखजातः सुरापीतो नृजग्धो माल्यधारक इति । एवं जातदन्तः दन्तजातः जातश्मश्रुः श्मश्रुजातः पीततैलः तैलपीतः पीतघृतः घृतपीतः ऊढभार्य्यः भार्य्योढः गतभार्य्यः भार्य्यागतः गतार्थः अर्थ गतः अग्न्याहितः आहिताग्निः पुत्त्रजातः जातपुत्त्रः जातयामः यामजातः दुःखजातः जातदुःखः गडुकण्ठः कण्ठगडुः इत्यादिबोध्यम् । एवमुद्यतचक्रः चक्रोद्यतः उद्यतासिः अस्युद्यतः उद्यतगदः गदोद्यतः उद्यतस्वड्गः खड्गोद्यत इति । आयुधेभ्यो नित्यं पूर्ब्बमिति जौमराः ॥ यथा उद्यतचक्र इत्यादि । एवं सर्व्वनामसक-

लात् पूर्ब्बम् । सर्व्वश्वेतः । संख्यासर्व्वनाम्नोः संख्यापूर्ब्बं स्यात् । द्विपरः त्रिपूर्ब्बः । सप्तम्य- न्तमचन्द्रादेः । सप्तम्यन्तं पदं पूर्ब्बं स्यान्न चन्द्रादेः । धर्म्मे वृत्तिर्यस्यासौ धर्म्मवृत्तिः उरसि लोमा कण्ठेकाल इत्यादौ उरसिजवत् क्तेर- लुक् । चन्द्रादेस्तु चन्द्रशेखरः चन्द्रचूडः पद्म- नाभः शूलपाणिः कुशहस्तः । प्रियो वा । गुडप्रियः प्रियगुडः । किञ्च आरूढो वानरो यं स आरूढवानरो वृक्षः । दृष्टः कृष्णो येन स दृष्टकृष्णो भक्तः । दत्ता भूमिर्यस्मै स दत्त- भूमिर्व्विप्रः । निर्गताः पक्षिणो यस्मात् वृक्षात् स निर्गतपक्षी वृक्षः । चत्वारो भुजा यस्यासौ चतुर्भुजो विष्णुः । बहूनि नक्षत्राणि यत्र तद्बहु- नक्षत्रमाकाशम् । इति द्बितीयान्ताद्यन्य- पदार्था बहुव्रीहयः सर्व्वैर्मन्यन्ते । स्वमते तु प्रथमान्तान्यपदार्थोऽपि यथा सह मात्रा वर्त्तते योऽसौ समातृकः एवं सपक्षकः सनामकं ब्राह्मणमानिनीत्यादि । इति दुर्गादासः ॥ * ॥ (बहवो ब्रीहयो यस्येति व्युत्पत्त्या) प्रचुर- धान्ययुक्ते, त्रि । यथा, -- “द्बन्द्बो द्बिगुरपि चाहं मद्गेहे नित्यमव्ययी- भावः । तत्पुरुष ! कर्म्म धारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः ॥” इति प्राचीनाः ॥ बहुशत्रुः, पुं, (बहवः शत्रवो यस्य ।) चटकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (बहुशत्रुविशिष्टे, त्रि । तृतीयायां तिथौ पटोलभक्षणेन बहुशत्रुः स्यात् । यथा, तिथितत्त्वे । “कुष्माण्डे चार्थहानिः स्याद्वृहत्यां न स्मरे- द्धरिम् । बहुशत्रुः पटोले स्यात् धनहानिस्तु मूलके ॥”) बहुशः, व्य, (बहूनि ददाति करोत्यादि वा । बहु + “बह्वल्पार्थाच्छस्कारकादन्यतरस्याम् ।” ५ । ४ । ४२ । इति शस् ।) बहूनि । इति व्याक- रणम् ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ५२ । २९ । “कथ्यन्ते बहुशश्चैते पिता पुत्त्रत्रयञ्च यत् ॥”) बहुशल्यः, पुं, (बहु शल्यं यस्य ।) रक्तखदिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनेकशल्ययुक्ते, त्रि ॥ बहुशालः, पुं, (बहुभिः शालते इति । बहु + शाल + अच् ।) स्नुही । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुशिखा, स्त्री, (बह्वी शिखा यस्याः ।) जल- पिप्पली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (बह्वी शिखा इति कर्म्मधारयसमासः ।) अनेकशिखा च ॥ बहुसन्ततिः, पुं, (बह्वी सन्ततिर्विस्तारोऽन्वयो वा यस्य ।) ब्रह्मयष्टिः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेडुबाँश इति भाषा ॥ अनेकसन्तान- युक्ते, त्रि ॥ बहुसम्पुटः, पुं, (बहुः सम्पुटो यस्य ।) विष्णुकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुसारः, पुं, (बहुः सारः स्थिरांशो यस्य ।) खदिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (बहुसार-

विशिष्टे, त्रि । यथा, शतपथब्राह्मणे । ११ । ७ । ३ । १ ॥ “स य एष बहुसारः ॥”) बहुसुता, स्त्री, (बहुः सुतः सन्ततिर्मूलं वा यस्याः ।) शतमूली । इत्यमरः । २ । ४ । १५ ॥ बहुसूः, स्त्री, (बहून् सूते या । बहु + सू + क्विप् ।) शूकरी । इति शब्दरत्नावली ॥ बहुप्रसवा च ॥ बहुसूतिः, स्त्री, (बहुः सूतिः प्रसवो यस्याः ।) बह्वपत्या गौः । इत्यमरः । २ । ९ । ७ ॥ बहु- सन्तानप्रसवा च ॥ बहुस्रवा, स्त्री, (बहु यथा स्यात् तथा स्रवति या । बहु + स्रु + अच् । टाप् ।) शल्लकीवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अनेकक्षरणशीला च ॥ बहुस्वनः, पुं, (बहुः प्रचण्डः स्वनः शब्दो यस्य ।) पेचकः । इति केचित् ॥ अनेकशब्दयुक्ते, त्रि ॥ बह्वपत्यः, पुं, स्त्री, (बहूनि अपत्यानि यस्य ।) शूकरः । मूषकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहु- सन्तानयुक्ते, त्रि ॥ बह्वाशी, [न्) त्रि, (बहु अश्नातीति । बहु + अश् + णिनि ।) बहुभोजनशीलः । यथा, चाणक्ये । ६९ । “बह्वाशी स्वल्पसन्तुष्टः सुनिद्रः शीघ्रचेतनः । प्रभुभक्तश्च शूरश्च ज्ञातव्याः षट् शुनो गुणाः ॥” (बह्वी आशा यस्य ।) बह्वाशाविशिष्टः ॥ (धृतराष्ट्रपुत्त्रविशेषे, पुं । यथा, महाभारते । १ । ११७ । १९ । “आदित्यकेतुर्बह्वाशी नागदन्तोऽग्रयाय्यपि ॥”) बह्वृक्, स्त्री, ऋग्वेदः (बह्व्य ऋचो यस्मिन् ।) सूक्ते, क्ली । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ “बह्व्य ऋचोऽध्येतव्या येन इति व्युत्पत्त्या ऋग्वेदज्ञे ब्राह्मणे, पुं । यथा, मनुः । ३ । १४५ । “यत्रेन भोजयेत् श्राद्धे बह्वृचं वेदपारगम् ॥” केचित् बह्वृच इत्यकारन्तमिच्छन्ति ॥) बह्वृची, स्त्री, (बह्वृचस्य ऋग्वेदज्ञस्य पत्नी । बह्वृच + ङीप् ।) ऋग्वेदवेत्तुः पत्नी । इति जटा- धरः ॥ (बह्व्य ऋचोऽधेतव्या यया इति विग्रहे अध्यर्युनामाध्येत्री स्त्री । अनृचबह्वृचावध्ये तर्य्येवेति वचनात् । “ऋक्पूरब्धूःपथामानक्षे ।” ५ । ४ । ७४ । इत्यप्रत्ययः समासान्तः । “गोत्रञ्च चरणैः सह” इति जातित्वात् ङीष् । यद्यपि स्त्रीणां स्वाध्यायाध्ययनं निषिद्धं तथापि पुरा कल्पेष्वेतदासीत् । यथाह यमः । “पुराकल्पेषु नारीणां मौञ्जीबन्धनमिष्यते । अध्यापनञ्च वेदानां सावित्रीवचनं तथा ॥” इति ॥) बा(वा)ड, ऋ ङ आप्लावे । स्नाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् । आप्लावः उन्मज्जनम् । इति दुर्गादासः ॥) वोपदेवेन अन्तःस्थवकारादौ गृहीतः ॥ (बाडते । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । अबबाडयत् ॥) बा(वा)डवं, क्ली, (बडवानां समूहः । बडवा + “खण्डिकादिभ्यश्च ।” ४ । २ । ४५ । इत्यञ् ।) बडवासमूहः । इत्यमरः ॥ (बडवाया इद-

पृष्ठ ३/४१३

मिति । बडवा + अण् । बडवासम्बन्धिनि, त्रि । यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “दीपनीयमचक्षुष्यं बाडवं दधि वातलम् ॥”) बा(वा)डवः, पुं, (बाडं यज्ञान्तस्रानं वाति प्राप्नो- तीति । बाड + वा + कः ।) ब्राह्मणः । (बड- वायां घोटक्यां जातः । बडवा + अण् ।) बड- वानलः । इत्यमरः ॥ तत्पर्य्यायः । और्व्वः २ संवर्त्तकः ३ अब्ध्यग्निः ४ बडवामुखः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ९९ । ६४ । “महोदधेर्जठरगतश्च बाडवो भवान् विभूत्या परया करे स्थितः ॥”) बा(वा)डवाग्निः, पुं, (बडवा समुद्रस्था घोटकी तत्- सम्बन्ध्यग्निः ।) बडवानलः । इति जटाधरः ॥ (यथा, माघे । ११ । ४५ । “पयसि सलिलराशेर्नक्तमन्तर्निमग्नः स्फुटमनिशमतापि ज्वालया बाडवाग्नेः ॥”) बा(वा)डवाग्र्यः, पुं, (बाडवेषु ब्राह्मणेषु अग्र्यः श्रेष्ठः ।) ब्राह्मणश्रेष्ठः । यथा, -- “इत्याकर्ण्य वचस्तस्य बाडवाग्र्यस्य धीमतः । पप्रच्छ हृष्टमानस्कस्तीर्थयात्राविधिं मुनिम् ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे १९ अध्यायः ॥ बा(वा)डवेयौ, पुं, (बडवाया घोटकरूपधारिण्याः सूर्य्यपत्न्या अपत्ये पुमांसौ । बडवा + ढक् ।) अश्विनीकुमारौ । इति शब्दमाला ॥ बा(वा)डव्यं, क्ली, (बाडवानां ब्राह्मणानां समूहः । बाडव + “ब्राह्मणमानवबाडवाद् यत् ।” ४ । २ । ४२ । इति यत् ।) ब्राह्मणसमूहः । इत्यमरः ॥ बाडिङ्गनः, पुं, (बाड् प्लावनं तस्मै इङ्गते इति । बाड् + इङ्ग + ल्यु ।) वार्त्ताकुः । इति रत्न- माला ॥ बाढं, क्ली, (बाह प्रयत्ने + क्तः । “क्षुब्धस्वान्त- ध्वान्तेति ।” ७ । २ । १८ । इति निपातनात् साधुः ।) अतिशयः । (यथा, कथासरित्- सागरे । २४ । ६८ । “बाढं मया सा नगरी दृष्टा विद्यार्थिना सता ॥”) प्रतिज्ञा । इत्यमरः । ३ । ३ । ४४ ॥ बाढमित्य- व्ययमपीति वृद्धाः । इति भरतः ॥ “बाढं त्रिषु दृढे क्लीवमनुमत्यामथ त्रिषु ॥” इति नानार्थरत्नमाला ॥ (सत्यम् । यथा, रघुः । १९ । ५२ । “बाढमेषु दिवषेषु पार्थवः कर्म्म साधयति पुत्त्रजन्मने ॥”) बा(वा)णः, पुं, (बणनं बाणः शब्दस्तदस्यास्तीति । बाण + अच् ।) अस्त्रविशेषः । तिर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पृषत्कः २ विशिखः ३ अजिम्भगः ४ खगः ५ आशुगः ६ कलम्बः ७ मार्गणः ८ शरः ९ पत्री १० रोपः ११ इषुः १२ । इत्यमरः । २ । ८ । ८६ ॥ चित्र- पुङ्खः १३ शायकः १४ वीरतरः १५ तूणक्षेडः १६ काण्डः १७ विपर्षकः १८ शरुः १९ वाजी २० पत्रवाहः २१ अस्त्रकण्टकः २२ ॥ लौहमय- वाणस्य पर्य्यायः । प्रक्ष्वेडनः १ लोहनालः २

नाराचः ३ ॥ क्षिप्तबाणस्य पर्य्यायः । प्रहितः १ निरस्तः २ ॥ विषाक्तबाणस्य पर्य्यायः । तीक्ष्णः १ लिप्तकः २ दिग्धः ३ ॥ तीरो निष्फलसायके । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ६ । ७५ । १७ । “यत्र बाणाः संपतन्ति कुमारा विशिखा इव । तत्रा नो ब्रह्मणस्पतिरदितिः शर्म्म यच्छतु विश्वहा शर्म्म यच्छतु ॥”) वलिराजस्य ज्येष्ठपुत्त्रः । यथा, -- “बलेः पुत्त्रशतं त्वासीद्बाणज्येष्ठन्ततो द्विजाः । बाणः सहस्रबाहुः स्यात् सर्व्वास्त्रगुणसंयुतः ॥ तपसा तोषितो यस्य पुरे वसति शूलधृक् । महाकालत्वमगमत् साम्यं यस्य पिणाकिनः ॥” इति मत्स्यपुराणे ५ अध्यायः ॥ (अस्य जन्मादिविवरणन्तु बाणयुद्धशब्दे द्रष्ट- व्यम् । विस्तृतिस्तु हरिवंशे विष्णुपर्व्वणि १७३ अध्यायमारभ्य द्रष्टव्या ॥) गोस्तनः । केवलः । इति मेदिनी । णे, २७ ॥ अग्निः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ काण्डावयवः । इति विश्वः ॥ भद्रमुञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पुं, स्त्री, नीलझिण्टी । इति वैजयन्ती ॥ यथा, माघे । ६ । ४६ । “विकचबाणदलावलयोऽधिकं रुरुचिरे रुचिरेक्षणविभ्रमाः ॥” बण्यते शब्द्यते इति । बण शब्दे + “अकर्त्तरि च कारके संज्ञायाम् ।” ३ । ३ । १९ । इति घञ् । वाक् । इति निघण्टुः ॥ इक्ष्वाकुवंशीयो- ऽयोध्याराजः स्वनामख्यातो विकुक्षेः पुत्त्रः । यथा, रामायणे । १ । ७० । २२ -- २३ । “इक्ष्वाकोस्तु सुतः श्रीमान् कुक्षिरित्येव विशुतः । कुक्षेरथात्मजः श्रीमान् विकुक्षिरुदपद्यत ॥ विकुक्षेस्तु महातेजा बाणः पुत्त्रः प्रतापवान् । बाणस्य तु महातेजा अनरण्यः प्रतापवान् ॥” कादम्बरीप्रणेता कविविशेषः । यथा, कादम्बर्य्यां कविवंशवर्णने । “सरस्वतीपाणिसरोजसम्पुट- प्रमृष्टहोमश्रमसीकराम्भसः । यशोऽंशुशुक्लीकृतसप्तविष्टपात् ततः सुरोबाण इति व्यजायत ॥ द्विजेन तेनाक्षत कण्ठकौण्ठ्यया महामनोमोहमलीमसान्धया । अलब्धवैदग्ध्यविलासमुग्धया धिया निबद्ध्वेयमतिद्वयी कथा ॥” अयमेव हर्षचरितप्रणेता इति केचित् ॥) बा(वा)णगङ्गा, स्त्री, (बाणेन प्रकटिता गङ्गा नदी- विशेषः ।) रावणबाणनिर्भिन्नसोमेश्वरगिरि- भवनदीविशेषः । यथा, -- “सोमेशाद्दक्षिणे भागे बाणेनाद्रिं विभिद्य वै । रावणेन प्रकटिता जलघारातिपुण्यदा । बाणगङ्गेति विख्याता या स्नानादघहारिणी ॥ स्नात्वा तु बाणगङ्गायां दृष्ट्वा बाणेश्वरं विभुम् । गङ्गास्नानफलं प्राप्य मोदते देववद्दिवि ॥”

इति वाराहे सोमेश्वरादिलिङ्गमहिमावमुक्ति- क्षेत्रमहिमा त्रिवेण्यादिमहिमा नामाध्यायः ॥ बा(वा)णदण्डः, पुं, (बाणस्य दण्डः ।) वापदण्डः । तत्पर्य्यायः । वेमा २ । इति हेमचन्द्रः ॥ बा(वा)णपुङ्खा, स्त्री, (बाणस्य + पुङ्खा ।) शरपुङ्खा । इति राजनिर्घण्टः ॥ बा(वा)णपुरं, क्ली, (बाणस्य राज्ञः पुरं नगरम् ।) बाणराजनगरम् । तत्पर्य्यायः । देवीकोटः २ कोटीवर्षम् ३ ऊषावनम् ४ शोणितपुरम् ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आग्नेयम् ६ उमावनम् ७ कोट्टवीपुरम् ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ बा(वा)णभट्टः, पुं, ग्रन्थकारविशेषः । (स तु काद- म्बर्य्यादिग्रन्थप्रणेता ।) “ननु मङ्गलं कथं क्रियते मङ्गलाद्बिघ्नध्वंसः विघ्नध्वंसात् प्रारिप्सित- सिद्धिरिति चेन्न । बाणभट्टादेर्मङ्गले सत्यपि ग्रन्थसमाप्त्यभावात् माघादौ मङ्गलाभावेऽपि समाप्तिदर्शनात् ।” इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः । बा(वा)णयुद्धं, क्ली, (बाणेन सह युद्धम् ।) बाण- राजेन सह श्रीकृष्णस्य संग्रामः । तस्य विव- रणम् । यथा, -- श्रीशुक उवाच । “बाणः पुत्त्रशतज्येष्ठो बलेरासीन्महात्मनः । सहस्रबाहुर्वाद्येन ताण्डवेऽतोषयन्मृडम् ॥ भगवान् सर्व्वभूतेशः शरण्यो भक्तवत्सलः । वरेण च्छन्दयामास स तं वव्रे पुराधिपम् ॥ स एकदाह गिरिशं पार्श्वस्थं वीर्य्यदुर्म्मदः । किरीटेनार्कवर्णेन संस्पृशंस्तत्वदाम्बुजम् ॥ नमस्ये त्वां महादेव ! लोकानां गुरुमीश्व- रम् । पुंसामपूर्णकामानां कामपुरामराङ्घिपम् ॥ दोःसहस्रं त्वया दत्तं परं भाराय मेऽभवत् । त्रिलोक्यां प्रतियोद्धारं न लभे त्वदृते समम् ॥ कण्डूत्या निभृतैर्दोभिर्यु युत्सुर्दिग्गजानहम् । आद्यायां चूर्णयन्नद्रीन् भीतास्तेऽपि प्रदुद्रुवुः ॥ तत् श्रुत्वा भगवान् क्रुद्धः केतुस्ते भज्यते यदा । तद्दर्पघ्नं भवेन्मूढ ! संयुगं मत्ममेन ते ॥ इत्युक्तः कुमतिर्हृष्टः स्वगृहं प्राविशन्नृप ! । प्रतीक्षन् गिरिशादेशं स्ववीर्य्यनशनं कुधीः ॥ तस्योषा नाम दुहिता स्वप्ने प्राद्युम्निना रतिम् । कन्यालभत कान्तेन प्रागदृष्टश्रुतेन सा ॥ सा तत्र तमपश्यन्ती क्वासि कान्तेतिवादिनी । सखीनां मध्य उत्तस्थौ विह्वला व्रीडिता भृशम् ॥ बाणस्य मन्त्री कुम्भाण्डश्चित्रलेखा च तत्सुता । सख्यपृच्छत् सखीमूषां कौतूहलसमन्विता ॥ कं त्वं मृगयसे ! सुभ्रु ! कीदृशस्ते मनोरथः । हस्तग्राहं न तेऽद्यापि राजपुत्त्र्युपलक्षये ॥ ऊषोवाच । दृष्टः कश्चिन्नरः स्वप्ने श्यामः कमललोचनः । पीतवासा बृहद्बाहुर्योषितां हृदयङ्गमः ॥ तमहं मृगये कान्तं पाययित्वाधरं मधु । क्वापि यातः स्पृहयतीं क्षिप्त्वा मां वृजिनार्णवे ॥

पृष्ठ ३/४१४

चित्रलेखोवाच । व्यसनन्तेऽपनेष्यामि त्रिलोक्यां यदि भाव्यते । तमानेष्ये वरं यस्ते मनोहर्त्ता तमादिश ॥ इत्युक्त्वा देवगन्धर्व्वसिद्धचारणपन्नगान् । दैत्यविद्याधरान् यक्षान् मनुजांश्च यथालिखत् ॥ मनुजेषु च सा वृष्णीञ्छू रमानकदुन्दुभिम् । व्यलिखद्रामकृष्णौ च प्रद्युम्नं वीक्ष्य लज्जिता ॥ अनिरुद्धं विलिखितं वीक्ष्योषावाङ्मुखी ह्रिया । सोऽसावसाविति प्राह स्मयमाना महीपते ! ॥ चित्रलेखा तमाज्ञाय पौत्त्रं कृष्णस्य योगिनी । ययौ विहायसा राजन् ! द्बारकां कृष्णपालि- ताम् ॥ तत्र सुप्तं सुपर्य्यङ्के प्राद्युम्निं योगमास्थिता । गृहीत्वा शोणितपुरं सख्यै प्रियमदर्शयत् ॥ सा च तं सुन्दरवरं विलोक्य मुदितानना । दुष्प्रेक्ष्ये स्वगृहे पुंभी रेमे प्राद्युम्निना समम् ॥ परार्द्ध्यवासः स्रग्गन्धधूपदीपासनादिभिः । पानभोजनभक्ष्यैश्च वाक्यैः शुश्रूषणार्च्चितः ॥ गूढः कन्यापुरे शश्वत् प्रवृद्धस्नेहया तया । नाहर्गणान् स बुबुधे ऊषयापहृतेन्द्रियः ॥ तां तथा यदुवीरेण भुज्यमानां हतत्रपाम् । हेतुभिर्लक्षयाञ्चक्रुराप्रीतां दुरवच्छदैः ॥ भटा आवेदयाञ्चक्रू राजंस्ते दुहितुर्व्वयम् । विचेष्टितं लक्षयामः कन्यायाः कुलदूषणम् ॥ अनपायिभिरस्माभिर्गुप्तायाश्च गृहे प्रभो ! । कन्याया दूषणं पुंभिर्दुष्प्रेक्षाया न विद्महे ॥ ततः प्रव्यथितो बाणो दुहितुः श्रुतदूषणः । त्वरितः कन्यकागारं प्राप्तोऽद्राक्षीद्यदूद्वहम् ॥ कामात्मजं तं भुवनैकसुन्दरं श्यामं पिशङ्गाम्बरमम्बुजेक्षणम् । बृहद्भुजं कुण्डलकुन्तलत्विषा स्सितावलोकेन च मण्डिताननम् ॥ दीव्यन्तमक्षैः प्रिययाभिनृम्णया तदङ्गसङ्गस्तनकुङ्कुमस्रजम् । बाह्वोर्दधानं मधुमल्लिकाश्रितां तस्याग्र आसीनमवेक्ष्य विस्मितः ॥ स तं प्रविष्टं व्रतमाततायिभि- र्भटैरनेकैरवलोक्य माधवः । उद्यम्य मौर्व्वं परिघं व्यवस्थितो यथान्तको दण्डधरो जिघांसया ॥ जिघृक्षया तान् परितः प्रसर्पतः शुनो यथा शूकरयूथपोऽहनत् । ते हन्यमाना भवनाद्बिनिर्गता निर्भिन्नमूर्द्धोरुभुजाः प्रदुद्रुवुः ॥ तं नागपाशैर्बलिनन्दनो बली घ्नन्तं स्वसैन्यं रुषितो बबन्ध ह । ऊपा भृशं शोकविषादविह्वला बद्धं निशम्याश्रुकलाक्ष्यरौत्सीत् ॥” इति श्रीभायवते महापुराणे पारमहंस्यां संहि- तायां वैयासिक्यां दशमस्कन्धे बाणयुद्धे द्बिषष्टि- तमोऽध्यायः ॥ * ॥

श्रीशुक उवाच । “अपश्यताञ्चानिरुद्धं तद्बन्धूनाञ्च भारत ! । चत्वारो वार्षिका मासा व्यतीयुरनुशोचताम् ॥ नारदात्तदुपाकर्ण्य वार्त्तां बद्धस्य कर्म्म च । प्रययुः शोणितपुरं वृष्णयः कृष्णदेवताः ॥ प्रद्युम्नो युयुधानश्च गदः शाम्बोऽथ शारणः । नन्दोपनन्दभद्राद्या रामकृष्णानुवर्त्तिनः ॥ अक्षौहिणीभिर्द्वादशभिः समेताः सर्व्वतो दिशम् । रुरुधुर्ब्बाणनगरं समन्तात् सात्वतर्षभाः ॥ भज्यमानपुरोद्यानप्रकाराट्टालगोपुरम् । प्रेक्षमाणो रुषाविष्टस्तुल्यसैन्योऽभिनिर्ययौ ॥ वाणार्थं भगवान् रुद्रः ससुतः प्रमथैर्वृतः । आरुह्य नन्दिवृषभं युयुधे रामकृष्णयोः ॥ आसीत् सुतुमुलं युद्धमद्भुतं लोमहर्षणम् । कृष्णशङ्करयो राजन् ! प्रद्युम्नगुहयोरपि ॥ कुम्भाण्डकूपकर्णाभ्यां बलेन सह संयुगम् । शाम्बस्य बाणपुत्त्रेण बाणेन सह सात्यकेः ॥ ब्रह्मादयः सुराधीशाः मुनयः सिद्धचारणाः । गन्धर्व्वाप्सरसो यक्षा विमानैर्द्रष्टुमागमन् ॥ शङ्करानुचराञ्छौरिर्भूतप्रमथगुह्यकान् । डाकिनीर्यातुधानांश्च वेतालान् सविनायकान् ॥ भूतमातृपिशाचांश्च कुष्माण्डान् ब्रह्मराक्षसान् । द्रावयामास तीक्ष्णाग्रैः शरैः शार्ङ्गधनुश्च्युतैः ॥ पृथग्दिव्यानि प्रायुङ्क्त पिणाक्यस्त्राणि शार्ङ्गिणे । प्रत्यस्त्रैः शमयामास शार्ङ्गपाणिरविस्मितः ॥ ब्रह्मास्त्रस्य च ब्रह्मास्त्रं वायव्यस्य च पार्व्वतम् । आग्नेयस्य च पार्ज्जन्यं नैजं पाशुपतस्य च ॥ मोहयित्वाथ गिरिशं जृम्भणास्त्रेण जृम्भितम् । बाणस्य पृतनां शौरिर्ज्जघानासिगदेषुभिः ॥ स्कन्दः प्रद्युम्नबाणौघैरर्द्यमानः समन्ततः । असृग्विमुञ्चन् गात्रेभ्यः शिखिना प्राद्रवद्रणात् ॥ कुम्भाण्डः कूपकर्णश्च पेततुर्मुषलार्द्दितौ । दुद्रुवुस्तदनीकानि हतनाथानि सर्व्वशः ॥ वीशीर्य्यमाणं स्वबलं दृष्ट्वा बाणोऽत्यमर्षितः । कृष्णमभ्यद्रवत् संख्ये रथी हित्वैव सात्यकिम् ॥ धनूंष्याकृष्य युगपद्बाणः पञ्चशतानि वै । एकेकस्मिन् शरौ द्वौ द्वौ सन्दधे रणदुर्म्मदः ॥ तानि चिच्छेद भगवान् धनूंषि युगपद्धरिः । सारथिं रथमश्वांश्च हत्वा शङ्खमपूरयत् ॥ तन्माता कोट्टवी नाम नग्ना मुक्तशिरोरुहा । पुरोऽवतस्थे कृष्णस्य पुत्त्रप्राणरिरक्षया ॥ ततस्तिर्य्यङ्मुखो नग्नामनिरीक्षन् गदाग्रजः । बाणश्च तावद्बिरथश्छिन्नधब्बाविशत् पुरम् ॥ विद्राविते भूतगणे ज्वरस्तु त्रिशिरास्त्रिपात् । अभ्यधावत दाशार्हं दहन्निव दिशो दश ॥ अथ नारायणो देवस्तं दृष्ट्वा व्यसृजत् ज्वरम् । माहेश्वरो वैष्णवश्च युयुधाते ज्वरावुभौ ॥ माहेश्वरः समाक्रन्दन् वैष्णवेन बलार्द्दितः । अलब्ध्वा भयमन्यत्र भीतो माहेश्वरो ज्वरः ॥ शरणार्थी हृषीकेशं तुष्टाव प्रणताञ्जलिः ॥

ज्वर उवाच । नमामि त्वानन्तशक्तिं परेशं सर्व्वात्मानं केवलं ज्ञप्तिमात्रम् । विश्वोत्पत्तिस्थानसंरोधहेतुं यत्तद्ब्रह्म ब्रह्मलिङ्गं प्रशान्तम् ॥ कालो दैवं कर्म्म जीवः स्वभावो द्रव्यं क्षेत्रं प्राण आत्मा विकारः । तत्सं घातो बीजरोहप्रवाह- स्त्वन्मायैषा तन्निषेधं प्रपद्ये ॥ नानाभावैर्लीलयैवोपपन्नै- र्देवान् साधूँल्लोकसेतून् बिभर्षि । हंस्युन्मार्गान् हिंसया वर्त्तमानान् जन्मैतत्ते भारहाराय भूमेः ॥ तप्तोऽहन्ते तेजसा दुःसहेन शान्तोग्रेणात्युल्वणेन ज्वरेण । तावत्तापो देहिनां तेऽङ्घ्रिमूलं नो सेवेरन् यावदाशानुबद्धाः ॥ श्रीभगवानुवाच । त्रिशिरस्ते प्रसन्नोऽहं व्येतु ते मज्ज्वराद्भयम् । यो नौ स्मरति संवादं तस्य त्वन्नो भवेद्भयम् ॥ इत्युक्तोऽच्युतमानम्य गतो माहेश्वरो ज्वरः । बाणस्तु रथमारूढः प्रागाद्योत्स्यन् जनार्द्द- नम् ॥ ततो बाहुसहस्रेण नानायुधधरो नृपः । मुमोच परमक्रुद्धो वाणांश्चक्रायुधे नृप ! ॥ तस्यास्यतोऽस्त्राण्यसकृच्चक्रेण क्षुरनेमिना । चिच्छेद भगवान् बाहूंश्छाखा इव वनस्पतेः ॥ बाहुषु च्छिद्यमानेषु बाणस्य भगवान् भवः । भक्तानुकम्प्युपव्रज्य चक्रायुधमभाषत ॥ श्रीरुद्र उवाच । त्वं हि ब्रह्म परं ज्योतिर्गूढं ब्रह्मणि वाङ्मये । यं पश्यन्त्यमलात्मानमाकाशमिव केवलम् ॥ नाभिर्नभोऽग्निर्म्मुखमम्बुरेतो द्यौः शीर्षमाशाः श्रुतिरङ्घ्रिरुर्व्वी । चन्द्रो मनो यस्य दृगर्क आत्मा अहं समुद्रो जठरं भुजेन्द्रः ॥ रोमाणि यस्यौषधयोऽम्बुवाहाः केशा विरिञ्चो धिषणा विसर्गः । प्रजापतिर्हृदयं यस्य धर्म्मः स वै भवान् पुरुषो लोककल्पः ॥ तवावतारोऽयमकुण्ठधामन् धर्म्मस्य गुप्त्यै जगतो भवाय । वयञ्च सर्व्वे भवतानुभाविता विभावयामो भुवनानि सप्त ॥ त्वमेक आद्यः पुरुषोऽद्वितीय- स्तुर्य्यः सदृग्धेतुरहेतुरीशः । प्रतीयसेऽथापि यथा विकारं स्वमायया सर्व्वगुणप्रसिद्ध्यै ॥ यथैव सूर्य्यः पिहितः स्वच्छायया छायाञ्च रूपाणि च सञ्चकास्ति । एवं गुणेनापिहितो गुणांस्त्व- मात्मप्रदीपो गुणिनश्च भूमन ॥

पृष्ठ ३/४१५

यन्मायामोहितधियः पुत्त्रदारगृहादिषु । उन्मज्जन्ति निमज्जन्ति प्रसक्ता वृजिनार्णवे ॥ देवदत्तमिमं लब्ध्वा नृलोकमजितेन्द्रियः । यो नाद्रियेत त्वत्पादौ स शोच्यो ह्यात्म- वञ्चकः ॥ यस्त्वां विसृजते मर्त्य आत्मानं प्रियमी श्वरम् । विपर्य्ययेन्द्रियार्थार्थं विषमत्त्यमृतं त्यजेत् ॥ अहं ब्रह्माथ बिबुधा मुनयश्चामलाशयाः । सर्व्वात्मना प्रपन्नास्त्वामात्मानं प्रेष्ठमीश्वरम् ॥ तं त्वां जगत्स्थित्युदयान्तहेतुं समं प्रशान्तं सुहृदात्मदैवम् । अनन्यमेकं जगदात्मकेतुं भवापवर्गाय भजाम देवम् ॥ अयं ममेष्टो दयितोऽनुवर्त्ती मयाभयं दत्तममुष्य देव ! । सम्पाद्यतां तद्भवतः प्रसादो यथा हि ते दैत्यपतौ प्रसादः ॥ श्रीभगवानुवाच । यदात्थ भगवंस्तन्नः करवाम प्रियन्तव । भवतो यद्व्यवसितं तन्मे साध्वनुमोदितम् ॥ अवध्योऽयं ममाप्येष वैरोचनसुतोऽसुरः । प्रह्रादाय वरो दत्तो न वध्यो मे तवान्वयः ॥ दर्पोपशमनायास्य प्रकृत्ता बाहवो मया । सूदितञ्च बलं भूरि यच्च भारायितं भुवः ॥ चत्वारोऽस्य भुजाः शिष्टा भविष्यत्यजरामरः । पार्षदमुख्यो भवतो न कुतश्चिद्भयोऽसुरः ॥ इति लब्ध्वाभयं कृष्णं प्रणम्य शिरसासुरः । प्राद्युम्निं रथमारोप्य स बध्वा समुपानयत् ॥ अक्षौहिण्या परिवृतं सुवासःसमलङ्कृतम् । सपत्नीकं पुरस्कृत्य ययौ रुद्रानुमोदितः ॥ स राजधानीं समलड्कृतां ध्वजै- र्मनोरमैर्भूषितमार्गचत्वराम् । विवेश शङ्खानकदुन्दुभिस्वनै- रभ्युद्यतः पौरसुहृद्द्विजातिभिः ॥ य एतत् कृष्णविजयं शङ्करेण च संयुगम् । संस्मरेत् प्रातरुत्थाय न तस्य स्यात् पराजयः ॥” इति श्रीभागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां वैयासिक्यां दशमस्कन्धे बाणासुर- संग्रामे श्रीकृष्णविजयस्त्रिषष्टितमोऽध्यायः ॥ बा(वा)णलिङ्गं, क्ली, (बाणार्च्चनार्थं कृतं लिङ्गम् । अन्यास्य निरुक्तिरुक्ता हेमाद्रौ । यथा, -- “बाणः सदाशिवो देवो बाणो बाणान्तरो- ऽपि च । तेन यस्मै कृतं तस्माद्वाणलिङ्गमुदाहृतम् ॥”) नर्म्मदानद्युद्भवशिवलिङ्गम् । तस्य विवरणम् । यथा, -- “नर्म्मदाजलमध्यस्थं बाणलिङ्गमिति स्मृतम् । बाणलिङ्गे स्वयम्भूते चन्द्रकान्ताह्वयं स्थितम् ॥ चान्द्रायणशतं कार्य्यं शम्भोर्नैवेद्यभक्षणात् । ग्राह्याग्राह्यविभागोऽयं बाणलिङ्गे न विद्यते । तदर्पितं जलं वान्नं ग्राह्यं प्रसादसंज्ञया ॥ शिवनाभमयं लिङ्गं सदा पूज्यं महर्षिभिः ।

यतश्च सर्व्वलिङ्गेभ्यस्तद्धि पूज्यतमं मतम् ॥ चतुरङ्गुलमुच्छ्रायं रम्यं वेदिकया युतम् । उत्तमं लिङ्गमाख्यातं पञ्चसूत्र सुसाधितम् ॥ तदर्द्धं मध्यमं प्रोक्तं तदर्द्धमवरं स्मृतम् । तस्य न्यूनं पूजनीयं न कदापि न तत्फलम् ॥ रुद्राक्षं शिवलिङ्गञ्च स्थूलस्थूलं प्रशस्यते । शालग्रामो नार्म्मदञ्च सूक्ष्मसूक्ष्मो विशिष्यते ॥” पार्थिवादिलिङ्गापेक्षया बाणलिङ्गस्य श्रेष्ठत्वम् यथा, -- “कोमलेषु तु लिङ्गेषु पार्थिवं श्रेष्ठमुच्यते । कठिनेषु तु पाषाणं पाषाणात् स्फाटिकं परम् ॥ स्फाटिकात् पद्मरागञ्च काश्मीरं पद्मरागतः । काश्मीरात् पुष्परागोत्थमिन्द्रनीलोद्भवं ततः ॥ इन्द्रनीलाच्च गोमेदं गोमेदाद्बिद्रुमोद्भवम् । विद्रुमान्मौक्तिकं श्रेष्ठं तस्मात् श्रेष्ठन्तु राजतम् ॥ हैरण्यं राजतात् श्रेष्ठं हैरण्याद्धीरकं वरम् । हीरकात् पारदं श्रेष्ठं बाणलिङ्गं ततः परम् ॥” इति मेरुतन्त्रे ९ प्रकाशः ॥ अथ बाणलिङ्गलक्षणम् । वीरमित्रोदयधृत- कालोत्तरे । “बाणलिङ्गं तथा ज्ञेयं भुक्तिमुक्तिप्रदायकम् । उत्पत्तिं बाणलिङ्गस्य लक्षणं शेषतः शृणु ॥ नर्म्मदादेविकायाश्च गङ्गायमुनयोस्तथा । सन्ति पुण्यनदीनाञ्च बाणलिङ्गानि षण्मुख ! ॥ इन्द्रादिपूजितान्यत्र तच्चिह्नैर्विहितानि च । सदा सन्निहितस्तत्र शिवः सर्व्वार्थदायकः । इन्द्रलिङ्गानि तान्याहुः साम्राज्यार्थप्रदानि च ॥” इतीन्द्रलिङ्गलक्षणम् ॥ “आरुणं हित्यकीलालमुष्णस्पर्शं करोत्यलम् । आग्नेयं तच्छक्तिनिभमथवा शक्तिलाञ्छितम् । इदं लिङ्गवरं स्थाप्य तेजसाधिपतिर्भवेत् ॥” इत्याग्नेयलिङ्गलक्षणम् ॥ “दण्डाकारं भवेद् याम्यमथवा रसनाकृति । यद्यदुक्तं सह तैर्न निर्निक्तं ज्ञायते तदा । निषिक्तं निधनन्तेन क्रियते स्थापितेन तु ॥” इति याम्यलिङ्गलक्षणम् ॥ “राक्षसं खड्गसदृशं ज्ञानयोगफलप्रदम् । कर्करादिप्रलिप्तन्तु कुण्ठकुक्षियुतं तथा । राक्षसं निष्कृते लिङ्गं गार्हस्थे न सुखप्रदम् ॥” इति नैरृ तलिङ्गलक्षणम् ॥ “वारुणं वर्त्तुलाकारं पाशाङ्कं चालिवर्च्चसम् । वृद्धिं सुखादेर्वैस्वत्वसंभोगाप्तन्तु मध्यगे ॥” इति वारुणलिङ्गलक्षणम् ॥ “कृष्णं धूम्रं नवारुच्यं ध्वजाभं ध्वजमूषलम् । मस्तके स्थापितं तस्य न्यूनन्यूनमितस्ततः ॥” इति वायुलिङ्गलक्षणम् ॥ “तूणपाशगदाकारं गुह्यकेशस्य मध्यगम् ॥” इति कुवेरलिङ्गलक्षणम् ॥ “दिनं वाप्यथवा रात्रिं शस्यावृद्धिकरैर्ब्बलम् । अस्थिशूलाङ्कितं रौद्रं हिमकुण्डलवर्च्चसम् ॥” इति रौद्रलिङ्गलक्षणम् ॥ “चतुर्व्वर्णमयं वापि वैष्णवं ज्ञायतेऽग्रतः ।

वैष्णवं शङ्खचक्राङ्कगदाब्जादिविभूषितम् श्रीवत्सकौस्तुभाङ्कञ्च सर्व्वसिंहासनाङ्कितम् । वैनतेयसमाङ्कं वा तथा विष्णुपदाङ्कितम् ॥ वैष्णवं नाम तत् प्रोक्तं सर्व्वैश्वर्य्यफलप्रदम् ॥” इति वैष्णवलिङ्गलक्षणम् ॥ “शालग्रामादिसंस्थन्तु शशाङ्कं श्रीविवर्द्धनम् । पद्माङ्कं स्वस्तिकाङ्कं वा श्रीवत्साङ्कं विभूतये ॥” इत्यपि वैष्णवलिङ्गलक्षणम् ॥ हेमाद्रिधृतलक्षणकाण्डे । नारद उवाच । “अथ वक्ष्यामि ते विप्रचिह्नमेकादशं परम् । श्रवणाद्यस्य पापानि नाशमायान्ति तत्- क्षणात् ॥ मधुपिङ्गलवर्णाभं कृष्णकुण्डलिकायुतम् । स्वयम्भुलिङ्गमाख्यातं सर्व्वसिद्धैर्निषेवितम् ॥ नानावर्णसमाकीर्णं जटाशूलसमन्वितम् । मृत्युञ्जयाह्वयं लिङ्गं सुरासुरनमस्कृतम् ॥ दीर्घाकारं शुभ्रवर्णं कृष्णबिन्दुसमन्वितम् । नीलकण्ठं समाख्यातं लिङ्गं पूज्यं सुरासुरैः ॥ शुक्लाभं शुक्लकेशञ्च नेत्रत्रयसमन्वितम् । त्रिलोचनं महादेवं सर्व्वपापप्रणोदनम् ॥ ज्वलल्लिङ्गं जटाजूटं कृष्णाभं स्थूलविग्रहम् । कालाग्निरुद्रमाख्यातं सर्व्वसत्त्वैर्निषेवितम् ॥ मधुपिङ्गलवर्णाभं श्वेतयज्ञोपवीतकम् । श्वेतपद्मसमासीनं चन्द्ररेखाविभूषितम् । प्रलयास्त्रसमायुक्तं त्रिपुरारिसमाह्वयम् ॥ शुभ्राभं पिङ्गलजटं मुण्डमालाधरं परम् । त्रिशूलधरमीशानं लिङ्गं सर्व्वार्थसाधनम् ॥ त्रिशूलडमरुधरं शुभ्ररक्तार्द्धभागतः । अर्द्धनारीश्वराह्वानं सर्व्वदेवैरभीष्टदम् ॥ ईषद्रक्तमयं कान्तं स्थूलं दीर्घं समुज्ज्वलम् । महाकालं समाख्यातं धर्म्मकामार्थमोक्षदम् ॥ एतत्तु कथितं तुभ्यं लिङ्गचिह्नं महेशितुः । एकेनैव कृतार्थः स्यात् बहुभिः किमु सुव्रत् ! ॥” इति बाणलिङ्गचिह्नानि ॥ वीरमित्रोदयधृतकालोत्तरे । “उक्ताङ्कं श्रेयसे योज्यं शीर्षमन्त्रं विवर्ज्जयेत् । यमवर्णन्तु यल्लिङ्गं यमाङ्कं वा कमण्डलुम् ॥ दण्डाङ्कं सूत्रचिह्नं वा ब्रह्मज्ञानान्वितं मतम् । शशिवर्णं महाकालं नन्दीशं पद्मरागवत् ॥ पद्मरागनिभं सर्व्वं महाभं सिद्धिपूजितम् । मौक्तिकाभं नीलनिभं रुद्रादित्यैः प्रपूजितम् ॥ वसुदैः सेन्द्रयक्षेशगुह्यकैर्यातुधानकैः । नानावर्णमयं नीलं शशाङ्कमण्डलप्रभम् ॥” इति बाणलिङ्गलक्षणम् ॥ वीरमित्रोदयधृतम् । “इत्येतत् लक्षणं प्रोक्तं परीक्षातत्त्वकोविदेः । त्रिःसप्तपञ्चवारं वा तुलासाम्यं न जायते । तदा बाणं समाख्यातं शेषं पाषाणसम्भवम् ॥” तुलाकरणन्तु तण्डुलेन । अपरतुलादिषु तण्डुला यद्यधिकाः स्युस्तदा तल्लिङ्गं गृहिणां पूज्य- मवधार्य्यं लिङ्गञ्चेदधिकं तदोदासीनपूज्यन्त-

पृष्ठ ३/४१६

दिति किंवदन्तीति हेमाद्रिधृतलक्षणकाण्डे ॥ सूतसंहितायान्तु । “सप्तकृत्वस्तुलारूढं वृद्धिमेति न हीयते । बाणलिङ्गमिति ख्यातं शेषं नार्म्मदमुच्यते ॥ त्रिपञ्चवारं यस्यैव तुलासाम्यं न जायते । तदा बाणं समाख्यातं शेषं पाषाणसम्भवम् ॥” वीरमित्रोदये । “नद्यां वा प्रक्षिपेद्भूयो यदा तदुपलभ्यते । बाणलिङ्गं तदा विद्धि न्यूनं सुखविवर्द्धनम् ॥” इति बाणलिङ्गपरीक्षा ॥ बाणशब्दव्युत्पत्तिरपि तत्रैव । “अथ बाणं समाख्यातं यथा वक्ष्ये तथादितः । बाणः सदाशिवो देवो बाणो बाणान्तरोऽपि च ॥ तेन यस्मै कृतं तस्माद्बाणलिङ्गमुदाहृतम् । सदा सन्निहितस्तत्र शिवः सर्व्वार्थदायकः ॥ कृतप्रतिष्ठं तल्लिङ्गं बाणाख्येन शिवेन च । पङ्कजस्य फलाकारं कुण्डलस्य समाकृति ॥” पङ्कजफलं पद्मबीजम् ॥ पक्वजम्बुफलाकारं कुक्कु- टाण्डसमाकृतीति हेमाद्रिधृतलक्षणकाण्डे पाठः । “भुक्तिमुक्तिप्रदञ्चैव बाणलिङ्गमुदाहृतम् ॥” याज्ञवल्क्यसंहितायां देवीं प्रति शिववाक्यम् । “प्रशस्तं नार्म्मदं लिङ्गं पक्वजम्बुफलाकृति । मधुवर्णं तथा शुक्लं नीलं मरकतप्रभम् ॥ हंसडिम्बाकृति पुनः स्थापनायां प्रशस्यते । स्वयं संस्रवते लिङ्गं गिरितो नर्म्मदाजले ॥ पुरा बाणासुरेणाहं प्रार्थितो नर्म्मदातटे । अविवासं गिरौ तत्र लिङ्गरूपी महेश्वरः । बाणलिङ्गमपि ख्यातमतोऽर्थाज्जगतीतले ॥ अन्येषां कोटिलिङ्गानां पूजने यत् फलं लभेत् । तत् फलं लभते मर्त्त्यो बाणलिङ्गैकपूजनात् ॥” तथा । “ताम्री वा स्फाटिकी स्वार्णी पाषाणी राजती तथा । वेदिका च प्रकर्त्तव्या तत्र संस्थाप्य पूजयेत् ॥ प्रत्यहं योऽर्च्चयेल्लिङ्गं नार्म्मदं भक्तिभावतः । ऐहिकं किं फलं तस्य मुक्तिस्तस्य करे स्थिता ॥” इति प्रत्यहबाणलिङ्गपूजाफलम् ॥ सूतसंहितायाम् । “संस्थाप्य श्रीबाणलिङ्गं रत्नकोटिगुणं भवेत् । रसलिङ्गे ततो बाणात् फलं कोटिगुणं स्मृतम् ॥ गुणांस्तु रसलिङ्गस्य वक्तुं शक्नोति शङ्करी । सिद्धयो रसलिङ्गे स्युरणिमाद्याः सुसंस्थिताः ॥” केदारखण्डे । “रत्नधातुमयान्येव लिङ्गानि कथितान्यपि । पवित्राण्येव पूज्यानि सर्व्वकामप्रदानि च ॥ एतेषामपि सर्व्वेषां काश्मीरं हि विशिष्यते । काश्मीरादपि लिङ्गाच्च बाणलिङ्गं विशिष्यते ॥ बाणलिङ्गात् परं नान्यत् पवित्रमिह दृश्यते । ऐहिकामुष्मिकं सर्व्वं पूजाकर्त्तुः प्रयच्छति ॥” इति बाणलिङ्गप्रशंसा ॥ निन्द्यलिङ्गमाह तत्रैव । “कर्कशे वाणलिङ्गे तु पुत्त्रदारक्षयो भवेत् ।

चिपिटे पूजिते तस्मिन् गृहभङ्गो भवेद्ध्रुवम् ॥ एकपार्श्वश्रिते धेनुपुत्त्रदारधनक्षयः । शिरसि स्फुटिते बाणे व्याधिर्मरणमेव च ॥ छिद्रलिङ्गेऽर्च्चिते बाणे विदेशगमनं भवेत् । लिङ्गे च कर्णिकां दृष्ट्वा व्याधिमान् जायते पुमान् । अत्युन्नतिविलाग्रे तु गोधनानां क्षयो भवेत् ॥” हेमाद्रिधृतम् । “तीक्ष्णाग्रं वक्रशीर्षञ्च त्र्यस्रलिङ्गं विवर्ज्जयेत् । अतिस्थूलं चातिकृशं स्वल्पं वा भूषणान्वितम् । गृही विवर्ज्जयेत्तादृक् तद्धि मोक्षार्थिनो हितम् ॥” इति दुष्टबाणलिङ्गलक्षणम् ॥ शुभलिङ्गमाह वीरमित्रोदये । “अर्थदं कपिलं लिङ्गं घनाभं मोक्षकाङ्क्षिणाम् । लघु वा कपिलं स्थूलं गृही नैवार्च्चयेत् क्वचित् ॥ पूजितव्यं गृहस्थेन वर्णेन भ्रमरोपमम् । तत्सपीठमपीठं वा मन्त्रसंस्कारवर्जितम् । सिद्धिमुक्तिप्रदं लिङ्गं सर्व्वप्रसादपीठगम् ॥” इति शुभबाणलिङ्गलक्षणम् ॥ सूतसंहितायां भैरववाक्यम् । “बाणासुरः पुरा भद्रे ! शिवस्यातीव बल्लभः । जितः क्रोधोऽनुरक्तश्च शिवपूजाविधौ रतः ॥ वह्निज्ञो निपुणश्चैव शिल्पज्ञो लक्षणान्वितः । दिने दिने स्वयं दत्त्वा लिङ्गं स्थाप्य प्रपूजयेत् ॥ एवं वर्षशतं देवि ! दिव्यमानेन पूजयेत् । तदा तद्भक्तिसुलभः प्रत्यक्षः शङ्करो भवेत् ॥ शङ्कर उवाच । तुष्टोऽहं तव हे बाण ! वरं ब्रूहि किमिच्छसि । शङ्करस्य वचः श्रुत्वा बाणो वचनमब्रवीत् ॥ यदि तुष्टोऽसि हीनाय मह्यं त्वं मन्दभागिने । क्लिष्टोऽहं तव देवेश ! लिङ्गं कृत्वा दिने दिने ॥ तत्तल्लक्षणसं सिद्धलक्षणं शास्त्रनिर्म्मितम् । शास्तार्थौ दुर्ल्लभौ देव ! सिद्धश्चार्थश्च दुर्ल्लभः ॥ तस्मात्त्वं यदि मे तुष्टो लिङ्गं देदि सुलक्षणम् । सर्व्वकामकृतार्थञ्च सर्व्वसत्त्वानुकम्पनम् । सर्व्वेषाञ्च हितार्थाय प्रसादं कुरु शङ्कर ! ॥ इत्येवं वचनं तस्य शिवः परमकारणम् । श्रुत्वा कैलासमूद्धानं शङ्करेण विनिर्म्मिताः ॥ लिङ्गानां कोटिसंख्याश्च तथा चैव चतुर्द्दश । सिद्धलिङ्गं तदा तत्तत् सर्व्वं सदोदयं स्वयम् ॥ अयोज्यैवं सुसम्पूर्णं बाणस्य च समर्पितम् ॥ अक्षय्यफलदं बाणं स्थाप्यमानञ्च नित्यशः । संपूज्य बाणः सद्भावं कृत्वा प्रणयनन्तदा ॥ तद्भावं स्वपुरं नीत्वा नूनं चिन्तयते शुचिः । अक्षग्यं यदि संसिद्धं स्थाप्यमानं दिने दिने ॥ सत्त्वानां सिद्धिहेत्वर्थं बाणस्थाने सुसंरये । लिङ्गानां कालिकागर्त्ते सञ्चितास्तु त्रिकोटयः ॥ श्रीशैले कोटयस्तिस्रः कोट्येका कन्यकाश्रमे । माहेश्वरे च कोटिस्तु कन्यातीर्थे तु कोटिका ॥ महेन्द्रे चैव नेपाले एकैका कोटिरेव च । बाणार्च्चार्थं कृतं लिङ्गं बाणलिङ्गमतः स्मृतम् ॥ बाणो वा शिव इत्युक्तस्तत्कृतं बाणमुच्यते ॥

तस्मात्तेषु प्रदेशेषु पुण्यस्थानेषु तेषु वा । स्थितं तच्छिवसद्भावं शिवस्याकृतिविग्रहे ॥” हेम्ना तदाकृतिलक्षणसमुच्चयेऽपि । “स्वयम्भुलिङ्गवद्बाणलिङ्गं भुक्त्यै स्वमुक्तये । सहस्रफलमन्यस्माद्यथा स्थापनपूजने ॥ श्रीशैले कालिकागर्त्ते लिङ्गाद्रौ कन्यकाश्रमे । कन्यातीर्थे वने याने महेन्द्रे वा सुरेश्वरे ॥ स्थितानि बाणलिङ्गानि शिवेनैव कृतानि तु ॥” सिद्धान्तशेखरे बाणलिङ्गान्यधिकृत्य । “तदनेकप्रकारं स्यादन्यवर्णमपीठकम् । लक्ष्ममूर्त्तिविहीनञ्च बाणं तत् पृथुलाग्रकम् ॥” बाणलिङ्गेष्वावाहनादि न कर्त्तव्यम् । तदुक्तं भविष्ये । “बाणलिङ्गानि राजेन्द्र ! स्थितानि भुवनत्रये । न प्रतिष्ठा न सं स्कारस्तेषामावाहनं न च ॥” इति योगसारे पञ्चमपरिच्छेदे । “ब्राह्म्ये मुहूर्त्ते चोत्थाय यः स्मरेद्बाणलिङ्गकम् । सर्व्वत्र जयमाप्नोति सत्यं सत्यं महेश्वर ! ॥” अथ बाणलिङ्गध्यानं तत्रैव । ॐ प्रमत्तं शक्तिसंयुक्तं बाणाख्यञ्च महाप्रभम् । कामबाणान्वितं देवं संसारदहनक्षमम् ॥ शृङ्गारादिरसोल्लासं बाणाख्यं परमेश्वरम् । एवं ध्यात्वा बाणलिङ्गं यजेत्तं परमं शिवम् ॥ मनसा गन्धपुष्पाद्यैः संपूज्यास्य मनुं स्मरेत् ॥” तथा । “प्राणायामं ततः कृत्वा बाणलिङ्गन्तु तोषयेत् । तदिष्टदेवयोरैक्यं विभाव्य वाग्भवं जपेत् ॥ ततो जपं समाप्याथ स्तवेनानेन तोषयेत् ॥” अथ स्तवः । “ॐ बाणलिङ्ग महाभाग संसारात्त्राहि मां प्रभो ! । नमस्ते चोग्ररूपाय नमस्ते व्यक्तयोनये ॥ संसाराकारिणे तुभ्यं नमस्ते सूक्ष्मरूपधृक् । प्रमत्ताय महेन्द्राय कालरूपाय वै नमः ॥ दहनाय नमस्तुभ्यं नमस्ते योगकारिणे । भोगिनां भोगकर्त्रे च मोक्षदात्रे नमो नमः ॥ नमः कामाङ्गनाशाय नमः कल्मषहारिणे । नमो विश्वप्रदात्रे च नमो विश्वस्वरूपिणे ॥ बाणस्य वरदात्रे च रावणस्य क्षयाय च । रामस्यानुग्रहार्थाय राज्याय भरतस्य च ॥ मुनीनां यीगदात्रे च राक्षसानां क्षयाय च । नमस्तुभ्यं नमस्तुभ्यं नमस्तुभ्यं नमो नमः ॥ ऐं दाहिकाशक्तियुक्ताय महामायाप्रियाय च । भगप्रियाय सर्व्वाय वैरिणां निग्रहाय च ॥ परित्राणाय योगिनां कौलिकानां प्रियाय च । कुलाङ्गनानां भक्ताय कुलाचाररताय च ॥ कुलभक्ताय योगाय नमो नारायणाय च । मधुपानप्रमत्ताय योगेशाय नमो नमः ॥ कुलनिन्दाप्रणाशाय कौलिकानां सुखाय च । कुलयोगाय निष्ठाय शुद्धाय परमात्मने ॥ परमात्मस्वरूपाय लिङ्गमूलात्मकाय च । सर्व्वेश्वराय सर्व्वाय शिवाय निर्गुणाय च ॥ इत्यतत् परमं गुह्यं बाणलिङ्गस्य शङ्कर ! ।

पृष्ठ ३/४१७

यः पठेत् साधकश्रेष्ठो गाणपत्यं लभेत सः ॥ स्तवस्यास्य प्रसादेन योगी योगित्वमाप्नुयात् । राज्यार्थिनां भवेद्राज्यं भोगिनां भोग एव च ॥ साधूनां साधनं देव ! कौलिकानां कुलं भवेत् । यं यं कामयते मन्त्री तं तमाप्नोति लीलया ॥ बाणलिङ्गप्रसादेन सर्व्वमाप्नोति सत्वरम् । किमन्यत् कथयामीह सर्व्वं वेत्सि कुलेश्वर ! । महाभये समुत्पन्ने राजद्वारे कुलेश्वर ! ॥ देशान्तरभये प्राप्ते दस्युचौरादिसङ्कुले । पठनात् स्तवराजस्य न भयं लभते क्वचित् ॥ बाणलिङ्गस्य माहात्म्यं संक्षेपात् कथितं मया । तस्य श्रवणमात्रेण नरो मोक्षमवाप्नुयात् ॥ बाणलिङ्गं सदाराध्यं योगिनां योगसाधने । कौलिकानां कुलाचारे पशूनां शत्रुनिग्रहे ॥ वेदज्ञानां वेदपाठे रोगिणां रोगनाशने । यो यो नाराधयेदेनं सर्व्वं तन्निष्फलं भवेत् ॥” इति श्रीयोगसारे सर्व्वागमोत्तमे पार्व्वतीशिव- संवादे वाणलिङ्गस्तोत्रं समाप्तम् ॥ बा(वा)णवारः, पुं, (बाणं परमुक्तशरं वारय- तीति । वृ + णिच् + अण् ।) भटादेश्चोलाकृति- सन्नाहः । तत्पर्य्यायः । वारवाणः २ वारणः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ चोलकः ४ । इति हारा- वली । १९७ ॥ (क्लीवेऽपि दृश्यते । यथा, सुश्रुते । ४ । २४ । “बाणवारं मृजावर्णतेजोबलविवर्द्धनम् ॥”) बा(वा)णसुता, स्त्री, (बाणस्य बाणासुरस्य सुता ।) ऊषा । इति शब्दरत्नावली ॥ बा(वा)णहा, [न्] पुं, (वाणं बाणासुरं हन्तीति । हन् + क्विप् ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ बा(वा)णा, स्त्री, पुं, (बण्यते शब्द्यते इति । बण + घञ् । टाप् ।) नीलझिण्टी । इत्य- मरः । २ । ४ । ७४ ॥ बा(वा)णा, स्त्री, बाणमूलम् । इति मेदिनी । णे, २७ ॥ बा(वा)णारिः, पुं, (बाणस्य बाणासुरस्य अरिः ।) विष्णुः । इति केचित् ॥ बा(वा)णाश्रयः, पुं, (बाणस्याश्रयः ।) धनुः । इति हलायुधः ॥ बा(वा)णासनं, क्ली, (बाणस्य आसनम् ।) धनुः । इति हलायुधः ॥ बा(वा)णिजः, पुं, (बणिगेव । बणिज् + अण् ।) बणिक् । इत्यमरः ॥ बाडवाग्निः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ बा(वा)णिजिकः, पुं, (बणिगेव । बणिज् + ठञ् ।) बाडवाग्निः । बणिक् । इति मेदिनी ॥ (बाणिज- कोऽप्यत्र । यथा, मनुः । ३ । १८१ । “यत्तु बाणिजके दत्तं नेह नामुत्र तद्भवेत् ॥”) धूर्त्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ बा(वा)णिज्यं, क्ली, (बणिजो भावः कर्म्म वा । बणिज् + ष्यञ् ।) वैश्यवृत्तिभेदः । इत्यमरः ॥ बणिजः कर्म्म भावो वा । बाणिज्येत्यपि दृश्यते । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । सत्यानृतम् २ बाणिज्या ३

बणिक्पथः ४ । इति जटाधरः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ५१ । ५४ । “कृष्यां बाणिज्यलाभे च शान्तिं कुर्व्वन्तु मे सदा ॥”) क्रयविक्रयरूपस्य तस्य विवरणादि यथा, -- “मानेन तुलया वापि योऽशमष्टमकं हरेत् । दण्डं स दाप्यो द्विशतं वृद्धौ हानौ च कल्पि- तम् ॥” यः पुनर्बणिक् ब्रीहिकार्पासादेः पण्यस्याष्टम- मंशं कूटमानेन कूटतुलया वान्यथापहरत्यसौ पणानां द्विशतं दण्डनीयः । अपहृतस्य पुन- र्द्रव्यस्य वृद्धौ हानौ च दण्डस्यापि वृद्धिहानी कल्प्ये ॥ “भेषजस्नेहलवणगन्धधान्यगुडादिषु । पण्येषु प्रक्षिपन् हीनं पणान् दाप्यस्तु षोडश ॥” मेषजमौषधद्रव्यं स्नेहो घृतादिः गन्धद्रव्यमुशी- रादि आदिशब्दाद्धिङ्गुमरिचादि । एतेष्वसार- द्रव्यं विक्रयार्थं मिश्रयतः षोडशपणो दण्डः ॥ किञ्च । “मृच्चर्म्ममणिसूत्रायःकाष्ठवल्कलवाससाम् । अजातौ जातिकरणे विक्रेयाष्टगुणो दमः ॥” न विद्यते बहुमूल्या जातिर्यस्मिन् मृच्चर्म्मादिके तदजातिः तस्मिन् जातिकरणे विक्रयार्थं गन्ध- वर्णरसान्तरसञ्चारणेन बहुमूल्यजातीयसादृश्य- सम्पादने यथा मल्लिकामोदसञ्चारणेन मृत्ति- कायां सुगन्धामलकमिति । मार्जारचर्म्मणि वर्णोत्कर्षापादनेन व्याघ्रचर्म्मेति स्फटिकमणौ वर्णान्तरकरणेन पद्मराग इति कार्पासिके सूत्रे गुणोत्कर्षाधानेन पट्टसूत्रमिति कार्ष्णायसे वर्णोत्कर्षाधानेन रजतमिति विल्वकाष्ठे चन्द- नामोदसञ्चारणेन चन्दनमिति कक्कोले त्वगाख्यं लवङ्गमिति कार्पासिके वाससि गुणोत्कर्षा- धानेन कौशेयमिति विक्रेयस्यापादितस्य दृश्य- मृच्चर्म्मादेः पण्यस्याष्टगुणो दण्डो वेदितव्यः ॥ “समुद्गपरिवर्त्तञ्च सारभाण्डञ्च कृत्रिमम् । आधानं विक्रयं वापि नयतो दण्डकल्पना ॥ भिन्ने पणे तु पञ्चाशत् पणे तु शतमुच्यते । द्विपणे द्बिशतो दण्डो मूल्यवृद्धौ च वृद्धिमान् ॥” मुद्गं पिधानं मुद्गेन सह वर्त्तत इति समुद्गं करण्डकम् । परिवर्त्तनं व्यत्यासः । योऽन्यदेव मुक्तानां पूर्णं करण्डकं दर्शयित्वा हस्तलाघवे- नान्यदेव स्फटिकानां पूर्णकरण्डकं समर्पयति यश्च सारं भाण्डं कस्तूरिकादिकं कृत्रिमं कृत्वा विक्रयमाधिं वा नयति तस्य दण्डकल्पना वक्ष्य- माणा वेदितव्या । कृत्रिमकस्तूरिकादेर्मूल्य- भूते पणे भिन्ने न्यूने न्यूनपणमूल्यमिति । यावत्त- स्मिन् कृत्रिमे विक्रीयते पञ्चाशत्पणो दण्डः पणमूल्ये पुनः शतं द्बिपणमूल्ये द्बिशतो दण्ड इत्येवं मूल्यवृद्धौ दण्डवृद्धिरुन्नेया ॥ * ॥ बणिजः प्रत्याह । “सम्भूय कुर्व्वतामर्घं सबाधङ्कारुशिल्पिनाम् । अर्घस्य ह्रासं वृद्धिं वा जानतां दम उत्तमः ॥”

राजनिरूपितार्घस्य ह्रासं वृद्धिं वा जानन्तो- ऽपि बणिजः सम्भय मिलित्वा कारूणां रजका- दीनां शिल्पिनां चित्रकरादीनां सबाधं पीडा- करमर्घान्तरं लाभलोभात् कुर्व्वन्तः पणसहसं दण्डनीयाः ॥ * ॥ किञ्च । “सम्भूय बणिजां पण्यमनर्घेणोपरुन्धताम् । विक्रीणतां वा विहितो दण्ड उत्तमसाहसः ॥” ये पुनर्बणिजो मिलित्वा देशान्तरादागतं पण्यमनर्घण हीनमूल्येन प्रार्थयमाना उप- रुन्धन्ति महार्घण वा विक्रीणते तेषामुत्तम- साहसो विहितो दण्ड्यो मन्वादिभिः ॥ * ॥ केन पुनरर्घेण पणितव्यमित्याह । “राजनि स्थाप्यते योऽर्घः प्रत्यहं तेन विक्रयः । क्रयो वा निस्रवस्तस्माद्बणिजां लाभकृत् स्मृतः ॥” राजनि सन्निहिते सति यस्तेनार्घः स्थाप्यते निरूप्यते तेनार्घेण प्रतिदिनं क्रयो विक्रयो वा कार्य्यः । निर्गतः स्रषो निस्रवोऽवशेषः तस्मा- द्राजनिरूपिताद्यो निस्रवः स एव बणिजां लाभकारी न पुनः स्वच्छन्दपरिकल्पितात् । मनुना चार्घ्यकरणे विशेषो दर्शितः । “पञ्चरात्रे पञ्चरात्रे पक्षे मासे तथा गते । कुर्व्वीत चैषां प्रत्यक्षमर्घसंस्थापनं नृप ! ॥” इति । किञ्च । “स्वदेशपण्ये च शतं बणिक् गृह्णीत पञ्चकम् । दशकं पारदेश्ये तु यः सद्यः क्रयविक्रयी ॥” स्वदेशप्राप्तपण्यं गृहीत्वा यो विक्रीणीतेऽसौ पञ्चकं शतं पणशते पणपञ्चकं लाभं गृह्णीयात् । परदेशप्राप्ते पुनः पण्ये शतपणमृल्ये दशपणान् लाभं गृह्णीयात् । यस्य पण्यग्रहणदिवस एव विक्रयः सम्पद्यते । यः पुनः कालान्तरेऽपि विक्रीणीते तस्य कालोत्कर्षवशाल्लाभोत्कर्षः कल्प्यः । एवञ्च यथार्घे निरूपिते पणशते पञ्चपणो लाभो भवति तथैवार्घे राज्ञा स्वदेश- पण्यविषये स्थापनीयः ॥ * ॥ परदेशपण्ये अर्घनिरूपणप्रकारमाह । “पण्यस्योपरि संस्थाप्य व्ययं पण्यसमुद्भवम् । अर्घोऽनुग्रहकृत् कार्य्यः क्रेतुर्विक्रेतुरेव च ॥” देशान्तरादागते पण्ये देशान्तरगमनप्रत्या- गमनभाण्डग्रहणशुल्कादिस्थानेषु यावानुप- युक्तोऽर्थस्तावन्तमर्थं परिगणय्य पण्यमूल्येन सह मेलयित्वा यथा पणशते दशपणो लाभः सम्प- द्यते तथा क्रेतृविक्रे त्रोरनुग्रहकार्य्योऽर्घो राज्ञा स्थापनीयः ॥ * ॥ प्रासङ्गिकं परिसमाप्याधुना विक्रीयासम्प्रदानम्प्रक्रमते । तत्स्वरूपं नारदे- नाभिहितम् । “विक्रीय पण्यं मूल्येन क्रेतुर्यन्न प्रदीयते । विक्रीयासम्प्रदानं तद्विवादपदमुच्यते ॥” तत्र विक्रेयद्रव्यस्य चराचरभेदेन द्बैविध्यमभि- धाय पुनः षड् विधत्वं तेनैव प्रत्यपादि । “लोकेऽस्मिन् द्विविधं पण्यं जङ्गमं स्थावरं तथा ।

पृष्ठ ३/४१८

षड्विधस्तस्य तु बुधैर्दानादानविधिः स्मृतः ॥ गणिकं तुलिमं मेयं क्रियया रूपतः श्रिया ॥” इति ॥ गणिकं क्रमुकफलादि । तुलिमं कुङ्कुमादि । मेयं शाल्यादि । क्रियया वाहदोहादिरूपयो- पलक्षितमश्वमहिष्यादि । रूपतः पण्याङ्ग- नादि । श्रिया दीप्त्या मरकतपद्मरागादि ॥ * ॥ इत्येतत् षट्प्रकारमपि पण्यं विक्रीयासंप्रय- च्छतो दण्डमाह । “गृहीतमूल्यं यः पण्यं क्रेतुर्न्नैव प्रयच्छति । सोदयं तस्य दाप्योऽसौ दिग्लाभं वा दिगागते ॥” गृहीतं मूल्यं यस्य पण्यस्य विक्रेत्रा तद्गृहीत- मूल्यं तद्यदि विक्रेत्रा प्रार्थयमानाय स्वदेश- बणिजे क्रेत्रे न समर्पयति । तच्च पण्यं यदि क्रयकाले बहुमूल्यं सत् कालान्तरेऽल्पमूल्येनैव लभ्यते तदार्घह्रासकृतो य उदयो वृद्धिः पण्यस्य स्थावरजङ्गमात्मकस्य तेन सहितं पण्यं विक्रेता क्रेत्रे दापनीयः । यदा मूल्यह्रासकृतः पण्य- स्योदयो नास्ति किन्तु क्रयकाले यावदेव यतो मूल्यस्येयत्पण्यमिति प्रतिपन्नं तावदेव तदा तत् पण्यमादाय तस्मिन् देशे विक्रीणानस्य यो लाभस्तेनोदयेन सहितं द्विकं त्रिकमित्यादि प्रतिपादितवृद्धिरूपोदयेन वा सहितं क्रेतृ- वाञ्छावशाद्दापनीयः ॥ * ॥ यथाह नारदः । “अर्घश्चेदवहीयेत सोदयं पण्यमावहेत् । स्थानिनामेष नियमो दिग्लाभं दिग्विचारिणाम् ॥” इति ॥ यदा त्वर्घमहत्त्वेन पण्यस्य न्यूनभावस्तदा तस्मिन् पण्ये वस्त्रगृहादिके य उपभोगः तदाच्छादनसुखनिवासादिरूपो विक्रेतुस्तत्- सहितं पण्यमसौ दाप्यः । यथाह नारदः । “विक्रीय पण्यं मूल्येन यः क्रेतुर्न प्रयच्छति । स्थावरस्य क्षयं दाप्यो जङ्गमस्य क्रियाफलम् ॥” इति ॥ विक्रेतुरुपभोगः क्षय उच्यते । क्रेतुः सम्बन्धि- त्वेन क्षीयमाणत्वान्न पुनः कुड्यपातशस्यघाता- दिरूपः । तस्य तु । “उपहन्येत वा पण्यं दह्येतापह्रियेत वा । विक्रेतुरेव सोऽनर्थो विक्रीयासंप्रयच्छतः ॥” इत्यनेनोक्तत्वात् । यदा त्वसौ क्रेता देशान्तरात् पण्यग्रहणार्थ- मागतस्तदा तत् पण्यमादाय देशान्तरे विक्री- णानस्य यो लाभस्तेन सहितं पण्यं विक्रेता क्रेत्रे दापयितव्यः । अयञ्च क्रीतपण्यसमर्पण- नियमोऽनुशयाभावे द्रष्टव्यः । सति त्वनुशये क्रीत्वा विक्रीय वा किञ्चिदित्यादि मनूक्तं वेदितव्यम् ॥ * ॥ किञ्च । “विक्रीतमपि विक्रेयं पूर्ब्बक्रेतर्य्यगृह्णति । हानिश्चेत् क्रेतृदोषेण क्रेतुरेव हि सा भवेत् ॥” यदा पुनर्जातानुशयः क्रेता पण्यं न जिघृक्षति तदा विक्रीतमपि पण्यं अन्यत्र विक्रे यम् । यदा पुनर्विक्रेत्रा दीयमानं क्रेता न गृह्णाति तच्च

पण्यं राजदैविकेनोपहतं तदा क्रेतुरेवासौ हानिर्भवेत् । पण्याग्रहणरूपेण क्रेतृदोषेण नाशितत्वात् ॥ * ॥ अपि च । “राजदैवोपघातेन पण्ये दोषमुपागते । हानिर्विक्रेतुरेवासौ याचितस्याप्रयच्छतः ॥” यदा पुनः क्रेत्रा प्रार्थ्यमानमपि पण्यं विक्रेता न समर्पयति अजातानुशयोऽपि तच्च राज- दैविकेनोपहतं भवति तदासौ हानिर्विक्रेतुरे- वातोऽन्यददुष्टं पण्यं विनष्टसदृक्षं क्रेत्रे देयम् ॥ किञ्च । “अन्यहस्ते च विक्रीतं दुष्टं वा दुष्टवद्यदि । विक्रीणीते दमस्तत्र मूल्यात्तु द्विगुणो भवेत् ॥” यः पुनर्विनैवानुशयमेकस्य हस्ते विक्रीतं पुन रन्यस्य हस्ते विक्रीणीते सदोषं वा पण्यं प्राच्छा- दितदोषं विक्रीणीते तदा तत्पण्यमूल्यात् द्बिगुणो दमो वेदितव्यः । * । नारदेनाप्यत्र विशेषो दर्शितः । “अन्यहस्ते तु विक्रीय योऽन्यस्मै तत्प्रयच्छति । द्रव्यं तद्द्विगुणं दाप्यो विनयं तावदेव तु ॥ निर्द्दोषं दर्शयित्वा तु सदोषं यः प्रयच्छति । स मूल्याद्द्विगुणं दाप्यो विनयं तावदेव ते ॥” इति ॥ सर्व्वश्चायं विधिर्दत्तमूल्ये पण्ये द्रष्टव्यः । अदत्त- मूल्ये पुनः पण्ये वाङ्मात्रक्रये क्रेतृविक्रेत्रो- र्नियमकारिणः समयादृते प्रवृत्तौ निवृत्तौ वा न कश्चिद्दोषः ॥ * ॥ यथाह नारदः । “दत्तमूल्यस्य पण्यस्य विधिरेष प्रकीर्त्तितः । अदत्तेऽन्यत्र समयान्न विक्रेतुरविक्रयः ॥” इति ॥ विक्रयानुशयोऽभिहितः क्रीतानुशयस्वरूपं तु प्राक् प्रपञ्चितमधुना तदुभयसाधारणं धर्म्म- माह । “क्षयं वृद्धिं च बणिजा पण्यानामविजानता । क्रीत्वा नानुशयः कार्य्यः कुर्व्वन् षड्भागदण्ड- भाक् ॥” परीक्षितक्रीतपण्यानां क्रयोत्तरकालं क्रय- कालपरिमाणतोऽर्घकृतां वृद्धिमपश्यता क्रेत्रा- नुशयो न कार्य्यः । विक्रेत्रा च महार्घनिबन्धनं पण्यक्षयमपश्यता नानुशयितव्यम् । वृद्धिक्षय- परिज्ञाने पुनः क्रेतृविक्रेत्रोरनुशयो भवतीति व्यतिरेकादुक्तम्भवति । अनुशयकालावधिश्च नारदेनोक्तः । “क्रीत्वा मूल्येन यः पण्यं दुःक्रीतं मन्यते क्रयी । विक्रेतुः प्रतिदेयं तत् तस्मिन्नेवाह्न्यविक्षतम् ॥ द्धितीयेऽह्नि ददत् क्रेता मूल्यात्त्रिंशांशमा- वहेत् । द्विगुणन्तु तृतीयेऽह्नि परतः क्रेतुरेव तत् ॥” इति ॥ अपरीक्षितक्रयविक्रये पुनः पण्यवैगुण्यनिबन्ध- नानुशयावधि दशैकपञ्चसप्ताहेत्यादिना दर्शित एव । तदनया वाचो युक्त्या वृद्धिक्षयपरिज्ञान- स्यानुशयकारणत्वमवगम्यते । यथा पण्यपरी- क्षाविधिबलात् पण्यदोषाणां अतः पण्यदोषे

तद्वृद्धिक्षयकारणत्रितयाभावेऽनुशयकालाभ्य- न्तरेऽपि यद्यनुशयं करोति तदा पण्यषड् भागं दण्डनीयः । अनुशयकारणसद्भावेऽपि अनुशय- कालातिक्रमेणानुशयं कुर्व्वतोऽप्ययमेव दण्डः । उपभोगेनाविनश्वरेषु स्थिरार्थेष्वनुशयकालाति- क्रमेणानुशयं कुर्व्वतो मनूक्तो दण्डो द्रष्टव्यः । “परेण तु दशाहस्य न दद्यान्नापि दापयेत् । आददानो ददच्चैव राज्ञा दण्ड्यः शतानि षाट् ॥” इति मिताक्षरायां विक्रीयासम्प्रदानं नाम प्रकरणम् ॥ अथ बृहस्पतिः । “कुषीदकृषिबाणिज्यं प्रकुर्व्वीतास्वयं कृतम् । आपत्काले स्वयं कुर्व्वन् नैनसा लिप्यते द्विजः ॥ लब्धलाभः पितॄन् देवान् ब्राह्मणांश्चैव पूजयेत् । ते तुष्टास्तस्य तं दोषं शमयन्ति न संशयः ॥ बणिक् कुषीदी दद्यात्तु वस्त्रगोकाञ्चनादिकम् । बणिक् कुषीद्यदोषः स्यात् ब्राह्मणानाञ्च पूज- नात् ॥” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ बा(वा)णिज्या, स्त्री, (बाणिज्य + टाप् । अभिधा- नात् स्त्रीत्वम् ।) बाणिज्यम् । इति जटाधरः ॥ बा(वा)ध, ऋ ङ विहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) ऋ, अवबाधत् । ङ, बाधते । ऊनं न सत्त्वेष्वधिको बबाधे । इति रघुः ॥ २ । १४ ॥ इति दुर्गादासः ॥ बा(वा)धः, पुं, (बाधनमिति । बाध + भावे घञ् ।) प्रतिबन्धकः । व्याघातः । (यथा, ऋग्वेदे । ६ । ५१ । ४ । “यदीमर्भे महति वा हितासो बाधे मरुतो- अह्वाम देवान् ॥”) न्यायमते साध्याभाववत्पक्षः । यथा । ह्रदो वह्निमान् । इति सामान्यनिरुक्ति- गादाधरी ॥ बा(वा)धकः, पुं, (बा(वा)धते इति । बाध + ण्वुल् ।) स्त्रीरोगविशेषः । यथा, -- “रक्तमाद्री तथा षष्ठी चाङ्कुरो जलकुमारकः । चतुर्विधो बाधकः स्यात् स्त्रीणां मुनिविभाषितः ॥ तेषां स्वभावं वक्ष्यामि यथाशास्त्रं विधानतः । एतेषां पूजनं कार्य्यं जनैः सन्तानकाङ्क्षिभिः ॥ निःसारणं स्थापनञ्च बलिदानं जपस्तथा । कर्त्तव्यो गुरुवाक्येन यथाशास्त्रं विचक्षणैः ॥ चतुर्विधो बाधकस्तु जायते ऋतुकालतः ॥” तस्य लक्षणं यथा, -- “व्यथा कट्यां तथा नाभेरधः पार्श्वे स्तनेऽपि च । रक्तमाद्रीप्रदोषेण जायते फलहीनता ॥ मासमेकं द्बयं वापि ऋतुयोगो भवेद्यदि । रक्तमाद्रीप्रदोषेण फलहीना तदा भवेत् ॥” इति रक्तमाद्र्याः ॥ “नेत्रे हस्ते भवेज्ज्वाला योनौ चैव विशेषतः । लालासंयुतरक्तञ्च षष्ठीबाधकयोगतः ॥ मासैकेन भवेद्यस्या ऋतुस्नानद्बयं तथा । मलिना रक्तयोनिः स्यात् षष्ठीबाधकयोगतः ॥” इति षष्ठ्याः ॥

पृष्ठ ३/४१९

“उद्बेगो गुरुता देहे रक्तस्रावो भवेद्बहु । नाभेरधो भवेत् शूलं चाङ्कुरः स तु बाधकः ॥ ऋतुहीना चतुर्म्मासं त्रिमासं वा भवेद्यदि । कृशाङ्गी करपादे च ज्वाला चाङ्कुरयोगतः ॥” इति चाङ्कुरस्य ॥ “सशूला च सगर्भा च शुष्कदेहाल्परक्तिका । जलकुमारस्य दोषेण जायते फलहीनता ॥ या कृशाङ्गी भवेत् स्थूला बहुकालऋतुस्तथा । गुरुस्तनी स्वल्परक्ता जलकुमारस्य दूषणात् ॥” इति जलकुमारस्य ॥ इति वैद्यकम् ॥ बाधाजनके, त्रि ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ३४ । १६ । “घर्म्मो धर्म्मानुबन्धार्थो धर्म्मो नात्मार्थ- बाधकः ॥”) बा(वा)धनं, क्ली, (बाध + ल्युट् ।) पीडा । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रतिवन्धकश्च ॥ (बाधते इति । बाध + ल्युः । पीडादातरि प्रतिबन्धके च त्रि । यथा, हरिवंशे । ९५ । ५३ । “श्रूयतां कथयिष्यामि यत्रोभौ शत्रुवाधनौ ॥”) बा(वा)धा, स्त्री, (बाध + टाप् ।) पीडा । इत्यमरः । १ । ९ । ३ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । २२ । ३ । “दुर्व्वृत्ताः सन्ति शतशो दानवाः पापयोनयः । तेभ्यो न स्यात् यथा बाधा मुनीनां त्वं तथा कुरु ॥”) निषेधः । इति हेमचन्द्रः ॥ बा(वा)धितः, त्रि, (बाध + क्त ।) बाधायुक्तः । निवर्त्तः । यथा । सकृद्गतविप्रतिषेधेन यद्बाधितं तद्बाधितमेव । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गा- दासः ॥ बाधिर्य्यं, क्ली, (बधिरस्य भावः । बधिर + ष्यञ् ।) बधिरस्य भावः । कर्णरोगविशेषः । तस्य निदानम् । यथा, -- “यदा शब्दवहं वायुः स्रोत आवृत्य तिष्ठति । शुद्धः श्लेष्मान्वितो वापि बाधिर्य्यं तेन जायते ॥” इति माधवकरः ॥ अस्यौषधं यथा, -- “शुष्कमूलकशुण्ठीनां क्षारो हिङ्गुलनागरम् । शुक्रं चतुर्गुणं दद्यात्तैलमेतैर्विपाचयेत् ॥ बाधिर्य्यं कर्णशूलञ्च पूयस्रावश्च कर्णयोः । क्रमयश्च विनश्यन्ति तैलस्यास्य प्रपूरणात् ॥” अपि च । “प्रस्थे द्वे गण्डमालानां क्वाथयेद्द्रोणमम्भसाम् । चतुर्भागावशेषेण तैलप्रस्थं विपाचयेत् । काञ्जिकस्याढकं दत्त्वा पिष्टान्येतानि दापयेत् ॥ पुनर्नवा गोक्षुरकं सैन्धवं त्र्युषणं वचा । सरलं सुरदारुश्च बृहती कण्टकारिका ॥ नस्यपानाद्धरत्येव कर्णशूलं हनुग्रहम् । बाधिर्य्यं सर्व्वरोगञ्च अभ्यङ्गाच्च महेश्वर ! ॥” इति गारुडे १९८ अध्यायः ॥ (ससम्प्राप्तिकारणमस्य यथा, -- “स एव शब्दाभिवहा यदा शिवाः कफानुयातो व्यनुसृत्य तिष्ठति ।

तदा नरस्याप्रतिकारसेविनो भवेत्तु बाधिर्य्यमसंशयं खलु ॥” इत्युत्तरतन्त्रे विंशतितमेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥ अस्य चिकित्सा यथा, -- “सामान्यतो विशेषेण बाधिर्य्ये पूरणं शृणु । गवां मूत्रेण विल्वानि पिष्ट्वा तैलं विपाचयेत् ॥ सजलञ्च सदुग्धञ्च बाधिर्य्ये कर्णपूरणम् । सितामधुकविम्बीभिः सिद्धं वाजे पयस्यथ ॥ सिद्धं वा विल्वनिःक्वाथे शीतीभूतं तदुद्धृतम् । पुनः पचेद्दशक्षीरं सितामधुकचन्दनैः ॥ विल्वाम्बु गाढं तत्तैलं बाधिर्य्ये कर्णपूरणम् । वक्ष्यते यः प्रतिश्याये विधिः सोऽप्यत्र पूजितः । वातव्याधिषु यश्चोक्तो विधिः स च हितो भवेत् ॥” इति च तत्रैकविंशतितमेऽध्याये तेनैवोक्तम् ॥) बाध्यं, त्रि, (बाध + ण्यत् ।) बाधनीयम् । बाधि- तव्यम् । निवर्त्त्यम् । यथा । साङ्गचितालिङ्ग- दर्शनात् प्रकरणमिदं बाध्यम् । इति ब्रह्मसूत्रस्य समञ्जसावृत्तिः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ६६ । ४० । “नाहं स्वारोचिषस्तुल्यः स्त्रीबाध्यो वा जले- चरि ! ॥”) बाध्यता, स्त्री, (बाध्यस्य भावः । बाध्य + तल् ।) बाध्यत्वम् । बाध्यस्य भावः इत्यर्थे तप्रत्यय- निष्पन्नोऽयं शब्दः ॥ बान्धकिनेयः, त्रि, (बन्धक्या अपत्यं पुमान् । बन्धकी + “कल्याण्यादीनामिनङ् ।” ४ । १ । १२६ । इति ढक् इनङ् च ।) असतीसुतः । इत्य- मरः । २ । ६ । २६ ॥ बान्धवः, पुं, (बन्धुरेव । बन्धु + “प्रज्ञादिभ्यश्च ।” ५ । ४ । ३८ । इति स्वार्थे अण् ।) ज्ञातिः । इत्य- मरः । २ । ६ । ३४ ॥ सुहृत् । इति मेदिनी । वे, ४५ ॥ (यथा, मनुः । ५ । ७० । “नातिवर्षस्य कर्त्तव्या बान्धवैरुदकक्रिया ॥”) अस्य विवरणं बन्धुशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ बाभ्रवी, स्त्री, (बभ्रोर्महादेवस्य पत्नी । बभ्रु + अण् + ङीष् ।) दुर्गा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ९१ । २१ । “मेधे सरस्वति वरे भूति बाभ्रवि तामसि ! ॥”) बारकीरः, पुं, द्वारग्राही । बाडवः । यूका । वेणि- वेधिनी । नीराजितहयः । इति मेदिनी । रे, २८६ ॥ बार्ब्बटीरः, पुं, त्रपु । आम्रास्थि । अङ्कुरः । गणिकासुतः । इति हेमचन्द्रः ॥ बार्हस्पतं, त्रि, बृहस्पतिसम्बन्धि । बृहस्पतेरिदं इत्यर्थे (अण्) ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ बार्हस्पत्यः, पुं, (बार्हस्पत्यं बृहस्पतिप्रोक्तं शास्त्रं अधीयमानत्वेनास्त्यस्येति । अर्श आदित्वा- दच् ।) नास्तिकः । यथा, हेमचन्द्रः । “स्याद्वादवाद्यार्हतः स्याच्छून्यवादी तु सौगतः । नैयायिकस्त्वक्षपादो योगः सांख्यस्तु कापिलः ॥ वैशेषिकः स्यादौलूक्यो बार्हस्पत्यस्तु नास्तिकः । चार्व्वाको लौकायतिकश्चैते षडपि तार्किकाः ॥” (बृहस्पतिना प्रोक्तमिति । बृहस्पति + ण्यः ।) नीतिशास्त्रे, क्ली । इति केचित् ॥ बृहस्पतेरिद-

मिति वा । बृहस्पति + “दित्यदित्यादित्यपत्यु- त्तरपदाण् ण्यः ।” ४ । १ । ८५ । इति ण्यः ।) बृहस्पतिसम्बन्धिनि, त्रि ॥ बालं, क्ली, पुं, (बलतीति । बल + णः ।) गग्धद्रव्यविशेषः । बाला इति ख्यातम् । इति मेदिनी ॥ तत्पर्य्यायः । ह्रीवेरम् २ बर्हिष्ठम् ३ उदीच्यम् ४ केशनामकम् ५ अम्बुनामकम् ६ । इत्यमरः । २ । ४ । १२२ ॥ ह्रिवेरम् ७ वर्हि- ष्ठम् ८ । इति भरतः ॥ बालकम् ९ बारिदम् १० इति शब्दरत्नावली ॥ वरम् ११ ह्रीवेरकम् १२ केश्यम् १३ वज्रम् १४ पिङ्गम् १५ ललना- प्रियम् १६ कुन्तलोशीरम् १७ कचामोदम् १८ । अस्य गुणाः । शीतलत्वम् । तिक्तत्वम् । पित्त- वान्तितृषाज्वरकुष्ठातिसारश्वासव्रणनाशित्वम् । केशहितत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “बाला वाट्यालिका वाट्या सैव वाद्यालिका- पि च । महाबला पीतपुष्पा सहदेवी च सा स्मृता ॥ ततोऽन्यातिबला ऋष्यप्रोक्ता कङ्कतिकासह । गाङ्गेरुकी नागबला झसा ह्रस्वा गवेधुका ॥ अस्य गुणाः । बलाचतुष्टयं शीतं मधुरं बलकान्तिकृत् । स्निग्धं ग्राहि समीरास्रपित्तास्रक्षतनाशनम् ॥ बालाचतुष्टयविशेषगुणाः । बलामूलत्वचश्चूर्णं पीतं सक्षीरशर्करम् । मूत्रातिसारं हरति दुष्टमेतन्न संशयः ॥ हरेन्महाबला कृच्छ्रं भवेद्वातानुलोमनी । हन्यादतिबला मोहं पयसा सितया सह ॥” इति भावप्रकाशः ॥ बालः, त्रि, (बलतीति । बल प्राणने + “ज्वलि- तिकसन्तेभ्यो णः ।” ३ । २ । १४० । इति णः ।) मूर्खः ॥ (यथा, मनुः । २ । १५३ । “अज्ञो भवति वै बालः पिता भवति मन्त्रदः । अज्ञं हि बालमित्याहुः पितेत्येव तु मन्त्रदम् ॥” “वैशब्दोऽवधारणे अज्ञ एव बालो भवति नत्वल्पवयाः ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥) अर्भकः । इति मेदिनी । ले, ४० ॥ द्बितीयस्य पर्य्यायः । माणवकः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ४२ ॥ बालकः ३ माणवः ४ किशोरः ५ बटुः ६ मुष्टि- न्धयः ७ बटुकः ८ किशोरकः ९ । इति शब्द- रत्नावली ॥ पाकः १० गर्भः ११ हितकः १२ पृथुकः १३ शिशुः १४ शावः १५ अर्भः १६ डिम्भकः १७ डिम्बः १८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ स तु षोडशवर्षपर्य्यन्तः प्रथमवयस्कः । यथा, -- “आषोडशाद्भवेद्बालस्तरुणस्तत उच्यते । वृद्धः स्यात् सप्ततेरूर्द्ध्वं वर्षीयान् नवतेः परम् ॥” इति स्मृतिः । इति भरतः ॥ तस्य रक्षकाः सर्व्वदेवताः । यथा, -- “अनाथबालवृद्धानां रक्षकाः सर्व्वदेवताः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ८६ अध्यायः ॥ अथ बालस्य परिचर्य्याविधिः । “बालमङ्के सुखं दध्यान्न चैनं तर्ज्जयेत् क्वचित् ।

पृष्ठ ३/४२०

सहसा बोधयेन्नैव नायोग्यमुपवेशयेत् ॥” अयोग्यमुपवेशनासमर्थम् । “नाकृष्य स्थापयेत् क्रोडे न क्षिप्रं शयने क्षिपेत् । रोदयेन्न क्वचित् कार्य्य विधिमावश्यकं विना ॥” आवश्यको विधिः भेषजदानतैलाभ्यङ्गोद्बर्त्तनादि ॥ तच्चित्तमनुवर्त्तेत तं सदैवानुमोदयेत् । संसेवितमना एकं नित्यमेवाभिवर्द्धयेत् ॥ बालातपतडिद्वृष्टिधूमानलजलादितः । निम्नोच्चस्थानतश्चापि रक्षेद्बालं प्रयत्नतः ॥” बालस्य स्वभावाद्धितान्याह । “अभ्यङ्गोद्वर्त्तने स्नानं नेत्रयो रञ्जनं तथा । वसनं मृदु यत्तच्च तथा मृद्बनुलेपनम् ॥ जन्मप्रभृति पथ्यानि बालस्यैतानि सर्व्वथा ॥” बालस्य कवलादेः समयमाह । “कबलः पञ्चमाद्वर्षाद्बिंशतेश्चैव मैथुनम् ॥” बाल्यादेरवधिभाह सुश्रुतः । “वयस्तु त्रिविधं बाल्यं मध्यमं वार्द्धकं तथा । ऊनषोडशवर्षस्तु नरो बालो निगद्यते ॥ त्रिविधः सोऽपि दुग्धाशी दुग्धान्नाशी तथान्न- भुक् ॥ दुग्धाशी वषपर्य्यन्तं दुग्धान्नाशी शरद्द्वयम् । तदुत्तरं स्यादन्नाशी एवं बालस्त्रिधा मतः ॥ मध्ये षोडशसप्तत्योर्मध्यमः कथितो बुधैः । चतुर्धा मध्यमं प्राहुर्युवा द्वात्रिंशतो मतः ॥ चत्वारिंशत्समा यावत्तिष्ठेद्वीर्य्यादिपूरितः । ततः क्रमेण क्षीणः स्याद्यावद्भवति सप्ततिः ॥ वीर्य्यादीत्यादिशब्देन रसादिसर्व्वधात्विन्द्रिय- बलोत्साहा उच्यन्ते । क्षीणः सर्व्वधात्विन्द्रिय- बलोत्साहैर्हीनः । ततस्तु सप्तवेरूर्द्ध्वं क्षीणधातुरसादिकः ॥ क्षीयमाणेन्द्रियबलः क्षीणरेता दिने दिने । बलीपलितखालित्ययुक्तः कर्म्मसु चाक्षमः ॥ कासश्वासादिभिः क्लिष्टो वृद्धो भवति मानवः ॥ बाल्ये विवर्द्धते श्लेष्मा पित्तं स्यान्मध्यमाब्दिकम् । वार्द्धक्ये वर्द्धते वायुर्विचार्य्यैतदुपक्रमेत् ॥ उपक्रमेत् चिकित्सेत् ॥ तन्त्रान्तरे तु । बाल्यं वृद्धिश्छविर्मेधा त्वग्दृष्टिः शुक्रविक्रमौ । बुद्धिः कर्म्मेन्द्रियं रेतो जीवितं दशतो हसेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (अथ बालाद्यशौचम् । “नवमादिमासजातबालस्याशौचकालाभ्यन्तर- मरणे मातापित्रोरस्पृश्यत्वं युक्तम् । तदेव स्वजात्युक्तजननाशौचम् । ज्ञातीनान्त्वशौचं नास्ति । नवमादिमासमृतजातयोस्तु कन्या- पुत्त्रयोः पित्रादि सपिण्डानां मातुश्च जनना- शौचम् । तच्च ब्राह्मणानां दशाहं शूद्राणां मासः । पुत्त्रजन्मनि पितुः सचेलस्नानं पुत्त्रमुख- दर्शनात् परं पुनः सचेलस्नानम् । पुत्त्रकन्याजनने ब्राह्मण्या दशाहानन्तरं लौकिककर्म्माधिकार ॥ पुत्त्रजनने ब्राह्यण्या विंशतिरात्रोत्तरस्नानात् वैदिककर्म्माधिकारः । कन्याजनने तु ब्राह्मण्या मासोत्तरस्नानात् वैदिककर्म्माधिकारः ।

शूद्रायाः कन्यापुत्त्रजनने त्रयोदशाहोत्तरं लौकिककर्म्माधिकारः वैदिककर्म्मणि तु मासो- त्तरस्नानात् शुद्धिः । एतत् सर्व्वं कन्यापुत्त्रयो- र्विद्यमानत्वे बोध्यम् ॥ जननाशौचोत्तरं षण्मासाभ्यन्तरमजातदन्त- मरणे मातापित्रोरेकाहः । सपिण्डानान्तु सद्यः शौचम् ॥ षण्मासाभ्यन्तरेऽपि जातदन्तस्य मरणे मातापित्रोस्त्र्यहः । सपिण्डानामेकाहः । षण्मासोपरिद्विवर्षपर्य्यन्तं पित्रोस्त्य्रहः । सपिण्डा- नामकृतचूडे एकाहः कृतचूडे त्र्यहः । द्बिवर्षो- परिमासत्रयाधिकषड्वर्षपर्य्यन्तमनुपनीतबाल- कस्य मरणे मातापित्रादिसपिण्डानां त्र्यहः ॥ तन्मध्येऽप्युपनीतस्य मरणे दशाहः । मासत्रया- धिकषड्वर्षोपरि मरणे पित्रादिसपिण्डानां दशाहः ॥ शूद्रस्य षण्मासाभ्यन्तरे अनुत्पन्नदन्तस्य मरणे त्रिरात्रम् । उत्पन्नदन्तस्य पञ्चाहः । षण्मा- सोपरिद्बिवर्षाभ्यन्तरे अकृतचूडमरणे पञ्चाहः । तत्रापि कृतचूडमरणे द्बादशाहः । द्विवर्षोपरि षड्वर्षाभ्यन्तरे मरणे द्बादशाहः । अत्रापि कृतोद्वाहेऽपि मासो व्यवह्रियते षड्वर्षोपरि- मासः ॥ * ॥ “बालकजननान्तरकर्त्तव्यमाह वैद्यके । यथा,--“अथबालं क्षौमपरिवृतं क्षौमवस्त्रास्तृतायां शय्यायां शाययेत् । पीलु- बदरीनिम्बपरूषकशाखाभिश्चैनं वीजयेत् । मूर्द्ध्नि चास्याहरहस्तैलपिचुमवचारयेत् । धूपयेच्चैनं रक्षोघ्नैधूपैः । रक्षोघ्नानि चास्य पाणिपादशिरोग्रीवास्ववसृजेत् तिलातसी- सर्षपकणांश्चात्र प्रकिरेत् । अघिष्ठाने चाग्निं प्रज्वालयेत् । व्रणितोपासनीयञ्चावेक्षेत ॥ ततो दशमेऽहनि मातापितरौ कृतमङ्गल- कौतुकौ स्वस्तिवाचनं कृत्वा नाम कुर्य्यातां यदभिप्रेतं नक्षत्रनाम वा ॥ ततो यथावर्णं धात्रीमुपेयान्मध्यमप्रमाणां मध्यमवयसमरोगां शीलवतीमचपलामलोलु- पामकृपामस्थूलां प्रसन्नक्षीरामलम्बौष्ठीमल- म्बोर्द्धस्तनीमव्यङ्गामव्यसनिनीं जीवद्बत्सां दोग्ध्रीं वत्मलामक्षुद्रकर्म्मिणीं कुले जातामतो भूयि- ष्ठैश्च गुणैरन्वितां श्यामामारोग्यब्रलवृद्धये बालस्य । तत्रोर्द्धस्तनी करालं कुर्य्यात् । लम्ब- स्तनीं नासिकामुखं छादयित्वा मरणमापा- दयेत् । ततः प्रशस्तायां तिथौ शिरःस्नात- महतवाससमुदङ्मुखं शिशुमुपवेश्य धात्रीं प्राङ्मुखीमुपवेश्य दक्षिणं स्तनं धौतमीषत्परि- स्रुतमभिमन्त्र्य मन्त्रेणानेन पाययेत् । चत्वारः सागरास्तुभ्यं स्तनयोः क्षीरवाहिणः । भवन्तु सुभगे नित्यं बालस्य बलवृद्धये ॥ पयोऽमृतरसं पीत्वा कुमारस्ते शुभानने । दीर्घमायुरवाप्नोतु देवाः प्राश्यामृतं यथा ॥ अतोऽन्यथा नानास्तन्योपयोगस्यासात्म्यात् व्याधिजन्म भवति । अपरिस्रुतेऽप्यतिस्तब्ध- स्तन्यपूर्णस्तनपानादुत्स्रुहितस्रोतसः शिशोः

कासश्वासवमीप्रादुर्भावः । तस्मादेवं विधानं स्तन्यं न पाययेत् ॥” “बालं पुनर्गात्रंमुखं गृह्णीयान्न चैनं तर्ज्जयेत् सहसा न प्रतिबोधयेद्वित्रासभयात् सहसा नापहरेदुत्क्षिपेद्बा वातादिविघातभयान्नोपवे- शयेत् कौब्ज्यभयात् नित्यञ्चैनमनुवर्त्तेत प्रिय- शतैरजिघांसुः । एवमनभिहतमनास्त्वभिवर्द्धते नित्यमुदग्रसत्त्वसम्पन्नो नीरोगः सुप्रसन्नमनाश्च भवति । वातातपंविद्युत्प्रभापादपलताशून्या- गारनिम्नस्थानगृहच्छायादिभ्यो दुर्ग्रहोपसर्ग- तश्च बालं रक्षेत् । नाशुचौ विसृजेद्बालं नाकाशे विषमे न च । नोष्ममारुतवर्षेषु रजोधूमोदकेषु च ॥ क्षीरसात्म्यतया क्षीरमाजं गव्यमथापि वा । दद्यादास्तन्यपर्य्याप्तेर्बालानां वीक्ष्यमात्रया ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने दशमेऽध्याये ॥) बा(वा)लः, पुं, (बलति मस्तकं रक्षति संवृणोतीति वा । बल + णः ।) शिरोभवाच्छादनविशेषः । चुल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । चिकुरः २ कचः ३ केशः ४ कुन्तलः ५ कुञ्जरः ६ शिरोरुहः ७ शिरसिरुट् ८ शिरोरुट् ९ शिरजः १० । इति शब्दरत्नावली ॥ घोटकशिशुः । तत्पर्य्यायः । किशोरः २ । इत्यमरः ॥ अश्वबालधिः । करि- बालधिः । नारिकेलः । इति मेदिनी । ले, ३९ ॥ पञ्चवर्षीयहस्ती । यथा, -- “पञ्चवर्षो गजो बालः स्यात् पोतो दशवर्षकः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भागवते । ९ । १० । ६ । “यो लोकवीरसमितौ धनुरैशमुग्रं सीतास्वयंवरगृहे त्रिशतोपनीतम् । आदाय बालगजलील इवेक्षुयष्टिं सज्यीकृतं नृप ! विकृष्य बभञ्ज मध्ये ॥”) पुच्छः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कुमारे । १ । ४८ । “लज्जा तिरश्चां यदि चेतसि स्या- दसंशयं पर्व्वतराजपुत्त्र्याः । तं केशपाशं प्रसमीक्ष्य कुर्य्यु- र्बालप्रियत्वं शिथिलं चमर्य्यः ॥”) मत्स्यविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ बालकं, क्ली, (बाल + स्वार्थे कन् ।) ह्रीवेरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य गुणा यथा, -- “बालकं शीतलं रूक्षं लघुदीपनपाचनम् । हृल्लासारुचिवीसर्पहृद्रोगामातिसारजित् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) अङ्गुलीयकम् । पारिहार्य्यम् । इति विश्वः ॥ बालकः, पुं, (बाल एव । बाल + स्वार्थे कन् ।) शिशुः । (यथा, मार्कण्डेये । ५१ । ५३ । “भूतानां मातृभिः सार्द्धं बालकानान्तु शान्तये ॥”) अज्ञः । हयबालधिः । हस्तिबालधिः । अङ्गुरी- यकम् । ह्रीवेरम् । बलयम् । इति मेदिनी । के, १५७ ॥ केशः । इति विश्वः ॥ * ॥

पृष्ठ ३/४२१

बालाशौचं यथा, -- “अजातदन्ता ये बाला ये च गर्भाद्विनिःसृताः । न तेषामग्निसंस्कारो न पिण्डं नोदकक्रिया ॥ यदि गर्भो विपद्येत स्रवते वापि योषितः । यावन्मासान् स्थितो गर्भस्तावद्दिनानि सूतकम् ॥ आ नामकरणात् सद्य आ चूडान्तादहर्निशम् । आ व्रतस्थात्त्रिरात्रेण तदूर्द्ध्वं दशभिर्दिनैः ॥” इति गारुडे १०६ अध्यायः ॥ वालकस्य रक्षा यथा, -- “आदाय कृष्णं संत्रस्ता यशोदापि ततो द्बिज ! । गोपुच्छभ्रामणेनाशु बालदोषमपाकरोत् ॥ गोपुरीषमुपादाय नन्दगोपोऽपि मस्तके । कृष्णस्य प्रददौ रक्षां कुर्व्वन्निदमुदीरयन् ॥ नन्द उवाच । रक्षतु त्वामशेषाणां भूतानां प्रभवो हरिः । यस्य नाभिसमुद्भूतपङ्कजादभवज्जगत् ॥ येन दंष्ट्राग्रविधृता धारयत्यवनी जगत् । वराहरूपधृक् देवः स त्वां रक्षतु केशवः ॥ नखाङ्कुरविनिर्भिन्नवैरिवक्षःस्थलो विभुः । नृसिंहरूपी सर्व्वत्र स त्वां रक्षतु केशवः ॥ वामनो रक्षतु सदा भवन्तं यः क्षणादभूत् । त्रिविक्रमः क्रमाक्रान्तत्रैलोक्यः स्फुरदायुधः ॥ शिरस्ते पातु गोविन्दः कण्ठं रक्षतु केशवः । गुह्यं सजठरं विष्णुर्जङ्घापादं जनार्द्दनः ॥ मुखं बाहू प्रबाहू च मनः सर्व्वेन्द्रियाणि च । रक्षत्वव्याहतैश्वर्य्यस्तव नारायणोऽव्ययः ॥ शार्ङ्गखड्गगदाचक्रशङ्खनादहताः क्षयम् । गच्छन्तु प्रेतकुष्माण्डा राक्षसा ये तवाहिताः ॥ त्वां पातु दिक्षु वैकुण्ठो विदिक्षु मधुसूदनः । हृषीकेशोऽम्बरे भूमौ रक्षतु त्वां महीधरः ॥ एवं कृतस्वस्त्ययनो नन्दगोपेन बालकः । शायितः शकटास्याधो बालपर्य्यङ्किकातले ॥” इति विष्णुपुराणे । ५ । ५ ॥ बालकप्रिया, स्त्री, (बालकानां प्रिया ।) इन्द्र- वारुणी । कदली । इति राजनिर्घण्टः ॥ बालकृमिः, पुं, (बालस्य केशस्य कृमिः ।) केश- कीटः । इति जटाधरः ॥ बालक्रीडनं, क्ली, (बालस्य क्रीडनम् । क्रीड् + भावे ल्युट् ।) बालखेला । यथा, -- “बालक्रीडनमिन्दुशेखरधनुर्भङ्गावधि प्रह्वता ॥” इत्यादि महानाटकम् ॥ बालक्रीडनकः, पुं, (बालानां क्रीडनकः क्रीडन- द्रव्यम् । बालका हि कपर्द्दकेन क्रीडन्तीति प्रसिद्धे- स्तथात्वम् ।) कपर्द्दकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बालखिल्यः, पुं, बालखिल्यमुनिः । यथा, -- “विधिना निर्म्मिता पूर्ब्बं वेदी परमपावनी । अग्निवेश्यादिमुनयो बालखिल्यादयः स्थिताः ॥” इति बृहद्रामायणे चित्रकूटमाहात्म्ये १ सर्गः ॥ (बालखिल्यास्तु अङ्गुष्ठपरिमिताः षष्टिसहस्र- संख्यकाः । यथा, मार्कण्डेये । ५२ । २४ । “क्रतोश्च सन्ततिर्भार्य्या बालखिल्यानसूयत । षष्टिर्यानि सहस्राणि ऋषीणामूर्द्वरेतसाम् ॥”

अङ्गुष्ठपरिमितमुक्तमेतेषान्देहपरिमाणम् । यथा, महाभारते । १ । ३१ । ८ -- ९ । “अथापश्यदृषीन् ह्नस्वान् अङ्गुष्ठोदरवर्ष्मणः । पलाशवृन्तिकामेकां सहितान् वहतः पथि ॥ क्लिश्यमानान् मन्दबलान् गोष्पदे संप्लुतोदके ॥”) बालगर्भिणी, स्त्री, प्रथमगर्भवती गौः । तत्- पर्य्यायः । प्रष्ठौही २ । इत्यमरः । २ । ९ । ७० ॥ पलीक्नी ३ । इति जटाधरः ॥ बालगर्भ- वती ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ बालगोपालः, पुं, (बालः शिशुमूर्त्तिधरो गोपालः ।) श्रीकृष्णमूर्त्तिविशेषः । यथा, -- “तीरपयोनिधिवृक्षनिवासं हास्यकटाक्षजवंशिनिनादम् । श्यामलसुन्दरनृत्यविलापं तं प्रणमामि च बालगोपालम् ॥” इति नारदपञ्चरात्रे गोपालाष्टकम् ॥ बालग्रहः, पुं, (बालानां बालकानां ग्रहः ।) बालकहन्तृग्रहविशेषः । (यथा, मार्कण्डेये । ९२ । २७ । “बालग्रहाभिभूतानां बालानां शान्ति- कारकम् ॥”) एतेषां विवरणम् । यथा, -- “बाल ग्रहा अनाचारात् पीडयन्ति शिशुं यतः । तस्मात्तदुपसर्गेभ्यो रक्षेद्बालं प्रयत्नतः ॥” अथ बालग्रहाणां नामान्याह । “स्कन्दग्रहस्तु प्रथमं स्कन्दापस्मार एव च । शकुनी रेवती चैव पूतना गन्धपूतना ॥ पूतना शीतपूर्व्वा च तथैव मुखमण्डिका । नवमो नैगमेयश्च प्रोक्ता बालग्रहा अमी ॥” अथ ग्रहाणामुत्पत्तिमाह । “नवस्कन्दादयः प्रोक्ता बालानां ये ग्रहा अमी । श्रीमन्तो दिव्यवपुषो नारीपुरुषविग्रहाः ॥ एते स्कन्दस्य रक्षार्थं कृत्तिकोमाग्निशूलिभिः । सृष्टाः शरवणस्थस्य रक्षितस्य स्वतेजसा ॥ स्कन्दः सृष्टो भगवता देवेन त्रिपुरारिणा । बिभर्त्ति चापरां संज्ञां कुमार इति संग्रहः ॥” अयं हि कार्त्तिकेयादन्यः । “स्कन्दापस्मारसंज्ञो यः सोऽग्निना तत्समद्युतिः । स च स्कन्दसखो नाम्ना विशाख इति चोच्यते ॥ ग्रहाः स्त्रीविग्रहा ये ते नानारूपाः प्रकीर्त्तिताः । देवानां कृत्तिकानां ते भागा राजसतामसाः ॥ नैगमेयस्तु पार्व्वत्या सृष्टो ह्येषां ततो ग्रहः । कुमारस्य हि देवस्य गुहस्यात्मसमोऽस्ति वै ॥ ततो भगवति स्कन्दे सुरसेनापतौ कृते । उपतस्थुर्ग्रहा ह्येते दीप्तशक्तिधरं गुहम् ॥ ऊचुः प्राञ्जलयश्चैनं वृत्तिर्नो दीयतामिति । तेषामर्थे ततः स्कन्दः शिवं देवमचोदयत् ॥ ततो ग्रहांस्तानुवाच भगवान् भगनेत्रहृत् । तिर्य्यग्योनिं मानुषञ्च दैवञ्च त्रितयं जगत् ॥ परस्परोपकारेण वर्त्तते धार्य्यते तथा । देवा नरान् प्रीणयन्ति तिर्य्यग्योनींस्तथैव च ॥ यथाकालं प्रवृत्तास्तु उष्मवर्षाहिमानिलैः ।

इत्यञ्जलिनमस्कारैर्जपहोमैस्तथैव च ॥ सम्यक् प्रयुक्तैश्च नराः प्रीणयन्त्यपि देवताः । भागधेयं विभक्तञ्च शेषं किञ्चिन्न विद्यते ॥ तद्युष्माकं शुभा वृत्तिर्बालेष्वेव भविष्यति ॥” अथ बालग्रहाणां बालग्रहणकारणमाह । “कुलेषु येषु नेज्यन्ते देवाः पितर एव च । ब्राह्मणाः साधवो वापि गुरवोऽतिथयस्तथा ॥ निवृत्तशौचाचारेषु तथा कुत्सितवर्त्तिषु । निवृत्तभिक्षावलिषु भग्नकांस्यगृहेषु च ॥ गृहेषु तेषु बालांस्तान् ग्रहा हिंसन्त्यशङ्किताः । तत्र वो विपुला वृत्तिः पूजा चैव भविष्यति ॥ एवं ग्रहाः समुत्पन्ना बालान् हिंसन्ति चाप्यथ । ग्रहोपसृष्टा बालाः स्युर्दुश्चिकित्स्यतमास्ततः ॥” अथ सामान्यग्रहजुष्टानां बालानां लक्षणा- न्याह । “क्षणादुद्विजते बालः क्षणात्त्रस्यति रोदिति । नखेर्दन्तैर्दारयति धात्रीमात्मानमेघ च ॥ ऊर्द्ध्वं निरीक्षते दन्तान् खादेत् कूजति जृम्भते । भ्रुवौ क्षिपति दन्तौष्ठः फेनं वमति वासकृत् ॥ क्षामोऽति निशि जागर्त्ति शूलाङ्गो भिन्नविट्- स्वरः । मत्स्यशोणितगन्धश्च न चाश्नाति यथा पुरा ॥ दुर्ब्बलो मलिनाङ्गश्च नष्टसंज्ञोऽपि जायते । सामान्यग्रहजुष्टस्य लक्षणं समुदाहृतम् ॥” अथ विशिष्टग्रहजुष्ठानां लक्षणान्याह । “स्रस्ताङ्गः क्षतजसगन्धिकस्तनद्बिट्- वक्रास्यो हतचरणैकपक्षनेत्रः । उद्विग्नः ससलिलचक्षुरल्परोदी स्कन्दार्त्तो भवति च गाढमुष्टिबन्धः ॥ निःसंज्ञो भवति पुनर्लभेत संज्ञां संस्तब्धः करचरणैश्च नृत्यतीव । विणमूत्रे सृजति विनद्य जृम्भमाणः फेनं वा सृजति च तत्सखाभिजुष्टः ॥” तत्सखाभिजुष्टः स्कन्दापस्मारयुक्तः । “स्रस्ताङ्गो भयचकितो विहङ्गगन्धिः सास्रावव्रणपरिपीडितः समन्तात् । स्फोटैश्च प्रचिततनुः सदाहपाकै- र्विज्ञेयो भवति शिशुः क्षतः शकुन्या ॥ रक्तास्यो हरितमलोऽतिपाण्डुदेहः श्यावो वा मुखकरपाकवेदनार्त्तः । गृह्णातिव्यथिततनुश्च कर्णनासं रेवत्या भृशमभिपी इतः कुमारः ॥ स्रस्ताङ्गः स्वपिति न वासरे न रात्रौ विड्भिन्नं विसृजति काकतुल्याङ्गगन्धिः । च्छर्द्द्यार्त्तो हृषिततनूरुहः कुमार- स्तृष्णालुर्भवति च पूतनागृहीतः ॥ यो द्वेष्टि स्तनमत्ति न कासहिक्का- च्छर्द्दीभिर्ज्वरसहिताभिरर्द्द्यमानः । दुर्व्वर्णः सततमथापि योऽस्रगन्धि- स्तं ब्रूयाद्भिषगथ गन्धपूतनार्त्तम् ॥ आक्रन्दन् परिचकितः सुवेपमानः संलीनो भवति व्यथान्त्रकूजयुक्तः ।

पृष्ठ ३/४२२

स्रस्ताङ्गो भृशमतिसार्य्यते च यो वै तं ब्रूयाद्भिषगथ शीतपूतनार्त्तम् ॥ म्लानाङ्गः सरुधिरपाणिपादवक्त्रो वह्वाशी कलुषशिरावृतोदरो यः । स ज्ञेयः शिशुरथ रक्तमण्डिकार्त्तः सोद्वेगो भवति च मूत्रतुल्यगन्धिः ॥ यः फेनं वमति विनम्यते च मध्ये सोद्वेगो विहसति वोर्द्ध्वमीक्षमाणः । कूजेच्च प्रततमथो वसास्रगन्धि- र्निसंज्ञो भवति स नैगमेयजुष्टः ॥” अथ सामान्यग्रहजुष्टानां चिकित्सामाह । सहामुण्डतिकोदीच्यक्वाथस्नानं ग्रहापहम् । सहा माषपर्णी । “सप्तच्छदामयनिशाचन्दनैश्चानुलेपयेत् । सर्पत्वक् लशुनं मूर्व्वा सर्षपारिष्टपल्लवाः ॥ विडालविडजालोममेषशृङ्गी वचा मधु । धपः शिशोर्ज्वरघ्नोऽयमशोषग्रहनाशनः ॥ बालशान्तीष्टकर्म्माणि कार्य्याणि ग्रहशान्तये । वचा कुष्ठं तथा ब्राह्मी सिद्धार्थकमथापि च ॥ सारिवा सैन्धवञ्चैव पिप्पली घृतमष्टमम् । सिद्धं घृतमिदं मेध्यं पिबेत् प्रातर्दिने दिने ॥ दृढस्मृतिः क्षिप्रमेधा कुमारो बुद्धिमान् भवेत् । न पिशाचा न रक्षांसि न भूता न च मातरः ॥ न भवन्ति कुमाराणां पिबतामष्टमङ्गलम् ॥” अष्टमङ्गलं घृतम् ॥ अथ विशिष्टग्रहजुष्टानां चिकित्सामाह । “सोमबल्लीमिन्द्रवृक्षं बन्दाकं विषजं शमीम् । मृगादन्याश्च मूलानि ग्रथितानि विधारयेत् ॥” तत्र स्कन्दग्रहजुष्टस्य चिकित्सामाह । “स्कन्दग्रहोपसृष्टस्य कुमारस्य प्रशस्यते । वातघ्नद्रुमपत्त्राणां क्वाथेन परिषेचनम् ॥ देवदारुणि रास्नायां मधुरेषु गणेषु च । सिद्धं सर्पिश्च सक्षीरं पातुमस्मे प्रदापयेत् ॥ सर्षपाः सर्पनिर्म्मोको वचा काकादनी घृतम् । उष्ट्राजाविगवाञ्चापि रोमाण्युद्धूपनं भवेत् ॥” काकादनी श्वेतगुञ्जा । सोमवल्लीमिन्द्रवृक्षं वृन्ताकं विषजं शमीम् । मृगादन्याश्च मूलानि ग्रथितानि विधारयेत् ॥” सोमबल्ली सोमलता । इन्द्रवृक्षं ककुभम् । मृगादनी इन्द्रवारुणी । रक्तानि माल्यानि तथा पताकां रक्तांश्च गन्धा विविधांश्च भक्ष्यान् । घृतञ्च देवाय बलिं निवेद्य सकुक्कुटं स्कन्दगृहे निधाय ॥ स्नानं त्रिरात्रं निशि चत्वरेषु कुर्य्यात् परं शालियवैर्निवेद्य । गायत्त्रियुक्ताभिरथाद्भिरग्निं प्रज्वालयेदाहुतिभिश्च धीमान् ॥ रक्षामतः प्रवक्ष्यामि बालानां पापनाशिनीम् । अहन्यहनि कर्त्तव्या याभिरद्भिरतन्द्रितैः ॥ तपसां तजसाञ्चैव यशसां वयसां तथा । निधानं योऽव्ययो देवः स ते स्कन्दः प्रसीदतु ॥

ग्रहसेनापतिर्देवो देवसेनापतिर्विभुः । देवसेनारिपुहरः पातु त्वां भगवान् गुहः ॥ देवदेवस्य महतः पावकस्य च यः सुतः । गङ्गोमाकृत्तिकानाञ्च स ते शर्म्म प्रयच्छतु ॥ रक्तमाल्याम्बरधरो रक्तचन्दनभूषितः । रक्तदिव्यवपुर्देवः पातु त्वां क्रौञ्चसूदनः ॥” अथ स्कन्दापस्मारग्रहजुष्टस्य चिकित्सामाह । “विल्वः शिरीषो गोलोमी सुरसादिश्च यो गणः । परिषेकः प्रयोक्तव्यः स्कन्दापस्मारशान्तये ॥” गोलोमी श्वेता दूर्व्वा । सुरसादिगणो यथा, -- “सुरसा श्वेतसुरसा पाठा फञ्जी फणिज्झकः । सौगन्धिकं भूस्तृणको राजिका श्वेतवर्व्वरी ॥ कट्फलं खरपुष्पा च कासमर्द्दश्च शल्लकी । विडङ्गमथ निर्गुण्डी कर्णिकार उदुम्बरः ॥ बला च काकमाची च तथा च विषमुष्टिका । कफक्रिमिहरः ख्यातः सुरसादिरयं गणः ॥” सुरसा कृष्णतुलसी । श्वेतसुरसा श्वेततुलसी । फञ्जी भार्गी । फणिज्झकः मरुबकः । सौग- न्धिकं कह्लारम् । भूस्तृणकः सुगन्धतृणम् । खरपुष्पा वर्वरी । कासमर्द्दः कसौदी । विष- मुष्टिका वकाइनि ॥ * ॥ “अष्टमूत्रविपक्कञ्च तैलमभ्यञ्जने हितम् ।” मूत्राष्टकमाह । “गोजाविमहिषाश्वानां खरोष्ट्रकरिणान्तथा । मूत्राष्टकमिति ख्यातं सर्व्वशास्त्रेषु सम्मतम् ॥ क्षीरीवृक्षकषायेण काकोल्यादिगणेन च । विपक्तव्यं घृतं पश्चाद्दातव्यं पयसा सह ॥ काकोल्यादिगणेन कल्कीकृतेन तैलं पक्तव्यम् । काकोल्यादिगणो यथा, -- “काकोली क्षीरकाकोली जीवकर्षभकस्तथा । ऋद्धिर्वृ द्धिस्तथा मेदा महामेदा गुडूचिका ॥ मुद्गपर्णी माषपर्णी पद्मकं वंशरोचना । शृङ्गी प्रपौण्डरीकञ्च जीवन्ती मधुयष्टिका । द्राक्षा चेति गणो नाम्ना काकोल्यादिरुदीरितः । स्तन्यकृद्बृंहणो वृष्यः पित्तरक्तानिलापहः । उत्सादनं वचा हिङ्गुयुक्तमत्र प्रकीर्त्तितम् ॥ गृध्रोलूकपुरीषाणि केशा हस्तिनखो घृतम् । वृषभस्य च रोमाणि योज्यान्युद्धूपने सदा ॥ अनन्तां कुक्कुटीं विम्बीं मर्कटीञ्चापि धारयेत् ॥” अनन्ता यवासा इति लोके । कुक्कुटी शाल्मली । “पक्वान्यामानि मांसानि प्रसन्नं रुधिरं पयः । मुद्गोदनं निवेद्याथ स्कन्दापस्मारिणे वटे ॥” वटे वटतले बलिं निवेद्येत्यन्वयः । तेन स्कन्दापस्मारिणा स्नानं कारयेदित्यन्वयः । “चतुष्पथे कारयेच्च स्नानं तेन ततः पठेत् । स्कन्दापस्मारसंज्ञो यः स्कन्दस्य दयितः सखा । विशाखः स शिशोरस्य शिवायास्तु शुभाननः ॥” अथ शकुनीग्रहजुष्टस्य चिकित्सामाह । “शकुनीग्रहजुष्टस्य कार्य्यं वैद्येन जानता । वेतसाम्रकपित्थानां क्वाथेन परिषेचनम् ॥ ह्रीवेरमधुकोशीरसारिवोत्पलपद्मकैः ।

लोध्रप्रियङ्गुमञ्जिष्ठागैरिकैः प्रदिहेच्छिशुम् ॥” प्रदिहेत् लिम्पेत् । रूपसिद्धिरार्ष्यत्वात् । “स्कन्दग्रहोक्ता धूपाश्च हिता अत्र भवन्ति हि । स्कन्दापस्मारशमनं घृतमत्रापि पूजितम् ॥ शतावरीं मृगेर्व्वारुनागदन्तीनिदिग्धिकाः । लक्षणां सहदेवाञ्च वृहतीञ्चापि धारयेत् ॥” मृगेर्व्वारुः वडी इन्द्रवारुणी । नागदन्ती नाग- हुली इति लोके प्रसिद्धा । “तिलतण्डुलकं माल्यं हरितालं मनःशिलाम् । बलिरेष निकुञ्जेषु निवेद्यो नियतात्मना ॥ निकटे च प्रयोक्तव्यं स्नानमस्य यथाविधि । श्वेतशिरीषगन्धाष्टकुष्ठगुग्गुलुसर्षपैः ॥ सिद्धमभ्यञ्जने तैलं धारणं पूर्ब्बमेव तु । शकुनीग्रहशान्त्यर्थं प्रदेहं कारयेद्धितम् ॥ कुर्य्याच्च विविधां पूजां शकुन्याः कुसुमैः शुभैः निकुम्भोक्तेन विधिना स्नपयेत्तं ततः पठेत् ॥ अन्तरीक्षचरा देवी सर्व्वालङ्कारभूषिता । अधोमुखी सूक्ष्मतुण्डा शकुनी ते प्रसीदतु ॥ दुर्दर्शना महाकाया पिङ्गाक्षी भैरवस्वरा । लम्बोदरी शङ्कुकर्णी शकुनी ते प्रसीदतु ॥” * ॥ अथ रेवतीग्रहजुष्टस्य चिकित्सामाह । “अश्वगन्धाजशृङ्गी च शारिवाथ पुनर्नवा । सहा विदारी ह्येतासां क्वाथेन परिषेचनम् ॥ अजशृङ्गी मेढाशृङ्गी । सहा सेवतीपुष्पजातिः । तैलमभ्यञ्जने कार्य्यं कुष्ठे सर्जरसे तथा । पलङ्कषायां नलदे तथा गौरकदम्बके ॥ सर्जरसः रालः पलङ्कषा गुग्गुलुः । नलदं लामज्जकमुशीरवत्पीतच्छविः । गौरकदम्बकः हारिद्रकः । हरदुया कदम्ब इति लोके । धवाश्वकर्णककुभशल्लकीतिन्दुकेषु च । काकोल्यादौ गणे चापि सिद्धं सर्पिः पिबेच्छिशुः ॥ अश्वकर्णः शांखु इति लोके प्रसिद्धः । कुलत्थाः शङ्खचूर्णञ्च प्रदेहः साखगन्धिकः । गृध्रोलूकपुरीषाणि यवान् यवफले घृतम् ॥ सन्ध्ययोरुभयोः कार्य्यमेतदुद्धूपनं शिशोः ॥ यवफलो वंशाङ्कुरः । शुक्लाः सुमनसो लाजाः पयः शाल्योदनं दधि । वलिर्निवेद्यो गोतीर्थे रेवत्यै प्रयतात्मना ॥ गोतीर्थे गोष्ठे । स्नानं धात्रीकुमाराभ्यां सङ्गमे कारयेद्भिषक् । नानावस्त्रधरा देवी चित्रमाल्यानुलेपना ॥ चलत्कुण्डलिनी श्यामा रेवती ते प्रसीदतु । उपासते यां सततं देव्यो विविधभूषणाः ॥ लम्बा करालाविनता तथैव बहुपुत्त्रिका । रेवती शुष्कनासा च तुभ्यं देवी प्रसीदतु ॥ * ॥ अथ पूतनाग्रहजुष्टस्य चिकित्सामाह । कपोतवङ्का श्योनाको वरुणः पारिभद्रकः आस्फोता चैव योज्याः स्युर्ब्बालानां परिषेचने ॥ कपोतवङ्का ब्राह्मी इति लोके । पारिभद्रो निम्बः । आस्फोता अपराजिता । नवा पयस्या गोलोमी हरितालं मनःशिला । कुष्ठं सर्जरसश्चैव तैलार्थे कल्क इष्यते ॥

पृष्ठ ३/४२३

नवा पयस्या नूतना क्षीरविदारी । गोलोमी श्वेतदूर्व्वा । हितं घृतं तगाक्षीर्य्या संसिद्धं मधुकेऽपि च । कुष्ठतालीसखदिराः स्यन्दनोऽर्जुन एव च ॥ पनसः ककुभश्चापि मज्जानो वदरस्य च । कुक्कुटास्थि घृतञ्चापि धूपनं सह सर्षपैः ॥ स्यन्दनः स्यन्दन इत्येव नाम्ना प्रसिद्धः । काकादनीं चित्रफलां विम्बीं गुञ्जाञ्च धारयेत् । काकादनी श्वेतगुञ्जा । चित्रफला बृहदिन्द्र- वारुणी । मत्स्यौदनं बलिं दद्यात् कृशरं पललं तथा । सरावसंपुटं कृत्वा तस्यै शून्ये गृहे भिषक् । उत्सृष्टान्नाभिषिक्तस्य शिशोः स्नपनमिष्यते ॥ कुष्ठतालीसखदिरं चन्दनं स्यन्दनं तथा । देववारु वचा हिङ्गु कुष्ठं गिरिकदम्बकः । एला हरेणवश्चापि योज्या उद्धूपने सदा ॥ मलिनाम्बरसंवीता मलिना रूक्षमूर्द्धजा । शून्यागाराश्रया देवी दारकं पातु पूतना ॥ * ॥ अथ गन्धपूतनाग्रहजुष्ठस्य चिकित्सामाह । तिक्तद्रुमाणां पत्रेषु क्वाथं कार्य्येऽभिषेचने । तिक्तद्रुमानाह । निम्बः पटोलः क्षुद्रा च गुडूची वासकस्तथा । विसर्पकुष्ठनुत् ख्यातो गणोऽयं पञ्चतिक्तकः ॥ पिप्पली पिप्पलीमूलं वर्गो मधुरको मधु । शालपर्णीबृहत्यौ च घृतार्थं सममाहरेत् ॥ सर्व्वगन्धैः प्रदेहश्च गात्रे चाक्ष्णोश्च शीतलैः ॥ सर्व्वगन्धैः कुङ्कुमागुरुकर्पूरकस्तूरीचन्दनैः । अक्ष्णोस्तु शीतलैः चन्दनकर्पूरैः न तु कस्तूरी- कुङ्कुमागुरुभिस्तेषामुष्णत्वात् । पुराषं कौक्कुटं केशञ्चर्म्म सर्पभवन्तथा । जीर्णञ्चाभीक्ष्णशो वासो धूपनायोपकल्पयेत् ॥ कुक्कुटीं मर्कटीं विम्बीमनन्ताञ्चापि धारयेत् । मांसमामं तथा पक्वं शोणितञ्च चतुष्पथे । निवेद्यमन्तश्च गृहे शिशोः स्नपनमिष्यते ॥ कराला पिङ्गला मुण्डा कषायाम्बरसंवृता । देवी बालमिमं प्रीता रक्ष त्वं गन्धपूतने ॥” * ॥ अथ शीतपूतनाग्रहजुष्टस्य चिकित्सामाह । गोमूत्रं वस्तमूत्रञ्च मुस्ताञ्चामरदारु च । कुष्ठञ्च सर्व्वगन्धांश्च तेलार्थमवधारयेत् ॥ सर्व्वगन्धान् चन्दनादीन् । रोहिणीनिम्बखदिरपलाशककुभत्वचः । निःक्वाथ्य तस्मिन्निःक्वाथे सक्षीरे विपचेद् घृतम् ॥ गृध्रोलूकपुरीषाणि वस्तिगन्धा महित्वचम् । निम्बपत्राणि च तथा धूपनार्थं समाहरेत् ॥ धारयेदपि गुञ्जाञ्च बलां काकादनीं तथा । नद्यां मुद्गौदनैश्चापि तर्पयेच्छीतपूतनाम् ॥ जलाशयान्ते बालस्य स्नपनञ्चोपदिश्यते । जलाशयान्ते जलाशयतीरे । देव्यै देयश्चौपहारो वारुणी रुधिरं तथा ॥ मुद्गौदनाशिनी देवी सुराशोणितपायिनी । जलाशयरता नित्यं पातु त्वां शीतपूतना ॥” * ॥ अथ मुखमण्डिकाग्रहजुष्टस्य चिकित्सामाह ।

कपित्थं विल्वतर्कारीवासागन्धर्व्वहस्तकाः । कुवेराक्षी च योज्याः स्युंर्बालानां परिषेचने ॥ तर्कारी गणियारि इति लोके । गन्धर्व्वहस्तकः श्वेत एरण्डः । कुवेराक्षी पाडरि इति लोके । स्वरसैर्भृङ्गवृक्षाणां तथैव हयगन्धया । तैलं वचाञ्च संयोज्य पचेदभ्यञ्जनं शिशोः ॥ भृङ्गवृक्षः भगरा इति लोके । वचा सर्जरसं कुष्ठं सर्पिश्चोद्धूपने हितम् ॥ वर्णकं चूर्णकं माल्यमञ्जनं पारदं तथा । मनःशिलाञ्चोपहरेत् गोष्ठमध्ये बलिन्ततः ॥ पायसं सपुरोडाशं तद्बल्यर्थमुपाहरेत् । मन्त्रपूताभिरद्भिश्च तत्रैव स्नपनं हितम् ॥ जलाभिमन्त्रणमन्त्रमाह । अलङ्कृता कामवती सुभगा कामरूपिणी । गोष्ठमध्यालयरता पातु त्वां मुखमण्डिका ॥ * ॥ अथ नैगमेयग्रहजुष्टस्य चिकित्सामाह । विल्वाग्निमन्थपूतीकैः कार्य्यं स्यात् परिषेचनम् । पूतीकः घोराकरञ्ज इति लोके प्रसिद्धः । प्रियङ्गुशरलानन्ताशतपुष्पाकुटन्नटैः । पचेत्तैलं सगोमूत्रं दधिमस्त्वम्लकाञ्जिकैः ॥ कुटन्नटं वितुन्नकनाम्नो वृक्षविशेषस्य त्वक् । गुडतजी इति लोके प्रसिद्धा । मुस्ताकृतिः श्योनाको वा । वचां वयस्थां जटिलां गोलोमीं चापि धारयेत् । वयस्था आमलकी गुडूची वा । उत्सादनं हितञ्चात्र स्कन्दापस्मारनाशनम् ॥ मर्कटोलूकगृध्राणां पुरीषाणि पितृगृहे । धूमः सुप्तजने कार्य्यो बालस्य हितमिच्छता ॥ पितृगृहे नैगमेयगृहे । तिलतण्डुलकं माल्यं भक्ष्यांश्च विविधानपि । कौमारपितृमेषाय प्लक्षमूले निवेदयेत् ॥ मेषाय नैगमेयग्रहाय । अधस्तात् क्षीरवृक्षस्य स्नपनञ्चोपदिश्यते ॥ अजाननश्चलाक्षिभ्रुः कामरूपी महायशाः । बालं पालयिता देवो नैगमेयोऽभिरक्षतु ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथास्य लक्षणान्तरं चिकित्सितञ्च यथा, -- “बलिशान्तीष्टकर्म्माणि कार्य्याणि ग्रहशान्तये । मन्त्रश्चायं प्रयोक्तव्यस्तत्रादौ सर्व्वकामिकः ॥ ॐ नमो भगवते गरुडाय त्र्यम्बकाय सद्यस्तर स्तुत स्तुत स्वाहा । ॐ कं खं टं पं शं वैनतेयाय नमः । ॐ ह्रीं हुँ क्षं । बालदेहप्रमाणेन पुष्पमालान्तु सर्व्वतः । प्रगृह्य मुच्छिकाभक्तबलिर्देयस्तु शान्तिकः । ॐ कारी सुवर्णपक्षी बालकं रक्ष रक्ष स्वाहा ॥ ॐ नारायणाय नमः ॥” “प्रथमे दिवसे मासे वर्षे वा गृह्णाति नन्दा नाम मातृका तया गृहीतमात्रस्य प्रथमं भवति ज्वरः । चक्षुरुन्मीलयति गात्रमुद्वेजयति न शेते क्रन्दति स्तन्यं न गृह्णाति । आँत्कारश्च भवति । बलिन्तस्य प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते शुभम् । नद्युभयतटमृत्तिकां गृहीत्वा पुत्त-

लिकां कृत्वा शुक्लौदनः शुक्लपुष्पं सप्तध्वजाः सप्तप्रदीपाः सप्तस्वस्तिकाः सप्तवटकाः । सप्त- सष्कुलिकाः जम्बुडिका गन्धताम्बूलं मत्स्यमांसं सुरामग्रभक्तञ्च पूर्ब्बस्यान्दिशि चतुष्पथे मध्याह्ने बलिर्दातव्यः अश्वत्थपत्रं जलकुम्भे निक्षिप्य शान्त्युदकेन स्नापयेत् । रसोनसिद्धार्थक मेषशृङ्गनिम्बपत्रशिवनिर्म्माल्यैर्बालकं धूपयेत् । ॐ नमो नारायणाय अमुकस्य व्याधिं हन हन मुञ्च मुञ्च स्वाहा एवं दिनत्रयं बलिं दत्त्वा चतुर्थे दिवसे ब्राह्मणं भोजयेत् । ततः सम्पद्यते शुभम् ॥ द्वितीये दिवसे मासे वर्ष वा गृह्णाति सुनन्दा- नाम मातृका । तया गृहीतमात्रस्य प्रथमं भवति ज्वरः । चक्षुरुन्मीलयति गात्रमुद्वेजयति न शेते क्रन्दति स्तन्यं न गृह्णाति आँत्कारश्च भवति । बलिन्तस्य प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते शुभम् । तण्डुलं हस्तपृष्ठैकं गृहीत्वा दधिगुडघृतमिश्रितं शरावैकं गन्धताम्बूलं पीतपुष्पं पीतसप्त- ध्वजाः । चत्वारः प्रदीपाः दशस्वस्तिकाः मत्स्यमांससुरास्तिलचूर्णञ्च पश्चिमस्यान्दिशि चतुष्पथे बलिर्दातव्यः । दिनानि त्रीणि त्रिसन्ध्यं ततः शान्त्युदकेन स्नापयेत् । शिवनिर्म्माल्य- सिद्धार्थमार्ज्जाररोम उशीरबालकघृतैर्धूपं दद्यात् । ॐ नमो नारायणाय अमुकस्य व्याधिं हन हन मुञ्च मुञ्च ह्रीं फट् स्वाहा । चतुर्थे दिवसे ब्राह्मणान् भोजयेत् ततः सम्पद्यते शुभम् । तृतीये दिवसे मासे वर्षे वा गृह्णाति पूतनानाम- मातृका तया गृहीतमात्रेण प्रथमं भवति ज्वरः । गात्रमुद्वेजयति स्तन्यं न गृह्णाति मुष्टिं बध्नाति क्रन्दति ऊर्द्ध्वं निरीक्षते । बलिन्तस्य प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते शुभम् । नद्युभयतटमृत्तिकां गृहीत्वा पुत्तलिकां कृत्वा रक्तचन्दनं गन्धताम्बूलं रक्तसप्तध्वजाः । सप्त- प्रदीपाः सप्तस्वस्तिकाः । पक्षिमांससुराग्रभक्तं दक्षिणस्यान्दिशि अपराह्णे चतुष्पथे बलि- र्दातव्यः । शिवनिर्म्माल्यगुग्गुलुसर्षपनिम्बपत्रमेष शृङ्गैर्दिनत्रयं धूपयेत् । ॐ नमो नारायणाय अमुकस्य व्याधिं हन हन मुञ्च मुञ्च स्वाहा । चतुर्थे दिवसे ब्राह्मणान् भोजयेत् ततः सम्प- द्यते शुभम् ॥ चतुर्थे दिवसे मासे वष वा गृह्णाति मुख- मुण्डिकानाम मातृका तया गृहीतमात्रेण प्रथमं भवति ज्वरः । ग्रीवां नामयति चक्षुरु- न्मीलयति स्तन्यं न गृह्णाति रोदिति स्वपिति मुष्टिं बध्नाति बलिन्तस्य प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते शुभम् । नद्युभयतटमृत्तिकां गृहीत्वा पुत्तलिकां कृत्वा उत्पलपुष्पं गन्धं ताम्बूलं दशध्वजाः दीपाश्चत्वारः । त्रयोदश स्वस्तिकाः मत्स्य- मांससुरामग्रभक्तञ्च उत्तरस्यां दिशि अपराह्णे बलिर्देयः चतुष्पथे । ॐ नमो नारायणाय अमु- कस्य व्याधिं हन हन मथ मथ स्वाहा । चतुर्थे

पृष्ठ ३/४२४

दिवसे ब्राह्मणान् भोजयेत् ततः सम्पद्यते शुभम् । पञ्चमे दिवसे मासे वर्षे वा गृह्णाति कटपूतना नाम मातृका । तया गृहीतमात्रेण प्रथमं भवति ज्वरः । गात्रमुद्बेजयति स्तन्यं न गृह्णाति मुष्टिं बध्नाति । बलिन्तस्य प्रवक्ष्यामि येन सम्प- द्यते शुभम् । कुम्भकारचक्रस्य मृत्तिकां गृहीत्वा पुत्तलिकां विधाय गन्धताम्बूलं शुक्ल- पुष्पं शुक्लौदनं पञ्च ध्वजाः पञ्च प्रदीपाः पञ्च- वटकाः ऐशान्यां दिशि बलिर्दातव्यः । शान्त्यु- दकेन स्नापयेत् । शिवनिर्म्माल्यसर्पनिर्म्मोक गुग्गुलु निम्बपत्रबालकघृतैर्धूपं दद्यात् । ॐ नमो नारायणाय अमुकस्य व्याधिं चूर्णय चूर्णय हन हन स्वाहा । चतुर्थे दिवसे ब्राह्मणान् भोजयेत् ततः सम्पद्यते शुभम् ॥ षष्ठे दिवसे मासे वर्षे वा गृह्णाति शकुनिकानाम मातृका तया गृहीतमात्रेण प्रथमं भवति ज्वरः । गात्रभेदं दर्शयति दिवारात्रावुत्थानं भवति । ऊर्द्धं निरीक्षते । बलिं तस्य प्रव- क्ष्यामि येन सम्पद्यते शुभम् । पिष्टकेन पुत्तलिकां कृत्वा शुक्लपीतरक्तपुष्पगन्धताम्बूलानि दश दीपाः । दश पीतध्वजाः दश स्वस्तिकाः दश वटकाः । क्षीरजम्बुडिकाः । मत्स्यमांससुरा आग्नेय्यान्दिशि निष्क्रान्ते मध्याह्ने बलिर्दातव्यः । शान्त्युदकेन स्नापयेत् । शिवनिर्म्माल्यरसोन- गुग्गुलुसर्पनिर्म्मोकनिम्बपत्रघृतैर्धूपं दद्यात् । ॐ नमो नारायणाय अमुकस्य व्याधिं चूर्णय चूर्णय हन हन स्वाहा । चतुर्थे दिवसे ब्राह्म- णान् भोजयेत् ततः सम्पद्यते शुभम् ॥ सप्तमे दिवसे मासे वर्षे वा गृह्णाति शुष्करेवती नाम मातृका । तया गृहीतमात्रेण प्रथमं भवति ज्वरः । गात्रमुद्वेजयति मुष्टिं बध्नाति रोदिति । बलिन्तस्य प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते शुभम् । रक्तशुक्लपुष्पं गन्धताम्बूलरक्तौदनं कृशरास्त्रयोदश स्वस्तिकाः त्रयोदश सष्कुलिका जम्बुडिका मत्स्यमांससुराः त्रयोदश ध्वजाः पञ्च प्रदीपाः । पश्चिमस्यान्दिशि ग्रामनिष्क्रा- न्तेऽपराह्णे वृक्षमाश्रित्य बलिर्दातव्यः । शान्त्यु- दकेन स्नापयेत् । गुग्गुलुमेषशृङ्गसर्षपोशीर बालकघृतैर्धूपन्दद्यात् । ॐ नमो नारायणाय दीप्ततेजसे हन हन मुञ्च मुञ्च स्वाहा ॥ चतुर्थे दिवसे ब्राह्मणान् भोजयेत् ततः सम्पद्यते शुभम् । अष्टमे दिवसे मासे वर्षे वा गृह्णाति अर्य्यका नाम मातृका तया गृहीतमात्रेण प्रथमं भवति ज्वरः । गृध्रगन्धः पूतिगन्धश्च जायते । आहारं न गृह्णाति गात्रमुद्बेजयति । बलिन्तस्य प्रव- क्ष्याभि ततः सम्पद्यते शुभम् । रक्तपीतध्वजाः चन्दनं पीतपुष्पं सष्कुल्यः पर्पटिका मत्स्य- मांससुराः जम्बुडिकाः प्रत्यूषे बलिन्दद्यात् ॥ ॐ नमो नारायणाय त्रैलोक्यविद्रवणाय चतु- द्दिशामीक्षणाय व्याधिं हन हन मुञ्च मुञ्च ज्वल ज्वल दह दह ॐ ह्रीं फट् स्वाहा ॥ चतुर्थे

दिवसे ब्राह्मणान् भोजयेत् ततः सम्पद्यते शुभम् । नवमे दिवसे मासे वर्षे वा गृह्णाति सूतिका नाम मातृका । तया गृहीतमात्रस्य प्रथमं भवति ज्वरः । नित्यं छर्द्दयति गात्रभेदं दर्शयति मुष्टिं बध्नाति । निद्रातितरा स्याद्वलिन्तस्य प्रव- क्ष्यामि येनसम्पद्यते शुभम् । नद्युभयतटमृत्तिकां गृहीत्वा पुत्तलिकां निर्म्माय शुक्लवस्त्रेण वेष्ट- येत् । शुक्लपुष्पं शुक्लोदनं गन्धताम्बूलं शुक्लाः त्रयोदश ध्वजाः त्रयोदश प्रदीपाः त्रयोदश स्वस्तिकाः त्रयोदश मत्स्यमांससुराः । उत्तर- दिग्विभागे ग्रामनिष्काशे बलिं दापयेत् । शान्त्यु- दकेन स्नापयेत् । गुग्गुलुनिम्बपत्रगोधूमगोशृङ्ग- श्वेतसर्षपघृतैर्धूपं दद्यात् । ॐ नमो नारायणाय चतुर्भुजाय हन हन मुञ्च मुञ्च स्वाहा । चतुर्थ- दिवसे ब्राह्मणान् भोजयेत्ततः सम्पद्यते शुभम् । दशमे दिवसे मासे वर्षे वा यदि गृह्णाति निरृता नाम मातृका । तया गृहीतमात्रेण प्रथमं भवति ज्वरः । गात्रमुद्वेजयति आँत्कारं करोति पुरीषमूत्रञ्च बहु भवेत् । बलिन्तस्य प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते शुभम् । पारावारस्य मृत्तिकया पुत्तलिकां कृत्वा रक्तचन्दनगन्ध- ताम्बूलादिभिर्भूषयित्वा पञ्च वर्णाः पञ्च ध्वजाः पञ्च प्रदीपाः पञ्च स्वस्तिकाः पञ्च पुत्तलिका मत्स्यमांससुराः वायव्यान्दिशि बलिन्दद्यात् । काकविष्ठागोमांसगोशृङ्गरसोनमार्ज्जाररोम- निम्बपत्रघृतैर्धूपयेत् । ॐ नमो नारायणाय चूर्णितहस्ताय हन हन मुञ्च मुञ्च स्वाहा । चतुर्थे दिवसे ब्राह्मणान् भोजयेत्ततः सम्पद्यते शुभम् ॥ एकादशे दिवसे मासे वर्षे वा यदा गृह्णाति पिलिपिच्छिका नाम मातृका । तया गृहीत- मात्रस्य प्रथमं भवति ज्वरः । आहारं न गृह्णाति । ऊर्द्ध्वदृष्टिर्भवति गात्रभङ्गश्च भवति आँत्कारश्च भवति । बलिन्तस्य प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते शुभम् । पिष्टकेन पुत्तलिकां कृत्वा रक्तचन्दनरक्तं तस्या मुखं दुग्धेन सिञ्चेत् पीतपुष्पं गन्धताम्बूलं सप्त प्रदीपा अष्टौ वटका अष्टौ सष्कुलिका अष्टौ पुरिका मत्स्यमांस- सुराः पूर्ब्बस्यान्दिशि बलिर्दातव्यः । शान्त्यु- दकेन स्नापयेत् । शिवनिर्म्माल्य गुग्गुलु गोशृङ्गसर्पनिर्म्मोकघृतैर्धूपयेत् । ॐ नमो नारा- यणाय मुञ्च मुञ्च स्वाहा । चतुर्थदिवसे विप्रान् भोजयेत्तेन सम्पद्यते शुभम् ॥ द्बाशशे दिवसे मासे वर्षे वा यदा गृह्णाति कामुका नाम मातृका । तया गृहीतमात्र स्यादौ जायते ज्वरः । हसित्वा वदति अङ्गुल्या- तर्ज्जयति क्रामति निःश्वसिति । मुहुर्मुहु- श्छर्द्दयति । आहारं न करोति । बलिन्तस्य प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते शुभम् । क्षीरेण पुत्त- लिकां कृत्वा शुक्लकुसुमं गन्धताम्बूलं शुक्लाः सप्त ध्वजाः । सप्त सष्कुलिकाः ॥ सप्त प्रदीपाः ।

करस्थेन दधिभक्तेन सर्व्वकर्म्मबलिं दद्यात् शान्त्युदकेन स्नापयेत् । श्वेतसर्षपगुग्गुलुशिव- निर्म्माल्यघृतैर्धूपयेत् । ॐ नमो नारायणाय व्याधिं मुञ्च मुञ्च हन हन स्वाहा । चतुर्थ- दिवसे विप्रान् भोजयेत् । ततः सम्पद्यते शुभम् ॥ इति रावणकृतं बालतन्त्रं समाप्तम् ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे बालरोगाघिकारे ॥) बालचर्य्यः, पुं, (बालस्य बालकस्येव चर्य्या यस्य ।) कार्त्तिकेयः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ बालकस्य चरित्रे, क्ली ॥ बालतनयः, पुं, (बालानि नवोद्गतपत्रानि तनया- इव यस्य ।) खदिरवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ४९ ॥ (गुणादयोऽस्य खदिरशब्दे ज्ञातव्याः ॥) बालकपुत्त्रश्च ॥ बालतन्त्रं, क्ली, (बालाय बालकरक्षार्थं तन्त्रमुपायः शास्त्रं वा ।) गर्भिणीचर्य्या । तत्पर्य्यायः । कुमारभृत्या २ गर्भिण्यवेक्षणम् ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अस्य विवरणन्तु सुश्रुते सूत्र- स्थाने १ अध्याये । यथा, “शल्यं शालाक्यं कायचिकित्सा भूतविद्या कौमारभृत्यमगद- तन्त्रं वाजीकरणतन्त्रमिति ॥” कौमारभृत्यस्य वा बालतन्त्रस्य लक्षणमाह तत्रैव । “कौमार- भृत्यं नाम कुमारभवनधात्रीक्षीरदोषसंशोध- नार्थं दुष्टस्तन्यग्रहसमुत्थानाञ्च व्याधीनामुप- शमनार्थम् ॥” बालतन्त्राणि कानि तान्याह तत्रैव ३ अध्याये । “नवग्रहाकृतिज्ञानं स्कन्दस्य च निषेधनम् । अपस्मारशकुन्योश्च रेवत्याश्च पुनः पृथक् ॥ पूतनायास्तथान्धाया मण्डिका शीतपूतना । नैगमेयचिकित्सा च ग्रहोत्पत्तिः सयोनिजा ॥ कौमारतन्त्रमित्येतत् शारीरेषु प्रकीर्त्तितम् ॥” एतेषां विवरणन्तु बालग्रहशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) बालतृणं, क्ली, (बालं नवजातं तृणम् ।) नवतृणम् । तत्पर्य्यायः । शष्पम् २ । इत्यमरः । २ । ४ । २६७ ॥ (यथा, रघौ २ । २६ श्लोकटीकायां मल्लिनाथः । गङ्गायाः प्रपातस्तस्यान्ते समीपे विरूढानि जातानि शष्पाणि बालतृणानि यस्मिन् तत् ॥”) बालदलकः, पुं, (बालानि दलानीव दलानि यस्य । यद्वा बाल इव क्षुद्रं दलं यस्य । ततः स्वार्थे कन् ।) खदिरवृक्षः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ बालधिः, पुं, (बालाः केशाः धीयन्तेऽत्र । बाल + धा + कि ।) केशयुक्तलाङ्गूलम् । इत्यमरः । २ । ८ ५० ॥ (यथा, किराते । १२ । ४७ । “चमरीगणैः शिवबलस्य बलवति भयेऽप्युपस्थिते । वंशविततिषु विषक्तपृथु- प्रियबालबालधिभिराददे धृतिः ॥”) बालपत्रः, पुं, (बाल इव क्षुद्रं पत्रं यस्य ।) खदिर- वृक्षः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ यवासः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (बालं पत्रमिति विग्रहे ।) क्ली । नूतनपर्णम् ॥ (यथास्य पर्य्यायः ॥

पृष्ठ ३/४२५

“खदिरो रक्तसारश्च गायत्री दन्तधावनः । कण्टकी बालपत्रश्च बहुशल्यश्च यज्ञियः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) बालपत्रकः, पुं, (बालपत्र एव । स्वार्थे कन् ।) खदिरवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ बालपाश्या, स्त्री, (बालपाशे केशसमूहे साधुः तत्र साधुरिति यत् ।) सीमन्तिकास्थितस्वर्णादि- रचितपट्टिका । सिँती इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । परितथ्या २ । इत्यमरः । २ । ६ । १०३ ॥ बालपाशस्थितमणिः । इति तट्टीकायां तर्क- वागीशः ॥ बालपुष्पिका, स्त्री, (बालानि क्षुद्राणि पुष्पाणि यस्याः । ततः स्वार्थे कन् कापि अत इत्वम् ।) यूथिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवृतिरस्या यूथिकाशब्दे निर्द्देश्या ॥) बालपुष्पी, स्त्री, (बालानि क्षुद्राणि पुष्पाणि यस्याः सा ।) यूथिका । इति जटाधरः ॥ बालभद्रकः, पुं, (बालेऽपि भद्र इव । ततः स्वार्थे कन् ।) विषभेदः । तत्पर्य्यायः । शाम्भवः २ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ बालभैषज्यं, क्ली, (बालं भैषज्यम् । यद्वा, बालस्य शिशोभषज्यम् ।) रसाञ्जनम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ बालकस्यौषधञ्च ॥ (तद्यथा, -- “भैषज्यं पूर्ब्बमुद्दिष्टं नराणां यज्ज्वरादिषु । कार्य्यन्तदेव बालानां मात्रा तस्य कनीयसी ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे बालरोगाधिकारे ॥) बालभोज्यः, पुं, (बालानां भोज्यः ।) चणकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बालकभक्षणीये, त्रि ॥ बालमूषिका, स्त्री, (बाला क्षुद्रा मूषिका इन्दुरः ।) क्षुद्रमूषिका । छिट्का इन्दुर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । गिरिका २ । इत्यमरः । २ । ५ । १२ ॥ चिक्कः ३ वेश्मनकुलः ४ चिक्वा ५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ बालयज्ञोपवीतकं, क्ली, (बालं यज्ञोपवीतम् । ततः स्वार्थे कन् ।) उपवीतिविशेषः । तत्पर्य्यायः । उरस्कटः २ पञ्चवटः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ बालराजं, क्ली, (बालः स्वल्पोऽपि राजते इति । राज + पचाद्यच् ।) वैदूर्य्यम् । इति शब्दरत्ना- वली ॥ बालकश्रेष्ठे, पुं ॥ बालरोगः, पुं, (बालस्य रोगः ।) बालकस्य व्याधिः । तस्य निदानं लक्षणानि चाह । “धात्र्यास्तु गुरुभिर्भोज्यैर्विषमैर्दोषजैस्तथा । दोषा देहे प्रकुप्यन्ति ततः स्तन्यं प्रदूष्यति ॥ मिथ्याहारविहारिण्या दुष्टा वातादयः स्त्रियाः । दूषयन्ति पयस्तेन जायन्ते व्याधयः शिशोः ॥ * ॥ वातदुष्टं शिशुः स्तन्यं पिबन् वातगदातुरः । क्षामस्वरः कृशाङ्गः स्याद्बद्धविण्मूत्रमारुतः ॥ स्विन्नो भिन्नमलो बालः कामलापित्तरोगवान् । तृष्णालुरुष्णसर्व्वाङ्गः पित्तदुष्ठं पयः पिबन् ॥ श्लेष्मदुष्टं पिबन् क्षीरं लालालुः श्लेष्मरोगवान् । निद्रार्द्दितो जडः शूनवक्त्राक्षश्छर्द्दनः शिशुः ॥ ज्वराद्या व्याधयः सर्व्वे वक्ष्यन्ते महतान्तु ये ।

बालानामपि ते तद्बद्बोद्धव्या भिषगुत्तमैः ॥ बालानामेव ये रोगा भवन्ति महतां न च । तालुकण्टकमुख्यांस्तानवधारय यत्नतः ॥” तत्रादौ तालुकण्टकमाह । “तालुमांसे कफः क्रुद्धः कुरुते तालुकण्टकम् । तेन तालुप्रदेशस्य निम्नता मूर्द्ध्नि जायते ॥ तालुपातात् स्तनद्वेषः कृच्छ्रात् पानं शकृद्- द्रवम् । तृडक्षिकण्ठास्यरुजा ग्रीवादुर्द्धरता वमिः ॥” पानं स्तन्यस्य । शकृद्द्रवं द्रवरूपम् ॥ अथ महापद्ममाह । “विसर्पस्तु शिशोः प्राणनाशनः शीर्षवस्तिजः । पद्मवर्णो महापद्मरोगो दोषत्रयोद्भवः । शङ्खाभ्यां हृदयं याति हृदयाच्च गुदं ब्रजेत् ॥” पद्मवर्णः लोहितवर्णः तत्र शीर्षजो विसर्पः शङ्खाभ्यां हृदयं याति हृदयात् गुदं व्रजेत् । एवं वस्तितो गुदं याति । गुदतो हृदयं हृदया- च्छिरो याति इति बोद्धव्यम् ॥ अथ कुकूणकमाह । ‘कुकूणकः क्षीरदोषात् शिशूनामेव वर्त्मनि । जायते तेन तन्नेत्रं कण्डुरं प्रस्रवेन्मुहुः ॥ शिशुः कुर्य्याल्ललाटाक्षिकूटनासाप्रघर्षणम् । शक्तो नार्कप्रभां द्रष्टं न वर्त्मोन्मीलनक्षमः ॥’ कुकूणकः कोथुया इति लोके ख्यातः ॥ * ॥ अथ तुण्डिगुदपाकमाह । ‘वातेनाघ्मापिता नाभिः सरुजा तुण्डिरुच्यते । बालस्य गुदपाकाख्यो व्याधिः पित्तेन जायते ॥’ अथाहिपूतनं आह । ‘शकृन्मूत्रसमायुक्तेऽधौतेऽपाने शिशोर्भवेत् । स्विन्ने वा स्नाप्यमानस्य कण्डू रक्तकफोद्भवा ॥ कण्डूयनात्ततः क्षिप्रं स्फोटाः स्रावश्च जायते । एकीभूतं व्रणं घोरं तं विद्यादहिपूतनम् ॥ स्विन्ने स्वेदिते ॥ * ॥ अथाजगल्लीमाह । स्निग्धा सवर्णा ग्रथिता निरुजा मुद्गसन्निभा । कफवातोत्थिता ज्ञेया बालानामजगल्लिका ॥’ ग्रथिता गुम्फितेव । मुद्गसन्निभा । मुद्गाकृतिः ॥ अथ पारगर्भिकमाह । ‘मातुः कुमारो गर्भिण्याः स्तन्यं प्रायः पिबन्नपि । कासाग्निसादवमथुतन्द्राकार्श्यारुचिभ्रमैः ॥ युज्यते कोष्ठवृद्ध्या च तमाहुः पारिगर्भिकम् । रोगं परिभवाख्यञ्च तत्र युञ्जीत दीपनम् ॥’ पिबन्नपीत्यपिशब्दादपिबन्नपि पारिगर्भिकः । अहीडी इति लोके । परिभवाख्यं परिभवेति नामान्तरम् ॥ * ॥ अथ दन्तोद्भेदकान् रोगानाह । ‘दन्तभेदः शिशोः सर्व्वरोगाणां कारणं स्मृतम् । विशेषाज्ज्वरविड्भेदकासच्छर्द्दिशिरोरुजम् ॥ अभिष्यन्दस्य पोथक्या विसर्पस्य च जायते ॥’ कारणमित्यन्वयः । पोथक्याः वर्त्मरोगविशेषस्य ॥ अथ बालरोगाणां चिकित्सा । ‘भैषज्यं पूर्ब्बमुद्दिष्टं महतां यज्ज्वरादिषु । तदेव कार्य्यं बालानां किन्तु दाहादिकं विना ॥’

दाहादिकं विना अग्निदाहादिक्षारवमनविरे- चनशिराव्यधादिकं षिना । महाकष्टे चोत्पन्ने वमनबिरेकाद्यं दद्यात् । यत आह सुश्रुतः । विरेकवस्तिवमनानृते कुर्य्याच्च नात्ययादिति । अत्ययात् विनाशकरकष्टात् ऋते विना ॥ ‘त एव दोषा दूष्याश्च ज्वराद्या व्याधयश्च ते । अतस्तदेव भैषज्यं मात्रा त्वस्य कनीयसी ॥’ अस्य बालस्य । कनीयसीमात्रामाह विश्वा- मित्रः । ‘विडङ्गफलमात्रन्तु जातमात्रस्य भेषजम् । अनेनैव प्रमाणेन मासि मासि प्रवर्द्ध्वयेत् ॥’ विडङ्गपरिमितं भेषजं चूर्णीकृत्य किंवा कल्की- कृत्याथवावलेहीकृत्य दद्यादित्यर्थः । तन्त्रान्तरे त्वन्यथाभिहितम् । ‘प्रथमे मासि बालाय देया भेषजरक्तिका । अवलेह्या तु कर्त्तव्या मधुक्षीरसिताघृतैः ॥ एकैकां वर्द्धयेत्तावद्यावत् संवत्सरो भवेत् । तदूर्द्ध्वं माषवृद्धिः स्याद्यावत् षोडशवत्सराः ॥’ एकैकां रक्तिकाम् तदूर्द्ध्वं वर्षोपरि माषवृद्धिः प्रतिवर्षं पञ्चगुञ्जात्मकस्य माषस्य वृद्धिर्भवति । गुञ्जाः पञ्चाद्यमाषक इत्यमरसिंहः ॥ ‘ततः स्थिरा भवेत्तावद्यावद्वर्षाणि सप्ततिः । ततो बालकवन्मात्रा ह्रासनीया शनैः शनैः ॥’ ततः षोडशवत्सरोपरि । ‘चूर्णकल्कावलेहानामियं मात्रा प्रकीर्त्तिता । कषायस्य पुनः सैव विज्ञातव्या चतुर्गुणा ॥ क्षीरपस्य शिशोर्देयमौषधं क्षीरसर्पिषा । धात्र्यास्तु केवलं देयं न क्षीरेणापि सर्पिषा ॥’ क्षीरान्नादस्य पूर्ब्बवत् क्षीरसर्पिषा । प्रकारा- न्तरेणौषधपानमाह सुशुतः । ‘येषां गदानां ये योगाः प्रवक्ष्यन्ते गदङ्कराः । तेषु तत्कल्कसंलिप्तौ पाययेत शिशुं स्तनौ ॥’ अवचनानां बालानामभ्यन्तरव्याधिज्ञानोपाय- माह । ‘अङ्गप्रत्यङ्गदेशे तु रुजा यत्रास्य जायते । मुहुमुहुः स्पृशति तं स्पृश्यमानेन रोदिति ॥ निमीलिताक्षो मूर्द्धस्थे रोगे नो धारयेच्छिरः । वस्तिस्थे मूत्रसङ्गार्त्तो क्षुधातृडपि गच्छति ॥ विण्मूत्रसङ्गवैकल्याच्छर्द्द्याघ्मानान्त्रकूजनैः । कोष्ठे व्याधीन् विजानीयात् सर्व्वत्रस्थांश्च रोदनैः ॥’ अत्रादौ ज्वरस्य चिकत्सामाह । ‘सर्व्वं निर्वार्य्यते बाले स्तन्यं नैव निषार्य्यते । मात्रया लङ्घ्ययेद्धात्रीं शिशोरेतद्विलङ्घनम् ॥’ मात्रया लङ्घयेत् लघु भोजयेत् । ‘भद्रमुस्ताभयानिम्बपटोलमधुकैः कृतः । क्वाथः कोष्णः शिशोरेष निःशेषज्वरनाशनः ॥’ भद्रमुस्तादिक्वाथः सर्व्वज्वरेषु ॥ * ॥ ‘घनकृष्णारुणाशृङ्गीचूर्णं क्षौद्रेण संयुतम् । शिशोर्ज्वरातिसारघ्नं कासं श्वासं वमिं हरेत् ॥ अरुणा अतिविषा । चतुर्भद्रिका ज्वराति- सारेषु ॥

पृष्ठ ३/४२६

‘विल्वञ्च पुष्पाणि च धातकीनां जलं सलोध्रं गजपिप्पली च । क्वाथावलेहौ मधुना विमिश्रौ बालेषु योज्यावतिसारितेषु ॥’ जलं बाला । विल्वादिक्वाथावलेहौ । अतीसारेषु ॥ ‘समङ्गाधातकीलोध्रसारिवाभिः सृतं जलम् । दुर्द्धरेऽपि शिशोर्देयमतीसारे समाक्षिकम् ॥’ समङ्गा लज्जालुमूलम् । समङ्गादिक्वाथो दुर्द्ध- रेऽतीसारे ॥ * ॥ ‘विडङ्गान्यजमीदा च पिप्पलीतण्डुलानि च । एवामालीढ्य चूर्णानि सुखं तप्तेन वारिणा । आमे प्रवृत्तेऽतीसारे कुमारं पाययेद्भिषक् ॥’ विडङ्गादिचूर्णमतीसारे ॥ * ॥ ‘मोचरसः समङ्गा च धातकी पद्मकेशरम् । पिष्टैरेतैर्यवागूः स्याद्रक्तातीसारनाशिनी ॥’ मोचरसलज्जालुमूलधावैफुलकमलकेशरसमुदि- ततोला १ तण्डुलकीखुदीतोला १ जलतोला ११ सर्व्वमेकीकृत्य यवागूः साधनीया । मोच- रसादियवागू रक्तातिसारे ॥ * ॥ ‘नागरातिविषामुस्ताबालकेन्द्रयवैः शृतम् । कुमारं पाययेत् प्रातः सर्व्वातीसारनाशनम् ॥’ नागरादिक्वाथः सर्व्वातीसारे ॥ * ॥ ‘लाजासयष्टिमधुका शर्करा क्षौद्रमेव च । तण्डुलोदकयोगेन क्षिप्रं हन्ति प्रवाहिकाम् ॥’ लाजादिचूर्णं प्रवाहिकायाम् ॥ * ॥ ‘रजनी सरलो दारुवृहती गजपिप्पली । शृङ्गिपर्णी शताहा च लीढं माक्षिकसर्पिषा ॥ दीपनं ग्रहणीं हन्ति मारुतार्त्तिसकामलाम् । ज्वरातीसारपाण्डूघ्नं बालानां सर्व्वरोगनुत् ॥’ रजन्यादिचूर्णं ग्रहण्यादौ ॥ * ॥ ‘पौष्करातिविषाशृङ्गीमागधीधन्वयासकैः । कृतं चूर्णन्तु सक्षौद्रं शिशूनां पञ्चकासजित् ॥’ पौष्करादिचूर्णं कासेषु ॥ * ॥ ‘पौष्करातिविषावासाकणाशृङ्गीरसं लिहन् । मधुना मुच्यते बालः कासैः पञ्चभिरुच्छ्रितैः ॥’ मुस्तकादिरसः कासेषु ॥ * ॥ ‘व्याघ्रीकुसुमसंजातकेशरैरवलेहिका । मधुना चिरसंजातान् शिशोः कासान् व्यपो- हति ॥’ कासे ॥ * ॥ ‘घान्यं शर्करया युक्तं तण्डुलोदकसंयुतम् । पानमेतत् प्रदातव्यं कासश्वासापहं शिशोः ॥’ धान्यादिपानं कासश्वासयोः ॥ * ॥ ‘द्राक्षावासाभयाकृष्णाचूर्णं क्षौद्रेण सर्पिषा । लीढं श्वासं निहन्त्याशु कासञ्च तमकं तथा ॥’ तमकं श्वासभेदम् । द्राक्षादिचूर्णं कासश्वासयोः ॥ ‘चूर्णं कटुकरोहिण्या मधुना सह योजयेत् । हिक्कां प्रशमयेत् क्षिप्रं छर्द्दिञ्चापि चिरो- त्थिताम् ॥’ हिक्कायां छर्द्याञ्च ॥ * ॥ ‘आम्रास्थिलाजसिन्धूत्थं सक्षौद्रं छर्द्दिनुद्भवेत् ॥’ छर्द्याम् ॥ * ॥

‘पीतं पीतं वमेद्यस्तु स्तन्यं तं मधुसर्पिषा । द्विवार्त्ताकी फलरसं पञ्चकोलञ्च लेहयेत् ॥’ द्विवार्त्ताकी बृहतीद्बयम् ॥ * ॥ ‘पञ्चकोलानि पिप्पलीपिप्पली- मूलचव्यचित्रकनागराणि ॥’ क्षीरच्छर्द्याम् ॥ * ॥ ‘ह्रीवेरशर्कराक्षौद्रं लीढं तृष्णाहरं परम् । घृतेन सिन्धुविश्वैलाहिङ्गुभार्गीरजोलिहन् ॥ आनाहं वातिकं शूलं हन्यात्तोयेन वा शिशुः ॥’ आनाहे वातशूले च ॥ * ॥ ‘कणोषणासिताक्षौद्रसूक्ष्मैलासैन्धवैः कृतः । मूत्रग्रहे प्रयोक्तव्यः शिशूनां लेह उत्तमः ॥’ मूत्राघाते ॥ * ॥ ‘यदा तु दुर्ब्बलो बालः खादन्नपि च वह्निमान् । विदारीकन्दगोधूमयवचूर्णं घृतप्लुतम् ॥ खादयेत्तदनुक्षीरं शृतं समधुशर्करम् ॥’ कार्श्ये ॥ * ॥ ‘मुस्तकुष्माण्डबीजानि भद्रदारुकलिङ्गकान् । पिष्ट्वा तोयेन संलिम्पेल्लेपोऽयं शोथहृच्छिशोः ॥’ शोथे ॥ * ॥ ‘पटोलत्रिफलारिष्टहरिद्राक्वथितं पिबेत् । क्षतवीसर्पविस्फोटज्वराणां शान्तये शिशुः ॥’ क्षतवीसर्पविस्फोटज्वरेषु ॥ * ॥ ‘गृहधूमनिशाकुष्ठराजिकेन्द्रयवैः शिशोः । लेपस्तक्रेण हन्त्याशु सिध्मपामविचर्च्चिकाम् ॥ सारिवातिललोध्राणां कषायो मधुकस्य च । संस्राविणि मुखे शस्तो धावनार्थं शिशोः सदा ॥’ मुखस्रावे ॥ * ॥ ‘अश्वत्थत्वग्दलक्षौद्रैर्मुखपाके प्रलेपनम् ॥’ मुखपाके ॥ * ॥ ‘पिप्पलीत्रिफलाचूर्णं घृतक्षौद्रपरिप्लुतम् । बालो रोदिति यस्तस्मै लेढुं दद्यात् सुखा- वहम् ॥’ रोदने ॥ * ॥ ‘हरीतकी वचा कुष्ठं कल्कं माक्षिकसंयुतम् । पीत्वा कुमारः स्तन्येन मुच्यते तालुकण्टकात् ॥’ तालुकण्टके ॥ * ॥ ‘फलत्रिकं लोध्रपुनर्नवे च सशृङ्गवेरं बृहतीद्वयञ्च । आलेपनं श्लेष्महरं सुखोष्णं कुकूणके कार्य्यमुदाहरन्ति ॥’ कुकूणके ॥ * ॥ ‘मृत्पिण्डेनाग्नितप्तेन क्षीरसिक्तेन सोष्मणा । स्वेदयेदुत्थितां नाभिं शोथस्तेनोपशाम्यति ॥’ नाभिशोथे ॥ * ॥ ‘नाभिपाके निशालोध्रप्रियङ्गुमधुकैः शृतम् । तैलमभ्यञ्जने शस्तमेभिर्वाप्यवधूलनम् ॥ दग्धेन च्छागशकृता नाभिपाकेऽवचूर्णनम् । त्वक्चूर्णैः क्षीरिणां वापि कुर्य्याच्चन्दन- रेणुना ॥’ नाभिपाके ॥ * ॥ ‘गुदपाके तु बालानां पित्तघ्नीं कारयेत् क्रियाम् ।

रसाञ्जनं विशेषेण पानलेपनयोर्हितम् ॥ शङ्खयष्ट्यञ्जनैश्चूर्णं शिशूनां गुदपाकनुत् ॥’ अञ्जनं रसाञ्जनम् । गुदपाके ॥ * ॥ ‘शङ्खसौवीरयष्ट्याह्वैर्लेपो देयोऽहिपूतने ॥’ अहिपूतने ॥ * ॥ ‘पारिगर्भिकरोगे तु पूज्यते वह्निदीपनम् ॥’ पारिगर्भिके ॥ * ॥ ‘दन्तपालिन्तु मधुना चूर्णेन प्रतिसारयेत् । धातकीपुष्पपिप्पल्योर्धात्रीफलरसेन वा ॥ दन्तोत्थानभवा रोगाः पीडयन्ति न बालकम् । जाते दन्ते हि शाम्यन्ति यतस्तद्धेतुका गदाः ॥’ दन्तोद्भेदजरोगेषु ॥ * ॥ ‘सौवर्णं सुकृतं चूर्णं कुष्ठं मधु घृतं वचा । मत्स्याक्षकः शङ्खपुष्पी मधु सर्पिः सकाञ्चनम् ॥ अर्कपुष्पीमधु घृतं चूर्णितं कतकं वचा । सहेमचूर्णं कैटर्य्यं श्वेता दूर्व्वा घृतं मधु ॥ चत्वारोऽभिहिताः प्राशा अर्द्धश्लोकसमापनाः । कुमाराणां वपुर्मेधाबलपुष्टिकराः स्मृताः ॥’ सावर्णचूर्णम् । चतुर्ष्वपि योगेषु मारित- सुवर्णचूर्णम् । मत्स्याक्षकः ब्राह्मी इति लोके वकम इत्येके । अर्कपुष्पी अर्कसदृशपुष्पलता । कैटर्य्यं कट्फलम् । श्वेता दूर्व्वाविशेषणं वचेति केचित् । संवत्सरं यावदेते योगाः प्रयोज्याः द्वादशवर्षाणीति केचित् ॥ * ॥ ‘बालानाञ्च वपुर्मेधाबलपुष्टिकराः स्मृताः । लाक्षारसे समे तैलं मस्तुन्यथ चतुर्गुणे ॥ रास्नाचन्दनकुष्ठाह्वावाजिगन्धानिशायुतैः । शताह्वादारुयष्ट्याह्वमुर्व्वातिक्ताहरेणुभिः ॥ संसिद्धं ज्वररक्षोघ्नं बलवर्णकरं शिशोः ॥” लाक्षादितैलं बालेषु ॥ * ॥ इति भावप्रकाशे बालरोगाधिकारः ॥ बालवायजं क्ली, (बालवाये वैदुर्य्यप्रभवे देश- विशेषे जायते इति । जन् + ड ।) वैदूर्य्यम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (विवृतिर्विशेषश्चास्य वैदूर्य्यशब्दे ज्ञेयः ॥) बालवासः [स्] क्ली, (बालानां लोम्नां बालै- र्निर्म्मितं वा वासः ।) केशनिर्म्मितवस्त्रम् । बालकस्य वस्त्रञ्च । इति केचित् ॥ बालवाह्यः पुं, (बालाः शिशवो वाह्या यस्य । एते खलु कस्मिंश्चिदुपस्थिते भये शिशून् पृष्ठे निघाय पलायन्त इति प्रसिद्धेस्तथात्वम् ।) वनच्छागः । इति हाराबली । ८१ ॥ बालक- वहनीये त्रि ॥ बालव्यजनं, क्ली, (बालस्य चमरीपुच्छस्य वालेन वा निर्म्मितं व्यजनम् ।) चामरम् । तत्पर्य्यायः । रोमगुच्छः २ प्रकीर्णकम् ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कुमारे । १ । १३ । “लाङ्गूलविक्षेपविसर्पिशोभै- रितस्ततश्चन्द्रमरीचिगौरैः । यस्यार्थयुक्तं गिरिराजशब्दं कुर्व्वन्ति बालव्यजनैश्चमर्य्यः ॥”)

पृष्ठ ३/४२७

बालकस्य व्यजनञ्च ॥ “बालव्यजनमोजस्यं मक्षिकादीन् व्यपोहति ।” इति द्रव्यगुणः ॥ बालव्रतः, पुं, मञ्जुघोषनामकपूर्ब्बजिनविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ बालसन्ध्याभः, पुं, (बालसन्ध्या इव आभा यस्य ।) अरुणवर्णः । इति हेमचन्द्रः ॥ बालसूर्य्यं, क्ली, (बालः सूर्य्य इव) वैदूर्य्यमणिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रातःकालीनसूर्य्ये, पुं ॥ बालसूर्य्यकं, क्ली, (बालसूर्य्य एव । बालसूर्य्य + स्वार्थे कन् ।) वैदूर्य्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ बालहस्तः, पुं, (बाला हस्त इव मक्षिकादीनां निवारकत्वात् ।) बालधिः । लोमयुक्तलाङ्गू- लम् । इत्यमरः ॥ (केशानां हस्तः समूहः त्रि । केशसमूहश्च इत्युज्ज्वलदत्तः ॥) बाला, स्त्री, (बालाः केशा इव पदार्था विद्यन्ते यस्याः । बाल + अर्श आद्यच् ततष्टाप् ।) नारिकेलः । हरिद्रा । मल्लिकाभेदः । अलङ्कार- भेदः । मेध्यम् । त्रुटिः । स्त्री । इति मुद्राङ्किता मेदिनी ॥ घृतकुमारी । ह्रीवेरम् । इति शब्द- चन्दिका ॥ अम्बष्ठा । नीलझिण्टी । इति राज- निर्घण्टः ॥ एकवर्षवयस्का गौः । यथा, -- “वर्षमात्रातुबाला स्यादतिबाला द्विवार्षिकी ।” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ षोडशवर्षोया स्त्री । सा ग्रीष्मशरत्काले च प्रशंसनीया हर्षदा च । इति राजवल्लभः ॥ (यथा, रतिमञ्जर्य्याम् । “बाला स्त्री प्राणदा प्रोक्ता तरुणी प्राण- हारिणी । प्रौढा करोति वृद्धत्वं वृद्धा मरणमादिशेत् ॥” यथा, मेघदूते । ८३ । “गाढोत्कण्ठां गुरुषु दिवसेष्वेषु गच्छत्सु बालां जातां मन्ये शिशिरमथितां पद्मिनीं बाल्य- रूपाम् ॥” कन्यामात्रेऽपि । यथा, मार्कण्डये । २१ । २८ । “इयञ्च मूर्च्छामगत् कारणं यत् शृणुष्व तत् । त्वयि प्रीतिमती बाला दर्शनादेव मानद ! ॥” पञ्चवर्षा स्मृता बाला । इति हारीते । १ । ५ ।) ऊनद्बिवार्षिकी कन्या । तस्यास्तद्बयस्कबालस्य च अग्निसंस्कारादिनिषेधो यथा, -- “अजातदन्ता ये बाला ये च गर्भाद्बिनिःसृताः । न तेषामग्निसंस्कारो न पिण्डं नोदकक्रिया ॥” इति गारुडे १०७ अध्यायः ॥ बालाक्षी, स्त्री, (बालाः केशा इवाक्षिसदृशं च पुष्पं यस्याः ।) केशपुष्पावृक्षः । तत्पर्य्यायः । मानसी २ दुर्गपुष्पी ३ केशधारिणी ४ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ बालार्कः, पुं, (बालो नवोदितोऽर्कः सूर्य्यः ।) प्रातःकालीनसूर्य्यः । यथा, -- “रक्तवस्त्रपरीधानां बालार्कसदृशीं तनूम् ॥” इत्यादि विश्वसारे जगद्धात्रीध्यानम् ॥ कन्याराशिस्थसूर्य्यः । यथा, --

“शुष्कमांसं स्त्रियो वृद्धा बालार्कस्तरुणं दधि । प्रभाते मैथुनं निद्रा सद्यःप्राणहराणि षट् ॥” इति चाणक्यम् ॥ बालिः, पुं, (बाले केशे जातः । बाल + इञ् ।) कपिविशेषः । तत्पर्य्यायः । ऐन्द्रः २ बाली ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अयमेव श्रीरामेण हतः । अस्य जन्मादिकविवृतिस्तु बालिन् शब्दे द्रष्टव्या ।) बालिका, स्त्री, (बाला एव । बाल + स्वार्थे कन् । टाप् अत इत्वम् ।) बाला । कन्या । बालुका । पत्रकाहला । कर्णभूषणम् । इति मेदिनी । के, १३० ॥ एला । इति शब्दरत्नावली ॥ कन्या- स्वरूपलक्षणे यथा, -- “कन्या देव्या स्वयं प्रोक्ता कन्यारूपा तु शूलिनी । यावदक्षतयोनिः स्यात्तावद्देवी सुरारिहा ॥” इति देवीपुराणम् ॥ बालिखिल्याः, पुं, पुलस्त्यकन्यायां सन्नत्यां क्रतोः षष्टिसहस्रसंख्यकपुत्त्रा ऋषिविशेषाः । यथा, -- “प्रीत्यां पुलस्त्यो भगवान् दत्तात्रिमसृजत् प्रमुः । पूर्ब्बजन्मनि सोऽगस्त्यः स्मृतः स्वायम्भुवेऽन्तरे ॥ वेदबाहुं तथा कन्यां सन्नतिर्नाम नामतः । पुत्त्राणां षष्टिसाहस्रं सन्नतिः सुषुवे क्रतोः ॥ ते चोर्द्ध्वरेतसः सर्व्वे बालिखिल्या इति स्मृताः ॥” इति कौर्म्म १२ अध्यायः ॥ अपि च । “क्रतोश्च सन्नतिर्भार्य्या बालिखिल्यानसूयत । धष्टिर्यानि सहस्राणि ऋषीणामूर्द्ध्वरेतसाम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे रुद्रसर्गः । ५२ । २४ ॥ तेषामङ्गुष्ठपरिमाणस्य प्रमाणं यथा, -- “अथापश्यदृषीन् ह्रस्वानङ्गुष्ठोदरवर्ष्मणः । पलाशवृन्तिकामेकां सहितान् वहतः पथि ॥ प्रलीनान् स्वेष्विवाङ्गेषु निराहारांस्तपोधनान् । क्लिश्यमानान् मन्दबलान् गोष्पदे संप्लुतोदके ॥” इति महाभारते । १ । ३१ ॥ बालखिल्योऽपि पाठः । यथा, “ऋग्वदान्तर्गत- बालखिल्यमेकादशसूक्तं बालखिल्याः शंसन्ति प्राणा वै बालखिल्याः । इति चरणव्यूहभाष्यम् ॥ बालिनी, स्त्री, अश्विनीनक्षत्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ बालिशं, क्ली, (बालाः सन्ति यस्य इति बाली मस्तकस्तेन शेते यत्र । शी + आधारे ड ।) उपधानम् । इति शब्दमाला ॥ (ब्राह्मणादि- राकृतिगणः । इति पाणिनिः । ५ । १ । १२४ ॥) बालिशः, त्रि, (बाड + इन् । डस्य लत्वं । बालिं वृद्धिं श्यतीति । बालि + शो + आतोऽनुपेति कः ।) शिशुः । (यथा, भागवते । ४ । १४ । २३ । “बालिशा वत यूयं वा अधर्म्मे धर्म्ममानिनः ॥” बालिशा शिशुवृत्तय इत्यर्थः ॥) मूर्खः । इति मेदिनी । शे, २६ ॥ (यथा, मनुः । ३ । १७६ । “अपाङ्क्त्यो यावतः पाङ्क्त्यान् भुञ्जानाननु- पश्यति । तावतां न फलं तत्र दाता प्राप्नोति बालिशः ॥” “बालिशोऽज्ञः ।” इति तट्टीका ॥)

बालिहन्ता, पुं, (बालेर्बालिनो वा बानरराजस्य हन्ता ।) श्रीरामचन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ (बालिवधकथा यथा, रामायणे । ४ । १६ । २७ -- ३६ । “सूर्य्यपुत्त्रो महावीर्य्यः सुग्रीवः परिहीयत । वालिना भग्नदर्पस्तु सुग्रीवो मन्दविक्रमः ॥ बालिनं प्रति सामर्षो दर्शयामास राघवम् । वृक्षैः सशाखैः शिखरैर्वज्रकोटिनिभैर्नखैः ॥ मुष्टिभिर्जानुभिः पद्भिर्बाहुभिश्च पुनः पुनः । तयोर्युद्धमभूद्घोरं वृत्रवासवयोरिव ॥ तौ शोणिताक्तौ युध्येतां वानरौ वनचारिणौ । मेघाविव महाशब्दैस्तर्जमानौ परस्परम् ॥ हीयमानमथापश्यत् सुग्रीवं वानरेश्वरम् । प्रेक्षमाणं दिशश्चैव राघषः स मुहुर्मुहुः ॥ ततो रामो महातेजा आर्त्तं दृष्ट्वा हरीश्वरम् । स शरं वीक्षते वीरो बालिनो वधकाङ्क्षया ॥ ततो धनुषि सन्धाय शरमाशीविषोपमम् । पूरयामास तच्चापं कालचक्रमिवान्तकः ॥ तस्य ज्यातलघोषेण त्रस्ताः पत्ररथेश्वराः । प्रदुद्द्रुवुर्मृगाश्चैव युगान्त इव मोहिताः ॥ मुक्तस्तु वज्रनिर्घोषः प्रदीप्ताशनिसन्निभः । राघवेण महाबाणो बालिवक्षसि पातितः ॥ ततस्तेन महातेजा वीर्य्ययुक्तः कपीश्वरः । वेगेनाभिहतो बाली निपपात महीतले ॥) ओड्रदेशान्तर्गतग्रामविशेषश्च ॥ बाली, [न्] पुं, (बालः केश उत्पत्तिस्थानत्वेन विद्यते यस्य । बाल + इनिः । नामनिरुक्तिश्च यथा, रामायणे । “अमोघरेतसस्तस्य वासवस्य महात्मनः । बालेषु पतितं बीजं बाली नाम बभूव सः ॥”) इन्द्रपुत्त्रवानरराजविशेषः । स तु श्रीरामचन्द्रेण हतः । तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “मेरुर्नगवरः श्रीमान् जाम्बूनदमयः शुभः । तस्य यन्मध्यमं शृङ्गं सर्व्वदैवतपूजितम् ॥ तस्मिन् दिव्या सभा रम्या ब्रह्मणः शतयोजना । तस्यामास्ते सदा देवः पद्मयोनिश्चतुर्मुखः ॥ योगमभ्यसतस्तस्य नेत्राभ्यां यदश्रु स्रवत् । तद्गृहीतं भगवता पाणिना चर्च्चितश्च तत् ॥ निःक्षिप्तमात्रं तद्भूमौ ब्रह्मणा लोककर्त्तृणा । तस्मिन्नश्रुकणे राम ! वानरः संबभूव ह ॥ उत्तरं मेरुशिखरं गतस्तत्र च दृष्टवान् । नानाविहगसंघुष्टं प्रसन्नसलिलं सरः ॥ आप्लुत्य चापतत्तस्मिन् ह्रदे वानरसत्तमः ॥ उत्प्लुत्य तस्मात् स ह्रदादुत्थितः प्लवगः पुनः ॥ तस्मिन्नेव क्षणे राम ! स्त्रीत्वं प्राप स वानरः ॥ तद्रूपमद्भुतं दृष्ट्वा त्याजितौ धैर्य्यमात्मनः । ततस्तस्यां सुरेन्द्रेण स्कन्नं शिरसि पातितम् ॥ अनासाद्यैव तां नारीं सन्निवृत्तमथाभवत् । ततः सा वानरपतिं जज्ञे वानरमीश्वरम् ॥ अमोघरेतसस्तस्य वासवस्य महात्मनः । बालेषु पतितं बीजं बाली नाम बभूव ह ॥ भास्करेणापि तस्यां वै कन्दर्पवशवर्त्तिना ।

पृष्ठ ३/४२८

बीजं निषिक्तं ग्रीवायां विधानमनुवर्त्तत । ग्रीवायां पतितं बीजं सुग्रीवः समजायत ॥” इति रामायणे उत्तरकाण्डे । ३७ सर्गः ॥ अपि च । “वानरेन्द्रं महेन्द्राभमिन्द्रो बालिनमात्मजम् । सुग्रीवं जनयामास तपनस्तपतां वरः ॥” इति रामायणे बालकाण्डे १७ सर्गः ॥ “ततः शरेणाभिहतो रामेण रणकर्कशः । पपात सहसा बाली निकृत्त इव पादपः ॥” इति किष्किन्ध्याकाण्डे १७ सर्गः ॥ (बालाः केशाः सन्त्यस्य ।) बालविशिष्टे, त्रि ॥ बालीशः, पुं, मूत्रकृच्छ्ररोगः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ बा(वा)लुः, स्त्री, (बलते अनेन । बल प्राणने । बल + उण् ।) एलबालुकनामकगन्धद्रव्यम् । इत्यु- णादिकोषः ॥ बा(वा)लुकं, क्ली, (बालुरेव । स्वार्थे कन् ।) एल- बालुकम् । इत्यमरः । २ । ४ । १२१ ॥ बा(वा)लुकः, पुं, पानीयालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बा(वा)लुका, स्त्री, (बालुक + टाप् ।) रेणुविशेषः । बालि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सिकता २ सिक्ता ३ शीतला ४ सूक्ष्मशर्करा ५ प्रवाही ६ महासूक्ष्मा ७ सूक्ष्मा ८ पाणीयवर्णिका ९ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । सन्ताप- श्रमनाशित्वञ्च । “सेकप्रयोगतश्चैव शाखाशेषानिलापहा ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ शाखा हस्तपादादि ॥ कर्कटी । इति जटा- घरः ॥ कर्पूरः । यन्त्रविशेषः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ बा(वा)लुकागडः, पुं, (बालुकायाः गडतीति तस्मात् क्षरति यः । बालुका + गडक्षरणे + पचाद्यच् । बालुकाजातत्वादस्य तथात्वम् ।) मत्स्यविशेषः । बालिया इति भाषा । तत्पर्य्यायः ॥ सिताङ्कः २ । इति हारावली । १९० ॥ बा(वा)लुकात्मिका, स्त्री, (बालुकावदात्मा स्वरूपो यस्याः । कन् अत इत्वम् ।) शर्करा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (बालुका आत्मा यस्य ।) बालुकामये, त्रि ॥ बा(वा)लुकाप्रभा, स्त्री, (बालुकानामुष्णरेणूनां प्रभा यस्याम् । अत्युष्णबालुकापरिव्याप्तत्वादस्य तथात्वम् ।) नरकविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ५ । ३ ॥ बा(वा)लुकामयं, त्रि, (बालुका + मयट् ।) सिकता- मयम् । इति सैकतशब्दटीकायां भरतः ॥ बा(वा)लुकायन्त्रं, क्ली, (बालुकाया यन्त्रम् ।) औषधपाकार्थयन्त्रविशेषः । यथा, -- “भाण्डे वितस्तिगम्भीरे मध्ये निहितकूपके । कूपिकाकण्ठपर्य्यन्तं बालुकाभिश्च पूरिते ॥ भेषजं कूपिकासंस्थं बह्रिना यत्र पच्यते । बालुकायन्त्रमेतद्धि यन्त्रतन्त्रबुधैः स्मृतम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥

बा(वा)लुकास्वेदः, पुं, (बालुकाभिर्विहितः स्वेदः ।) तप्तबालुकाभिस्तापनम् । यथा, -- “वातश्लेष्मकृते स्वेदान् कारयेद्रुक्षनिर्म्मितान् । स्निग्धः स्वेदो निषिद्धोऽत्र विना केवलवातजान् ॥ खर्परभृष्टपटस्थितकाञ्जिकसंसिक्तबालुका स्वेदः । शमयति वातकफामयमस्तकशूलाङ्गभङ्गादीन् ॥ स्रोतसां मार्द्दवं कृत्वा नीत्वा पावकमाशयम् । हत्वा वातकफस्तम्भं स्वदो ज्वरमपोहति ॥” इति भावप्रकाशः ॥ बा(वा)लुकी, स्त्री, (बलति बालयति वा । बल- प्राणने + उक । स्त्रियां ङीप् ।) कर्कटीभेदः । तत्पर्य्यायः । बहुफला २ स्निग्धफला ३ क्षेत्रकर्कटी ४ क्षेत्ररुहा ५ काण्डिका ६ मूत्रला ७ । अस्या गुणाः । “बालुकी वातशमनी शीता हृद्या श्रमापहा । पित्तास्रशमनी रुच्या कुरुते कासपीनसौ ॥ “स्याद्बालुकी शरदि वर्षजदोषकर्त्री हेमन्तजा च खलु पित्तहरा च रुच्या । क्षिप्रं करोति खलु पीनसमर्द्धपक्वा पक्वा त्वतीवमधुरा फलकारिणी च ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ बा(वा)लुङ्की, स्त्री, कर्कटी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ बा(वा)लुङ्गिका, स्त्री, कर्कटी । इति शब्दरत्ना- वली ॥ बा(वा)लुङ्गी, स्त्री, कर्कटी । इति शब्दरत्नावली ॥ बा(वा)लूकः, पुं, (बलते प्राणान् हन्ति यः । बल ङ वधे + ऊक ।) विषभेदः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २ । ३ ॥ बा(वा)लेयः, पुं, (बलये उपकरणाय साधुः । बलि + “छदिरुपघिवलेर्ढञ् ।” ५ । १ । १३ । इति ढञ् ।) रासभः । इत्यमरः । २ । ९ । ७७ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ५० । ८५ । “एकच्छागं द्बिबालेयं त्रिगवं पञ्चमाहिषम् । षडश्वं सप्तमातङ्गं गृहं यक्षाशु शोषय ॥” बलेः स्वनामख्यातस्य दैत्यस्यापत्यं पुमान् । बलि + ढञ् ।) दैत्यविशेषः । इति धरणिः ॥ (बलिः विरोचनपुत्त्रस्तस्य बाणज्येष्ठं पुत्त्रशतं जातम् ते च बालेयनाम्ना विख्याताः । यदुक्तमग्नि- पुराणे । “विरोचनस्य पुत्त्रस्तु बलिरेकः प्रतापवान् । बलेः पुत्त्रशतं जज्ञे राजानः सर्व्व एव ते ॥ तेषां प्रधानाश्चत्वारो विक्रान्ताः सुमहावलाः । सहस्रबाहुर्ज्येष्ठश्च कन्य द्बे च बलेः शुभे ॥ बलेः पुत्त्रास्तु पौत्राश्च शतशोऽथ सहमशः । बालेयो नाम विख्यातो गणो विक्रान्तपौरुषः ॥” जनमेजयवंशोद्भवस्य सुतपसो राज्ञः पुत्त्रो बलिस्तस्य पञ्च पुत्त्राश्च बालेयाः । यथा, हरि- बंशे । ३१ । ३० -- ३३ । “फेनस्य सुतपा जज्ञे जज्ञे सुतपसो बलिः । जातो मानुषयोनौ तु स राजा काञ्चनेषुधिः ॥ महायोगी स तु बलिर्बभूव नृपतिः पुरा । पुत्त्रानुत्पादयामास पञ्च वंशकरान् भुवि ॥

अङ्गः प्रथमतो जज्ञे वङ्गः सुह्मस्तथैव च । पुण्ड्रः कलिङ्गश्च तथा बालेयं क्षत्त्रमुच्यते ॥ बालेया ब्राह्मणाश्चैव तस्य वंशकरा भुवि । बलेस्तु ब्रह्मणा दत्ता वराः प्रीतेन भारत ! ॥”) अङ्गारवल्लरी । इति विश्वः ॥ चाणक्यमूल- कम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ बालेयः, त्रि, (बालाय हितः । बाल + ढञ् ।) मृदुः । बालहितः । इति मेदिनी ॥ (बलये उपहाराय हितः । बलि + छदिरुपधि- बलेर्ढञ् ।” ५ । १ । १३ । इति ढञ् । तण्डुलः ॥ यथा, सिद्धान्तकौमुद्याम् । “बालेयास्तण्डुलाः ॥” बलियोग्यः । यथा, रघौ । १४ । ७७ । “पुष्पं फलञ्चार्त्तवमाहवन्त्यो बीजञ्च बालेयमकृष्टरोहि । विनोदयिष्यन्ति नवाभिषङ्गा- मुदारवाचो मुनिकन्यकास्त्वाम् ॥” वितुन्नकनाम्नो वृक्षस्य त्वचि क्ली । तत्पर्य्यायो यथा, -- “कुटन्नटं दासपुरं बालेयं परिपेलवम् । प्लवगोपुरगोनर्द्दकैवर्त्तीमुस्तकानि च ॥ मुस्तावत् पेलवपुटं शुक्राभं स्याद्वितुन्नकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) बालेयशाकः, पुं, (बालेयः बलिहितः शाकः ।) ब्राह्मणयष्टिका । इत्यमरः । २ । ४ । ९० ॥ बालेष्टः, पुं, (बालानां इष्टः प्रियः ।) वदरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बालकाभिलषिते, त्रि ॥ बालोपवीतं, क्ली, (बालानां बालकानां उपवी- तम् ।) बालकपरिधानवस्त्रम् । तत्पर्य्यायः । पञ्चावटम् २ उरस्कटम् ३ । इति हारावली । ४८ ॥ द्विजबालकानां यज्ञसूत्रञ्च ॥ बाल्मीकिः, पुं, बल्मीकस्यापत्यम् । (बल्मीक + इञ् ।) बल्मीकप्रभवो यस्मात् तस्माद्बाल्मीकि- रित्यसौ इति ब्रह्मवैवर्त्तोक्तेः । बल्मीकप्रभवत्वेन गौणी पुत्त्रादिवद्गौणमस्य बल्मीकापत्यत्वं गृही- त्वैव साधुरपत्यार्थः । यद्वा बल्मीक इति ऋषि- विशेषस्य संज्ञेत्याहुः ॥ मुनिविशेषः । यथा, -- “तपःस्वाध्यायनिरतं तपस्वी वाग्विदाम्बरम् । नारदं परिपप्रच्छ बाल्मीकिर्मुनिपुङ्गवम् ॥” इति रामायणप्रथमश्लोकः ॥ अपि च । ततस्तदनुग्रहलब्धं रामचरितं सर- हस्यं निरवशेषं तत्प्रसादादेव सम्यक् विज्ञाय भूलोकवर्त्तिनां चतुर्णां वर्णानां तापत्रयविमो- चनाय ब्रह्मांशभूत एव भगवान् प्राचेतसो बाल्मीकिः स्वकृतशतकोटिरामायणसारभूतं चतुर्षिंशत्यक्षरगायत्त्र्याख्यापरब्रह्मविद्याविलास भूतं रामायणं चतुर्विंशतिसहस्रश्लोकरूपं कुश- लवाभ्यामग्राहयत् । इति तट्टीका ॥ अपि च । “नारायणात्मकाः सर्व्वे तेषां रामोऽग्रजोऽ- भवत् । रावणान्तकरो राजा रघूणां वंशवर्द्धनः ॥ बाल्मीकिर्यस्य चरितं चक्रे भार्गवसत्तमः ॥”) इति मात्स्ये १३ अध्यायः ॥